Азаматтық қоғамның негіздері және компоненттері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Тарау. Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конститутциялық негіздері: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Азаматтықтың жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3. Қазақстан Республикасындағы шет елдік азаматтардың құқықтық жағдайлары ... ... ...25
II. Тарау. Азаматтық қоғамның негіздері және компоненттері ... ...27
2.1. Азаматтық қоғамның анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2. Азаматтық және демократия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3. Азаматтардың қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Азаматтық қоғамның бірігуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5. Азаматтық қоғамның компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
III. Тарау. Қазақстандағы азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1. Қазақстандағы азаматтық қоғамтарихы ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Мәдениет және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.4. Дін және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
I. Тарау. Адам мен азамат жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конститутциялық негіздері: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1. Азаматтықтың жалпы мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттер жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3. Қазақстан Республикасындағы шет елдік азаматтардың құқықтық жағдайлары ... ... ...25
II. Тарау. Азаматтық қоғамның негіздері және компоненттері ... ...27
2.1. Азаматтық қоғамның анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2. Азаматтық және демократия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.3. Азаматтардың қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Азаматтық қоғамның бірігуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.5. Азаматтық қоғамның компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
III. Тарау. Қазақстандағы азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.1. Қазақстандағы азаматтық қоғамтарихы ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.3. Мәдениет және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
3.4. Дін және азаматтық қоғам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Мазмұны.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Тарау. Адам мен азамат жағдайының Қазақстан
Республикасындағы Конститутциялық
негіздері: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7
1.1. Азаматтықтың жалпы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық құқықтары,
бостандықтары мен міндеттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..18
1.3. Қазақстан Респуьликасындағы шет елдік азаматтардың
құқықтық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25
II. Тарау. Азаматтық қоғамның негіздері және
компоненттері ... ...27
2.1. Азаматтық қоғамның
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .27
2.2. Азаматтық және
демократия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
2.3. Азаматтардың
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Азаматтық қоғамның
бірігуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .34
2.5. Азаматтық қоғамның
компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
III. Тарау. Қазақстандағы азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..48
3.1. Қазақстандағы азаматтық қоғам
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3. Мәдениет және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 53
3.4. Дін және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ.
Қазақстан қол жеткізген ХХ ғасырдың соңындағы
жеңістерді ұстап қалу үшін, азаматтық қоғамды жетілдіруге құқықтық
ролі ерекше зор экономика мен мәдениетті дамытуға, қоғамдық
қатынасты нығайтуға, қоғамның мүддесін, жеке тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға құқық елеулі түрде ықпал етеді.
Қазақстан Республикасы заңдары қоғамдық қатынастарды
жөнге келтіріп, реттеп, қоғам мүддесіне зиян келтіруге
әректтерге тиым салып, олармен ымырасыз күрес жүргізуге
бағытталған. Сондықтан да жеке тұлғалар Қазақстан
Конститутциясының, Қазақстан Заңдары қағидаларын, талаптарын
терең түсініп, мүлтіксіз орындайды, өздері ғана орындап қоймай
заңдарды жүзеге асыруға ат салысады. Қоғамдық тәртіпті
сақтауда басқа да заң бұзушылықпен күреседі. Азаматтардың
белсенді қатынасуы қазіргі кезде ерекше маңызға ие. Жеке
тұлғалар, азаматтардың борыштарына, міндеттеріне неғұрлым
сапалы түрде қараса, соғұрлым мемлекет, қоғам және жеке тұлға
ара-қатынасының нәтижесі жемісті болмақ.
Қазақстан Республикасында 1995 жылы 30 тамызда Референдум
арқылы конститутция қабылданды, ол Президенттік басқару
билігін бекітті. Жаңа Конститутцияда Адам және азамат деген
ерекше бөлім бар. Ата Заңымыздың 12 бабының 1
тармағында Қазақстан Республикасында Конститутцияға сәйкес
адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік
беріледі - деп атап өтілген1.
Қазіргі кезең – ірі тарихи өзгерістер заманы. Қазақстан
Республикасының халықтары тарихи дамудың жаңа серпінінде өркениетті
демократиялық қоғамды бірден батыл таңдап алды.
Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Халқына
Жолдауында Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтың экономикасы мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас мемлекеттер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те – үлгерген уақытта құру үстіндеміз
Диплом жұмысының тақырыбын таңдауда Қазақстан
Республикасындағы азаматтық қоғам мәселесіне тоқтаған
себебім осы қоғамдық құбылыстардың кәзіргі таңда
да өзекті мәселе екендігіне де көз жеткізу.
Сондықтанда жұмыс мазмұны адам мен азамат
жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конститутциялық
негіздері , Азаматтық қоғамның негіздері және
компоненттері , Қазақстандағы азаматтық қоғам деген
тарауларға бөлініп қарастырылды.
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық
реформаларды жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға
өту кезеңінде құқықтың мән – маңызын айрықша күшейтеді.
Тауарлық ақшалық ( мүліктік ) және басқару қарым – қатынастарын
құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да
нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая
түспек. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Конститутциясын, оның жаңа қырлары мен
ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары
принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын
қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес. Осыған
байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және
қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін
нығайту, мейлінше, маңызды екендігі сөзсіз. Егемен
Қазақстанның конститутциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек
және қылмыстық құқықтық салаларының аса маңызды
екендігі ескеріліп, олардың көкейтесті проблемалары
жаңаша қарастырылды.
Азаматтық тәрбие идеясы азаматтық қоғамның өзі
тәрізді баяғы заманнан бері келе
жатқан көне ұғым, оның мәні – қоғам
мүшелерінің өзара үйлесімді өмір сүруге
тырысуға баулу, соған тәрбиелеу. Бұның бүгінгі
таңда яғни қай кездегіден гөрі,
мүмкін қауіп – қатері көбірек, мәселелері де молырақ
жаңа заман жағдайында маңызы өсіп
отыр.
Өзіміз ғұмыр кешіп отырған елдің
белсенді һәм игілік өндіруші мүшесі
болу үшін біздер қоғамның бізге
қандай үміт артатынын білуіміз қажет;
сыртқы дүниенің сырына қанығып, өз
қажыр – қайратымызды қай мақсатқа жұмылдыруымыз
қажет екенін анық аңғаруымыз шарт. Азамат
болу үшін өз мемлекеттігіне ие
әлдебір туу жеткілікті деп ойлау жаңсақтық
боларт еді.
Азамат болу - өз құқықтарыңды және сонымен
қатар, өз міндеттеріңді саналы да сындарлы
түрде ұғыну. Адамдар тумысынан ажырамас болып
табылатын әлдебір құқықтарға ие болатыны сөзсіз.
Алайда оларды қорғайтын заң шығарушы
жүйелер жұмыс істемесе, ондай құқықтардың құны
жоқ. Уақыт ағымымен бірге дамып отырған
күрделі саяси құрылымдар жүйесі өзіңді
һәм өзгелерді зорлық зомбылықтан сақтап
қана қоймайды , өз біздің әрқайсысымызға өз
дарынымызды жетілдіріп, баянды бақыт табуымызға
жол ашады.
Қоғам аясында қызғылықты жағымды да ұнамды
өмір сүруге мүмкіндік бар. Қоғамның табысты
өркендеуі үшін, сол қоғамның мүшелері саналы да
мақсатты түрде әлеуметтік игілікке талпынуы шарт
екені белгілі. Адамдар өздерінің саяси жүйелерін
талай ғасырлар бойы ұйымдастырып келеді, және бұл
жолда сан түрлі әдістерді пайдаланып көрдік.
Азаматтық саяси өмірге қатысты болуы мен бірге,
жеке өмірден де тыс қалмайды өйткені бұл екеуі
де азаматтардың өздері басқаратын және бірін – бірі
сыйлайтын, болашағы бар, өміршең қоғамда аман есен
ғұмыр кешу үшін қажет.
Азаматтықтың философиялық негіздері азаматтарға
демократиялық жүйенің не екенін түсіндіру және
олар өмір сүріп отырған елдегі саяси
құрылым жағдайда қандай шараларға баруға болатыны
туралы шындықты жеткізу. Қандай да адам өз іс
- әрекетін, тұрмысын һәм өмірін басқалардың сыйлауын
талап етуі құқылы. Азаматтық туралы бағдарлама
азаматтық қоғамның пайда болуына алғы
шарт жасайды.
Азаматтық қоғамның негіздері тарауында біз
азаматтық қоғамның төрт түрлі түрін қарастырамыз:
1. азаматтық қоғамның анықтамасы;
2. азаматтық қоғам мен демократияның өзара
байланысы;
3. азаматтардың қоғамдық өмірге араласуы;
4. азаматтық қоғамды ұйымдастыру;
Қазақстандағы азаматтық қоғам тарауында біз
Қазақстандағы азаматтық қоғамға шолу жасаймыз.
Бұл тарауда біз азаматтық қоғамның мына
төменгідей жақтарын қарастырамыз:
1. Қазақстандағы азаматтық қоғамның тарихы;
2. Қазақстанда азаматтық қоғамның құрылуы;
3. Мәдениет және азаматтық қоғам;
4. Дін және азаматтық қоғам;
Диплом жұмысының жазылуына негіз болған 1995
жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конститутциясы соған сәйкес қабылданған заңдар
азаматтық қоғам, Қазақстандағы азаматтық қоғам
туралы бекіткен құжаттар жиынтығы, адам құқығы
теориясы мәселесінде ой қалдырған ғалымдар
еңбектері және ағымды баспа сөз
материялдары.
Диплом жұмысымның басты бағыты мен мақсатын
күрделі саяси және басқа да өзгерістерге
толық кезеңдегі құқықтық мемлекет пен азаматтық
қоғам мәселесіне нақты, шынай баға
беру, осы қатынастың қоғам үшін нәтижелі
болу бағыттарын іздестіру және оны іс
жүзіне асыру мәселесі.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет
дамуының деңгейін сипаттайды. Адам өзінің құқы мен
бостандығын бұзушылардан қорғанып, Республика Президентіне
жүгінуге құқылы. Бірде бір мемлекеттік орган, бірде
бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей
алмайды.
I. ТАРАУ. АДАМ МЕН АЗАМАТ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОНСТИТУТЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Азаматтықтың жалпы мәселелері.
Азаматтықты әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде
қарастырған жөн, өйткені ол қазіргі заманғы
мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен
мемелекеттің саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек,
онда құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе түсіп
қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты белгілерімен,
қырларымен тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде өмір
сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа
айналады. Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы
мен рөлін, өркениетті мемелекеттің өмір сүруі жағдайында
оның обьективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен
айырыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы
шегіндегі, сондай - ақ сыртқы қатынастардағы барлық
көріністермен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты
көз алдымызға әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық
норма ұғымдарының өзара қатынасына сілтеме жасаған жөн.
Құқықтық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге
құқық норма ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі.
Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті оны жан – жақты
сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай –ақ, жеке
азаматтың құқын сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі
мәнін, рөлін, маңызын түсіну мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты ( құқық және азаматтық )
азаматтықты жекелеген азамат арқылы анықтаудың
нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып отырғанымыз
жоқ. Мұндай салыстыру, сондай –ақ азамат мәртебесі құқықпен
емес, құқықтық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні,
ерекшелігі құқықпен, құқықтық жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси – құқықтық құбылыс ретінде
қарастырған кезде ғана, тек оның демократиялық мемлекет
жағдайында обьективті қажеттілігін ғана емес, сондай –ақ
оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы
мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи – тарихи
даму процесінің жемісі бола тұра, мемлекеттің
әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде азаматтық
мемлекеттің өз тұрғындарының саяси – құқықтық көрінісі
болып табылады. Ол мемлекет тұрғындары тудырады және ол
оның меншігі болып табылады деген сөз емес. Бәрінен
бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті құратын факторлардың бірі
болып табылады. Сондықтан азаматтыққа, азаматтықтың мемлекетке
ықпал ету шамасын анықтап, белгілеу үшін саяси – құқықтық
маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылай
ықпал етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу
үшін, азаматтықтың кеңестік кезеңіндегі саяси – құқықтық
құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін жалпылап болса да
көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің
бірі азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады.
Азаматтық институты да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты
идеяландырылған. Ол маркстік – лениндік ілімге негізделген
және социалистік емес мемлкеттерде танылған, жалпыәлеуметтік
көзқарастан түбірі мен жаңа көзқарас болды. Бұл
көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні
мынада, халық тарихи қалыптасқан біртұтас әлеуметтік
қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына қарай екі
бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес,
прогрессивті, демократиялық және ізгі, тарихи болашағы мол
деп есептелді. Кеңес мемлекетінің азаматтық туралы заңдары
нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда, азаматтық
институты жоғарыда аталған қасиеттердің бір де біреуіне
ие болған жоқ. Біріншіден азаматтықтың жартыкеш
институты құрылды. Оның жартыкештігі азаматтардың екі
бөлікке бөлінуінде: бір бөлігінде, яғни, еңбекшілерге,
формальді түрде құқықтары мен бостандықтардың бүкіл кешені
берілді. Бұл бөлік толыққанды азаматтар деп танылады.
Қайталап айтамыз, еңбекші азаматтар құқықтар мен
бостандықтарды формальді түрде иеленді. Іс жүзінде
еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі
дәрежеде бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған
мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары деп
жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін
емес.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде
құқықтарынан айырылды немесе құқықтарынан шектелді. Олар –
қанаушылар деп аталатындар. Олар барлық саяси, көптеген
әлеуметтік – экономикалық құқықтары мен бостандықтарынан
айырылды. Таңғаларлығы сол, халықтардың бұл бөлігі
азаматтықтан аластанған жоқ, мемлекеттің азаматтары деп
есептеледі.
Азаматтық дегеніміз жәй саяси – құқықтық құбылыс
емес, ол азаматтық қоғамның өз табиғатымен белгіленуі,
тұтас болуы және азаматтылық сияқты биік ұғымда
көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша, - білім
ұғымы мен деңгейі азаматтық қоғам құруы қажет 1.
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай – ақ жалпы
азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси – құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге
асыру қабілеттігінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес,
сондай – ақ жеке басына келетін зардаптардан
қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде
табады. Егер тұтас мемлекет, оның жекелекген органдары
мұндай қылықтарды ізгі ниетпен қабылдай алса, онда
олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет,
оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, оның
онда тарихи болашағының болмағаны. Сондықтан азаматтықтың
жүйе негізделушілік қасиеті бар. Азаматтылықтың
мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың
арасында қалыптасатын саяси және құқықтық
қатынастарда, сондай – ақ азаматтардың мемлекетке
бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және құқықтық
қатынастары ( байланыстары ) ішкі қарама – қайшылықта болды,
сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Бір жағынан КСРО –
ның жартылай құқылы азаматтары өтпелі кезеңде,
барлық азаматтар 1936 жылдан кейін мемлекеттің
уәкілетті органдарын қалыптастыру кезінде жоғары
саяси белсенділік көрсетті. Бұл процеске
азаматтарының барлығының біртұтас ойлап, саясатын
біртұтас қолдануды ерікті түрде де, еріксіз
түрде күштеу жолымен де жүргізген Коммунистік
партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты
туралы мықты идеялық тегеріш пен насихат
азаматтардың маркстік (пролетарлық ) саяси санасын
қалыптастырды. Осы сананы өз биігінде қолдау үшін
мемлекет азаматтардың барлығын да нысанада
ұстады, біресе азаматтардың үлкен тобына, біресе олардың
жекелеген мүшелеріне қатысты саяси террор
қолданды. Осындай жағдайда азаматтар санасының
қалыптасуы бұлталаң сипат алды: отанды сатып
кету мен саяси оқшаулану ұштасып кетті.
Бүкіл құрылым ( мемлекеттік, партиялық,
кәсіподақтық, комсомолдық ) саяси сананың тек жағымды
жақтарын ғана атап көрсетті, оны сананың негізгі
және бірден – бір қасиеті деп есептеді. Саяси оқшаулау
туралы айтып қана қойған жоқ, оның мүмкіндігін де
қалт жібермеді. Өкілетті органдардың кез сайлауы
(Кеңестердің барлық буындарында), әсіресе, 1936 жылдан кейін
барлық уақытта сайлаушылардың депутаттыққа
кандидаттыққа жүз процент дерлік дауыс беруімен
өтті. Бұл барша өкімет билігінің органдар
жоғары азаматтылық көрсетудің нәтижесінде қалыптасқанын
куәландыруы тиіс болды. Кеңестер формальді түрде
басқа мемлекеттік органдарды - үкіметтің, орталық
және жергілікті мемлекеттік органдардың басшыларын
сайлады. Сөйтіп азаматтар мемлекеттік органдардың
бүкіл жүйесін төте немесе жанама
түрде қалыптастырып ,
жоғары азаматтылық көрсетті. Алайда, іс жүзінде
бұл мұндайды тарих бедерінен табу қиынға
соғатын бұлжытпайтын саяси алдау – арбау
болды.
Жоғары азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет,
оның органдары қалыптастырады. Құрылған мемлекетік
органдардың да, бірден бір саяси факторы
Коммунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық
номенклатураның партия органдарына басшылық жасаған
шағын тобы болды. Бірақ азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну
кезінде - ақ ( Раскольниковтың Сталинге жазған атақты
хатын еске алсақ та жетеді ) түсіне
бастағанымен не айтуға не жазуға рұқсат етілген
жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті
ашылғаннан кейін тарихта болып өткен құбылыс
ретінде, айтыла да, жазыла да бастады. Кеңес
азаматтарының саяси санасының шынайы болмысы
туралы жазуға кеңес мемлекеті таратылғанға
дейін рұқсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Коммунистік партияның диктатурасы туралы
шындықты батыл айтқан жекелеген азаматтар өзгеше
ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтығынан айырылды. Жоғары шынайы азаматтылық
көрсеткен мұндай азаматтар мұндай қасиеттен
жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті
нығайтуға тұрақты қамқорлық жасаған Коммунистік
партия дүниені кері айналдырып, сол
мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай
жасайтынын сезіне алмады. Адамдардың шағын
тобының, тіпті миллиондаған азаматтарды саяси
партияға біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан
тірегі - шіріген мемлекетті ұзақ ұстап тұра
алмайтынын ол санасына сіңіре алған жоқ. Ол
тірек мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп
жетілмеген азаматтылық еді. Кеңес мемлекетін фашизмнен
қорғау кезінде азаматтардың жаппай көрсеткен
азаматтылығын бетке ұстап бұған қарсылық
білдіретіндердің де кездесуі мүмкін. Алайда, мұндай
қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда азаматтардың
жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы
азаматтылық болды, бірақ мемлекетке емес, Елге,
Отанға, қатысты азаматтылық еді. Аталған жағдайда мемлекет
үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екіталай.
Өйткені буржуазиялық мемлекеттердің де (Англия, Франция
және т. б.) азаматтары сол мемлекеттерден гөрі,
өз Отандарын қорғады. 1812 жылы патшалық қатал
езгіге қарамастан Ресейді оның қол астындағы
барлық халықтар француздардың шапқыншылығынан
қорғады.
Тиісінше, мемлекет және отан - әр түрлі ұғымда,
сондықтан оларға қатысты азаматтылық сезімі де
әр – түрлі көрініс табуы мүмкін. Егер азаматтардың
көпшілігі мемлекетті азаматтық қоғамның шын
мәніндегі өкілі ретінде қабылдаса, онда ол
отан ұғымына ұғынылады. Егер де мемлекет өзін - өзінің
азаматтарына қатысты күштеу ұйымы ретінде
ұстаса, онда саяси оқшаулану процесі туады және
азаматтар мемлекеті отаннан дәл айырылады. Кеңес
мемлекетіне, КСРО – ға қатысты, оның мемлекеттік нысаны
ретінде, азаматтар қайшылықты көңіл күйлерін,
сезімдерін, көзқарастарын білдірді. Бір жағынан, олар
мемлекетті қолдайтын, оның жасампаздық, жетілдіру және
басқа процестеріне белсенді қатысатынсияқты
көрінеді. Ал барлық мемлекеттік: әкімшілік, бақару, өкілетті,
құқық қорғау, шаруашылық, әскери және басқа органдарда
тек азаматтар ғана емес, шетелдіктерде жұмыс істейді
ғой. Тиісінше, мемлекет тек құрылып қана қойған жоқ,
сонымен бірге азаматтардың күшімен өмір сүрді де.
Екінші жағынан, мынадай сұрақ туындайды: ал азаматтар
өз мемлекетінің тағдырына, оның тарихи болашағына
қалай қарайды? Бұл сұраққа Коммунистік
партияның аталған идеологтарының теориялық жауаптары
дайын болды. Социалистік мемлекет ең прогрессивті,
демократиялық, гуманды мемлекет болғандықтан, ол бірте –
бірте өзін - өзі басқаратын коммунистік қоғамға
айналып, ұзақ өмір сүреді. Коммунистік идеологтар ең
басты факторды: социалистік мемлекет қоғамның
табиғи – тарихи дамуы нәтижесінде емес, саяси
құрылым жаңаруының обьективті заңдылығынан тыс
күштеу нәтижесінде пайда болғанын
ескермеді. Сондықтан ол күштеу ұйымы құрылғандықтан,
күштеу саясатын тұрақты жүргізді. Оның құрылуына, оның
күштеу қызметіндегі сияқты, азаматтардың елеулі бөлігі
қатысты. Кеңес мемлекетінің жасампаздығы мен
өміршеңдігі азаматтылықтың елеулі түрдегі ізгі
және прогрессивті көрінісі емес, керісінше болды.
Азаматтылық – табиғатында прогрессивті құбылыс. Алайда,
толыққанды азаматтылық болмағандықтан, оның сапасына (
азаматтылыққа ) да нұқсан келеді. Мұндай нұқсан тек
мемлекет құрылымын жасақтауға ғана емес сондай – ақ
оның қызметі мен қызмет нәтижесінде де, әсер
етті. Өйткені күштеу, әділетсіздік мемлекеттің ресми
өкілдері болып табылатын азаматтардың өздерінің,
сондай – ақ жәй адамдардың қатысуымен жүзеге
асырылды. Егер азамат мемлекет атынан сол мемлекеттегі
өз азаматтарын олардың кінәсіз екендігін
біле тұра, қуғын – сүргінге ұшыратса, олардың азаматтық
ар – намысы бар еді деуге бола ма ? Тіпті, олар
алдау – арбаудың жетегінде кеткеннің олардың
обьективті түрдегі азаматтылық сезімі болған
жоқ. Егер азаматтардың көпшілігі тұтастай
халықтарға (чешендерге, ингуштарға, корейлерге, курдтарға,
Қазақстанға күштеп көшірілген тағы басқаларына )
көрсетілген күштеу саясатына қарсылық көрсете алмаған
жағдайда болса, демек, олардың бойында
азаматтылықтың толық қалыптасып болмағандығы.
Күштеумен өмір сүретін мемлекет іргесінің
берік болуы мүмкін емес. Азаматтық
институтын сөз жүзінде жариялай және
тани отырып, Кеңес мемлекеті тұрақты түрде
іріткі салып, азаматтылық сезімнің
қалыптасуына іс жүзінде мүмкіндік бермеді. Сөйтіп,
ол өз азаматтарының саяси оқшаулануына
белсенді түрде ықпал етіп қана
қойған жоқ, сонымен бірге өз көрін өзі
қазуға әзірледі.
Кеңес мемлекеті қазақ халқының да
елеулі бөлігінің азаматтылық сезімін
қалыптастыра алмады. Өкінішке орай, қазақ халқы
толық мәніндегі біртұтас ұлттық
психологиясы бар ұлтқа толық айналған жоқ.
Қазақ халқының рулық қатынастар белгісі
ретінде, жүздерге бөлінуі қазақтардың саяси
санасына елеулі түрде әсер етті
және мемлекеттік органдарды қалыптастыру және
оларды жұмыс істеттіру процесінде көрініс
тапты. Әрине, бұл прогреске қарсы және жағымсыз
әсер еді, сондықтан ұлттық азаматтылыққа қызмет
ете алмады. Кадрларды мемлекеттік қызметке
тиісті қызметтерді ойдағыдай орындауға қажетті
обьективті және субьективті қабілеттеріне
қарап емес, рулық белгілері бойынша өсіру
мемлекеті, оның органдарын нығайтпады, ыдыратады.
Мұндай жағдайда мемлекеттік органдар қызметін
жалпы ұлттық мүддені басшылыққа алып
емес, шағын топ адамдарының мүддесін көздеп
жүргізеді. Әрине, мұның бәрінің бетін
ашу оңай емес еді, сондықтан олар ірітуші
фактор ретінде жасырын әрекет етті,
атап айтқанда: мұнсыз мемлекеттігін нығайта ғана
емес, тіпті одан айырылып қалуы да мүмкін
екендігін саналы түрде сезінген, қазақ
халқының азаматтық тұтасуына мүмкіндік бермеді.
Іс жүзінде, осы мемлекеттіліктің қаз тұруы,
қалыптасуы өмір сүруі үшін бірнеше ұрпағы
еңбек ете отырып, басқа ұлттың
адамдары сияқты, қазақ халқы да одан
айырылды. Өздерінің азаматтық күш қуатын тоталитарлық
мемлекет құруға арнады, өздерінің қайғылы тағдырын
олар өз қолдарымен жасады деп оларды
кінәлауға құқығы жоқ. Социалистік мемлекет
тарихтың өмірге мегілсіз келген туындысы
болды. Сондықтан табиғи – эволюциялық жолмен туған,
мемлекеттерге тән көптеген қасиеттер онда
болған жоқ. Ең – бастысы ол өзіне берік
әлеуметтік база жасай алмады, рухани үстемдікпен
біріккен социалистік мемлекеттілік идеясына, ол идея
қоғамдық көңіл – күйге тұрақты түрде
сіңірілсе және ол адамдардың снасында толық
салтанат құрғандай әсер қалдырса да, берілген
адамдар ұрпағын тәрбиелеп, қалыптастыра алмады. Іс
жүзінде шынайы азаматтылық көрсете отырып, Кеңес
адамдары мемлекеттің тәуелсіздігін қиян – кескі
шайқаста сақтап қалады, экономиканың өркендеуі, және
басқа салаларда ерлікке тән қайрат жұмсады.
Алайда, азаматтық рухы, біріншіден, оның зардап шегуінен,
екіншіден, мемлекеттің қабілетті екендігін дәлелдеуге
қаблетсіздігінен бірте – бірте сөне бастады. Мемлекеттік
билікті иеленген бірден – бір саяси партияның
қолындағы қуыршаққа айналған, өзінің жеке
обьективтік заңдарымен қалыптаспаған және соған
сүйеніп қызмет істемейтін мемлекеттің қабілетті
мемлекет болуы мүмкін емес. Сондықтан Кеңес
мемлекеті іс жү.зінде өзінің өмір сүруін
тоқтатудан көп бұрын азаматтардың саяси
санасында саяси ұйым ретінде жойыла бастады.
Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің басшылары
мұны сезеді және түсінеді, сондықтан қоғамдық
өмірді мезгіл – мезгіл реформалауға күш салады. 50 –
70 жылдары қоғамдық өмірді реформалау жөнінде күш
– қуат жұмсалады. Алайда, бұл талпыныс діттеген
жеріне жетпейді, өйткені ол саяси, экономикалық
құрылымды түбегейлі өзгерту мақсатын көздеген
жоқ. Ал бүкіл саяси құрылымды қайта құру
басталғанда социялистік мемлекет бұған шыдай
алмады. Ол қайта құру тағыда сол социалиистік
мемлекеттіліктен бас тарту мүмкіндігі ойына кіріпте
шықпаған Данышпан Коммунистік партияның басшылығымен
жоғарыдан жүргізілгендіктен осылай болған жоқ.
Коммунистік партия күйреген кезде Кеңес мемлекеті
өзінен өзі тарады, содан соң мемлекеттік құрылым
нысаны ретінде тек КСРО ғана емес, сондай ақ
саяси ұйымның ерекше түрі ретінде социалистік
мемлекеттің өзі тарап кетті. Тек сонда ғана
жоғары рухты бойына сіңіргендей кеңестік
азматтылықтың зардабымен жартыкештігі толық күйінде
айқындалады. КСРО – ны біртұтас мемлекет ретінде сақтау
туралы референдум өткізілгенде референдумға
қатысушылардың жетпіс проценттен астамы оны
қостап дауыс береді. Біріншіден, сайлаушылардың үштен
бір дерлік КСРО - ның сақталуын қаламады. Бұл кеңестік
кезінде одақтық мемлекеттің сақталуын қаламаған осы
бөлігінің саяси еркінің бұрын сонды кездеспеген
шынайы көрінісі болды. Жасырын дауыс беру
нәтижесінде КСРО – ның сақталуын қалаған миллиондаған
адамдар, Ресейдің, Украйнаның және Белоруссияның атынан
үш мемлекеттік пір қол қойған Беловеж келісіміне
қарсылық көрсеткен жоқ, КСРО – ны миллиондаған адамдар
беймәлім дүниеге үнсіз шығарып салады. Бұрынғы
партия басшылары өз азаматтарының еркін білдіруді
қажет деп есептемеді. Кеңес азаматтарының азаматтылық
рухы мен саяси санасының болмысын олар білді. Және
дұрыс істеді. Екіншіден, социалистік мемлекет азаматтары
ол мемлекетті сақтауды қалайма немесе рыноктық
мемлекет құрғысы келе ме оны сұраған жоқ. Мұндай
жағдайда одан мәнді: бүкіл мемлекеттік тетікті
социалистік мемлекетке қарама – қарсы принциптерімен қайта
құруға келіп тіреледі. Дұрыс ойлау білетін адамдардың
бәрін де түсінікті: әңгіме байда, кедей де, ашта,
тоқта, басқалары да болатын капиталистік қоғам жөнінде
еді. Міне нақ осы жерде социалистік азаматтылық
идеясының толық қабілетсіздігі ашылды. Социалистік
мемлекеттің азаматтылығы болған жоқ социалистік
азаматтылық идеясын сақтап қалуға қабілетті жоғары
патриоттық рухтағы азаматты да болған жоқ. Бұл заңсыз
өмірге келген мемлекеттің мейілінше заңды мәресі
еді.
Қазқстан мемлекеті азаматтық проблемасын
идеяландырудан оған таптық тұрғыдан қараудан
бірден бас тартты. Азаматтардың қоғамдағы жағдайларына
( мүліктік, таптық, партиялық және т. б. ) тәуелсіз бірлігіне
жұмылдыруда мұның ерекше мәні бар. Сөйтіп азаматтарды бір –
біріне қарама – қарсы таптарға бөлу принципі
жойылды. Мемлекетің әлуеметтік меншігі деп есептейтін
барлық азаматтары құратыны заңды түрде танылады. Бұл
мемлекетке өте ауыр да күрделі жауаптылық жүктейді.
Мәселе мұнда, қоғамды әртүрлі мүліктік жағдайымен топтарға
бөлу оларды бір – біріне жауласуға итермелейді. Мемлекет
тек төрелек міндетін ғана атқарып қана қоймай,
қоғамдағы күштердің тепе тендігін де қамтамасыз етуі
тиіс. Саяси, эконоиткалық әлеуметтік және басқа құқықтар
мен бостандықтарды пайдалануға мүмкіндігі барлардың ғана
өздерін толық азаматтарша сезініп, ал әлеуметтік
жағынан әлсіз адамдардың өгей баладай сезінбеуіне
қоғам тұрақты түрде қамқоршы болуы қажет. Әрине
азматтардың мүліктік жағдаый әркелкі қабатына бөлінген
қоғамда толық құқықлық, тең құқылық мүмкіндігі шартты
құбылыста. Ауқатты азамтаттар құқықтық мүмкіндіктерді көбірек
пайдалана алады. Мұны жасыруға болмайды. Мұндай ниеттің
шынайылығына, нақ мемлекеттің қолдауына мұқтаж
адамдардың көз жекізгендері жөн. Біріншіден, мемлекет ниеті
заң арқылы жүзеге асырды. Заң демократиялық гуманды
азаматтардың тұрмыс жағдайы төмен, әлеуметтік жағынан
әлсіз топтарды тұрғыда қолдауды көздейтін. Осындай
нысандағы заңды әзірлеу мен қолдау ғаламат күш жұмсауды
талап етеді. Екіншіден, жалаң теңдік жасау – жартыкеш іс,
ең бастысы – нағыз тепе – теңдікті қамтамасыз ету. Сырқы
белгілері бойынша Кеңес заңдарының әлемдегі ең
прогрессивтік заңдардың бірі болғаны белгілі. Бірақ ол
тап ойдағыдай жұмыс істеген жоқ. Сайлау жөніндегі
заңдардың барлық демократиялық алғы шарттары болады,
бірақ сайлаушылардың шын еркін білдірмегендіктен сайлау
көз бояушылықпен өтті. Кеңес халық өкілдерінен
тұрған буындары бар биліктің иесі саналғанымен іс
жүзінде партия органдарының айтқандарын орындайтын
жалған органдар болады.
Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен
тұрады: 1) адамның мемлекетпен байланысы уақыттша емес,
тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша азаматтықты
біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;
2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта
болады.
3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқықпен
міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды
адамдары атынан өз азаматтарына жауапты, ал Қазақстан
Республикасы азаматтары өзінің республикасы алдында
жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конститутциясының және
заңдарын сақтауға оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын
қорғауға, әдет – ғұрғып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және
оның аумағында тұратын басқада ұлт өкілдерінің тілдерін
құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының, егемендігі мен
тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығы негізгі мәселелері
Конститутциямен және Республиканың азаматтық туралы
Заңымен реттеледі. Конститутция азаматтық туралы негізгі
қағидалар: барлық азамттардың теңдігі туралы, азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі туралы, құқықтар
мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтінді туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және
басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) тууы бойынша;
2)Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдануы туралы;
3)Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған
негіздер бойынша; 4) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы
заңда қаралған өзгеде негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасының азматтығына қабылдаудың дәстүрлі
де жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық
білдіру негізі қолданылады. Азаматтыққа қабылдау туралы
өтініш, егер адам: адамзатқа, Қазақстан Республикасының егемендігі
мен тәуелсіздігіне қарсы қылмыс жаса;
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығын бұзуға
шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан
келтіретін заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
мемлекет аралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті
таратса, мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет
етсе;
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы бойынша басқа
мемлекеттің азаматы Республика Азаматы болып танылмайды,
яғни, қос азаматтық танылмайды. Қос азаматтық институты
мемлекеттің мазмұнының өзіне қайшы келеді. Өйткені
мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің
қайнар көзі халық, ол мемлекетпен саяси байланыста
болады. Қос азаматтық алғандар адамдар санының
көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек
бөлшектеуі мүмкін1.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттармен қарастырылған
жағдайларды есептемегенде, адам басқа мемлекеттің
қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзге
де мемлекеттік билік және басқару органдарына
қызметке орналасуына байланысты; 2) егер Қазақстан
Республикасының азаматтығы көрінеу өтірік мәліметтер
немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған
болса; 3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен
қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылады.
Ата – аналардың екеуінің де Қазақстан Республикасының
азаматтығынан шығуына орай олардың азаматтығы да өзгереді.
Азаматтық мәселесі бойынша шешім шығарушы лауазымды
тұлға – Қазақстан Республикасының Президенті.
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық
құқықтары, бостандықтары мен міндеттер жүйесі.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының
деңгейін сипаттайды. Адамның өміріне, жеке
бостандығына, ар – намысы мен қадір – қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Ең маңыздысы,
адамның табиғи құқығы - өмір сүру құқығы.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға
қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс
жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен
белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім
жасау туралы арыздану құқығы беріледі (
Конститутцияның 15 – бабы.) Өлім жазасы қолдану туралы
үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр
жазаны қолданудың мән – жайын дәлелдеп, өлім жазасына
кесілген адамды мейілінше толық сипаттап көрсетуі
тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының психикалық
дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау
туралы өтінішпен Қазақстан Республикасының
Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы
шешім шығарған кезде, сотталған адам қандай
кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған кешірім ба,
жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән – жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық
Конститутция арқылы қорғалады.
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің
материялдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік
құқық пен бостандық адамның рухани және
басқа да қоғамдық қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалстік ( мемлекеттік ) экокномикадан
рыноктық экономика депаталатынға өту процесін
жүргізуде. Осыған байданысты Қазақстан мемлекетінің
экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген
экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материялдық игіліктер
өндірісі, құрылыс, көлік, жеке сауда саласындағы
қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс
құралдарына жеке меншікті тудырып, қалыптастырады.
Марксизм-ленинизм ілімі адамды адамның қанауының
негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке
қарсы болды. Алайда, КСРО кезінде үстемдік еткен
мемлекеттік меншік те адамадарды қанаудан
арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен
партияның және мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдынғы қатарлы елдердің
тәжірбиесі көрсеткендей жеке меншіктің дамуын бетімен
жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі
тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ
кәсіпкерлік қызмет қоғам экономикасының қалыптасуы мен
дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсету тиіс. Оның үстіне
Қазақстан мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия
мен әлеуметтік – саяси тұрақтылықтың негізі
ретінде орташа таптың қалыптасуына игі ықпал етеді
деген үмітпен жеке меншік иелерін
мүмкіндігінше қолдау көрсетеді. Осыған байланысты
Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін
жекешелендіру жеке адамдарға беру жүргізілуде.
Жекешелендіру мынадай мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты әр адамға оның
мемлекеттік мүліктегі үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік
мүліктегі үлеске құқығын куәландыратын құжат
алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке
меншікке ие болады. Яғни, жалпыға бірдей мәрелік
бастау қамтамсыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің жеке
қабілетіне, басқада мән жайларға байланысты болады.
Кеңестік Конститутция тек азаматтың ғана өзіндік
меншігін нығайтты. Ол жалақының есебінен құрылды және
азаматтардың қажетін қанағаттандыруға қызмет етті жеке
меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады.
Сондықтан жеке меншікке құқық адамның өзіндік меншігі
құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік
иесінің құқы үш элементтен тұрады: 1) иелену құқығы, яғни
меншік обьектілеріне: жылжымалы және жылжымайтын
мүлікке заңдың тұрғыдан иелену құқығы; 2) пайдалану
құқығы яғни, меншік обьектісінің пайдалы қасиеттерінің
тиімділігін көру, техниканы, технологияны пайдалану құқығы;
3) билік ету құқығы, яғни , сату, жалдауға беру,
мұралыққа қалдыру, біреуге қатарымсыз беру және т. б.
Жеке кәсәпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығы
жүзеге асыру нысаны.
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы
бар (26 бап )
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау
туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданады. Одан
шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылады. Мемлекет, оның
органдарының шағын кәсіпкерліктің қызметіне тікелей
араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке іс әрекет
еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды
бұзбауы тиіс. Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған
лауазымды адамдар жауаптылыққа тартылады.
Шағын кәсіпкерлік – азаматтардың әр түрлі
тауарларға ( қызмет көрсетулерге ) қажеттілікті
қанағаттандыруға бағытталған қызметі.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі
құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның
өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігін
бар екендігін білдіреді.
Әркімнің еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп
түрін еркін таңдауына құқығы бар ( 24 бап ).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден,
кәсіпкерлікпен айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір
еңбек етуге қаблетті адамның өз қалауы мен мемлекеттік
немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін
білдіреді. Үшіншіден бұл құқық адамның жұмысқа өз
мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Азаматтардың ереулге шығу құқығы. Кеңестік үкімет
жылдарында ереуіл ұғымы жоғалтылды. Кеңес мемлекеті
халықтық мемлекет деп танығандықтан ол халықтың мүддесін
қорғау, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс болады.
Сондықтан халықтың да, адамдардың жекелеген
тобының да толқу, ереуіл ұйымдастыруға құқығы болмады.
Алайда, мемлекеттік кәсіпорындар адам еңбегін қанады,
еңбегі үшін толық ақыны төлемеді, барлық жерде бірдей
еңбек етуге қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес
азаматтары шырайлы болашаққа үмітпен қарады. Егер
үкіметке өзінің еңбек жағдайын талап еткендер шыға қалса,
олардың қылмыскер ретінде жауапқа тартты. Қарғанды
облысында 60 жылдары жұмысшылардың қарсылығын осындай
қаталдықпен басты. Демек, өздерінің экономикалық құқығын
қорғау мақсатында оны ұйымдасқан түрде білдіруге еңбек
адамдарының құқы болған жоқ. Енді әркім өзінің еңбек
ету құқығын қорғай алады, сондай – ақ азаматтар ерулугіне
шығуға да құқылы.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын
кәсіпорнының, мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған
кезде қолданылатын ең амалсыз шара. Оның үстіне
мемлекеттік сияқты жеке кәсіп орындарының қызметкерлері
де ереулді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан
Республикасы заңдары шеңберінде өткізілуі тиіс.
Азаматтардың демалыс құқығы. Қазақстан Республикасының
Заңы қызметкерлердің демалыс құқығы жан – жақты реттейді,
оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты
ұжымдық және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс
уақыты – қызметкерлердің өзінің еңбек ету мінддеттемесін
орындаудан босаған кезде кезеңдегі уақыттарын оның
өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы. Гуманды болғысы
келетін мемлекет әр азаматына қолайлы жағдай
жасауға, олардың әр қайсысының тұрғын үйі болуға
ұмытылуы тиіс. Міне осыдан келіп Қазақстан мемлекеті
азаматтардың тұрғын үйге мынадай кепілдік береді.
1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға,
белгіленген тәртіппен мемлекеттік, кооперативтік тұрғын
үй қорынан пәтер алуға құқылы.
2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға,
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тегін немесе жалға
алуға құқылы.
3. Мемелекет азаматтарының жеке немесе
коопреативтік үй тұрғызуына оның ішінде қарыз жолымен
тұрғызуына көмек көрсетеді.
4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім кімге болсын
тиым салынады. Қуып шығу заңда көзделген жағдайда
ғана жүзеге асырылады.
5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен
айырылған немесе ол мүмкіндік шектелген жағдайда
заңсыздықтың тоқтатылуы туралы сотқа жүгінуге құқылы.
Егер азаматтың үйі орналасқан участок мемлекеттің
мүддесіне алынатын, мемлекет оның құнын қайтаруы немесе
пәтер беруі тиіс.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы болуы мен бірге
оларға тұрғын үйді пайдалануға байланысты
міндеттер де жүктеледі. Олар тұрғын үйді белгіленген
мақсатта пайдалануы, тұрғын үйді күтіп, тұрғын үйді
пайдалану тәртібін сақтауы, пәтер ақаны уақытында
енгізіп отыруы, салықты төлеуі тиіс.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқы. Бұл құқық
мемлекеттік денсаулық сауқтау мекемелерде медициналық
көмек арқылы жүзеге асырылады. Бұрын барлық
медициналық көмекті мемлекет көрсетті яғни барлық
денсаулық ісі мемлекеттің қолынла болады. Енді мемлекеттік
денсаулық сақтау мекемелерімен ( ауруханалар, емханалар,
деріханалар, т. б. ) бірге жеке медициналық мекемелер
құрылуда, әрине емханаларды, дәріханаларды және басқалардың
дүмшелер емес арнаулы медициналық білімі барлар
құрауы заңды белгіленген тәртіппен құрылуы тиіс.
Әрине, жеке медициналық көмекке белгілі бір
мөлшерде ақы төленеді.
Азаматтардың білім алу құқығы. Білім алу
құқығының біраз жәйттері бар. Негізінен орта білім
міндетті болып табылады. Бұл бір жағынан, жас
өспірімдердің осындай деңгейінде білім алуларын
білдіреді. Егер адам жоғары сыныптарда, училищелерде,
техникумдарда, университеттерде оқығысы келсе оның талабына
ешкімнің тосқауыл қоюға құқығы жоқ. Әрине, адам
өзінің білім алу құқын ж.үзеге асыру үшін
күресуі керек – емтиханға шыдап, конкурс бойынша өтуі
тиіс. Олар мемлекеттік арнаулы оқу орындарында (
техникумдарда, институттарда, университеттерде және т. б. )
азаматтар тегін оқиды, егер жақсы және үздік оқыса
стипендия төленеді, ал шетелдік студенттерге
жатақхана беріледі.
Студенттер мен оқушылар сабақтан бос уақыттарында
жұмыс, қосымша арнаулы білім алуға құқылы. Яғни,
жеке бастамасына толық еркіндік беріледі.
Азаматтардың құқық аты мен бостандықтарының дербес
мәні болғанымен ( оны азаматтар өз қалауымен
пайдаланулары мүмкін ), оларды азаматтардың міндеттерінен
бөлек қарастыруға болмайды. Әр адамның басқа
адамдар алдында қоғамның алдында, мемлекеттің алдында белгілі
міндеттері бар. Қоғамда өмір сүріп тұрып одан мүлдем
тәуелсіз болуға болмайды. Робинзон аралда жалғыз тұрған
кезде онда ешқандай міндеттілік болған жоқ. Пятница
болып еді, өзара міндеттілік: бір – біріне көмектесу, бірін –
бірі қолдау міндеті туды. Әр адамның өмір сүруге,
өзінің денсаулығын сақтауға өз еңбегінің жемісін көруге
табиғи құқығы бар. Нақ осылай өмір сүруге денсаулығын,
меншігін және басқаларын сақтауға құқылы басқа адамдар да
бұл құқықты құрметтеуі керек. Адамдардың табиғи міндеті
осылайша табиғи түрде пайда болады. Адамдар да олардың
өмір сүруінің нысаны болып табылатын және ол туралы
қамқорлық жасауы тиіс қоғамының алдында, мемлекетінің
алдында міндетті. Бұл міндеттердің маңыздылығы сондай ол
заңмен бекітіледі. Демек, міндеттемелерді орындамаудың оны
бұзғандар үшін елеулі зардаптары болады.
Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі.
Оларды Конститутция көзделген міндеттерге және
конститутциялық заңдарда көзделген міндеттерге
бөлуге болады. Конститутциялық міндеттер басты міндеттер
болып табылады. Оған мыналар жатады:
1. Конститутция мен заңдарды сақтау.
Конститутция – Қазақстан мемлекетінің негізгі заңы ол
халықтың еркін білдіреді, мемлекеттің құқықтық негізін
азаматтардың құқықтық жағдайын белгілейді. Конститутция
халықтың мемлекетті билеу тәсілдерін белгілейді.
Конститутция – мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін
бекітетін ең маңызды акт. Басқаша айтқанда Конститутция –
Қазақстан мемлекетінің басқа елдердің мемлекеттерімен өзара
байланысының негізгі қырларын белгілейтін акт. Міне,
осылардан келіп ешкімді алалмай, лауазымды адамдардың
Конститутцияны сақтау міндеті туады. Егер олай болмаса
конститутциялық нормаларды бұза отырып азаматтар мұны
қалай ма, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігіне
мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс істеуне, оның іште де
, халықаралық қатынастарда да беделі түсуіне әрекет
қылған болып шығады. Сондықтан қоғамда қандай орын
алса да, қандай қызмет атқарса да Қазақстан Республикасының
Конститутциясын құрметтеу және оны мүлтіксіз сақтау әр
азаматтың міндеті болып табылады.
2. Азаматтардың тағы бір конститутциялық міндеті – басқа
адамдардың құқықтарын бостандықтарын, ар – намысы мен
қадір қасиетін құрметтеу. Азаматтарға осындай міндет жүкей
отырып, Конститутция ең жоғары құндылық ретінде
азаматтардың құқықтарына бостандықтарына, ар – намысына, қадір
қасиетіне айрықша мән береді.
3. Салықтар және алымдар төлеу міндеті. Мемлекеттің және
барлық адамдардың, мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен
мекемелердің маңызды құралы салықтар мен алымдар болып
табылады. Рыноктық қатынастарға көшу, жеке кәсіпкерлікті
дамыту жағдайында салықтар мен алымдардың ең негізгі
бөлігі жеке адамдардан, азаматтардан түседі. Салықтар мен
алымдарды дер уақытында саналы түрде төлеу қажеттігін
адамдар көбірек сезінген сайын мемлекеттің де қуаты арта
түседі. Адамдардың өмірін жақсартуға білім, ғылым, денсаулық
салаларын дамытуға, зейнетақы көбірек жасалатын болады.
Салықты төлемегені үшін жауаптылыққа тартылады.
4. меншікті дұрыс пайдалану. Қазақстан қоғамының экономикалық
негізін меншіктің екі түрі: мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. Тарау. Адам мен азамат жағдайының Қазақстан
Республикасындағы Конститутциялық
негіздері: ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .7
1.1. Азаматтықтың жалпы
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық құқықтары,
бостандықтары мен міндеттер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..18
1.3. Қазақстан Респуьликасындағы шет елдік азаматтардың
құқықтық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 25
II. Тарау. Азаматтық қоғамның негіздері және
компоненттері ... ...27
2.1. Азаматтық қоғамның
анықтамасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .27
2.2. Азаматтық және
демократия ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .30
2.3. Азаматтардың
қатысуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
2.4. Азаматтық қоғамның
бірігуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .34
2.5. Азаматтық қоғамның
компоненттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
III. Тарау. Қазақстандағы азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..48
3.1. Қазақстандағы азаматтық қоғам
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.2. Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
3.3. Мәдениет және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 53
3.4. Дін және азаматтық
қоғам ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ.
Қазақстан қол жеткізген ХХ ғасырдың соңындағы
жеңістерді ұстап қалу үшін, азаматтық қоғамды жетілдіруге құқықтық
ролі ерекше зор экономика мен мәдениетті дамытуға, қоғамдық
қатынасты нығайтуға, қоғамның мүддесін, жеке тұлғалардың құқықтары
мен бостандықтарын қорғауға құқық елеулі түрде ықпал етеді.
Қазақстан Республикасы заңдары қоғамдық қатынастарды
жөнге келтіріп, реттеп, қоғам мүддесіне зиян келтіруге
әректтерге тиым салып, олармен ымырасыз күрес жүргізуге
бағытталған. Сондықтан да жеке тұлғалар Қазақстан
Конститутциясының, Қазақстан Заңдары қағидаларын, талаптарын
терең түсініп, мүлтіксіз орындайды, өздері ғана орындап қоймай
заңдарды жүзеге асыруға ат салысады. Қоғамдық тәртіпті
сақтауда басқа да заң бұзушылықпен күреседі. Азаматтардың
белсенді қатынасуы қазіргі кезде ерекше маңызға ие. Жеке
тұлғалар, азаматтардың борыштарына, міндеттеріне неғұрлым
сапалы түрде қараса, соғұрлым мемлекет, қоғам және жеке тұлға
ара-қатынасының нәтижесі жемісті болмақ.
Қазақстан Республикасында 1995 жылы 30 тамызда Референдум
арқылы конститутция қабылданды, ол Президенттік басқару
билігін бекітті. Жаңа Конститутцияда Адам және азамат деген
ерекше бөлім бар. Ата Заңымыздың 12 бабының 1
тармағында Қазақстан Республикасында Конститутцияға сәйкес
адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік
беріледі - деп атап өтілген1.
Қазіргі кезең – ірі тарихи өзгерістер заманы. Қазақстан
Республикасының халықтары тарихи дамудың жаңа серпінінде өркениетті
демократиялық қоғамды бірден батыл таңдап алды.
Еліміздің президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан Халқына
Жолдауында Біз жаңа мемлекетті, жаңа нарықтың экономикасы мен
жаңа демократияны көптеген өзге де жас мемлекеттер осы тәрізді
жолды басынан кешіп те – үлгерген уақытта құру үстіндеміз
Диплом жұмысының тақырыбын таңдауда Қазақстан
Республикасындағы азаматтық қоғам мәселесіне тоқтаған
себебім осы қоғамдық құбылыстардың кәзіргі таңда
да өзекті мәселе екендігіне де көз жеткізу.
Сондықтанда жұмыс мазмұны адам мен азамат
жағдайының Қазақстан Республикасындағы Конститутциялық
негіздері , Азаматтық қоғамның негіздері және
компоненттері , Қазақстандағы азаматтық қоғам деген
тарауларға бөлініп қарастырылды.
Қазақстан Республикасының қалыптасу, елде экономикалық
реформаларды жүзеге асыру және нарықтық қатынастарға
өту кезеңінде құқықтың мән – маңызын айрықша күшейтеді.
Тауарлық ақшалық ( мүліктік ) және басқару қарым – қатынастарын
құқықтық тұрғыдан реттеуде заңдар мен басқа да
нормативтік актілердің маңызы одан әрі нығая
түспек. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Конститутциясын, оның жаңа қырлары мен
ерекшеліктерін және басқа да заңдардың жоғары
принциптерін, олардың мағынасы мен мазмұнын
қайтадан бағалау онша оңай шаруа емес. Осыған
байланысты жас егемен республиканың мемлекеттік және
қоғамдық өмірінің құқықтық негіздерін
нығайту, мейлінше, маңызды екендігі сөзсіз. Егемен
Қазақстанның конститутциялық, әкімшілік, азаматтық, еңбек
және қылмыстық құқықтық салаларының аса маңызды
екендігі ескеріліп, олардың көкейтесті проблемалары
жаңаша қарастырылды.
Азаматтық тәрбие идеясы азаматтық қоғамның өзі
тәрізді баяғы заманнан бері келе
жатқан көне ұғым, оның мәні – қоғам
мүшелерінің өзара үйлесімді өмір сүруге
тырысуға баулу, соған тәрбиелеу. Бұның бүгінгі
таңда яғни қай кездегіден гөрі,
мүмкін қауіп – қатері көбірек, мәселелері де молырақ
жаңа заман жағдайында маңызы өсіп
отыр.
Өзіміз ғұмыр кешіп отырған елдің
белсенді һәм игілік өндіруші мүшесі
болу үшін біздер қоғамның бізге
қандай үміт артатынын білуіміз қажет;
сыртқы дүниенің сырына қанығып, өз
қажыр – қайратымызды қай мақсатқа жұмылдыруымыз
қажет екенін анық аңғаруымыз шарт. Азамат
болу үшін өз мемлекеттігіне ие
әлдебір туу жеткілікті деп ойлау жаңсақтық
боларт еді.
Азамат болу - өз құқықтарыңды және сонымен
қатар, өз міндеттеріңді саналы да сындарлы
түрде ұғыну. Адамдар тумысынан ажырамас болып
табылатын әлдебір құқықтарға ие болатыны сөзсіз.
Алайда оларды қорғайтын заң шығарушы
жүйелер жұмыс істемесе, ондай құқықтардың құны
жоқ. Уақыт ағымымен бірге дамып отырған
күрделі саяси құрылымдар жүйесі өзіңді
һәм өзгелерді зорлық зомбылықтан сақтап
қана қоймайды , өз біздің әрқайсысымызға өз
дарынымызды жетілдіріп, баянды бақыт табуымызға
жол ашады.
Қоғам аясында қызғылықты жағымды да ұнамды
өмір сүруге мүмкіндік бар. Қоғамның табысты
өркендеуі үшін, сол қоғамның мүшелері саналы да
мақсатты түрде әлеуметтік игілікке талпынуы шарт
екені белгілі. Адамдар өздерінің саяси жүйелерін
талай ғасырлар бойы ұйымдастырып келеді, және бұл
жолда сан түрлі әдістерді пайдаланып көрдік.
Азаматтық саяси өмірге қатысты болуы мен бірге,
жеке өмірден де тыс қалмайды өйткені бұл екеуі
де азаматтардың өздері басқаратын және бірін – бірі
сыйлайтын, болашағы бар, өміршең қоғамда аман есен
ғұмыр кешу үшін қажет.
Азаматтықтың философиялық негіздері азаматтарға
демократиялық жүйенің не екенін түсіндіру және
олар өмір сүріп отырған елдегі саяси
құрылым жағдайда қандай шараларға баруға болатыны
туралы шындықты жеткізу. Қандай да адам өз іс
- әрекетін, тұрмысын һәм өмірін басқалардың сыйлауын
талап етуі құқылы. Азаматтық туралы бағдарлама
азаматтық қоғамның пайда болуына алғы
шарт жасайды.
Азаматтық қоғамның негіздері тарауында біз
азаматтық қоғамның төрт түрлі түрін қарастырамыз:
1. азаматтық қоғамның анықтамасы;
2. азаматтық қоғам мен демократияның өзара
байланысы;
3. азаматтардың қоғамдық өмірге араласуы;
4. азаматтық қоғамды ұйымдастыру;
Қазақстандағы азаматтық қоғам тарауында біз
Қазақстандағы азаматтық қоғамға шолу жасаймыз.
Бұл тарауда біз азаматтық қоғамның мына
төменгідей жақтарын қарастырамыз:
1. Қазақстандағы азаматтық қоғамның тарихы;
2. Қазақстанда азаматтық қоғамның құрылуы;
3. Мәдениет және азаматтық қоғам;
4. Дін және азаматтық қоғам;
Диплом жұмысының жазылуына негіз болған 1995
жылы 30 тамызда қабылданған Қазақстан Республикасының
Конститутциясы соған сәйкес қабылданған заңдар
азаматтық қоғам, Қазақстандағы азаматтық қоғам
туралы бекіткен құжаттар жиынтығы, адам құқығы
теориясы мәселесінде ой қалдырған ғалымдар
еңбектері және ағымды баспа сөз
материялдары.
Диплом жұмысымның басты бағыты мен мақсатын
күрделі саяси және басқа да өзгерістерге
толық кезеңдегі құқықтық мемлекет пен азаматтық
қоғам мәселесіне нақты, шынай баға
беру, осы қатынастың қоғам үшін нәтижелі
болу бағыттарын іздестіру және оны іс
жүзіне асыру мәселесі.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет
дамуының деңгейін сипаттайды. Адам өзінің құқы мен
бостандығын бұзушылардан қорғанып, Республика Президентіне
жүгінуге құқылы. Бірде бір мемлекеттік орган, бірде
бір лауазымды адам азаматтың құқығын шектей
алмайды.
I. ТАРАУ. АДАМ МЕН АЗАМАТ ЖАҒДАЙЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАН
РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КОНСТИТУТЦИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1. Азаматтықтың жалпы мәселелері.
Азаматтықты әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде
қарастырған жөн, өйткені ол қазіргі заманғы
мемлекеттіліктің құрылуы мен өмір сүруін білдіретін
факторлардың бірі болып табылады. Егер азаматтықты адам мен
мемелекеттің саяси және құқықтық байланысы ретінде түсінсек,
онда құбылыстың тұтастық сипаты туралы мәселе түсіп
қалады. Азаматтық оған тән барлық сипатты белгілерімен,
қырларымен тұтас әлеуметтік – саяси құбылыс ретінде өмір
сүруін тоқтатады және өзіндік жекелеген құбылысқа
айналады. Мұндай жағдайда біз азаматтықтың мәнін, маңызы
мен рөлін, өркениетті мемелекеттің өмір сүруі жағдайында
оның обьективті қажеттігін анықтау мүмкіндігінен
айырыламыз. Оның үстіне, азаматтық мемлекетке өз аумағы
шегіндегі, сондай - ақ сыртқы қатынастардағы барлық
көріністермен қатысты болады.
Азаматтық пен азамат ұғымының арасындағы айырмашылықты
көз алдымызға әкелу үшін құқық ұғымы мен құқықтық
норма ұғымдарының өзара қатынасына сілтеме жасаған жөн.
Құқықтық пен құқықтық норманы ұқсастыру ешкімнің ойына
келмейді. Құқық ерекше құбылыс екені белгілі, сонымен бірге
құқық норма ретінде нақ сол құбылыстың бір бөлшегі.
Құқықтың жеке нормасын алып, тіпті оны жан – жақты
сипаттап, талдағанның өзінде құқықты, мемлекеттің құқықтық
жүйесін түсіну мүлдем мүмкін емес. Сондай –ақ, жеке
азаматтың құқын сипаттап, азаматтың тұтас құбылыс ретіндегі
мәнін, рөлін, маңызын түсіну мүмкін емес.
Біз көрсетілген екі құбылысты ( құқық және азаматтық )
азаматтықты жекелеген азамат арқылы анықтаудың
нәзіктігін көрсету үшін ғана салыстырып отырғанымыз
жоқ. Мұндай салыстыру, сондай –ақ азамат мәртебесі құқықпен
емес, құқықтық нормалармен белгіленетінін көрсетуге мүмкіндік
береді. Сонымен бірге азаматтық ретінде оның мәні,
ерекшелігі құқықпен, құқықтық жүйемен белгіленген.
Азаматтықты тұтас саяси – құқықтық құбылыс ретінде
қарастырған кезде ғана, тек оның демократиялық мемлекет
жағдайында обьективті қажеттілігін ғана емес, сондай –ақ
оның мемлекеттің өзінің өмір сүруі мен дамуындағы
мәнін де түсінуге болады. Азаматтық қоғамның табиғи – тарихи
даму процесінің жемісі бола тұра, мемлекеттің
әлеуметтік негізі болып табылады. Іс жүзінде азаматтық
мемлекеттің өз тұрғындарының саяси – құқықтық көрінісі
болып табылады. Ол мемлекет тұрғындары тудырады және ол
оның меншігі болып табылады деген сөз емес. Бәрінен
бұрын, керісінше, тұрғындар мемлекетті құратын факторлардың бірі
болып табылады. Сондықтан азаматтыққа, азаматтықтың мемлекетке
ықпал ету шамасын анықтап, белгілеу үшін саяси – құқықтық
маңыз беріледі. Сөз жоқ, мемлекет те азаматтыққа осылай
ықпал етеді.
Осы салада жүріп жатқан процестер түсінікті болу
үшін, азаматтықтың кеңестік кезеңіндегі саяси – құқықтық
құбылыс ретінде қалыптасу ерекшелігін жалпылап болса да
көрсеткен жөн. Осы процестің елеулі ерекшеліктерінің
бірі азаматтық институтына таптық көзқарас болып табылады.
Азаматтық институты да барлық әлеуметтік құбылыстар сияқты
идеяландырылған. Ол маркстік – лениндік ілімге негізделген
және социалистік емес мемлкеттерде танылған, жалпыәлеуметтік
көзқарастан түбірі мен жаңа көзқарас болды. Бұл
көзқарастың мәні неде?
Азаматтық институтына таптық көзқарастың мәні
мынада, халық тарихи қалыптасқан біртұтас әлеуметтік
қауымдастық ретінде қай тапқа жататындығына қарай екі
бөлікке: еңбекшілерге және қанаушыларға бөлінді. Азаматтық
институтына мұндай көзқарас өзіндік қана емес,
прогрессивті, демократиялық және ізгі, тарихи болашағы мол
деп есептелді. Кеңес мемлекетінің азаматтық туралы заңдары
нақ осындай идеялармен дамытылды. Алайда, азаматтық
институты жоғарыда аталған қасиеттердің бір де біреуіне
ие болған жоқ. Біріншіден азаматтықтың жартыкеш
институты құрылды. Оның жартыкештігі азаматтардың екі
бөлікке бөлінуінде: бір бөлігінде, яғни, еңбекшілерге,
формальді түрде құқықтары мен бостандықтардың бүкіл кешені
берілді. Бұл бөлік толыққанды азаматтар деп танылады.
Қайталап айтамыз, еңбекші азаматтар құқықтар мен
бостандықтарды формальді түрде иеленді. Іс жүзінде
еңбекші азаматтардың құқықтары мен бостандықтары елеулі
дәрежеде бос қиял болды. Толық азаматтығы болмаған
мемлекетте, тіпті елдің, мемлекеттің қожайындары деп
жарияланғанымен, олардың толыққанды азамат болуы мүмкін
емес.
Азаматтардың екінші бөлігі елеулі дәрежеде
құқықтарынан айырылды немесе құқықтарынан шектелді. Олар –
қанаушылар деп аталатындар. Олар барлық саяси, көптеген
әлеуметтік – экономикалық құқықтары мен бостандықтарынан
айырылды. Таңғаларлығы сол, халықтардың бұл бөлігі
азаматтықтан аластанған жоқ, мемлекеттің азаматтары деп
есептеледі.
Азаматтық дегеніміз жәй саяси – құқықтық құбылыс
емес, ол азаматтық қоғамның өз табиғатымен белгіленуі,
тұтас болуы және азаматтылық сияқты биік ұғымда
көрінуі тиіс. В. Дальдың анықтамасы бойынша, - білім
ұғымы мен деңгейі азаматтық қоғам құруы қажет 1.
Азаматтылық бір жағынан, ұлттық, сондай – ақ жалпы
азаматтық мораль нормаларын, дағды, әдет, саяси – құқықтық
міндеттерді игеруден, екінші жағынан, оларды жүзеге
асыру қабілеттігінен көрінеді. Азаматтылық адам тек
өзінің жалаң міндетін орындаған кезде ғана емес,
сондай – ақ жеке басына келетін зардаптардан
қорықпастан мемлекеттің, оның органдары мен лауазымды
адамдарының заңсыз әрекеттеріне қарсы тұрған кезде
табады. Егер тұтас мемлекет, оның жекелекген органдары
мұндай қылықтарды ізгі ниетпен қабылдай алса, онда
олардың өміршең, болашағы болғаны. Егер де мемлекет,
оның органдары былғанған беделін қорғаштаса, оның
онда тарихи болашағының болмағаны. Сондықтан азаматтықтың
жүйе негізделушілік қасиеті бар. Азаматтылықтың
мұндай қасиеті мемлекет пен азаматтардың
арасында қалыптасатын саяси және құқықтық
қатынастарда, сондай – ақ азаматтардың мемлекетке
бейтарап қатынасында жүзеге асырылады.
Кеңес мемлекетінің саяси және құқықтық
қатынастары ( байланыстары ) ішкі қарама – қайшылықта болды,
сондықтан азаматтылыққа қатыстының бәріне әсер
етпеуі мүмкін емес еді. Бір жағынан КСРО –
ның жартылай құқылы азаматтары өтпелі кезеңде,
барлық азаматтар 1936 жылдан кейін мемлекеттің
уәкілетті органдарын қалыптастыру кезінде жоғары
саяси белсенділік көрсетті. Бұл процеске
азаматтарының барлығының біртұтас ойлап, саясатын
біртұтас қолдануды ерікті түрде де, еріксіз
түрде күштеу жолымен де жүргізген Коммунистік
партия басшылық етті. Мемлекеттің халықтық сипаты
туралы мықты идеялық тегеріш пен насихат
азаматтардың маркстік (пролетарлық ) саяси санасын
қалыптастырды. Осы сананы өз биігінде қолдау үшін
мемлекет азаматтардың барлығын да нысанада
ұстады, біресе азаматтардың үлкен тобына, біресе олардың
жекелеген мүшелеріне қатысты саяси террор
қолданды. Осындай жағдайда азаматтар санасының
қалыптасуы бұлталаң сипат алды: отанды сатып
кету мен саяси оқшаулану ұштасып кетті.
Бүкіл құрылым ( мемлекеттік, партиялық,
кәсіподақтық, комсомолдық ) саяси сананың тек жағымды
жақтарын ғана атап көрсетті, оны сананың негізгі
және бірден – бір қасиеті деп есептеді. Саяси оқшаулау
туралы айтып қана қойған жоқ, оның мүмкіндігін де
қалт жібермеді. Өкілетті органдардың кез сайлауы
(Кеңестердің барлық буындарында), әсіресе, 1936 жылдан кейін
барлық уақытта сайлаушылардың депутаттыққа
кандидаттыққа жүз процент дерлік дауыс беруімен
өтті. Бұл барша өкімет билігінің органдар
жоғары азаматтылық көрсетудің нәтижесінде қалыптасқанын
куәландыруы тиіс болды. Кеңестер формальді түрде
басқа мемлекеттік органдарды - үкіметтің, орталық
және жергілікті мемлекеттік органдардың басшыларын
сайлады. Сөйтіп азаматтар мемлекеттік органдардың
бүкіл жүйесін төте немесе жанама
түрде қалыптастырып ,
жоғары азаматтылық көрсетті. Алайда, іс жүзінде
бұл мұндайды тарих бедерінен табу қиынға
соғатын бұлжытпайтын саяси алдау – арбау
болды.
Жоғары азаматтылықты азаматтар емес, мемлекет,
оның органдары қалыптастырады. Құрылған мемлекетік
органдардың да, бірден бір саяси факторы
Коммунистік партия, дәлірек айтқанда, партиялық
номенклатураның партия органдарына басшылық жасаған
шағын тобы болды. Бірақ азаматтар осы
құбылыстың мәнін жеке басқа табыну
кезінде - ақ ( Раскольниковтың Сталинге жазған атақты
хатын еске алсақ та жетеді ) түсіне
бастағанымен не айтуға не жазуға рұқсат етілген
жоқ. Бұл туралы, жеке басқа табыну нәубеті
ашылғаннан кейін тарихта болып өткен құбылыс
ретінде, айтыла да, жазыла да бастады. Кеңес
азаматтарының саяси санасының шынайы болмысы
туралы жазуға кеңес мемлекеті таратылғанға
дейін рұқсат етілген жоқ. Саяси өмір туралы,
Коммунистік партияның диктатурасы туралы
шындықты батыл айтқан жекелеген азаматтар өзгеше
ойлайтындар диссиденттер аталып, елден қуылды,
азаматтығынан айырылды. Жоғары шынайы азаматтылық
көрсеткен мұндай азаматтар мұндай қасиеттен
жұрдай адамдар ретінде көрсетілді. Мемлекетті
нығайтуға тұрақты қамқорлық жасаған Коммунистік
партия дүниені кері айналдырып, сол
мемлекетті ірітіп, ыдыратуға өзінің жағдай
жасайтынын сезіне алмады. Адамдардың шағын
тобының, тіпті миллиондаған азаматтарды саяси
партияға біріктірсе де, өзі туып, өзі соған орныққан
тірегі - шіріген мемлекетті ұзақ ұстап тұра
алмайтынын ол санасына сіңіре алған жоқ. Ол
тірек мемлекет пен партияның кінәсінен пісіп
жетілмеген азаматтылық еді. Кеңес мемлекетін фашизмнен
қорғау кезінде азаматтардың жаппай көрсеткен
азаматтылығын бетке ұстап бұған қарсылық
білдіретіндердің де кездесуі мүмкін. Алайда, мұндай
қарсылық негізсіз. Аталған жағдайда азаматтардың
жаппай ерлік көрсеткендері рас. Ол шынайы
азаматтылық болды, бірақ мемлекетке емес, Елге,
Отанға, қатысты азаматтылық еді. Аталған жағдайда мемлекет
үлгісінің үлкен мәнге ие болуы екіталай.
Өйткені буржуазиялық мемлекеттердің де (Англия, Франция
және т. б.) азаматтары сол мемлекеттерден гөрі,
өз Отандарын қорғады. 1812 жылы патшалық қатал
езгіге қарамастан Ресейді оның қол астындағы
барлық халықтар француздардың шапқыншылығынан
қорғады.
Тиісінше, мемлекет және отан - әр түрлі ұғымда,
сондықтан оларға қатысты азаматтылық сезімі де
әр – түрлі көрініс табуы мүмкін. Егер азаматтардың
көпшілігі мемлекетті азаматтық қоғамның шын
мәніндегі өкілі ретінде қабылдаса, онда ол
отан ұғымына ұғынылады. Егер де мемлекет өзін - өзінің
азаматтарына қатысты күштеу ұйымы ретінде
ұстаса, онда саяси оқшаулану процесі туады және
азаматтар мемлекеті отаннан дәл айырылады. Кеңес
мемлекетіне, КСРО – ға қатысты, оның мемлекеттік нысаны
ретінде, азаматтар қайшылықты көңіл күйлерін,
сезімдерін, көзқарастарын білдірді. Бір жағынан, олар
мемлекетті қолдайтын, оның жасампаздық, жетілдіру және
басқа процестеріне белсенді қатысатынсияқты
көрінеді. Ал барлық мемлекеттік: әкімшілік, бақару, өкілетті,
құқық қорғау, шаруашылық, әскери және басқа органдарда
тек азаматтар ғана емес, шетелдіктерде жұмыс істейді
ғой. Тиісінше, мемлекет тек құрылып қана қойған жоқ,
сонымен бірге азаматтардың күшімен өмір сүрді де.
Екінші жағынан, мынадай сұрақ туындайды: ал азаматтар
өз мемлекетінің тағдырына, оның тарихи болашағына
қалай қарайды? Бұл сұраққа Коммунистік
партияның аталған идеологтарының теориялық жауаптары
дайын болды. Социалистік мемлекет ең прогрессивті,
демократиялық, гуманды мемлекет болғандықтан, ол бірте –
бірте өзін - өзі басқаратын коммунистік қоғамға
айналып, ұзақ өмір сүреді. Коммунистік идеологтар ең
басты факторды: социалистік мемлекет қоғамның
табиғи – тарихи дамуы нәтижесінде емес, саяси
құрылым жаңаруының обьективті заңдылығынан тыс
күштеу нәтижесінде пайда болғанын
ескермеді. Сондықтан ол күштеу ұйымы құрылғандықтан,
күштеу саясатын тұрақты жүргізді. Оның құрылуына, оның
күштеу қызметіндегі сияқты, азаматтардың елеулі бөлігі
қатысты. Кеңес мемлекетінің жасампаздығы мен
өміршеңдігі азаматтылықтың елеулі түрдегі ізгі
және прогрессивті көрінісі емес, керісінше болды.
Азаматтылық – табиғатында прогрессивті құбылыс. Алайда,
толыққанды азаматтылық болмағандықтан, оның сапасына (
азаматтылыққа ) да нұқсан келеді. Мұндай нұқсан тек
мемлекет құрылымын жасақтауға ғана емес сондай – ақ
оның қызметі мен қызмет нәтижесінде де, әсер
етті. Өйткені күштеу, әділетсіздік мемлекеттің ресми
өкілдері болып табылатын азаматтардың өздерінің,
сондай – ақ жәй адамдардың қатысуымен жүзеге
асырылды. Егер азамат мемлекет атынан сол мемлекеттегі
өз азаматтарын олардың кінәсіз екендігін
біле тұра, қуғын – сүргінге ұшыратса, олардың азаматтық
ар – намысы бар еді деуге бола ма ? Тіпті, олар
алдау – арбаудың жетегінде кеткеннің олардың
обьективті түрдегі азаматтылық сезімі болған
жоқ. Егер азаматтардың көпшілігі тұтастай
халықтарға (чешендерге, ингуштарға, корейлерге, курдтарға,
Қазақстанға күштеп көшірілген тағы басқаларына )
көрсетілген күштеу саясатына қарсылық көрсете алмаған
жағдайда болса, демек, олардың бойында
азаматтылықтың толық қалыптасып болмағандығы.
Күштеумен өмір сүретін мемлекет іргесінің
берік болуы мүмкін емес. Азаматтық
институтын сөз жүзінде жариялай және
тани отырып, Кеңес мемлекеті тұрақты түрде
іріткі салып, азаматтылық сезімнің
қалыптасуына іс жүзінде мүмкіндік бермеді. Сөйтіп,
ол өз азаматтарының саяси оқшаулануына
белсенді түрде ықпал етіп қана
қойған жоқ, сонымен бірге өз көрін өзі
қазуға әзірледі.
Кеңес мемлекеті қазақ халқының да
елеулі бөлігінің азаматтылық сезімін
қалыптастыра алмады. Өкінішке орай, қазақ халқы
толық мәніндегі біртұтас ұлттық
психологиясы бар ұлтқа толық айналған жоқ.
Қазақ халқының рулық қатынастар белгісі
ретінде, жүздерге бөлінуі қазақтардың саяси
санасына елеулі түрде әсер етті
және мемлекеттік органдарды қалыптастыру және
оларды жұмыс істеттіру процесінде көрініс
тапты. Әрине, бұл прогреске қарсы және жағымсыз
әсер еді, сондықтан ұлттық азаматтылыққа қызмет
ете алмады. Кадрларды мемлекеттік қызметке
тиісті қызметтерді ойдағыдай орындауға қажетті
обьективті және субьективті қабілеттеріне
қарап емес, рулық белгілері бойынша өсіру
мемлекеті, оның органдарын нығайтпады, ыдыратады.
Мұндай жағдайда мемлекеттік органдар қызметін
жалпы ұлттық мүддені басшылыққа алып
емес, шағын топ адамдарының мүддесін көздеп
жүргізеді. Әрине, мұның бәрінің бетін
ашу оңай емес еді, сондықтан олар ірітуші
фактор ретінде жасырын әрекет етті,
атап айтқанда: мұнсыз мемлекеттігін нығайта ғана
емес, тіпті одан айырылып қалуы да мүмкін
екендігін саналы түрде сезінген, қазақ
халқының азаматтық тұтасуына мүмкіндік бермеді.
Іс жүзінде, осы мемлекеттіліктің қаз тұруы,
қалыптасуы өмір сүруі үшін бірнеше ұрпағы
еңбек ете отырып, басқа ұлттың
адамдары сияқты, қазақ халқы да одан
айырылды. Өздерінің азаматтық күш қуатын тоталитарлық
мемлекет құруға арнады, өздерінің қайғылы тағдырын
олар өз қолдарымен жасады деп оларды
кінәлауға құқығы жоқ. Социалистік мемлекет
тарихтың өмірге мегілсіз келген туындысы
болды. Сондықтан табиғи – эволюциялық жолмен туған,
мемлекеттерге тән көптеген қасиеттер онда
болған жоқ. Ең – бастысы ол өзіне берік
әлеуметтік база жасай алмады, рухани үстемдікпен
біріккен социалистік мемлекеттілік идеясына, ол идея
қоғамдық көңіл – күйге тұрақты түрде
сіңірілсе және ол адамдардың снасында толық
салтанат құрғандай әсер қалдырса да, берілген
адамдар ұрпағын тәрбиелеп, қалыптастыра алмады. Іс
жүзінде шынайы азаматтылық көрсете отырып, Кеңес
адамдары мемлекеттің тәуелсіздігін қиян – кескі
шайқаста сақтап қалады, экономиканың өркендеуі, және
басқа салаларда ерлікке тән қайрат жұмсады.
Алайда, азаматтық рухы, біріншіден, оның зардап шегуінен,
екіншіден, мемлекеттің қабілетті екендігін дәлелдеуге
қаблетсіздігінен бірте – бірте сөне бастады. Мемлекеттік
билікті иеленген бірден – бір саяси партияның
қолындағы қуыршаққа айналған, өзінің жеке
обьективтік заңдарымен қалыптаспаған және соған
сүйеніп қызмет істемейтін мемлекеттің қабілетті
мемлекет болуы мүмкін емес. Сондықтан Кеңес
мемлекеті іс жү.зінде өзінің өмір сүруін
тоқтатудан көп бұрын азаматтардың саяси
санасында саяси ұйым ретінде жойыла бастады.
Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің басшылары
мұны сезеді және түсінеді, сондықтан қоғамдық
өмірді мезгіл – мезгіл реформалауға күш салады. 50 –
70 жылдары қоғамдық өмірді реформалау жөнінде күш
– қуат жұмсалады. Алайда, бұл талпыныс діттеген
жеріне жетпейді, өйткені ол саяси, экономикалық
құрылымды түбегейлі өзгерту мақсатын көздеген
жоқ. Ал бүкіл саяси құрылымды қайта құру
басталғанда социялистік мемлекет бұған шыдай
алмады. Ол қайта құру тағыда сол социалиистік
мемлекеттіліктен бас тарту мүмкіндігі ойына кіріпте
шықпаған Данышпан Коммунистік партияның басшылығымен
жоғарыдан жүргізілгендіктен осылай болған жоқ.
Коммунистік партия күйреген кезде Кеңес мемлекеті
өзінен өзі тарады, содан соң мемлекеттік құрылым
нысаны ретінде тек КСРО ғана емес, сондай ақ
саяси ұйымның ерекше түрі ретінде социалистік
мемлекеттің өзі тарап кетті. Тек сонда ғана
жоғары рухты бойына сіңіргендей кеңестік
азматтылықтың зардабымен жартыкештігі толық күйінде
айқындалады. КСРО – ны біртұтас мемлекет ретінде сақтау
туралы референдум өткізілгенде референдумға
қатысушылардың жетпіс проценттен астамы оны
қостап дауыс береді. Біріншіден, сайлаушылардың үштен
бір дерлік КСРО - ның сақталуын қаламады. Бұл кеңестік
кезінде одақтық мемлекеттің сақталуын қаламаған осы
бөлігінің саяси еркінің бұрын сонды кездеспеген
шынайы көрінісі болды. Жасырын дауыс беру
нәтижесінде КСРО – ның сақталуын қалаған миллиондаған
адамдар, Ресейдің, Украйнаның және Белоруссияның атынан
үш мемлекеттік пір қол қойған Беловеж келісіміне
қарсылық көрсеткен жоқ, КСРО – ны миллиондаған адамдар
беймәлім дүниеге үнсіз шығарып салады. Бұрынғы
партия басшылары өз азаматтарының еркін білдіруді
қажет деп есептемеді. Кеңес азаматтарының азаматтылық
рухы мен саяси санасының болмысын олар білді. Және
дұрыс істеді. Екіншіден, социалистік мемлекет азаматтары
ол мемлекетті сақтауды қалайма немесе рыноктық
мемлекет құрғысы келе ме оны сұраған жоқ. Мұндай
жағдайда одан мәнді: бүкіл мемлекеттік тетікті
социалистік мемлекетке қарама – қарсы принциптерімен қайта
құруға келіп тіреледі. Дұрыс ойлау білетін адамдардың
бәрін де түсінікті: әңгіме байда, кедей де, ашта,
тоқта, басқалары да болатын капиталистік қоғам жөнінде
еді. Міне нақ осы жерде социалистік азаматтылық
идеясының толық қабілетсіздігі ашылды. Социалистік
мемлекеттің азаматтылығы болған жоқ социалистік
азаматтылық идеясын сақтап қалуға қабілетті жоғары
патриоттық рухтағы азаматты да болған жоқ. Бұл заңсыз
өмірге келген мемлекеттің мейілінше заңды мәресі
еді.
Қазқстан мемлекеті азаматтық проблемасын
идеяландырудан оған таптық тұрғыдан қараудан
бірден бас тартты. Азаматтардың қоғамдағы жағдайларына
( мүліктік, таптық, партиялық және т. б. ) тәуелсіз бірлігіне
жұмылдыруда мұның ерекше мәні бар. Сөйтіп азаматтарды бір –
біріне қарама – қарсы таптарға бөлу принципі
жойылды. Мемлекетің әлуеметтік меншігі деп есептейтін
барлық азаматтары құратыны заңды түрде танылады. Бұл
мемлекетке өте ауыр да күрделі жауаптылық жүктейді.
Мәселе мұнда, қоғамды әртүрлі мүліктік жағдайымен топтарға
бөлу оларды бір – біріне жауласуға итермелейді. Мемлекет
тек төрелек міндетін ғана атқарып қана қоймай,
қоғамдағы күштердің тепе тендігін де қамтамасыз етуі
тиіс. Саяси, эконоиткалық әлеуметтік және басқа құқықтар
мен бостандықтарды пайдалануға мүмкіндігі барлардың ғана
өздерін толық азаматтарша сезініп, ал әлеуметтік
жағынан әлсіз адамдардың өгей баладай сезінбеуіне
қоғам тұрақты түрде қамқоршы болуы қажет. Әрине
азматтардың мүліктік жағдаый әркелкі қабатына бөлінген
қоғамда толық құқықлық, тең құқылық мүмкіндігі шартты
құбылыста. Ауқатты азамтаттар құқықтық мүмкіндіктерді көбірек
пайдалана алады. Мұны жасыруға болмайды. Мұндай ниеттің
шынайылығына, нақ мемлекеттің қолдауына мұқтаж
адамдардың көз жекізгендері жөн. Біріншіден, мемлекет ниеті
заң арқылы жүзеге асырды. Заң демократиялық гуманды
азаматтардың тұрмыс жағдайы төмен, әлеуметтік жағынан
әлсіз топтарды тұрғыда қолдауды көздейтін. Осындай
нысандағы заңды әзірлеу мен қолдау ғаламат күш жұмсауды
талап етеді. Екіншіден, жалаң теңдік жасау – жартыкеш іс,
ең бастысы – нағыз тепе – теңдікті қамтамасыз ету. Сырқы
белгілері бойынша Кеңес заңдарының әлемдегі ең
прогрессивтік заңдардың бірі болғаны белгілі. Бірақ ол
тап ойдағыдай жұмыс істеген жоқ. Сайлау жөніндегі
заңдардың барлық демократиялық алғы шарттары болады,
бірақ сайлаушылардың шын еркін білдірмегендіктен сайлау
көз бояушылықпен өтті. Кеңес халық өкілдерінен
тұрған буындары бар биліктің иесі саналғанымен іс
жүзінде партия органдарының айтқандарын орындайтын
жалған органдар болады.
Азаматтық ұғымы заң бойынша үш элементтен
тұрады: 1) адамның мемлекетпен байланысы уақыттша емес,
тұрақты болуы тиіс. Адам өз қалауы бойынша азаматтықты
біресе қабылдап, біресе одан бас тарта алмайды;
2) адамның мемлекетпен байланысы саяси-құқықтық сипатта
болады.
3) мемлекет пен азаматтың арасында өзара құқықпен
міндеттемелер белгіленеді.
Қазақстан Республикасы өзінің органдары мен лауазымды
адамдары атынан өз азаматтарына жауапты, ал Қазақстан
Республикасы азаматтары өзінің республикасы алдында
жауапты. Ол Қазақстан Республикасының Конститутциясының және
заңдарын сақтауға оның мүдделерін, аумақтық тұтастығын
қорғауға, әдет – ғұрғып, дәстүрлерді, мемлекеттік тілді және
оның аумағында тұратын басқада ұлт өкілдерінің тілдерін
құрметтеуге, Қазақстан Республикасының қуатының, егемендігі мен
тәуелсіздігінің нығайтылуына үлес қосуға міндетті.
Қазақстан Республикасы азаматтығы негізгі мәселелері
Конститутциямен және Республиканың азаматтық туралы
Заңымен реттеледі. Конститутция азаматтық туралы негізгі
қағидалар: барлық азамттардың теңдігі туралы, азаматтың
құқықтары мен бостандықтарының кепілдігі туралы, құқықтар
мен бостандықтардың шектелуіне жол берілмейтінді туралы,
азаматтықтан айыруға, республика шегінен қуғындауға және
басқаларына жол берілмейтіндігі туралы қағидалар енгізілген.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) тууы бойынша;
2)Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдануы туралы;
3)Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қарастырылған
негіздер бойынша; 4) Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы
заңда қаралған өзгеде негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасының азматтығына қабылдаудың дәстүрлі
де жеңілдетілген тәртібі кезінде қабылдауға қарсылық
білдіру негізі қолданылады. Азаматтыққа қабылдау туралы
өтініш, егер адам: адамзатқа, Қазақстан Республикасының егемендігі
мен тәуелсіздігіне қарсы қылмыс жаса;
Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығын бұзуға
шақырса;
мемлекеттік тәуелсіздікке, халықтың денсаулығына нұқсан
келтіретін заңға қарсы қызметті жүзеге асырса;
мемлекет аралық, ұлтаралық және діни өшпенділікті
таратса, мемлекеттік тілдің қызметіне қарсы әрекет
етсе;
террорлық әрекеті үшін сотталған болса;
сотпен аса қауіпті қылмыскер деп танылса;
басқа мемлекеттің азаматы болса қабылданбайды.
Қазақстан Республикасының Конститутциясы бойынша басқа
мемлекеттің азаматы Республика Азаматы болып танылмайды,
яғни, қос азаматтық танылмайды. Қос азаматтық институты
мемлекеттің мазмұнының өзіне қайшы келеді. Өйткені
мемлекеттің әлеуметтік негізі, мемлекеттік биліктің
қайнар көзі халық, ол мемлекетпен саяси байланыста
болады. Қос азаматтық алғандар адамдар санының
көбеюі саяси себептер бойынша халықты тек
бөлшектеуі мүмкін1.
Қазақстан Республикасының азаматтығы: 1) Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттармен қарастырылған
жағдайларды есептемегенде, адам басқа мемлекеттің
қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет немесе өзге
де мемлекеттік билік және басқару органдарына
қызметке орналасуына байланысты; 2) егер Қазақстан
Республикасының азаматтығы көрінеу өтірік мәліметтер
немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынған
болса; 3) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен
қарастырылған негіздер бойынша тоқтатылады.
Ата – аналардың екеуінің де Қазақстан Республикасының
азаматтығынан шығуына орай олардың азаматтығы да өзгереді.
Азаматтық мәселесі бойынша шешім шығарушы лауазымды
тұлға – Қазақстан Республикасының Президенті.
1.2. Адам мен азаматтың конститутциялық
құқықтары, бостандықтары мен міндеттер жүйесі.
Жеке адамның қоғамдағы жағдайы мемлекет дамуының
деңгейін сипаттайды. Адамның өміріне, жеке
бостандығына, ар – намысы мен қадір – қасиетіне қол
сұғуға ешкімнің де құқығы жоқ. Ең маңыздысы,
адамның табиғи құқығы - өмір сүру құқығы.
1. Әркімнің өмір сүру құқы бар.
2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға
қақысы жоқ. Өлім жазасы ерекше ауыр қылмыс
жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен
белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамға кешірім
жасау туралы арыздану құқығы беріледі (
Конститутцияның 15 – бабы.) Өлім жазасы қолдану туралы
үкім шығармас бұрын сот мұндай ең ауыр
жазаны қолданудың мән – жайын дәлелдеп, өлім жазасына
кесілген адамды мейілінше толық сипаттап көрсетуі
тиіс. Сонымен бірге сот сотталушының психикалық
дертке ұшырамағанын да анықтауы керек. Мұндай дертке
ұшырағандарға жаза мүлдем қолданылмайды.
Өлім жазасына кесілген адам кешірім жасау
туралы өтінішпен Қазақстан Республикасының
Президентіне жүгінуіне құқылы. Кешірім жасау туралы
шешім шығарған кезде, сотталған адам қандай
кісі, бұрын сотталған ба, бұрын оған кешірім ба,
жасы, отбасылық жағдайы және басқа мән – жайлары
ескеріледі.
Жеке адамның өміріне қол сұқпаушылық
Конститутция арқылы қорғалады.
Экономикалық құқық пен бостандық адамға өзінің
материялдық өндіріс және бөлініс саласындағы өз
мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қажет. Әлеуметтік
құқық пен бостандық адамның рухани және
басқа да қоғамдық қажеттерін өтеуге қызмет етеді.
Қазақстан социалстік ( мемлекеттік ) экокномикадан
рыноктық экономика депаталатынға өту процесін
жүргізуде. Осыған байданысты Қазақстан мемлекетінің
экономикалық саясатының негізгі бағыттары:
- жеке және мемлекеттік меншікке негізделген
экономиканы құрудан;
- кәсіпкерлікке, әсіресе материялдық игіліктер
өндірісі, құрылыс, көлік, жеке сауда саласындағы
қоғам үшін пайдалы кез келген нысандағы
кәсіпкерлікке қолдау көрсетуден көрінеді.
Рыноктық экономика жеке меншік иелерін, өндіріс
құралдарына жеке меншікті тудырып, қалыптастырады.
Марксизм-ленинизм ілімі адамды адамның қанауының
негізі, айықпас дерті ретінде жеке меншікке
қарсы болды. Алайда, КСРО кезінде үстемдік еткен
мемлекеттік меншік те адамадарды қанаудан
арашалай алмады. Мұндай меншіктің пайдасын, негізінен
партияның және мемлекеттің басындағылар көрді.
Қазіргі заманғы алдынғы қатарлы елдердің
тәжірбиесі көрсеткендей жеке меншіктің дамуын бетімен
жіберуге болмайды. Ол мемлекет арқылы реттелуі
тиіс. Мемлекет меншіктің жинақталуына, бірақ
кәсіпкерлік қызмет қоғам экономикасының қалыптасуы мен
дамуына ықпал етуіне бағытталған жеке
бастамаға қолдау көрсету тиіс. Оның үстіне
Қазақстан мемлекеті адамдардың игілігіне, демократия
мен әлеуметтік – саяси тұрақтылықтың негізі
ретінде орташа таптың қалыптасуына игі ықпал етеді
деген үмітпен жеке меншік иелерін
мүмкіндігінше қолдау көрсетеді. Осыған байланысты
Қазақстанда мемлекеттік меншіктің елеулі бөлігін
жекешелендіру жеке адамдарға беру жүргізілуде.
Жекешелендіру мынадай мәселелерді шешеді:
1) жекешелендірудің мақсаты әр адамға оның
мемлекеттік мүліктегі үлесін бөлу;
2) жекешелендіруге қатысатын әр азамат мемлекеттік
мүліктегі үлеске құқығын куәландыратын құжат
алады.
Сөйтіп, әрбір азамат белгілі бір мөлшерде жеке
меншікке ие болады. Яғни, жалпыға бірдей мәрелік
бастау қамтамсыз етіледі. Ал одан арғысы әркімнің жеке
қабілетіне, басқада мән жайларға байланысты болады.
Кеңестік Конститутция тек азаматтың ғана өзіндік
меншігін нығайтты. Ол жалақының есебінен құрылды және
азаматтардың қажетін қанағаттандыруға қызмет етті жеке
меншіктің өзі баюдың қайнар көзі болып табылады.
Сондықтан жеке меншікке құқық адамның өзіндік меншігі
құқығынан елеулі түрде ерекшеленеді.
Жеке меншік иесінің құқығы қандай? Меншік
иесінің құқы үш элементтен тұрады: 1) иелену құқығы, яғни
меншік обьектілеріне: жылжымалы және жылжымайтын
мүлікке заңдың тұрғыдан иелену құқығы; 2) пайдалану
құқығы яғни, меншік обьектісінің пайдалы қасиеттерінің
тиімділігін көру, техниканы, технологияны пайдалану құқығы;
3) билік ету құқығы, яғни , сату, жалдауға беру,
мұралыққа қалдыру, біреуге қатарымсыз беру және т. б.
Жеке кәсәпкерлік – азаматтың экономикалық бостандығы
жүзеге асыру нысаны.
Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығы
бар (26 бап )
Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау
туралы Қазақстан Республикасының заңы қабылданады. Одан
шағын кәсіпкерлікті қорғау мен қолдаудың негізгі
нысандары мен әдістері қарастырылады. Мемлекет, оның
органдарының шағын кәсіпкерліктің қызметіне тікелей
араласуына құқы жоқ. Шағын кәсіпкерлікке іс әрекет
еркіндігі толық берілген. Әрине, бұл орайда олар заңды
бұзбауы тиіс. Шағын кәсіпкерліктің құқын бұзған
лауазымды адамдар жауаптылыққа тартылады.
Шағын кәсіпкерлік – азаматтардың әр түрлі
тауарларға ( қызмет көрсетулерге ) қажеттілікті
қанағаттандыруға бағытталған қызметі.
Еңбек ету бостандығы – азаматтардың негізгі
құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның
өз еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігін
бар екендігін білдіреді.
Әркімнің еңбек ету бостандығына қызмет пен кәсіп
түрін еркін таңдауына құқығы бар ( 24 бап ).
Сонымен, еңбек ету бостандығы құқығы біріншіден,
кәсіпкерлікпен айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір
еңбек етуге қаблетті адамның өз қалауы мен мемлекеттік
немесе жеке кәсіпорынға, мекемелер мен ұйымдарға
жұмысқа орналасуға заңды мүмкіндігі бар екендігін
білдіреді. Үшіншіден бұл құқық адамның жұмысқа өз
мамандығы бойынша орналасуына мүмкіндік береді.
Азаматтардың ереулге шығу құқығы. Кеңестік үкімет
жылдарында ереуіл ұғымы жоғалтылды. Кеңес мемлекеті
халықтық мемлекет деп танығандықтан ол халықтың мүддесін
қорғау, оның сұранысын қанағаттандыруы тиіс болады.
Сондықтан халықтың да, адамдардың жекелеген
тобының да толқу, ереуіл ұйымдастыруға құқығы болмады.
Алайда, мемлекеттік кәсіпорындар адам еңбегін қанады,
еңбегі үшін толық ақыны төлемеді, барлық жерде бірдей
еңбек етуге қолайлы жағдай жасалған жоқ. Кеңес
азаматтары шырайлы болашаққа үмітпен қарады. Егер
үкіметке өзінің еңбек жағдайын талап еткендер шыға қалса,
олардың қылмыскер ретінде жауапқа тартты. Қарғанды
облысында 60 жылдары жұмысшылардың қарсылығын осындай
қаталдықпен басты. Демек, өздерінің экономикалық құқығын
қорғау мақсатында оны ұйымдасқан түрде білдіруге еңбек
адамдарының құқы болған жоқ. Енді әркім өзінің еңбек
ету құқығын қорғай алады, сондай – ақ азаматтар ерулугіне
шығуға да құқылы.
Ереуіл – жұмысшылар мен қызметкерлердің заңды талабын
кәсіпорнының, мекемелердің әкімшіліктері қанағаттандырмаған
кезде қолданылатын ең амалсыз шара. Оның үстіне
мемлекеттік сияқты жеке кәсіп орындарының қызметкерлері
де ереулді жариялай алады. Ереуіл Қазақстан
Республикасы заңдары шеңберінде өткізілуі тиіс.
Азаматтардың демалыс құқығы. Қазақстан Республикасының
Заңы қызметкерлердің демалыс құқығы жан – жақты реттейді,
оның үстіне демалыс туралы заң мемлекеттік сияқты
ұжымдық және жеке кәсіпорындарды да қамтиды. Демалыс
уақыты – қызметкерлердің өзінің еңбек ету мінддеттемесін
орындаудан босаған кезде кезеңдегі уақыттарын оның
өзінің қалауы бойынша пайдаланатын уақыты.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы. Гуманды болғысы
келетін мемлекет әр азаматына қолайлы жағдай
жасауға, олардың әр қайсысының тұрғын үйі болуға
ұмытылуы тиіс. Міне осыдан келіп Қазақстан мемлекеті
азаматтардың тұрғын үйге мынадай кепілдік береді.
1. Азаматтар тұрғын үй салуға, сатып алуға,
белгіленген тәртіппен мемлекеттік, кооперативтік тұрғын
үй қорынан пәтер алуға құқылы.
2. Азаматтар тұрғын үй немесе пәтер сатып алуға,
мемлекеттік тұрғын үй қорынан тегін немесе жалға
алуға құқылы.
3. Мемелекет азаматтарының жеке немесе
коопреативтік үй тұрғызуына оның ішінде қарыз жолымен
тұрғызуына көмек көрсетеді.
4. Тұрғын үйден қуып шығуға кім кімге болсын
тиым салынады. Қуып шығу заңда көзделген жағдайда
ғана жүзеге асырылады.
5. Азаматтар тұрғын үйді пайдалану мүмкіндігінен
айырылған немесе ол мүмкіндік шектелген жағдайда
заңсыздықтың тоқтатылуы туралы сотқа жүгінуге құқылы.
Егер азаматтың үйі орналасқан участок мемлекеттің
мүддесіне алынатын, мемлекет оның құнын қайтаруы немесе
пәтер беруі тиіс.
Азаматтардың тұрғын үйге құқығы болуы мен бірге
оларға тұрғын үйді пайдалануға байланысты
міндеттер де жүктеледі. Олар тұрғын үйді белгіленген
мақсатта пайдалануы, тұрғын үйді күтіп, тұрғын үйді
пайдалану тәртібін сақтауы, пәтер ақаны уақытында
енгізіп отыруы, салықты төлеуі тиіс.
Азаматтардың денсаулығын сақтау құқы. Бұл құқық
мемлекеттік денсаулық сауқтау мекемелерде медициналық
көмек арқылы жүзеге асырылады. Бұрын барлық
медициналық көмекті мемлекет көрсетті яғни барлық
денсаулық ісі мемлекеттің қолынла болады. Енді мемлекеттік
денсаулық сақтау мекемелерімен ( ауруханалар, емханалар,
деріханалар, т. б. ) бірге жеке медициналық мекемелер
құрылуда, әрине емханаларды, дәріханаларды және басқалардың
дүмшелер емес арнаулы медициналық білімі барлар
құрауы заңды белгіленген тәртіппен құрылуы тиіс.
Әрине, жеке медициналық көмекке белгілі бір
мөлшерде ақы төленеді.
Азаматтардың білім алу құқығы. Білім алу
құқығының біраз жәйттері бар. Негізінен орта білім
міндетті болып табылады. Бұл бір жағынан, жас
өспірімдердің осындай деңгейінде білім алуларын
білдіреді. Егер адам жоғары сыныптарда, училищелерде,
техникумдарда, университеттерде оқығысы келсе оның талабына
ешкімнің тосқауыл қоюға құқығы жоқ. Әрине, адам
өзінің білім алу құқын ж.үзеге асыру үшін
күресуі керек – емтиханға шыдап, конкурс бойынша өтуі
тиіс. Олар мемлекеттік арнаулы оқу орындарында (
техникумдарда, институттарда, университеттерде және т. б. )
азаматтар тегін оқиды, егер жақсы және үздік оқыса
стипендия төленеді, ал шетелдік студенттерге
жатақхана беріледі.
Студенттер мен оқушылар сабақтан бос уақыттарында
жұмыс, қосымша арнаулы білім алуға құқылы. Яғни,
жеке бастамасына толық еркіндік беріледі.
Азаматтардың құқық аты мен бостандықтарының дербес
мәні болғанымен ( оны азаматтар өз қалауымен
пайдаланулары мүмкін ), оларды азаматтардың міндеттерінен
бөлек қарастыруға болмайды. Әр адамның басқа
адамдар алдында қоғамның алдында, мемлекеттің алдында белгілі
міндеттері бар. Қоғамда өмір сүріп тұрып одан мүлдем
тәуелсіз болуға болмайды. Робинзон аралда жалғыз тұрған
кезде онда ешқандай міндеттілік болған жоқ. Пятница
болып еді, өзара міндеттілік: бір – біріне көмектесу, бірін –
бірі қолдау міндеті туды. Әр адамның өмір сүруге,
өзінің денсаулығын сақтауға өз еңбегінің жемісін көруге
табиғи құқығы бар. Нақ осылай өмір сүруге денсаулығын,
меншігін және басқаларын сақтауға құқылы басқа адамдар да
бұл құқықты құрметтеуі керек. Адамдардың табиғи міндеті
осылайша табиғи түрде пайда болады. Адамдар да олардың
өмір сүруінің нысаны болып табылатын және ол туралы
қамқорлық жасауы тиіс қоғамының алдында, мемлекетінің
алдында міндетті. Бұл міндеттердің маңыздылығы сондай ол
заңмен бекітіледі. Демек, міндеттемелерді орындамаудың оны
бұзғандар үшін елеулі зардаптары болады.
Азаматтарға көптеген құқықтық міндеттер жүктеледі.
Оларды Конститутция көзделген міндеттерге және
конститутциялық заңдарда көзделген міндеттерге
бөлуге болады. Конститутциялық міндеттер басты міндеттер
болып табылады. Оған мыналар жатады:
1. Конститутция мен заңдарды сақтау.
Конститутция – Қазақстан мемлекетінің негізгі заңы ол
халықтың еркін білдіреді, мемлекеттің құқықтық негізін
азаматтардың құқықтық жағдайын белгілейді. Конститутция
халықтың мемлекетті билеу тәсілдерін белгілейді.
Конститутция – мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігін
бекітетін ең маңызды акт. Басқаша айтқанда Конститутция –
Қазақстан мемлекетінің басқа елдердің мемлекеттерімен өзара
байланысының негізгі қырларын белгілейтін акт. Міне,
осылардан келіп ешкімді алалмай, лауазымды адамдардың
Конститутцияны сақтау міндеті туады. Егер олай болмаса
конститутциялық нормаларды бұза отырып азаматтар мұны
қалай ма, мемлекеттің егемендігі мен тәуелсіздігіне
мемлекеттік органдардың қалыпты жұмыс істеуне, оның іште де
, халықаралық қатынастарда да беделі түсуіне әрекет
қылған болып шығады. Сондықтан қоғамда қандай орын
алса да, қандай қызмет атқарса да Қазақстан Республикасының
Конститутциясын құрметтеу және оны мүлтіксіз сақтау әр
азаматтың міндеті болып табылады.
2. Азаматтардың тағы бір конститутциялық міндеті – басқа
адамдардың құқықтарын бостандықтарын, ар – намысы мен
қадір қасиетін құрметтеу. Азаматтарға осындай міндет жүкей
отырып, Конститутция ең жоғары құндылық ретінде
азаматтардың құқықтарына бостандықтарына, ар – намысына, қадір
қасиетіне айрықша мән береді.
3. Салықтар және алымдар төлеу міндеті. Мемлекеттің және
барлық адамдардың, мемлекет қаржыландыратын ұйымдар мен
мекемелердің маңызды құралы салықтар мен алымдар болып
табылады. Рыноктық қатынастарға көшу, жеке кәсіпкерлікті
дамыту жағдайында салықтар мен алымдардың ең негізгі
бөлігі жеке адамдардан, азаматтардан түседі. Салықтар мен
алымдарды дер уақытында саналы түрде төлеу қажеттігін
адамдар көбірек сезінген сайын мемлекеттің де қуаты арта
түседі. Адамдардың өмірін жақсартуға білім, ғылым, денсаулық
салаларын дамытуға, зейнетақы көбірек жасалатын болады.
Салықты төлемегені үшін жауаптылыққа тартылады.
4. меншікті дұрыс пайдалану. Қазақстан қоғамының экономикалық
негізін меншіктің екі түрі: мемлекеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz