Кәмелетке толмағандардың қылмыскерлігі - әлеуметтік мәселе ретінде

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқы.
1.1 Девиантты мінез.құлық түсінігі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Кәмелетке толмаған жасөспірімдердегі агрессия мәселелері ... ... ... ... ... 11
1.3 Жасөспірімдердің өзін.өзі реттеуі және құндылық бағдары ... ... ... ... ... .16

ІІ Кәмелетке толмағандар құқық бұзуының себептері және алдын.алу шаралары.
2.1 Кәмелетке толмағандар құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Қылмыстылықтың алдын.алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.3 Қазақстандағы Ювеналды юстиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34

ІІІ Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың ерекшеліктері.
3.1Кәмелетке толмағанға тағайындалатын жазалардың түрлері мен шектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны ... ... ... ... ... ... ... .47
3.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..51

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Философия және саясаттану факультеті

Социология кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСКЕРЛІГІ - ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕ

Орындаған:
4-курс студені _________________________________ Мукеева Ш.Ш.

Ғылыми жетекшісі:
әлеум.ғ.к.,доцент _______________________________ Абдірайымова Г.С.
(қолы,күні)

Норма бақылаушысы: _____________________________ Басыгариева Ж.
(қолы,күні)

Қорғауға жіберілген күні: “____” _____________ 2006ж.

Кафедра меңгерушісі:
әлеум.ғ.д.,профессор ______________________________ Садырова М.С.
(қолы,күні)

Алматы
2006

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы.
1. Девиантты мінез-құлық түсінігі және
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2. Кәмелетке толмаған жасөспірімдердегі агрессия
мәселелері ... ... ... ... ... 11
3. Жасөспірімдердің өзін-өзі реттеуі және құндылық
бағдары ... ... ... ... ... .16

ІІ Кәмелетке толмағандар құқық бұзуының себептері және алдын-алу
шаралары.
2.1 Кәмелетке толмағандар құқық бұзуының себептері және оған әсер
ететін
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
2.2 Қылмыстылықтың алдын-алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3 Қазақстандағы Ювеналды
юстиция ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 34

ІІІ Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындаудың
ерекшеліктері.
3.1Кәмелетке толмағанға тағайындалатын жазалардың түрлері мен
шектері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3.2 Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы
орны ... ... ... ... ... ... ... .47
3.3 Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..57

СІЛТЕМЕЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 59

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..61

Кіріспе.
Қазіргі қоғам мемлекетке, атап айтқанда, заң шығарушы, сот және
атқарушы билік органдарына өсіп келе жатқан ұрпақ мәселесіне ерекше ден қою
міндетін артады. Өйткені кәмелетке толмағандар мәселесі тек белгілі бір
отбасы шеңберіндегі ғана емес, ол мемлекет тарапынан бүкіл қажетті іс-
шараларды қолдануды талап ететтін, қажет десеңіз дүние жүзілік көлемде
талқыланатын қандай да бір міндеттілікті жүктейтін қоғам бөлігі. Мемлекет
кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайды, білім беру
және тәрбиелеу сипатындағы мәселелерді шешеді, жас ұрпақ жаман жолға түсіп
кетпеуі үшін үнемі құқық бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізіп отырады.
Тақырыптың өзектілігі: Әр мемлекеттің ең қымбаттысы – балалар. Кез-келген
ұлттың, халықтың, мемлекеттің болашағы көбіне балаларға, олардың
тәрбиесімен, тұлғалық және психологиялық денсаулығының сапасына байланысты.
Өтпелі кезеңмен қатар жүрген тұрақсыздық пен алға ұмтылған әлеуметтік
өзгерістер кезеңінде жасөспірімдер түрлі қиыншылықтарға тап болды.
Жасөспірімдер алдында өзгерген жаңа дүниеге, жаңа құндылықтарға,
нормаларға, өмір талаптарына бейімделу тұрды. Ал біз білеміз қоғамның
кризистік жағдайында ауытқушы мінез-құлықтың ұлғаюына әкелетін көптеген
факторлардың әсері күшейеді. Дағдарыстық қоғамдарда халықтың көпшілігінің
өмірлік жағдайларының жалпы нашарлауымен, жұмыссыздықпен, өмір сүруге
қажетті құралдарды табудан айырылумен, алдын-ала күтілмеген әлеуметтік
статустың өзгеруімен қатар, адамдардың, соның ішінде кәмелетке толмаған
жасөспірімдердің іс-әрекеттеріне қорғалмағандық, өз өмірі мен жақындарының
өмірі үшін қорқыныштың өсуі, иллюзиялар билігі, ақыл-есінен қысқа мерзімді
және ұзақ мерзімді жоғалтып алу т.б. әлеуметтік ауытқуларға әкеледі.
Жасөспірімдердің отбасы мен мектеппен байланысының әлсіреуі, бұрынғы
жастардың бос уақытын ұйымдастыратын белсенділігін пайдалы істерге
жарататын, тәрбиелік-тәртіптік функцияларды атқаратын жалпы жүйенің
таратылуы салдарынан жастар мен кәмелетке толмаған жасөспірімдер, былайша
айтқанда қараусыз қалды. Заман талабына сай өз еркімен өсті. Сол заман
талабының көрінісінің бірі – батысқа үлгіге еліктеу кең тарады.
Тәуелсіздік алғанымыздан кейін, жаһандануға жол ашылды, ал оның оң
жақтарымен, теріс жақтары да қатар жүрді. 90-шы жылдардың басында
телеарналарда батыстық фильмдерді, бағдарламаларды тарату кең етек алды.
Ал онда зорлық-зомбылықты, агрессия, қатігездікті насихаттайтын элементтер
толы болды. Егер осы жылдары жастарымыздың бос уақытын негізінен телевизор
алдында және видео фильмдерді көрумен өткізгенін ескерсек, әрине ол
жастардың сана-сезіміне кері әсерін тигізбей қоймайды.
Осы айтылған өтпелі кезеңдегі ескі нормалардың, ұстанымдардың,
құндылықтардың орнына жаңалардың келуі, олардың кей жағдайларда жастармен
ауыр қабылдануы, жастардың заңмен конфликтілерге түсуіне әкелді. Осылайша,
жастар мен кәмелетке толмаған жасөспірімдер арасындағы қылмыскерлік өсті.
Бұл бітіру жұмысының өзектілігі де осында – кәмелетке толмаған
жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқына әсер ететін факторларды айқындау
және олардың алдын-алу жолдарын іздестіру.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті: Тақырыпқа байланысты материалдар
жинақтау және сараптау, сол арқылы кәмелетке жасы толмағандар арасындағы
қылмыскерліктің себептерін ашу, қазіргі таңда қылмыскерлікке қарсы
қолданылып жатқан іс-шараларды қарастыру және нәтижелерін белгілеу.
Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстылықты болдырмау мақсатында алдын-
алу шараларын жүргізу.
Жұмыстың объектісі: Девиантты мінез-құлықты, құқық бұзушы кәмелетке
жасы толмаған жасөспірімдер.
Пәні: Кәмелетке толмағандардың тәртіп бұзушылығы мен қылмыскерлігі.
Практикалық қолданылуы: Бұзақылық пен тәртіпсіздіктің алдын-алу
мақсатында мектептерде құқық бұзушылықтың алдын-алу кеңесі құрылады. Ол
кеңеске мектептің тәрбие ісі жөніндегі меңгерушісі, құқық пәнінің
мұғалімдері, психолог, жергілікті әкімшіліктен өкілдер қатысады. Онда
мектепте тәртіп бұзған оқушылардың ісі қаралады. Әр сынып жетекшілері өз
сыныптарындағы еңбек тәртібін бұзған, тәртіпсіздік жасаған оқушылардың
тізімін береді. Кеңестің отырысында тізімге алынған оқушылардың
тәртіпсіздік іс-әрекеті қаралады. Әр сынып жетекшісі жеке оқушының не
себепті бұл Кеңеске шақырылғанына тоқталады. Мысалы: Ермек А. сабақтан
себепсіз көп қалады, мектепте тәртіпсіз әрекеттер жасайды. Оқушымен жеке
сөйлесіп, тәртіпке шақырылады. 1 ай мерзім беріліп, түзеу шаралары
жүргізіледі. Сынып жетекшісі бақылау күнделігін жүргізеді. Онда әр пән
мұғалімі оқушының сабаққа қатынасқанын жазып отырады. Келесі Кеңестің
отырысында жаңағы оқушының тәртібі тағы қаралады. Егер оқушыда жақсы
өзгерістер болып, тәртібі түзелсе, мектеп ішілік есепке (учетқа) алынбайды.
Ал керісінше, тәртіпсіздік ары қарай жалғаса берсе, отырысқа ата-анасы
шақырылып, тәртіп шаралары белгіленеді. Оқушыны мектеп ішілік есепке алып,
бақылау қойылады. Тәртіп бұзушылық қайталанған жағдайда 9 мың теңге
көлемінде айыппұл белгіленеді. Бұл Кеңес әр айдың белгілі бір күнінде
отырыс өткізіп тұрады. Мысалы, әр айдың 20-21-нде өткізіледі. Ал мектеп
ішілік есепке алынған оқушылардың тәртібі түзелген жағдайда, оқушылардың
сынып жиналысында қарастырылып, есептен шығаруға сұраныс жасалады. Кеңестің
отырысында қаралып, оқушыларды есептен шығарады. (Еңбекшіқазақ
ауданы,Н.К.Крупская атындағы мектеп).

.
1. Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы.

1.1 Девиантты мінез-құлық түсінігі және түрлері.
Қоғамдық жаңару кезеңінде, Қазақстанға әлеуметтік, саяси, экономикалық
қатынастардың сипатының өзгеруі өз кезегінде қоғамдық білім, тәрбие
институттардың да өз бағыты мен мазмұнына жаңа талаптар қойып отыр. Осының
өзі қоғамдағы отбасының орны, оның басты міндеті – бала тәрбиесінде болған
көзқарасты өзгертіп, жаңа тұрғыдан тану мәселесін туындатты.
Қоғам өмірінің түбегейлі өзгеріп жатқан қазіргі заманда, өмірлік
тәжірибесі жоқ, әлі өмірге, ортаға толық көзқарас қалыптаса қоймаған
жасөспірімдер үшін қалыпты тіршілік ағымынан ауытқуы жиі кездесетін
құбылыс. Мұндай әрекеттердің белең алуынан бастап-ақ оларды алдын алмаса,
қоғам үшін өте қауіп тудыруы ықтимал.
Қоғамда қалыптасқан нормалардан ауытқуға жол ашатын мінез-құлық
девианттық мінез-құлық деп аталады. Девианттық мінез-құлық – бұл балалар
мен жасөспірімдердің әкімшілік жазалау шараларын қолдануға әкеп соғатын
құқық қызығушылықтарды үнемі жасауы, оқудан, жұмыстан қасақана жалтаруы
отбасынан немесе балаларды оқыту-тәрбиелеу ұйымдарынан үнемі кетіп қалуы,
олардың қылмыстық жауаптылыққа жатпайтын қылмыс қоғамдық белгілері мен
қоғамға қауіпті әрекеттер жасауы. Олардың түрлеріне қылмыскерлік, ішімдікке
салыну, нашақорлық, жезөкшелік, құмар ойындарына қызығушылық, психопатиялық
бұзылу және т.б. жағымсыз қылықтарды жатқызуға болады.
Девианттық іс-әрекет екі үлкен категорияларғабөлінеді. Біріншіден, ашық
немесе жабық психопатологиясы бар психикалық саулық нормасынан ауытқитын іс-
әрекет. Екіншіден, құқықтық, әлеуметтік және мәдени нормаларды бұзатын
әлеуметтік емес іс-әрекет. Егер бұл іс-әрекеттер еленбейтін болса, оларды
құқық бұзушылық деп, ал егер назар аударатындай болса жәнеқылмыстық рет
бойынша жазаланатын болса – қылмыс деп атайды.
Қоғамның басқа топтарына қарағанда девианттық мінез-құлық
жасөспірімдерде көбірек байқалады. Оның объективті себебі, кәмелетке
толмағандарда құқықтық әлеуметтену процессі (нормаларды меңгеру) және
деликвенттік мінез-құлық (нормалардан ауытқуы) бір мезгілде жүреді.
Девианттық мінез-құлыққа психологиялық, құқық, мәдениет немесе мораль
нормалары сияқты, жалпы қабылдаған немесе оған негізделген нормалардан
ауытқыған қылықтар жүйесін жатқызамыз [1].
Жеткіншек және жасөспірімдік шақ аса улкен қауіп тудыратын шақтар.
Неліктен?
Біріншіден, психогормональды процестерден басталып, Мен-концепциясының
бетбұрысымен аяқталатын өтпелі кезеңдегі ішкі қиыншылықтары әсер етеді.
Екіншіден, кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік жағдайының тұрақсыз болуы.
Үшіншіден, әлеуметтік бақылаудың механизмдерінің қайта құрылуына байланысты
туындаған қарама қайшылықтар: бақылаудың балалық формалары, сыртқы нормалар
мен үлкендерге бағынушылықты ұстану ықпал ете алмайды, ал ересектік
әдістері қалыптасып үлгермеген.
Егер жасөспірімдік психопатологиясына жай қалыпты психолог көзқарасымен
қарайтын болсақ, эмоция мен өзін танушылық мәселелерінің тығыз
байланыстылығы көзге түседі. Жасөспірімдердің өзіне қиянат етуі –
қиындықтан, ұрыс-керістен қашып құтылу емес, бұл мүмкін де емес, керісінше,
жасөспірімнің өзін жалғыз, мүгедек және қабылданбаған, ешкімге мойындата
алмаушылықты сезінбегендіктен өз өмірін тоқтату емес, көмек сұрағандағы
айғайы болған.
Жоғарыда айтылғандай, Мен-концепциясының және эго-идентификациясының
қалыптасу процессі қиын. Өтпелі кезеңде жатырқау синдромы, дереализация,
деперсонализация, тұлғаның екіге бөлінуі сияқты жеке басты тәртіптің
бұзылуының жиі кездесуі таң қаларлық емес.
Дара адамның қалыпты тіршілік әрекеті тек ортамен ақпарат алмасуы ғана
емес, солармен бірге әлдебір эмоционалды, маңызды қарым-қатынас орнату.
Стресс талабы болған жағдайда қалып өзгереді: индивидтің өзі шеше алмайтын,
зор күшті кері эмоция тудыратын, оның психикасына және өзінің өмір сүруіне
қарсы кедергі болатын ұрыс-керіс жағдайлары туады. Стресстен шығу үшін, ол
өзінің Мен және жарақаттайтын ортамен байланысын үзуі керек немесе
маңыздылығын азырақ етуге тырысу керек.
Сонымен, жасөспірімнің қанша және қандай әрекеттерді істегендігі ғана
маңызды емес, оған қоса субъективтігі даралық сипаты да тән.
Девиантты мінез-құлық әр түрлі болса да олар өзара байланысты. Ішімдік,
есірткі қолдану, жаулап алушылық және заңсыз, мінез-құлықтар бір блокты
құрайды, солай жасөспірмнің оның біреуіне тартымдылығы өсуі мумкін. Заңсыз
қылықтар қатты болмаса да психикалық қалыптың бұзылуына әсер етеді. Кейде
девиантты мінез-құлыққа әлеуметтік факторлар (мектептегі қиындықтар,
зақымдалған өмірлік жайттар, басқа девиантты ортаның ықпалы) сәйкес
келеді.Индивидуалды–жеке факторларға - өзіндік бақылау мен өзін сыйлау
деңгейі маңыздылардың бірі болып табылады.
Өзін сыйлаудың төмендеуі зерттеулер бойынша жасөспірімдерде девиантты
мінез-құлықтың (әділетсіздік, қылмысты топтарға тәуелділік, заңсыз істерді
жасау, есірткіні қолдану, ішімдік,басқыншылық мінез-құлық, суицидті мінез-
құлық) және басқа психикалық күйзелістермен байланысты. Бұл байланыс немен
түсіндіріледі.
Ғылыми әдебиеттерде осы мәселеге байланысты төрт басты гипотезалар бар:

1. Девиантты мінез-құлық өзін-өзі сыйлауды түсіруге ықпал етеді.
Себебі, соған қатысты индивид еріксіз өзінің әрекеттеріне қарсы
қоғамның ойларын бөледі, сонымен қосаөзін де соған бейімдейді.
2. Өзін құрметтеудің төмен болуы қалыпты емес мінез-құлықтардың
өсуіне әсер етеді: әлеуметтік ұйымдарды шетке ысырып, әлеуметтік
емес ұйымдардың әрекеттеріне қатысу арқылы жасөспірім өзінің
психологиялық деңгейін құрдастары арасында жоғарлатқысы,
мектепте немесе үйде болмаған өзіндік қабылдау әдістерін тапқысы
келеді.
3. Кейбір топтар бойынша, әсіресе төменгі бастамалы өзін құрметтеу
– девиантты мінез-құлықтың жоғарлауына, өзін сыйлау деңгейінің
өсуіне әсер етеді.
4. Деликвенттіліктен басқа да мінез-құлықтар, жас келген сайын
өзгереді [2].
Әсіресе қиын отбасынан шыққан балалар уақытын үйлердің жертөлелерінде
өткізеді. Үй асты өмірі олар үшін қалыпта жағдай. Себебі, ол жерге өздері
сияқты әр түрлі балалар жиналады. Сондықтан олардың өздерінің Үй асты
моральдық кодексі, жазылмаған заңдары мен мәдени дағдылары бар. Мұндай
жағдайда жеке ауытқу ғана емес, топтық ауытқу дамиды. Олар жеке
субкультуралық нормаларға сай өмір сүреді. Статистикалық мәліметтерге
жүгенсек, жасы толмаған құқық бұзушылардың 44% осы сәтсіз отбасында
тәрбиеленгендер.
Кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың санының көбеюі отбасы
құрылымындағы кемшіліктерге байланысты болмасын отбасының бұзылуы,
жасөспірімнің бойында терең із қалдырады. Олар қалыпты жағдайға қарағанда
дөрекі, тұйық бола бастайды. Кейбір жағдайларда, ажырасу, ішімдікке салыну
немесе ата-анасының біреуінің бейморальдық мінез-құлқына байланысты болса,
бұл нашарлауға емес, керісінше балаларды тәрбиелеу жағдайының жақсаруына
ықпал етуі мүмкін.
Біз қарастырып отырған мәселеде, профессор А.Е. Личконың пікірі
анағұрлым құнды болып табылады. Отбасының сәтті дәрежесін талдай отырып,
жиі кездесетін төрт жағдайды бөліп көрсетеді:
- отбасындағы қамқорлықты күшейту (гиперопека), баланың ішкі
өмірінің барлық көріністерінен (оның ойлауына, сезіміне, мінез-
құлқына) отбасындағы қаталдыққа дейін әр түрлі дәрежеде қатысу
тілегінің болуы.
- немқұрайлылық (гипоопека), балалардың жиі, шамадан тыс бақылаусыз
қалуы.
Жасөспірімдердің қылмыс жасауының себептерін анықтаған кезде олардың
сана-сезімінің қалыптасуына әсер ететін екі бағыттағы факторларды
байқаймыз, яғни объективтік және субъективтік факторлар. Объективті
себептерге тұрмыстық жағдайлардағы қайшылықтар, қоғамда туындап жататын әр
түрлі қиыншылықтар және қылмыстық мінез-құлық жатады. Объективті немесе
сыртқы себептер жас адамның девианттық мінез-құлқының қалыптасуына әсер
етеді. Төмендегі сандар жиынтығы девианттық іс-әрекеттердің бір қырының
динамикасын көруге болады:
- бейнесінің жасалуы, барлық уақытта баланың ниетіне ықылас білдіру
және оның қарапайым жетістігін шамадан тыс марапаттау;
- отбасында золушканың болуы – бұл ата-ананың өзіне көп көңіл
бөліп, ал балаларына аз көңіл бөлуі [3].
Деликвенттік жасөспірімнің психологиялық құқықтық нысанасында
қызуқандылық міндетті түрде болады.
Р. Бэрн және Д. Ричардсон қызуқандылық детерминантының төрт негізін
бөліп көрсетеді: әлеуметтік, сыртқы, жеке және биологиялық.
Зерттеулерге сүйенсек, қызуқанды мінез-құлық отбасы қатынастарында
қалыптасады. Осы жағдайлармен қатар қызуқандылықтың дамуына алып келетін
мына жағдайлар деуге болады:
- жиі болатын ата-ана арасындағы ұрыс, жан-жалдар;
- ата-аналардың бір-бірін және балаларын сыйламауы;
- балаларға қарау мен бақылаудың болмауы;
- жасөспірімдердің пікірін елемеу;
- ата-аналары тиісті жылулықты бере алмауы;
- балалардың ар-намысына тию;
- тәрбие жүйесінің сапасыздығы.
Криминологтардың мәліметтері бойынша, қатігездікті, зорлықты іске
асырған тұлғалардың көпшілігі, бала кезінде кемсітуге, жазалауға, үлкендер
жағынан қатал қарауға ұшырағандар.
Қылмыстылықты зерттеуде, оған әсер ететін факторлардың көптеген сананың
бар екендігі көрінеді. Қазіргі кезде қылмыстың тууына алып келетін себептер
нарықтық экономикаларға қатысты пайда болған бәсеке, жұмыссыздық, дағдарыс.
Шын мәнінде ішімдікке салыну біздің өмірімізге әлеуметтік дәстүр ретінде
еніп отыр, ол арнаулы мерекелердің, кездесулердің, уақытты өткізудің тәсілі
ретінде, жеке мәселелерді шешудің құралы ретінде қолдануда. Статистикалық
мәліметтерге қарасақ, бұзақылықтың 90%-і, әйел зорлаудың 90%-і, 40%-і
басқа қылмыстарды осы ішімдіктің арқасында болады екен. Өлім, тонау,
қарақшылық шабуыл, ауыр дене жарақатын салудың 70 %-і ішімдік ішкен кезде
болған. Сол сияқты отбасында ажырасулардың 50%-і ішімдікке байланысты
болған.
Республикалық психиатрия, психология және нашақорлық ғылыми-практикалық
орталығының есебі бойынша психикалық және мінез-құлықтың (бұзылыстар)
ауруларымен ауыратын адамдар саны 322671, оның ішінде ересектер 240729,
жасөспірімдер 23487, балалар 58455. яғни әр бір сегізінші жасөспірім
психика мен жүйке жүйесіне байланысты әр деңгейлі патологияларға ұшыраған.
15 жасқа дейінгі балаларда – 22%, ал 14-18 жас аралығындағы жасөспірімдер –
32,7% болған. Ал жасөспірімдер арасындағы маскүнемдікке келетін
болсақ,соңғы төрт жылда 21 есеге өскен. 2002 жылы спирттік ішімдіктерді
ішудің нәтижесінде психикалық және іс-әреекеттік бұзылыстар психиатр
дәрігерлерге 610 бала тіркелген. Есірткіге тәуелділік 1500-ге жуық
жасөспірімде анықталып, 14-ке дейінгі балаларда 385-ке жеткен. Міне осындай
девианттық іс-әрекетке ие болған балалар мен жасөспірімдер жағымсыз іс-
әрекеттер мен қылықтар жасайды, сол себепті өз құрбыларының, мұғалімдер мен
ата-аналарының және жалпы қоғамның теріс көзқарасына ие болады. Олар
агрессиялар мен теріс әрекеттерге бейім болып келеді. Әсіресе көп қорқыныш
туғызатын жағдай, соңғы жылдары 15-20 жас аралығындағы адамдарда өзін-өзі
өлтіру соңғы 15 жылда екі есе өскен.
Егер де осындай өсім сақталатын болса, 2007 жылы психиатрға алғаш
көрінетін балалар мен жасөспірімдердің саны 30 мыңнан асады, ал жалпы
бақылауға алынғандардың саны 310 мыңға жетеді. Ел боламын десең –
бесігіңді түзе - деп даналарымыз бекер айтпаған, болашағыңды болжау үшін
ұрпағыңның денсаулығы мен тәрбиесіне көңіл бөлу керек екендігін естен
шығармай, әрбір отбасы бала дүниеге келгеннен кейін емес баланы дүниеге
әкелер алдында тәрбиеге мән берсе...
Әлеуметтік нормалардан ауытқудың түрлерін зерттей отырып, мынандай
тұжырым жасауға болады. Бір әлеуметтік норманы бұзудан екінші әлеуметтік
нормаға өту байқалады. Ол жеке тұлғаның өзіне тән ерекшелігіне және
қоршаған ортасына байланысты болады.
Сот, медицина, педагогика, психиатрия тәжірибесінде ішкіштің
қылмыскерге айналуы, ал ұсақ құқық бұзушының ауыр қылмыс жасауы,
қылмыскердің нашақорға айналуы т.б. жиі кездеседі. Нашақорлардың 70%-ы 30
дейінгі жастар, ал 60%-ы 19 жасқа дейін нашаның дәмін алғандар. Сондықтан,
нашақорлық мәселесі бүгінгі күндегі жастар мәселесімен тығыз байланысты
болып отыр [4].
Девианттық мінез-құлықтың бір түрі суицид, яғни бұл өз-өзіне қол
жұмсау. Ауытқудың бұл түрі 55 жастан кейін және 20 жасқа дейін кездеседі,
ол қазіргі таңда 10-12 жасар балаларда да кездесіп отыр. Бұл жағынан
Қазақстанда да басқа ТМД елдерінен қалыспай отыр.Жастар арасындағы суицид
саны бойынша ТМД елдері ішінде Қазақстан екінші орын алады.
15-19 жас арасындағы адамдардың өзін-өзі өлтіруінің ең жоғары деңгейі –
Ресейде. Мұндай шешімге бүкіл посткеңестік аймақта проблеманы зерттеген
ЮНИСЕФ эксперттері келді. Олардың пікірінше, ТМД елдеріндегі суицидтердің
көрсеткіш қисығы соңғы жылдары күрт жоғарылаған. Мұндағы – ең алаңдататыны
– жастардың көбі өз еркімен өмірден кетуде.
Жастар проблемасымен айналысатын отандық социологтар пікірінше,
Қазақстанда да бүгінгі таңда өзін-өзі өлтіру санының өсуі және жиырмаға әлі
толмағандардың арасында осындай амалдар байқалып отыр. Өз еркімен өлімге
әкелген жағдайлардың жалпы санымен 30 проценттегі сан жайлы айтуға болады.
Айтудан гөрі, айқайлау керек. Неге бұлай болып жатыр? Ең оңайы барлық өзін-
өзі өлтірушілердің ақыл-есі кем, жан ауруларымен ауыратындар, нашақорлар
мен маскүнемдер деп жариялау – сонда проблема өзі-ақ жабылады. Бірақ
шетелдік зерттеушілер сенімді: мұндай адамдардың өзін-өзі өлтірушілердің
арасындағы саны, кәдімгі өліммен өлгендердің арасынан көп емес. Соңғы
қабаттан секіріп кеткендердің есі ауысқан деп санау қабылданған. Бір
жағынан бұл нюанспен қоғам өзінің жүйке жүйесін аздап алаңдатады, екінші
жағынан - өзін-өзі жұбатады. Таңданып қорықты да ұмытты – баса кеткеннен не
сұрайсың. Позиция ыңғайлы болғанымен, өтіріктің бет пердесі.
- Өзін-өзі өлтіруге ұмтылыс шын мәнісінде көптеген мәселелермен
анықталынады,- деп санайды алматылық психолог Александр
Переведин. – Менталитет, өмір сүру деңгейі, қаржылық жағдайы
тікелей адамдар психикасына әсер етеді. Мінезі мен табиғаты
әркімде әртүрлі болғандықтан, реакция да әртүрлі болады.
Кейбіреулері, кілегейге түсіп кеткен бақа ұқсап, қималдап, тек
қарсыласу сезімімен болса да, орын алған жағдаймен күресе
бастайды. Олар өміріне: Ал сен былай ма? Онда мен-былай!
дегендей болады.Басқалары өмір сүруінде мән-мағына таппай,
мойынсына депрессияға түседі. Өкінішке орай, біздегі көптеген
жастар пассивті бағытталған, олар өздеріне перспектива таппай,
ертеңгі күнге сенімсіз. Кейде өмір сәтсіздіктерінің жіптері қатты
біттесіп, бір ғана шығар жол көрінеді. Сенімен қарсыласқан осы
әлеммен қош айтысып, бәрін бірден тез де жай ғана шешуге болатын
сияқты көрінеді.
Бірде полиция жинақтамалары мынаны хабарлады: 31 желтоқсан күні Оралда
жас әйел өз өмірін өзі қиды. Алдымен ол 11 қабаттың балконынан өзінің
кішкентай қызын құлатқан, кейін өзі құлаған. Бұл кинолық триллерлерден де
ең қорқыныштысы. Жаңажылдық бәріне қуанышты түнде екі өмірге нүкте қоюға
адам неден басын өткізуі қажет.
Жергілікті дәрігерлер өзін-өзі өлтірушінің психикалық және физикалық
тұрғыда абсолютті дені сау болғанын дәлелдеп берді.
Психологтар аффект күйіне ерекше роль бөледі. Сөзсіз, егер адам өз іс-
әрекеттеріне есеп бермей, бір сәтте оның миы ашумен немесе амалсыздықпен
тұманданса, онда оның салдарын елестету қиын. Бірақ соның өзінде де қандай
да бір бейімділік болуы керек- ең аз дегенде, өзін-өзі өлтіруші қатерлі
қадам жайлы бұрын ойластырған, оқыған, естіген немесе осыған ұқсасын
фильмдерден көрген. Аффект күйі – бұл сала тамырдан пышақпен өту, лезде
жүрекке оқ ату,жіпті немесе басқа да заттарды дайындау іс-әрекеттің
ойластырылғандығын және жоспарланғандығын көрсетеді. Медиктердің айтуынша,
дәл осындайлар-көпшілік. Өмірден кетудің классикалық және әдемі себебі бар
– бөлінбеген махаббат. Осы тақырыптағы жапондық зерттеушілердің мәліметтері
бойынша, осы мәселе бойынша өзін-өзі өлтірулердің саны он алты жасқа дейін
қыздар арасында 42,2% немесе бозбалалар арасында 36,6% құрайды. Ересектер
әдетте осы қауіпті уайымдарды бастағы жын деп атайды. Қатал естіледі,
бірақ жалпы алғанда, әділетті, өйткені жасөспірімдер өмірден сүйгенінсіз
өмір сүре алмағандықтан емес, өзінің кетуімен жазалағысы келіп,
уайымдатқысы келгендіктен кетеді. Осы жағдайлардағы үлкендердің өз
уақытында араласуы ақымақ ғашықтарға қауіпті қадамның қайтарылмастығын
түсінуге көмектесер еді. Бірақ кейде болады, жасөспіріммен қиын-қыстау
жағдайда әңгімелесетін ешкім табылмай қалады.
- Ата-аналары не өзімен қолы тимейді, не сенім
тудырмайды.Ұйымдарымен бөліспейтін, жеке проблемаларын
талқыламайтын, балалар өз эмоцияларын жасыруға әдеттенген
отбасыларында суицидтер жиірек болады.
Бізде тәулік бойы қауіп-қатер сигналдарына жауап беретін жедел
психологиялық көмек көрсету жоқ. Кейбір қалаларда нашақорлар үшін сенім
телефондары жұмыс істейді, ал олардың арасында өзін-өзі өлтірушілер аз
емес. Бірақ бастысы – сенім біліктері мен саған көмектеседі деген сенімнің
жоқтығы. Тәрбие процессінде берілмеген. Психолог бейнесі тыныштандырушы
көйлекпен және міндетті емдеумен беріледі. Бұл жеке психоаналитигіне
түсінің детальдары мен қорқыныштарын түпкілікті айтып беретін Америка емес.
И.Бахметьеваның пікірінше, оның ролін бізде қазіргі кезде жастар аздап
тартылып жатқан, өзін-өзі өлтіруді мәңгі жоққа шығарушы мешіт,
шіркеулералса болар еді. Бірақ проблеманы біздің социумымызды емес,
халықаралық ұйымдарын алаңдатып отырғанға ұқсайды.
Біз осы күнгі қатал уақытқа көбіне үйрендік:экрандардағы қанға және
көшедегі кедейлерге. Өнегелік ұстанымдар елеске айналды және қоғамды таң
қалдырмай-ақ, кемпірлерді тонауға, балаларды зорлауға жол ашты. Бірақ әлі
де біздің рақымсыз жандарымызды елеңдететін жайт бар-ол өмірден өз еркімен
кету. Жауапсыз сұрақ маза бермеуде: қалай адам бұған шешім қабылдайды.
Менің елімнің осы өмірді тастап кетушілер тізімінің арасында түруы жанға
жай тапқызбайды [5].
Девианттық мінез-құлықтың пайда болуының себептері:
1. Әлеуметтік теңсіздік. Халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуі,
жұмыссыздық, жемқорлық т.б.
2. Девиантты мінез-құлықтың моральдық этникалық факторы қоғамның
моральдық- адамгершілік қасиетінің төмендеуі, рухани азғындау
жеке адамның қоғамдық ортаны жатсынуы, қоғам өмірін ақшаның
билеуі. Деградация және әдет-ғұрыптың ықпалының төмендеуі,
бұқаралық қайырымшылдық, сатылған махаббат, құқық бұзушылықтың
күшеюі.
3. Девианттық мінез-құлыққа қоршаған ортаның немқұрайлы қарауы.
Әсіресе, отбасы тәрбиесінің нашарлауы, өмір жағдайының сәтсіз
болуы, қоршаған ортамен дұрыс қарым-қатынас жасай алмау,
денсаулықтағы психофизикалық ауытқулар т.б. осының барлығы
рухани дүниенің дағдарысына әкеліп, өмір сүру мәнінің жоғалуына
алып келеді. Бұл қоғамның болашағы жастарға кері әсер тигізетіні
сөзсіз [6].
Девиантты мінез-құлық әрқашанда басы мақсатсыз, жоспарланбаған
болады. Жасөспірім қоғам талаптарына сай болғысы келеді. Бірақ белгілі бір
мәселелер бойынша (конституциялы факторлар, әлеуметтік талаптар, өзінің
әлеуметтік орнын дұрыс анықтай алмауы, күтпеген кері әрекеттер, материалды
ресурстардың жетіспеушілігі, әлеуметтік адаптациялық әдістермен нашар жұмыс
істеу немесе қиындықтарды бастан кешу т.б.) ол мұны істей алмайды. Ол оның
өзін тануындағы ақыл-ойында көрініп, оны басқа бағыттағы ізденіске
итереді.[7].

1.2. Кәмелетке толмаған жасөспірімдердегі агрессия мәселелері.
Қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық өзгерістер, белсенді тұлғаны
қалыптастыруға деген талаптардың жоғарлауы, іс-әрекет пен мінез-құлықтың
нақты субъектісіне қатысты агрессия мәселесні маңызда әлеуметтік қажеттілік
ретінде зерттеуді қажет етеді. Агрессивті мінез-құлық адам өмірінде көп
орын алады, жас ерекшеліктеріне қарамастан барлық адам баласында көп
кездесетін құбылыстардың бірі. Агрессия ұғымын көптеген зерттеушілер
тұлғаның қасиеті және мінез-құлықтың ерекше формасы деп анықтайды. Мінез-
құлықтың агрессивті әртүрлі формалары жарамды болсын, мейлі әлеуметтік
жарамсыз болсын индивидтермен өзара әрекетте қалыптасады. Көптеген
балалардың проблемді жағдайға тап келуінің басты себебі коммуникация мен
қарым-қатынастағы базалық әлеуметтік ептіліктердің жеткіліксіздігімен
байланысты. Өзінің әлеуметтік үйрену теориясында А.Бандура агрессивті мінез-
құлықты талдаудың үш кезеңін бөліп көрсетті:
1) әрекеттерді меңгеру тәсілдері;
2) олардың көрінуіне себеп болатын факторлар;
3) солар бекітілетін жағдайлар.
Сонымен қатар мұндағы тағы бір маңызды жағдай кері байланысты алу
мүмкіндігі, қоршағандардың ойын интерпретациялау. Ситуациялық факторлар
үлкен рөл атқарған сайын әлеуметтік сипаттағы агрессивті мінез-құлыққа
үйрену процесі де соғұрлұм үлкен мәнге ие болады.
Әлеуметтік үйренудің когнитивті-бихевиористтік концепциясы тұрғысынан
(А.Бандура) әлеуметтену процесі индивид өмір сүретін қоғам мен сонда
қабылданған әдеттегі жауап реакцияларының дамуымен байланысты. Когнитивті-
бихевиористтік концепция шеңберінде жеткіншектердегі агрессияны әлеуметтік
үйренудің нәтижесі деп қарастыруға болады. Агрессиялы мінез-құлықты бекіту
мен даму негізін ата-аналар баланы алғашқы жылдарда қалай тәрбиелегеніне
және кейінгі кеш кезеңдерде , атап айтқанда, жеткіншек кезеңіне байланысты
іздестіру керек.
Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуына әсер ететін шартсыз факторлардың
бірі – жанұядағы қатынас. Көптеген шет елдік зерттеулер көрсеткендей
агрессивті балалардың ата-налары физикалық жазаларды қолдануға бейім болған
және бір-бірімен келісушілік болмаған, балаларға жек көрушілік қатынаспен
және эмоциялық суықтықпен қараған [8]. Балалардағы агрессивтілікті зерттей
келе үш вариантын сипаттайды:
1. Ата-анасының біреуі агрессивті болғандықтан және агрессивтілік
және қылмыстық тенденцияны туындататын күрделі конфликттер
себебінен бала агрессивті болады.
2. Ата-анасының ешқайсысы агрессивті болмайды. Ата-аналары
агрессивті емес, балаларын қатал жазалаушы және жанұялық
конфликт аз болған, бірақ балалар физикалық жазалауға ұшырайды.
3. Баланың агрессивті мінез-құлқына шектен тыс қамқоршылық жанұяның
ішінде бекітіледі. Тек осының салдарынан бала нақты сол
агрессивті мінез-құлықтың жағымсыз жақтарының басымдылығын
таразылауға үйренеді. Сонымен қатар ата-ана жағынан агресситвті
мінез-құлықтың шектен тыс болуы да зиян болады. Бала міндетті
түрде өзінің ашу ызасын ішіне жинауға мәжбүр болған жағдайда
оның агрессивті сезімдері соғұрлым күшейе түседі. Қатал жазалау
жаңа фрустрацияларға әкеледі. Яғни сол жағдайлардан шығар жол
таппаған кезде жаңа агрессивті сезімдерге әкеледі. Егер бұл
қайталанатын болса, негативті шиеленісті іздеу ретінде
қарастырылатын мінез-құлықтың моделі қалыптасады. Жасырын
агрессивтілік болған жағдайда балада мазасыздану және жайсыздық
(дискомфорт) пайда болады. Агрессивті мінез-құлыққа анасының
және әкесінің ашуын көтере алмаған жағдайда және фрустрацияға
жауап бере алмаған кезде балада мазасыздану жоғарылай бастайды.
Агрессивтілік туралы Сирстің ойы қисық сызықты түрде көрсетілген
болатын. Бұл тұжырымды И.Г.Морозова да (1993) ұстанады. Оның
пікірінше, просоциалды өмірлік бағдары бар жағымды жанұяда өскен
балаларға ашық түрде өзінің агрессивтілігін қанағаттандыруға шек
қойған жағдайда ,яғни асоциалды жеткіншектерге тән сана
астындағы кешендерді қанағаттандырудағы агрессивті садисттік
фантазиялау негізіндегі стереотиптегі формаға айналуы мүмкін.
Әлеуметтенудің тиімді және мінез-құлықтың агресситвті формаларының
қалыптасуын ескертудің маңызды шарты үйір болу мотивациясы, балалар сол
арқылы қоршағандар оның ішінде, әсіресе өз ата-аналарының қолдауын, назар
салуын, қызығуларын тілейтін әрекеттерге үйір болады. Содан кейін екінші
бекіту ретінде үйір болу баланың әлеуметтік талаптар мен шектеулерге
бейімделуін шарттандырады. Осыған байланысты агрессияның дамуының маңызды
шарты тек әлеуметтік үйрену ғана емес, ата-ана махаббатының болмауы немесе
олар жақтан үнемі жазалаудың болуына байланысты туындайтын фрустрация да
жатады. Жасөспірімдердегі агрессияның көріну формалары мен әлеуметтік-
психологиялық факторлары да маңызды сұрақтардың бірі, көптеген
зерттеулердің көрсеткіштері бойынша, агрессивтіліктің көрінуі индивидуымның
өмірлік тәжірибесіне байланысты. Агрессивтіліктің көрінуі бұл белгілі бір
кедергілерге немесе түсірген ауыртпашылыққа байланысты болатын жауап
мүмкіншілігі. Мәнді мақсатына жету жолында кедергілер пайда болған кезде
индивидум, фрустрацияны қаншалықты бастан өткерсе, нақты мақсатқа жету
талпынысы да соншалықты жоғары болады. Фрустрация агрессивті мінез-құлық
үшін күшті мотивациялық жүйені қалыптастыра отырып, агрессивті сезімдерге
әкеледі.

Фрустрация мен агрессияның өзара байланысты екеніне ешқандай шек жоқ,
алайда бұл байланыс бір жақты емес және міндетті емес. Агрессия жайлы
фрустрация – агрессия теориясында, фрустрация агрессияға деген мотивті
немесе ішкі ниеттенулерді жасайды деген түсініктерді көрсетеді және тек
агрессивті мінез-құлық реакциясы ғана емес, альтернативті реакциялар да
болады деп санайды. Агрессияның әлеуметтік үйрену теориясы фрустрацияны
қажетті, бірақ жеткіліксіз шарт ретінде агрессияның көрінуін жеңілдетеді
деген ойды дамытады. “Фрустрация жағдайында агресситі мінез-құлық пайда
болу үшін индивидте “диспозиция” болу керек немесе осыған ұқсас жағдайларда
өзін агрессиялы ұстайтын мінез-құлыққа бейім болу керек. Мұндай
“диспозициялар әлеуметтік үйренулер: бақылау, қоршағандардың мінез-құлқы,
агрессияны қолданудағы меншікті сәтті тәжірибелер” арқылы қалыптасады және
бекиді [9].

Бұл теорияда агрессивті тұлғалық диспозициялардың қалыптасуындағы
бірінші орынды әлеуметтік қоршағандар алады, алайда фрейдизмде бірінші
дәрежелі мәнді беретін психобиологиялық конституциялы ерекшеліктердің
белгілі бір рөлдері жоққа шығарылмайды. Соңғы кездері дамып келе жатқан
агрессивті мінез-құлықты түсіндіруге тырысатын, индивидуалды және
әлеуметтік-психологиялық ықпалдарды синтездеуге деген талпыныстарды
көрсететін “ықтиярсыз күштер” теориясын айтуға болады. Бұл теорияда агресия
барлық басқа тәсілдер тауысқанда қажетті, тілейтін жағдайға жетудің құралы
деп түсіндіріледі. Алайда осы жалпы теорияларда импульсивті,
психопатологиялық, агрессиялар жеке сипатқа ие болғандықтан не агрессияның
көрінуін, не фрустрацияға тән сипаттмаларын түсіндіре алмайды. Қазіргі жаңа
психологиялық бағыттарда агрессия мәселесі өте аз зерттелінуде, алайда
соған қармастан оған көптеген теориялық және эксперименттік зерттеулер
арналды (С.НЕникополов, 1976, Л.П.Колчина, 1976, Т.Н.Курбатова, 1996,
Л.М.Семенюк, 1991, А.И.Фурманов, 1996, С.М.Шурухт, 1996, және т.б.). Бұл
жұмыстарда Ресейдің әртүрлі мекенді елдерінде тұратын адамдардағы
агрессияна жыныстарына, жастарына, білімдеріне, кәсіптеріне, ұлтына,
мәдениетіне қатысты зерттейді. А.К.Осницкийдің (1994) зерттеулері
көрсеткендей, балалар агрессиялы мінез-құлық модельдері жайлы білімдерді үш
түрлі ақпарат көздерінен алады екен. Отбасы бір уақытта агрессиялы мінез-
құлық моделін көрсетеді және оның бекітілуін қамтамасыз етеді. Агрессиялы
мінез-құлықтың ықтималдылығы олардың өз үйлерінде агрессиялық әрекетпен
тікелей кездескен жағдаймен байланысты анықталады. Агрессияның көрінуі
құрбыларымен өзара әрекетте де кездеседі. Сондай-ақ балалар агрессиялық
реакцияға тек реалды мысалдарда ғана емес, бұқаралық ақпараттар арқылы да
үйренеді.
Агрессивті мінез-құлық формасына аутоагресия (төменгі өзіндік бағалау
және өзін қабылдамау) жатады, ендеше аутоагрессия патерндерін жасөспірімдер
үшін тағайындауға болады, атап айтқанда, аутоагрессиялы патерндердің
харектерологиялық субблоктары (интроверсия, педантизм, депрессия,
невротизм, демонстрациялық), өзіндік бағалау субблоктары (жалпы өзіндік
бағалау, парсиалды өзіндік бағалау, тәуелсіздік, автономия), интерактивті
субблоктар (әлеуметтік адаптацияның сәтттілігі-сәтсіздігі), әлеуметтік-
перцептивті субблоктар (басқа адамдарды қабылдау).
Ғылыми қызығушылықты өткір туғызатын тақырыптардың бірі балар мен
жасөспірімдердегі аутоагрессиялы патерндердің интерактивті субблоктары
және әлеуметтік-перцептивті субблоктар мәселесі. Аутоагресия тұлғаның сәтті
әлеуметтік адаптациясына қабілеттілік немесе қабілетсіздік және
микросоциумдағы тұлға аралық өзара әрекеттіің сәттілігімен- сәтсіздігімен
байланысты. Аутоагрессияның деңгейлері тұлғаның көпшіл, жатырқамау
сапасымен теріс, ал тұйықтық сапасымен оң корреляцияланатыны белгілі.
Тұлғаның аутоагрессия патерндерінің әлеуметтік-перцептивті субблоктары
басқа адамдарды қабылдаумен байланысты. Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің
аутоагрессия деңгейі басқаларды қабылдаудың негативизациясымен байланысты
емес, керісінше, “басқаларды” позитивті қабылдауымен корреляцияланады.
Аутоагрессияның деңгейінің өсуімен байланысты басқаларды позитивті
қабылдаудың күшті тенденциясы жасөспірімдерде мұғалімдермен, өз ата-
аналарымен қатынастарында көп байқалады. Аутоагрессияның деңгейі “басқалар
мені қалай” деген түсінікпен (екі жақты рефлекция) ғана теріс байланысты
болады. Субъектінің аутоагрессиясы жоғары болған сайын ол туралы
басқалардың бағалаулары жайлы түсініктер соғұрлым негативті бола түседі.
Әлеуметтік-перцептивті субблоктар тұлғаның аутоагрессивті патерндерінің
өзіндік бағалау субблок ерекшеліктерімен тура байланысты болатынын айтып
кетуге болады. Аутоагресия агрессиның басқа шкалаларымен
корреляцияланбайды, ендеше аутоагрессия мәселесә агресия психологиясының
ішкі жалпы мәселесі болып табылады. Субъктінің өзін қабылдамау феномені
аутоагрессиялы тұлғаның негізгі сипаттамасы деген ойды тұжырымдауға боады.
Кәмелетке толмаған жасөспірімдердегі агрессия мәселесіндегі тағы бір
маңызды сұрақ агрессивті реакцияларының жасөспрімнің өзіндік бағалауымен
корреляциялану мәселесі. Өзіндік бағалау жоғары болған сайын жалпы агрессия
көрсеткіштері де соғұрлым жоғарылай береді. Мұндай өзара байланыс
инструменталды агрессияға да, жауласқан агрессияға да тән болады. Өзіндік
бағалау жоғарылаған сайын физикалық агрессияның көрінуге деген бейімділік
те жоғарылайды (А.А.Реан, 1997). Парциалды өзіндік бағалау, яғни лидерлікке
қабілетті өзіндік бағалау, өзінің “физикалық Менін” бағалауға бейімділік
негативизм сияқты агрессия формасымен корреляцияланады. Кейбір зерттеулер
көрсеткендей агрессивті жасөспірімдерде экстрималды өзіндік бағалау – не
шамадан тыс жоғарғы не төменгі өзіндік бағалау көп байқалады
(Н.Б.ТРофимова). Жасөспірімдердің агрессиясын түсіну үшін тек өзіндік
бағалауды ғана емес, сондай-ақ өзіндік бағалау мен сыртқы бағалаудың
(референтті тұлғалар, мысалы мұғалімдері, құрбылары) ара қатынасын талдау
керек. Егер де өзіндік бағалау сыртқы әлеуметтік кеңістікте қажетті сүйеніш
таппаса, егерде жасөспірімді қоршағандардың бағалауы оның өзіндік
бағалауынан төмен болса, онда агрессияны фрустрация деп қарастырылуы керек.
Алайда агрессияның фрустрациялық теориясын жақтаушылар бұл жағдайға мүлдем
қарсы болып, агрессия міндетті түрде туындайды деп көрсетеді. Шынында да
жасөспірімдердегі өзіндік бағалау социумның сыртқы бағалауымен конфликтіде
болады, оларға агрессияның жоғарғы деңгейлері тән болады (ашуланшақтық,
физикалық агрессия және реніш).
Кәмелетке толмаған жасөспірімдердің агрессиясындағы тағы бір мәселе бір
мәнді жағдай – олардың фантазиясындағы озбырлық, зорлық-зомбылықтың
генезисі, мазмұнды компоненттері, мінез-құлыққа әсері жайлы мәселелерді
талдау. Физикалық, психикалық және рухани дамудың үйлесімсіздігі
жасөспірімнің қиялында із қалдырады және “Мен-концепциясы” мен жаңа
құндылықтарда қалыптасады. Сонымен қатар, жасөспірім кезеңіндегі агрессия
екі аспектіде - өзіндік бекіту құралы және интроспекция ретінде жүзеге
асады. Адамда агрессиялы мінез-құлықпен байланысты әртүрлі екі мотивациялық
бағыт бар, яғни агрессияға және оны тоқтату қатысты бағыттар. Агрессиялы
бағытта индивид қоршағандарлың әрекетін өзіне қауіп тудырады деп бағалап,
оған өз агрессиясын қлоданады. Ал агрессияны басуға деген бағытта индивид
өз іс-әрекетін қажетті емес, ұят болады деп бағалауға бейім болу ниетінен
тұрады. Жасөспірім жасындағы балаларда ауытқушы мінез-құлықтың түрліше
типтері тән келеді. Ауытқушы мінез-құлық әлеуметтік нормалардың ауытқуынан,
агрессиялық немесе еліктеуші бағыттылықтың туындауынан қалыптасатын
әлеуметтік жағымсыз мінез-құлық типі ретінде көрінеді. Жасөспірім жастағы
балаларда ішкі және сыртқы конфликт күшейеді, мәселен, жоғары қобалжу,
күмәнданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-құлықтағы қатыгездік,
агрессиялық ерекшеліктердің туындауына әкелуі мүмкін. Жеке даралықты
қалыптастыратын әртүрлі қызығулардың жоқтығы, бос уақыттың молдығы
делинквентті мінез-ұүлықты дамытудың негізгі шарты, агрессиялы мінез-құлқын
зерттеудің жүйелік негіздері агрессиялы мінез-құлықтың мотивтерінің бірі
болып табылатын жағымсыз мінез-құлықтың сипатын көрсетеді. Жасөспірімдердің
агрессиялы мінез-құлықтарының мотивтеріне кино мен теледидирдың әсерін
жатқызуға болады. Осыған байланысты агрессиялы әсердің 4 түрлі мәселелері
қозғалады: меңгеру эффектісі, яғни коммуникация арқылы қалыптасқан
агрессияның туындауын не күштейді? эмоциялық салдар мәселесі; катарсис
мәселесі, агрессины бақылау катарсис туғыза ма? Жағдай немесе шарттар
мәселесі, жәбірленуді бақылау агрессияны жоғарлата ма әлде төмендете ме?
Эксперименттік зертеулер көрсеткендей, жасөспірімдер ақпараттық құралдар
арқылы агрессиялы мінез-құлықтың жаңа түрлерін меңгереді:
“қабілеттендіруші”, “катарсис”, “қоздырушы” модельдер.
Агрессивтіліктің феноменін және тұлғаның агресивтілігін зерттеу
көптеген методологиялық бағыттарымен байланысты. Қазіргі уақытта
субъективті қатынас аймағындағы деструктивті бағыттар агрессивтілікті, яғни
агрессивтіліктің жасөспірімдерде көрінуін олардың өз мақсатын тарату үшін
белгілі бір тәсілдерді қолдану дайындығына негізделіп, делинквентті мінез-
құлық түрінде, яғни әлсіздерді және өзінен кіші балаларды келемеждеу мен
құрбы-құрдастарымен төбелес түрінде көрінеді деп түсіндіреді (В.ВКовалев,
1979, 1995; А.Е.Личко, 1983, Б.М.Алмазов, Р.Т.Илешева, 1990). Криминалды
бағыттағы кәмелетке толмаған жасөспірімдердің топтасуына жәбірлік көрсетуде
агрессия өзіндік мақсатқа қолдану тәсілі түрінде қлодануы мүмкін
(И.П.Баликатов, 1993).
Сонымен кәмелетке толмаған жасөспірімдердің жасына тән заңдылық
агрессия деңгейінің өсуімен байланысты болады. Егер балада өзінің
агрессивті импульсивті әрекеттерін қадағалауды үйренбесе, ол жеткіншек
жасында басым болып жасөспірімдік кезеңде де өз жалғасын табады [10].

1.3.Жасөспірімдердің өзін-өзі реттеуі және өзіндік құндылық
бағдары.
Жасөспірімдік кезең адамның өз болашағына айрықша үңіліп қарайтын
кезең, яғни өзімен-өзі ақылдасып, жан дүниесіне үңілуге құштар шағы деуге
болады. Адам өзінің сыртқы табиғатын біліп, оның күшін өз игілігіне
пайдалану үстінде өз жан дүниесінің жұмбақты сырларын да білгісі келеді.
Өзінің ішкі жан дүниесін, алуан түрлі сырларын адам өзі жақсы білсе, ол
сыртқы дүниеге күнбе-күн жасайтын ықпалын түсініп, адамзат қоғамына пайдалы
істер жасауға тырысады. Адамдардың өмір сүру құштарлығы, олардың
мақсаттары, бірі адамның өзін-өзі тани білуімен сабақтас
Жасөспірімдік кезеңдегі балалардың психикалық дамуының қозғаушы күші
мектеп пен отбасының қоятын талаптары мен балалардың психикалық даму
дәрежесінің арасындағы қайшылықты айтады. Бұл қайшылық өскелең жастардың
адамгершілік қасиеттерін, ақыл-ой және шығармашылық күштерін үйлесімді
дамыту жолымен шешіледі. Әрбір жасөспірімдердің өзіндік санасын дамыту
арқылы моральдық-психикалық қасиеттерін бағалап толық түсінуіне бірыңғай
талаптар игі әсер етеді. Оқушы өзінің жеке өміріне; қабілетіне назар
аударады, қойылатын талаптарға мінез-құлығына сәйкес немесе сәйкес
еместігін сезеді. Әртүрлі іс-әрекеттерінің барысында балалардың кейбір
ерекшеліктері еске алынады. Олар: өзін-өзі тәрбиелеу, келешек мамандықты
таңдау, жолдастық, сезім, достық қарым-қатынас, алғашқы махаббат сезімі
т.б.
Өмірдегі еңбектің, білім алудың, тіпті өмір сүру формасының
адамгершілік-рухани қалыптасуы ондағы қарым-қатынас бірлігінің беріктігіне,
тұрақтылығына байланысты. Адамның өз мінез-құлығын аңғара алуы оның ар-
ұжданына байланысты. Егер адам өз ар-ұжданының деңгейін біліп, оған кір
келтірмей жүрсе оның көңілі ылғи да көтеріңкі болады, өзіне-өзі сенімі арта
түседі.
Білім беру саласындағы жаңа идеяларды және тәрбие бағыттарын жүзеге
асыру үшін оларды өзін-өзі тәрбиелеу идеяларымен толықтырып, сондай-ақ оқу
тәрбие әдістерін жаңарту, оқушы мен мұғалім қарым-қатынасын өзара
ынтымақтастыру арқылы адамгершілік дамудың жоғарғы деңгейіне жету көзделу
қажет деп ойлаймын.
Осы кезеңге дейін мектеп оқушысының оқуға, сабаққа, тәртіпке,
жолдастарына, үлкен адамдарға, ата-анасына деген сияқты қатынастарға жиі
көңіл бөлініп келді. Алдағы уақытта, білім беру қызметкерлері, тәрбиешілер,
ата-аналар баланың жеке өміріне көбірек көңіл аударып, оларға көмектесу,
дұрыс педагогикалық көңіл, әсіресе баланың өзіне-өзі көңіл аударуын
қадағалауы қажет. Атап айтқанда, баланың өзін-өзі дұрыс бағалай білуін,
өзін-өзі құрметтеу және сыйлауы, өзін-өзі реттеуі, т.б. Жасөспірімдердің
өзін-өзі бағаламауы немесе құрметтемеуі өзінің тұлғалық қасиеттерін немесе
құндылықтарын кемітуіне әкеліп соғады. Мәселен, өзінің бағыт бағдарын
анықтай алмай, өзін құрметтемей, абыройын ойламайтын дәрежеде ол
нашақорлыққа, ішімдіке, жезөкшелікке салынуына, қылмысқа қол ұруына
себепкер болады. Мұндай жағдайға түсуіне себеп, оның бойында сенімсіздік
пайда болып, қоғамнан немесе ата-анасынан кек алуға өштеседі. Кейде оларға
ешқандай жазалау, қорқыныш, дәлел әсер етпейді, себебі ол өзінің болашағына
сенбей, пессимисттік, эгоисттік тұрғыда қарап, өзін-өзі құрметтеуден
қалады.
Сондықтан да оқушының, яғни жас жеткіншектердің өзін-өзі құрметтей
білуге үйрететін бірден-бір жол, осы білім беру саласындағы өзін-өзі тану
бағдарламасы деп ойлаймын. Жасөспірімді өзін-өзі құрметтей білуге үйретуді
сөзбен немесе үндеу арқылы емес, тек баланың адамгершілік-рухани
қасиеттерін дамыту арқылы және олардың тұлғалық абыройын біз үлкендер
құрмет ете отырып қалыптастыра аламыз.
Жасөспірімдердің адамгершілік-рухани қасиеттер арқылы өзін-өзі реттеу
олардың өзін-өзі тәрбиелеуі арқылы жүзеге асырылады. Тұлғаның өзін-өзі
реттеуі кезінде сыртқы ортаға, өз міндеттеріне саналы қатынасы және өз
болашағына көз жүгіртіп, талаптанушылығының негізінде пайда болған
қажеттілік – бұл өзін-өзі тәрбиелеу факторы. Адамның бойындағы қажеттілік,
жауапкершілік, қызығушылық, абырой сияқты рухани сезімдердің дұрыс
қалыптасуы – тұлғаның өзін-өзі реттеуге толық мүмкіндіктер береді.
Педагогикалық-психологиялық процесте оқуға зорлау, тәрбиеге күштеу,
бағындыру сиқты әрекеттер баланы ынтасыз, жігерсіз, яғни өзін-өзі реттеуден
безіндіреді. Қазіргі жаңа оқыту технологиялары мен әдістемелері көбірек
өзін-өзі реттеу жұмыстарына бағытталуы тиіс (В.Шаталов, И.Волков,
В.Краковский).
Жасөспірімдерге өзіндік жоспар құруға үйрету, яғни ол жоспар арқылы
өзіне-өзі есеп беру арқылы іс-әрекетін реттеу, болашағын жоспралай,
мақсатқа талпынушылығын арттыра алады, өз бетінше іс-әрекетін орындауға
дайын болып, мүмкіншіліктерді иеленеді.
Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп-жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше
тоқтала келе, өзінің он тоғызыншы қара сөзінде Адам баласы туа сала есті
болмайды. Естіп, көріп, татып, естелердің айтқандарын есте сақтап қана
естелер қатарында болады,- деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы
жетілетінін ғылыми тұрғыда дәлелдеп береді. Адам мінезінің түрлерін
адамгершілік, моральдық, имандық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және
жаман деп жіктейді, әдептілікті, сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті,
беріктікті жақсы мінезге жатқызса, сенгіштікті, арсыздықты, жауыздықты т.б.
жаман мінез деп есептейді. Егер есті кісінің қатарында болғың келсе,
күнінде бір, болмаса жұмасында немесе айында бір рет өмірді қалай
өткізгендігі жайында өзіңнен-өзің есеп ал,- дейді [11].
Жасөспірімдік кезеңдегі жастар өз өмірінің тиімді өткеніне баға бере
бастайды және мектепті бітірер алдында өзіне маңызды сұрақтар қоя бастайды,
мысалы Мен 16 жастамын, ал мен Отан, мемлекет үшін не істедім?, Мен
кіммін?, Мен қалай істеуім керек?, Отбасының ата-ананың алдындағы менің
борышым неде? т.б. Мұндай сұрақтар жасөспірімдерді ойландырып, өз
бойларына талдау жасайды. Қайталанбас дара тұлға ретінде жасөспірімнің өзін-
өзі ашуы – осы адамдар өмір сүруге тиісті әлеуметтік дүниені ашумен
байланысты. Жасөспірімдік рефлекция, біріншіден - өзінің Менін ұғынуы,
яғни Мен кіммін?, Мен қандаймын?, Менің қабілеттерім қандай?, Мен
өзімді не үшін сыйлаймын? т.б., екіншіден – дүниедегі өзінің жағдайын
ұғынуы мен өзіндік реттеуі, яғни Менің өмірлік мұратым қандай?, Менің
достарым немесе дұшпандарым кім?, Кім болғым келеді?, Өзім де,
айналамдағы дүние де жақсы болуы үшін мен не істеуім керек? т.б. осы
сияқты психологиялық көріністерге ие.
Жасөспірім өзіне-өзі сұрақтар қояды. Осыған орай ол өзіне-өзі талдау
жасау, әлеуметтік-адамгершілік тұрғыдан өзін-өзі анықтаудың, реттецдің
элементтеріне айналады. Педагогикалық-психологиялық зерттеулер бойынша жеке
адамның жасөспірімдік шақта қалыптасатын ерекше маңызды белгісі - өзін-өзі
сыйлау, яғни өзін-өзі бағалау, өзін жеке адам ретінде қабылдау немесе
қабылдамау дәрежесі. Өзін-өзі барынша сыйлау оның өзгелерге менменсуімен
немесе сын тұрғысынан қарамау емес. Мұның мәнісі адам өзін өзгелерден
нашармын не төменмін деп санамайды, өзін жақсы көреді деуге болады.
Керісінше, өзін-өзі сыйлаудың төменгі деңгейін – үнемі көңіл толмаушылықты,
өзін жек көруді, өз күшіне сенбеуді көрсетеді. Өзін-өзі реттеудің дұрыс
жүзеге асырылуына кішкене кезінде-ақ көптеген себептер әсер етеді (ата-
аналарының көзқарасы, құрдастарының арасындағы жағдай т.б.). Жасөспірім
кезде бұрынғы ұғымдар жүйесінің бұзылуына және өзінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.