Жұмекен Нәжімеденовтің философиялық лирикасы
Кіріспе
І тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы туған жер тақырыбы
ІІ тарау. Ақынның философиялық лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ тарау. Ж.Нәжімеденовтің поэзиясындағы соғыс тақырыбы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы туған жер тақырыбы
ІІ тарау. Ақынның философиялық лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ тарау. Ж.Нәжімеденовтің поэзиясындағы соғыс тақырыбы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы туған жер
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Ақынның философиялық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ тарау. Ж.Нәжімеденовтің поэзиясындағы соғыс
тақырыбы ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қарастырып зерттейтін нысанымыз:
Ж.Нәжімеденов поэзиясының көркемдік ерекшелігі.
Ж. Нәжімеденов шығармашылық қырлары көп дарын. Ол – ақын, ол –
жазушы. Пікір айтушы ғалымдардың пікіріне ден қойсақ: Жұмекен сөз жоқ,
ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын, өзіндік ақындық жаратылыс,
өзіндік ақындық бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп ізденетін ақын.
Алған тақырыбын да оны өлеңге айналдыру жолдарын да Жұмекен оңайлатып,
арзандатып алмайын дегенді үздіксіз ойлайды. Ол адамның, жаратылыстың
сыртқы қалпынан көрі философиялық табиғатын ашқанды, адам мен жаратылыстың
биік келісімін тереңірек сипаттағанды ұнатады деп ақынға Әбділдә Тәжібаев
жоғарғы баға берген болатын.
Ғалым атап көрсеткендей, Ж. Нәжімеденов қазақ поэзиясында өзіндік
үні, өзіндік қолтаңбасы бар көрнекті ақындардың бірі.
Қаламгердің поэзиялық шығармаларында адам өмірі, адам тағдыры ерекше
орын алады. Жаратылысы терең ойлы ақынды адамның тек сыртқы кескін- келбеті
ғана емес, ішкі жан иірімдері, ізгі ойлары, ниеті мен пиғылы да айрықша
қызықтырады.
Қасиетіңді білу үшін аяулы ел,
Қасіретіңді есіме алғым келеді -
деген Ж. Нәжімеденов поэзиясының азамзаттық үні мен гуманизм сарындарына
ерекше назар аударамыз.
Сондай-ақ, Ж. Нәжімеденов сезім мен ойы қатар өрбіген қысқа өлеңдер
жазумен қатар, кең құлашты поэмалар да жазған ақын. Әсіресе, оның замана
ағымы, қоғам мен адам тағдыры жайлы ой толғаған поэма, дастандарындағы
философиялық элементтерді сол шығарманың мән мазмұнына, образдар жүйесіне
көркемдеу құралдарын қолдану амал тәсілдеріне сүйене отырып, ой таразысына
саламыз.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Тақырыпқа сәйкес жасалынған жоспар бойынша, туған жер,
философиялық және соғыс тақырыбындағы жырларының идеялық,
эстетикалық мән-мағынасын ашып көрсету.
2. Қаламгердің өмір, қоғам, адам тағдыры туралы ой толғаныстарының сыр-
сипатын ашу.
3. Ақын Ж.Нәжімеденов поэзиясының көркемдік ерекшелігін, шеберлігін
өзімен замандас қаламгерлердің тақырыптас, идеялас шығармаларымен
салыстыра отырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату.
Бұл мақсаттрды жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1. Ж.Нәжімеденовтің шығармалар жинағын түгел қарастырып,
шығармаларына тән көркемдік ерекшелік, көркемдік ізденісті талдау.
2. Жұмекен ақынға қатысты әдеби-сын еңбектер мен баспасөз
материалдарын жинақтау.
3. Поэзиядағы көркемдік ерекшелік мәселесіне байланысты әдеби
теориялық еңбектермен танысу.
4. Келтірілген өлең мәтіндеріне дәйекті түрде талдау беріп,
тағылымдық, танымдық сипатын ашу.
Диплом жұмысын жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау
т.б. зерттеу әдістері пайдаланылады.
Диплом жұмысының жаңалығы – көрнекті ақын Ж.Нәжімеденов
поэзиясының ерекшелігін анықтауда оның ақындық, адамдық көзқарасын
аңғартатын азаматтық, философиялық туындыларын идеялық тұрғыдан анықтау.
Ж. Нәжімеденовтің өз творчествосында теңеу, кейіптеу, деталь және
символ т.б. бейнелеу құралдарын қолдану арқылы өлең өрімін, жыр кестесін
құлпырту, ажарландыру әдіс тәсілдерін анықтау.
Жұмекен ақынның түрлі тақырыпта жазылған туындыларында көтерілген
гуманистік, азаматтық, адамгершілік проблемаларды айқындаумен қатар адам
характерін, кейіпкер психологиясын ашудағы шеберлігін анықтау.
Әдеби шығармалардың қай саласының болсын – болмысын, рух
жарасымдылығын таразылайтын–алдымен сол шығарманың иесі–қаламгер. Әдебиет
әлемінде көркем өрнектерімен, ғұмырлы жырларымен, азаматтық бітімімен соны
із қалдыратын да шынайы ақындар мен жазушылар. Әрине, бұл пікір тек өз
уақытының талап-тілегіне жауап беріп қана қоймай, келер ұрпақпен де үндесе
алар дарындыларға ғана арналары даусыз.
Қазақ поэзиясы деген ұғымды саралар болсақ, тарқатар ойымыздың
бір ұшы Жұмекен Нәжімеденовтей дарынға келіп тіреледі. Тағдыр оның
ғұмырына сараңдық еткенімен, талантына тосқауыл бола алмады. Ақын азғантай
өмірінде әлеуметтік көзқарасын да, қоғамдық пікірін де қалыптастырып
үлгерді. Оның мұрасы–философиялық терең түйіндерімен, табиғи құбылыстарға
шебер бойлауымен, таңқалдырарлық интуициясымен бағалы. Ақиық ақынның әр
парағынан азаматтық үні айқын аңғарылады.
Француздың ұлы жазушысы Ромео Роллан: Өнердің бірінші заңы: егер
айтатының болмаса, аузыңды ашпа. Егер айтатының болса, адалын айт,
алдама,- деп өсиет қалдырған екен. Бұл заңдылықпен Жұмекен ақынның
поэзиядағы өсу эволюциясы да, азаматтық кредосы да толық үндесіп жатыр. Ол
қазақ поэзиясында ақындар әлі бара қоймаған жайларға өзінше сүрлеу жол
ашты. Осы күнге дейін жұмбақ ақын ретінде танылған Жұмекеннің көпшілік
оқырманға түсініксіздеу көрінуінің себебі де – поэзияда қалыптасқан
кейбір жаттандылыққа көнбей, өзінің оқырмандарын қалыптастыру мақсатынан
туатын ойларының тереңдігінен, игерілер дүниесінің құпиялылығынан еді.
Сондықтан оқырманынан өзіне көп үңілуді, табиғат әлемінің санқилы
құбылыстарына бірге енуді талап етеді. [5.184]
Көп ақындарды саралап, бағалап жүретін оқырман жұртшылықтың біразы
Жұмекен ақынға келгенде пікір айта алмай, тұйыққа тірелетіні бар. Өйткені,
өлеңдерінде өзге ақындарға ұқсамайтын дара мінезі мен ойлау диалектикасы
бар, өнерді өмірге балаған қамшының сабындай тым қысқа ғұмырында поэзияның
Рухын бір мысқал төмендетпей, өнердегі арзандықпен күресіп өткен
Жұмекеннің дара бітім-болмысы мен өзіндік қолтаңбасы төңірегінде
әлі де пікір тиегі кең көлемде ағытыла қоймаған.[Амангелді Кеңшілік]
Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылығы туралы айтылған пікірлерге
ден қойсақ, ақынның қылқаламынан туған туындылар күрделі. Бұл туралы
Қадыр Мырзалиев: Сақалдарына ақ кіргенше поэзияны сәбидің санамағы
көретін жай сөзқұмарларға Жұмекен Нәжімеденовтің өлеңдерін оқымаса да
болады. Оның жыры әдеби мәдениеті өте жоғары, түсініктері терең, ұғымпаз
оқырмандарға арналған деген болатын. [9.37]
Әділғазы Қайырбековтің: Жұмекен – түсініксіз ақын деп міңгірлеп,
Жұмекен – жұмбақ ақын деп күмбірлеп оқырмандары әлі күнге дейін айтысумен
келе жатса, онда ақиқат жалғыз: Жұмекенді біз әлі ұғып, танып, түсініп
болған жоқпыз. Ол – табиғаттың өзіндей күрделі жаратылыс. Ол – тағдырлы
ақын. Ол – интеллектуал ақын деген. [5.184]
Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов 1935 жылы Атырау облысы, Теңіз
ауданының Қошалақ деген жерінде дүниеге келген. Нұржау кеңесіндегі Ленин
атындағы мектепті үздік бітіргеннен кейін Алматыдағы Құрманғазы
атындағы консерваторияда оқып, кейіннен КСР Жазушылар одағы жанындағы
Жоғары әдебиет курсын тамамдады.
Ол өзінің еңбек жолын жұмысшылықтан бастап, Қарағандыдағы көмір
шахтасында комбайнер болып істеді. Содан кейін республикалық Жазушы
баспасында, Лениншіл жас газетінің редакциясында, Қазақстан Жазушылар
одағының әдеби консультанты, Қазақ ССР баспа, полиграфия және кітап
саудасы мемлекеттік Комитетінің көркем және оқу методика әдебиеттері
бөлімінің редакторы, Мектеп баспасының бөлім бастығы болып жұмыстар
атқарады. [5.182]
Қазақтың намысшыл батыры Махамбеттің анасы Қосуан анамыздың төркіні
– Алаша ауылы болса, сол ауылдан шыққан Жұмекеннің атасы Нәжімеден
қарияны бүкіл Нарын елі әліге дейін аңыз қылып айтады екен.[7]. Өзі
де сол эпос заманынан бүтін жеткен сом асылдың сойынан секілді. Жалғыз
баласы Сабыр майданға аттанғалы жатқанда, ол жарықтық Ашақ-Мәші сорына
ертіп апарып, аяғына биік тақалы әмірқан етігін кигізіп, тұзы шығып
жатқан жентек сазға із түсіртіп алады. Тайға басқан таңбадай сайрап
түскен сыңар ізге атына өңгеріп әкелген темір қазанды төңкереді.
Онысы – жаңбыр жауса, әлгі ізді су шайып кетпесін деген амал еді. Бір
жағынан, қан майданнан балам атамекеніне аман оралсын деген тілекші ырым
болса, екінші жағынан жалғызын сағынғанда іздеп барып, көріп мауқын
басатын көз жұбаныш еді. Расында да, бұл тек ақын көкіректен шығатын тосын
тапқырлық еді.
Соған қарағанда, Жұмекен талантының алтын бастауында да сол
Нәжімеден қария тұрса керек. [23.4].
Алматыға мұғалімдікке оқуға келген Жұмекен мектепте озат оқып
жүрген қазақ әдебиетінен шығарма жазғанда екілік алады. Содан не керек, бір
баланың айтуымен комиссиядан әлгі жазған шығармасын тексеріп жіберсе,
жазғандарына көлденеңнен сия төгіпті. Сонда Жұмекен: Менің ең алғашқы
маңдайыма тиген сәтсіздігім – шығармама төгілген сия болды дейтін деп
еске алып отыратын дейді жұбайы Нәсіп апай. [8.13]. Суық қолдың
араласқанын сезсе де, дәлелдейтін дәрмен таба алмай, арыққа аяғын малып
налып отырған баланы көшеде кетіп бара жатқан қазақ офицері Ғұбайдолла
Ержанов байқайды. Бұрылып келіп, жағдайын біліп, үйіне апарып, Қарағандыға
жұмысқа алынып жатқандарға іліктіреді.
Қарағандыдағы шахтадан босап шыққан соң өнер-білім қуып Алматыға жол
алады. Осы жолда өнер сүйер, өлең сүйер қауымға өзінің өнерде енші алып,
ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын тың жол салып, нағыз өлең,
нағыз ән тарту ететінін айтып өз оқырманын қуаныш-шаттыққа бөлейтініне, өз
жырларын кәусар бұлақтың мөлдір моншақтарындай шашып, жыр сүйер қауымды
өз поэзиясымен сусындатпаққа халқының алдында серт бергендей болады.
Жұмекеннің дәл осы ойын, көңіл-күйін, қуаныштан алып-ұшқан жүрегіндегі
сезімін мына бір шумақтан көре аламыз:
Сәл шыдай тұр, ағайын, мен өнерде енші алам,
Ұқсамайтын ешкімге жаңадан бір жол салам.
Сай қуалап, жұрт ұқсап, соқпақ қуман жымысқы
Басқан ізін ешкімнің аңдымаспын тіміскіп,
Керек болса, ағайын, нағыз бұлақ, нағыз ән, -
Қара шыңның төбесін тесіп тұрып ағызам.
Расында да, ХХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ әдебиетінің
адуынды, ағысты дариясының суы кенересінен асып–тасып жатқанда, әсіресе,
ақындардың ақ желкенді ағыстары айқын көзге шалынған шақта Қошалақ
құмынан шыққан қоңыр әуен де көп ұзамай құлаққа шалынды.
Жұмекеннің өлеңдері әу бастан-ақ табиғилығымен және сыршылдығымен,
көркемдігімен баурады. Балауса (1961), Сыбызғы (1962), Өз көзіммен
(1964), Жоқ, ұмытуға болмайды (1965), Жарық пен жылу (1966), Күй
кітабы (1967), Мезгіл әуендері (1968), Көктем самалы (1969), Мен
туған күн (1972) – айналасы 11 жылда 9 жыр жинағын беріпті. Бұдан
соң күтпеген бұрылыс жасап, едел-жедел оқырмандарына үш роман ұсынды: Ақ
шағыл, Кішкентай, Даңқ пен дақпырт. Жұрт Жұмекен поэзиядан прозаға
ауысыпты деп пікір түйе бастағанда, ол болжалды жоққа шығарып, араға
жеті жыл салып Жеті бояу (1979) өлеңдер жинағы жарық көрді. Жеті бояу
- Жұмекен Нәжімеденовтің өзінің қайталанбайтын қолтаңбасы барын
дәлелдеген, қазақ поэзиясының көгіне кемпірқосақ секілді керілген, көзге
де, көңілге де ыстық туынды. [8.13]
2001 жылы Ана тілі баспасынан Отырар кітапханасы сериясымен
жарық көрген Мен –тамырмын атты дастандар кітабы тағы да көп ойларға
жетелейді екен. Ең алдымен, ктаптың құрылымы-14 дастанның басын қосып,
біріктіріп, тұтас дүние ретінде оқырманға ұсынылуы ұтымды болған. Бұл
дастандардың бір қатары бұрын ақынның жекелеген жыр жинақтарында жарық
көрсе де, оқырмандарға алғаш рет ұсынылған дастандар да бар.
Ақын мінезі-жырында. Тумысында жайсаң мінезді Жұмекен жырында да
сондай. Не айтса да толғана, тебірене өз оқушысына жүрегінің қанымен
жазғандарын ғана ұсынады. Өмірге өлердей ғашық ақын өз жаны мен жүрегінің
перзенттерін ағыл-тегіл сезіммен құндақтайды.
Жұмекен жыр әлеміне кіріп келген кездің өзінде-ақ ақын
туындылары жырдың інжу-маржандары еді. Оның ең алғашқы өлеңдерінің
өзі өне бойындағы ішкі қоңыр ырғағымен адамның жүрек түкпірінен үн
тартып, тау суындай таза да, табиғи қасиетімен көңіліңді баурайтын
қасиетке ие [5.183]. Бұл айтылған пікірге ақынның мына бір алғашқы
өлеңдерінен алынған үзінділер дәлел:
Жатыр жақпар...
Қарағайды аралайды жел ескен,
Жапырақтар сыбыр-сыбыр кеңескен.
Тау сулары таусылмайды, сылқып тұрып ағады,
Қыз толқындар бірін-бірі шымшып күліп барады.
Айдалада ақ боз мінген Алатау бір ақ батыр,
Айналада тал қайыңдар, тал қайыңдар сапта тұр.
Қызыл гүлдер үзілдім дер, баяула жел, баяула,
Қызыл гүлдер, қызыл гүлдер ұйқыда ма, ояу ма?
Бар табиғат – бір тіршілік, бір тіршілік баяғы,
Тартады ұрлап тамырдан нәр шіркін шыбық-таяғы.
Тастың өзі нұр шашады, бүгін-дағы кеше де,
Біздің мынау Алматыда күн жайлаған көшеде.
Тас балқытқан талма түсте – балқимыз біз күнге ұқсап,
Қызуынан алма пісті – айқасқанда мың құшақ.
1961 жылы шыққан Балаусаны ашып қарайықшы, қайсысынан болса
да балғындық пен олпы-солпы қарабайырлықты табу қиын, таба алмаймыз да.
Тек қана Жұмекенге тән сонылық, тосындықпен қоса пайымдық тұтастық,
қапысыз көркемдік, суреткерлік даралық, қысқасы талантты да дара ақындарға
ғана тән қасиеттердің бәрі көзге көрініп тұнып тұрғанын байқаймыз.
Тұңғыш кітабының өзінде бір фальш жоқ деген Ә.Кекілбаевтің пікірін [8.4]
қаламгердің төмендегі өлеңі дәлелдеп тұр:
Анау келген кім болды екен, біліп келші, кім екен?
Батырлық па?
Өз төрімде күтіп алам, түнетем.
Кімде болса алдамасын, алданбасын өзі де
Қайғы болса, артында оның қуанышы бар шығар,
Бірі кірлеп, бірі жуып, кеудем менің аршылар.
Бақыт болса, денем әлсіз, көтере алман (өз ойым),
Арман болса өмірбақи арқалайын, төзейін...
Арманым боп арнап келсе – барым әзір, көңіл қош,
Түсір жылдам, атын байла, қырауын қақ, тонын шеш,
Шындық болса, кілем төсе, дастарханым жаямын,
Жалғандық па – тулақ таста, сүртіп шықсын аяғын.
Бұл Жұмекен Нәжімеденовтің нағыз ақындық, азаматтық кредосы деп
Ә.Кекілбаев әділ бағасын берген [8.4].
1-тарау. Ж.Нәжімеденовтің туған жер тақырыбындағы поэзиясы
Туған жер! Кез келген жұмыр басты пенденің жүрегіне жылы
естілер, бойына махаббат пен сезімнің ұлы құдіретін, киесін жинаған
осы бір мәңгілік ұғымға ат басын бұрмаған, төгілдіріп жыр арнамаған
қазақ ақыны жоқ шығар.
Тарихи тағдырлар шындығы, халық мұңын, қуаныш – қайғысын, болашаққа
үмітін, арман-мұратын жеткізген күйлер сазы, ана сүтімен ең аяулы ізгілік
қасиеттерін бойыңа дарытар туған жер, туған топырақ тақырыбы – Жұмекен
Нәжімеденов үшін қашан да ұрпақ тәрбиесінің, патриоттық сезім
жылуының бастау-бұлағы, қазына-қайнары іспеттес дейді З.Серікқалиев.
[28.13]
Н.Оразалин: Өмірге ХІХ ғасырдың ішінде келгенімен, кеше ғана
есік қағып, босаға аттаған жаңа ғасырдың текті төрінен орын ала білген
білігі мен білімі, таланты мен талғамы жетік туындылар жаратқан ортаның
маңдайалдыларының бірі болу бақыты пешенесіне жазылған Ж.Нәжімеденовтің
1961 жылы жарық көрген алғашқы Балауса жинағындағы туған жерге деген
кіршіксіз сезімі мен ыстық ықыласын білдіретін өлең жолдары назар
аударарлықтай дейді.
Жұмекен Нәжімеденовтің туған жер тақырыбына арналған поэзиясын сөз
еткенде, ең алдымен бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстанымыздың ән ұранына
айналып үлгерген Менің Қазақстаным өлеңіне тоқталамыз. Менің
Қазақстаным өлеңінің туу тарихы жайлы айтсақ, бұл өлең Жұмекен
консерваторияда оқып жүріп курстас жолдасы Шәмші Қалдаяқовпен бірігіп 1959
жылы жазған өлеңі болатын. Сәрсенбаев Оразбектің Жұмекеннің жүрегі атты
мақаласында Менің Қазақстаным өлеңінің туу тарихы жайлы мынадай естелік
жазған еді: Сол кезде Қазақстанның солтүстік облыстарын біржола Ресейге
апарып қосып жібереді екен деген саяси өсек бұрқ ете қалды. Оның алдында
ғана Оңтүстік Қазақстанның недәуір жерлері Өзбекстанға өтіп кеткендіктен,
мұның жай қауесет емес, көп ұзамай шындыққа айналатыны бұрынғы бұрынғы
Ақмола қаласының басына Целиноград қалпағын кигізіп, Тың өлкесі құрылғаннан-
ақ белгілі болып қалған еді. Бірақ, ол тұста тырп етіп аяқ серпер шама жоқ
дейді [2]. Осындай кезеңде әрбір соғып тұрған қазақ жүректің патриоттық
сезімін оятар Менің Қазақстаным сынды жалынды жыр жазуға отаным, елім,
жерім деп өткен Жұмекендей ақындардың ғана батылы жеткенін көріп отырмыз.
Жұмекеннің нағыз отансүйгіш ақын екендігін тек Менің Қазақстаным өлеңінен
ғана көрмейміз. Туған жерге деген шынайы махаббаты Қошалақ, Ел-жұрт,
Менің елім, Салмақ, Туған жер және басқа да өлеңдерінен көрініс
табады.
Жыңғылыңды көлеңкелеп көз ілдім,
Көз ілдім мен төсегінде сезімнің.
Саған тартқан өз ұлыңмын. Өзіңмін:
Тұла бойым тұтас құйған төзіммін!
Сен секілді мен де күнге күйіппін,
Сен секілді жұпар жұттым, сүйіп гүл.
Сен секілді аласамын тап-тайпақ,
Сен секілді таласамын – биікпін! – [20.37]
деген бейнелі сөз бен сезімнің тұма бастауындай асқақтаған мынау
ой тұтастығы мен сыртқы үлгілік тұтастығы шебер қабысып, оқырман ойы мен
сезімін қым-қуыт әрекетке жетелер таза, саф өлеңнің табиғатына
сүйсінбеу мүмкін емес. [24.7]
Әрі қарапайым, әрі ойлы, салиқалы әрі салмақты жолдар ақынның кіндік
қаны тамған туған жері Қошалақ атымен аталады.
Ақын Жұмекен үшін Ұлы Отанның қай жері болсын, жанына жақын,
ыстық, оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініп қарайды. Мысалы, Туған
жер атты өлеңі:
– Туған жерің қай жер, – деді, – жаңа ақын?
– Ол жерде де аспан мен күн болатын.
– Туған жерің қай жер? – деді бір келіншек күлегеш,
– Қара жер! – деп жауап бердім, – су емес.
– Он жылдықты қайда оқыдың? – деді ер бір,
– Мектепте! – деп толқыдым мен, – оқытқанды өз ісіне ұсталар...
– Ауа райы қандай еді ол жердің?
– Жауатұғын жазда – жаңбыр, қыста – қар,
Бұлттар маңып жататұғын биікте,
Бар еді онда бұралқы ит те, киік те.
Шөптің басы сыбдырлайтын жел ессе...
– барлық жер де дәл осындай емес пе?!
– Міне, - дедім, - енді дұрыс ұқтыңыз,
Қайда да бар ойлы жігіт, мықты қыз.
Отанның қай жеріне де күн мен ауа тарайды,
Қай төбенің аспаны да арайлы,
Қай төбе де туған жер деп мақтануға жарайды. [20.134]
Осы бір диалогқа құрылған Туған жер өлеңінің ерекшеліктерін
Қуанышбай Құрманғалиев былай деп атап-атап көрсетеді: Ақын өзін де, өзгені
де қайталамаған. Оны ең алдымен өлеңнің диалог формасында жазылғанынан
аңғарсақ, екіншіден, азамат ақын: Қай төбе де туған жер деп мақтануға
жарайды деген түйін арқылы өз ауылынан алысты көре алмайтын, туған жер
сынды қастерлі ұғымның аясын тым тар түсінетіндердің ойына түрткі салуынан
саралаймыз. Үшіншіден, ақын туған жерді жақсы-жаман деп бөлуге
болмайтынын қарапайым тілімен-ақ жүрекке жеткізе білген. [13.180].
Балауса жинағындағы ақынның қылқаламынан шебер өрілген Менің
елім өлеңі керемет ұйқасын тауып тұрғандай:
Көкірегімнің үміті мен тілегі
Күй боп түлеп, күн боп шығып күледі.
Күн астында көк төбелер түледі –
Менің елім, менің елім – гүл елі!
Айтпағым бір ағыл-тегіл сыр еді –
Шежіреңе ол өлең болып кіреді.
Мендегі өнер сен деп өмір сүреді
Менің елім, менің елім – жыр елі!
Қанат қомдап таң атқанда шығыстан
Торғайым бар қыраныңмен бір ұшқан
Жүрегім бар жүрегіңмен ұғысқан,
Менің елім, менің елім – гүлістан! [20.12]
Ақын жанын шарлап, жүрек қылын шертіп шыққан осы өлеңді жан –
жүрегіңмен қабылдайсың. Ақын туған жерге, елге деген тәтті сезімін, ыстық
махаббатын осылай жеткізген.
Ақынның Ел - жұрт деген өлеңін алып қарар болсақ:
Жел екпінін маған берсе табиғат,
Маған берсе судың күшін табиғат,
Жаңғырығын берсе жақпар-таулардың,
Даладай ғып кеңдік берсе табиғат;
... Дала құсап кеңіген бір кезімде –
соның бәрін айналдырып мен үнге,
үш күн, үш түн айқайласам кемінде,
айқай салсам ел-жұртымды сүйем деп
айқай салсам топырағымды сүйем деп!.. –
оқып отырып осы өлеңді өзің жырлағандай, осы өлең шумақтары жүрегіңді
жарып шығып жатқандай күй кешесің. Осы өлең тура осылай ғана жазылуы
керектігін мойындағандайсың. Әрине, бұл осы жыр екпінінің жетегінде
кеткендіктен болса керек. [28.12].
Толғансам, Туған жер, сен сиынарым,
Тірлігім сиынбасам қиын әлі...
Тартпайды маған біткен тасқын бәсең
Жатқанда табанымның астында сен...
Немесе:
Тек саған, саған ғана сүйенемін,
Топырақ қасиетті, киелі елім.
Бұталар етегімнен іліп, тартпа,
Шоқалдар қолтығымнан сүйе мені... [20.49]
Осы бір үзінділерді оқып отырсақ, ақынның сиынары да, табынары да кіндік
қаны тамған туған жері, туған елі екенін көреміз. Сонымен қатар,
қасиетті, киелі туған топырағынан өзіне сүйеніш, демеу болуын сұрай
отырып, тал – бесік туған жердің өзін теңіз толқынымен тербетуін жан-
тәнімен қалайтындай:
Өнерді өзіңе арнап өрлеткелі,
Мидан ой, қабағымнан тер кетпеді.
Орманның ойларымен оят мені,
Теңіздің толқынымен тербет мені.
Енді мына бір шумаққа көңіл бөлетін болсақ:
Сырым бар тереңімде көрінбеген,
Жырым бар шебер қолмен өрілмеген.
Әйтеуір біреуімін көп балаңның,
Өзіңді елім деген, жерім деген –
деп, ақын өз отанына деген, туған жері мен еліне деген сүйіспеншілігін
осылай жеткізеді.
Ақынның Салмақ туралы өлеңі де туған жерге деген сезімінен
туған өлең. Бұл өлеңде мынадай шумақтар кездеседі:
Ей, Жер – ана, не ойласам,
Ораласың тілге сен,
Жапырағыңмен сыбырлап
Отырмасаң күнде сен,
Мен өнерде өзімнің
Салмағымды білмес ем –
дейді ол. Сонымен қатар, ақын салмақ сөзіне сан алуан қырынан
келіп, философиялық ой түйген.
Қашты біреу Батысқа ұзартам деп мұратын,
Міне, міне, дәл соның салмағы жоқ бір атым.
Басың сенің доп адам,
О, домалан, домалан,
Көкейіңде көп алаң,
Көрген күнің зобалаң.
Табанының астында туған жері жоқ адам? –
десе енді бірде:
салмақтыны емес, сен
салмақсызды ауырма
Салмақты бас – дән болар,
Жел байқап ес, жәй ырға.
Талқыңа сал, о, тағдыр,
Саулығымды ал,
Санымды ал,
Туған жерден тек мені,
Салмағымнан айырма.
[20.134] деп барып, сол мотивті, сол ойды жеке-жеке өлеңдерге, нақты оқиға,
сюжетті жырларға үлестіреді:
Нәжімеден қайтыс болды жарықтық,
Жайнап тұрған өмір ме бұл жаңағы? –
Бұл дүние неткен қапас, тар әрі,
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Ол кісі бақыт іздеп, туған жерден басқа жаққа ауарында белбеуіне бір
уыс құм түйіп алған екен. Осындай оқиғалы, сюжетке құрылған жырлары
арқылы ақын туған жердің, оның топырағының қаншалықты ыстық екенін
көрсеткісі келеді. Осы бір уыс топырақты жұрт ырымдап қарттың қабіріне
себеді. Бұл жайлы ақын былай деп толғанады:
Неткен асыл ұғым едің – ырым сен!
Ырым сендей ескілікке сүрінсем –
Сүрінейін,
Кешірім ет, креслолар, кеңселер,
Әлгі ырымда қасиет бар ел сенер,
Ырым деген – туған жердің топырағы болса егер.
Осылай бүкіл кітаптар бойына созылған сан мінезді өлеңдер – бәрі
жамырап келіп бір арнаға – Туған жер атты арнаға құйылып жатады.
Туған жерді осылай жырлаған, осылай сүйген ол оның табиғаттың бүге-
шігесіне дейін, бәйтерегі мен қурайына, құланы мен құмырсқасына,
төбесі мен тауына дейін, бұлағы мен атырауына дейін қапысыз танып,
жаңылмай жырлайды. Бояулардың түрінен көзің сүрінеді, ішінде құралы
самсаған атақты бір дүкеншінің алып дүкені елестейді. [11.29].
Туған жер болған соң – оның халқы қайда кетсін, толып жатқан
адамдар алуан тағдыры, қисапсыз харекетімен Жұмекен қаламының ұшына
ілігеді.
Мысалы, Тор деген өлеңінде ақын сырт қарағанда көзге ілініп,
көңілде қала бермейтін көріністен – болмашы нәрседен үлкен ой түйеді. Бұл
сюжетті өлең. Елге қыдыра келген лирикалық кейіпкер тамаққа тойып алған соң
сейіл құрып қайту мақсатымен өзенге келіп, сонда аудың торын тарылтып
отырған қарияға жолығады және оның бұл қылығына қынжыла тіл қатады:
Ұшына да саусақтың жүректен қан тарайды,
Қолың сенің қария, неге қалтырамайды?
Басың қалтылдағанша қолың қалтылдасын да,
түйе өлтіру – түк емес,
түйдегімен өлтірудің қасында.
Ірілер – аз, әдетте
ұсақтар көп,
анық бұл,
шабағынан бастайды құртатындар балықты,
баласынан бастайды құртатындай халықты.
Сол сәттегі қарияның жауабы:
Айыптасаң, - деді, - ұлым, айыпта анау Алланы,
Торға тұрар бұл асудың балығы да қалмады.
Шабақтар да жылпылдап ұстатпайды бұл шақта,
Ал Қиғаштың балығы кетті содан ұсақтап.
Қолым қалтырамаса қайраты бар деп түсін,
Қайраттыны сен осы мақтап жүрген жоқпысың?!
Ақын-кейіпердің келесі сөзі былай басталады:
Бұл ауылға, дедім мен, жетпеген бе заң әлі,
Тарылтасың онсыз да балықтың тар заманын...
Ата халың жоқ шығар ашығатын айғайлап,
Балықты аула, шабағын құтқаратын жайды ойлап.
Ал қария былайша әңгімесін жалғайды:
Түп пиғылың, міне, енді құлағыма кірді шын,
Өзің тойып алған соң балықты аяп тұрмысың?!
Қарттың ащы болса да ақиөат сөзінен жеңілген ақын кейікердің бұл
әңгімеден алған ғибраты да көңілге қонымды.
Сенбейді екен мына жұрт тоқ кісінің сөзіне
Халық қамын ойласақ, тоймай жатып ойлайық – дейді.
Ақын жырынан кестелі, келісті, тапқыр теңеулер жиі ұшырасады.
[3.173]. ақынның қай тақырыпқа жазылған жырларын алып қарамайық одан
философиялық ой түйіндеп отыратынын көреміз.
Ақынның туған жер тақырыбындағы жырларынан көтеріңкі көңіл, отанға
деген сүйіспеншілік ұшқындарын көреміз.
Таңқаларлық жай ақын туған жер тақырыбында осындай көтеріңкі көңіл
күйін білдірсе, басқа тақырыптардағы жырларында мұңға батқан Жұмекенді
көруге болады. Айтқанымызға дәлел ретінде ақынның табиғат тақырыбын сөз
етуге болады.
Майталман ақынның жылдың төрт мезгілі табиғат құбылыстары, адамның
оған деген қарым-қатынасы туралы өлеңдерінде ой мен сезім қатар өріліп, әр
жағдайды, әр құбылысты бейнелі образ, көркем детальмен құлпыртып беру жағы
басым жатады.
Тау баурайы бу боп тұр, бұлыңғыр тұр,
Тістеп қапты тентек жел тілін қырқып.
Алба-жұлба жасады-ау бұлттың төсін,
Шыршалардың бұтағы іліп-жыртып.
Жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла
суреттелген. Ақын суреттеуде құбылтудың кейіптеу түрін көр қлданған.
Күн кешкіріп барады, күн кешкіріп,
Көкжиекті мүйіздеп тұрды ешкі-бұлт.
Қар мен жаңбыр қаһар ғып кетті мезгіл,
Қиқы-жиқы шыңдарға мінгестіріп.
Ақын табиғат лирикаларында көбіне кешқұрымғы мезгілді сипаттайды.
Теңеудің түрлене қолданылуына асқақ романтика мен сыршыл сезімі
Ж.Нәжімеденовпен үндес келетін ақын Ж.Әбдірашев өлеңдерінен де бірнеше
мысалдар келтіруге болады.
Жұмекен жырларында әрбір жолынан кездесетін кейіптеу Жарасқан
өлеңдерінен сирек ұшырасады. Керісінше, қайталау, риторикалық сұрау
Жарасқан өлеңдеріне тән де, Жұмекенде айшықтаудың бұл түрлері сирек.
Мәселен, Ж.Әбдірашев Арызым бар, табиғат өлеңінде:
Арызым бар, табиғат, айтар менің,
Нар ұлдарын еліме қайтар менің.
Қайтар менің еліме нар ұлдарын,
Қайтар, қайталанбайтын дарындарын –
деп табиғат анаға тіл қатып сын шертеді. Қайталаудың тамаша үлгілерін
Жарасқаннан көруге болады.
Ал, Ф.Оңғарсынованың Ақ түн өлеңіндегі ауыстырулар ақынның
поэтикалық әлемін таныта түсетін:
Түн – құйрықты жұлдыздай,
Жарқырайды нұрына малындырып.
Келтірілген өлең жолдарындағы түнді құйрықты жұлдызға балау Ф.Оңғарсыновада
ғана кездесетін ауыстырулар.
Ж.Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік табиғат туралы өлеңдерінде
адам өмірімен астастыра егіздей суреттеу кең көрініс табады:
Көгіс тартып тұр безеріп қыр үсті,
Қоя аурудан айықпаған баладай.
Кәрі шыңдар бір-біріне су ысты,
Бір суық леп кезіп жүрді жағадай –
Деп кәрі шыңдарды жанды бейне ретінде суреттейді. Осындай кейіптеулер
Нәжімеденов поэзиясының өн бойында желі тартып жатыр:
Тау әжімі терең тартып барады,
Бір қаталдық тұрды жұртқа білінбей.
Сайдың бетін жеңіл мұнар табады,
Жеңіл мұнар жасыл көлдің түбіндей –
Қатпар-қатпар тауларды бетін әжім басқан кәрі адамға теңеген
кейіптеулер үлкен мән мағына дарытқан.
Ж.Нәжімеденовтің табиғат туралы өлеңдерінің көбісі мұңды, лирикалық
кейіпкердің ішкі сезімімен тереңінен астасып жатады. Ал, Ф.Оңғарсынова
лирикасы сыршылдығымен, сезімтал-сергектігімен ерекшеленеді.
Сөз өнеріне бет бұрған қаламгердің негізгі міндеті өзінен бұрынғы
саңлақ шеберлерден үйрене отырып, оларға ұқсамайтын даралыққа қол жеткізу
болса керек деген зерттеуші Ж.Мәмбетов пікіріне қосыла отырып көркемдік
тәсілдердің әр ақын тілінде қолдану ерекшелігі – сол ақынның стилін
танытатын бірден-бір сипат екенін қайталай айтқан жөн.
2-тарау. Ақынның философиялық лирикасы
Лирикалық поэмалар кітабында ересен рухани ерліктер туралы жазған
жас ақын келесі кітабында тағы адам мен табиғат болмысы жайлы философиялық
тебіреністерге оралды. Кітап Жарық пен жылу деп аталады. Бұл кітап адам
жүрегіндегі арбасқан сезімдер арқылы жалпы болмыстағы контрастар, табиғат
пен қоғамның өзіндегі тайталастар туралы сыр қозғайды. Ақын сол
тайталастардан мәнсіз бақастықты, әншейін әрі-сәрілікті көрмей, ізгілік,
әділет, өмір жолындағы саналы күресті көреді. Табиғаттағы қайшылықтардың
өзі суықты жылудың, түнекті жарықтың жеңуі жолындағы күреске
бағышталғандай.
Ж.Нәжімеденов – философ болмыс құбылыстарына сырт шолғыншы ғана емес,
оның тұңғиығы мен тереңіне шұқшия үңілген зерделі зерттеуші. Ол табиғат
құлқынан адамды, адам құлқынан қоғамды таниды. Ол сырт көз бүтіндік пен
тұтастықтың ар жағынан теке тірес күресті, сол күрестің ар жағынан бүкіл
болмыстың өмір заңдарын көкке көтерген түп тұтастығы мен түбегейлі
бүтіндігін көреді. Мұндай ақындық зерттеу тұсында өмір көкжиегін өз басы,
өз жанындағы күңіреніс-күйзеліс, тебіреніс-толғаныспен көлегейлемей, қайта
сол болмыс құбылыстарының өзі көрініп, өзі ашылуына жағдай жасайды.
Ж.Нәжімеденов те өзі имандай иланған, жан сырына айналған шындықтарды
айтқанда, артық айқай, алақызбаға жүгірмейді. Өмірдің өзіндегідей байсалды,
қарапайым, солай бола тұра бауырына қат-қабат сыр жасырған күрделі.
Жарық пен жылуда суреткерлік шеберлігі мен философиялық тереңдігін
жақсы байқатқан ақын Күй кітабын жазды. Күй ақын трактовкасында, – тек
музыкалық құбылыс емес, бүкіл бір халықтың көп ғасырлық рухани күйі, сезім
тілімен шертілген шежіресі. Әр күйші - өз халқының рухани әлемін жарық
жалғанға жарқыратып жайып салған бір терезе. Құрманғазы – халықтың асау
рухының, Дәулеткерей – жан сұлулығының, Тәттімбет – ойшылдығының терезесі
іспетті. Ж.Нәжімеденов қазақ күйінің сазы мен сарынына үңіліп, тек халықтың
өткен шежіресін ғана емес, бүгінгі өмірін де көреді. Күй – Ж.Нәжімеденов
үшін өз халқы, өз тарихы, өз заманына барынша тереңдеп көз жібере алатын
ақиқат айнасы сияқты. Мұнда ақын күй тілімен тебіреніп, күй сазымен сыр
шертеді. [7.103]
Үн төгілді түрленіп – көк гауһардан кетті аумай,
Жарқындығы – күлкідей, мұңдылығы – жоқтаудай,
Ащылығы – шындықтай, тәттілігі – шабыттай,
Жеңілдігі – көбіктей, ауырлығы – табыттай.
Осынша сиқыр саз бүкіл болмыстың барша сыры мен шынын үңгіп қазып, сарқып
бередей. Ж.Нәжімеденов сондықтан да болар, Күй кітабын жалғыз өнер
тақырыбына емес, күллі өмір тақырыбына арнапты. [1.101]
Бір бүйірде қызса деп ем өлеңім,
Бір ұйқыны бұзса деп ем өлеңім.
Ақылдыға қайғы алдырсам деп едім,
Ақымақты ойландырсам деп едім... -
деп өзіне ғана жарасар, қайталанбас өлең өрімімен, ойлы бітімімен, парасат
түйінімен қазақ жырының көкжиегін кеңейтуге өлшеусіз үлес қосқан Жұмекен
ақынды шынайы жырсүйер қауым әрқашан да жоғары бағалайды.
Ол – алпысыншы жылдары жер әлемді көктемнің шуы мен дуына орап,
құшағына алып дүркіреп келген, ұлттар мен ұлыстарды өзін-өзі танудың жаңа
сатысына көтерген, әдебиет пен мәдениет әлемінің соны тұрпатты мінезін
айғақтай түскен тегеуірінді, талантты буынның бір өкілі. Өнерді өмірдің өзі
деп ұғып, ұйқысыз түндері мен күлкісіз тек ұлы мәртебелі әдебиет пен
мәдениетке арнаған осынау кесек мінезді буынның халқымыздың рухани
тіршілігінің өсіп-өркендеуіне, көркейіп кемелденуіне сіңірген еңбегі ұшан-
теңіз. [1.105]
Жаңа бір талантты жас әдебиет босағасынан аттаса, қолынан ұстап
жетектей жөнелетін ақжарқын мінезді тілеуқор ағалардың назарына ерте
іліккен Жұмекен ақын өзіне тән қарапайымдылығынан, бетегеден биік,
жусаннан аласа мінезінен ақтық сәт, ақырғы күніне дейін бір жаңылып көрген
емес. Үлкенге – іні, кішіге – аға, қатарына қалтқысыз таза құрбы, адал дос
бола білген жанның бүкіл ғұмыры, Абай үлгісімен айтқанда, өзіне сену мен
өзгені өзіндей көріп, сыйлаудан тұрады. Сенім мен сый ақын үшін бір ғана
нәрсемен өлшенеді. Ол – еңбек! Шалқып-төгіліп жазылған шабытты жырлардың
өзі сөз мәйегін талғап, таңдап қолданылар еңбек пен машықтың жемісіндей
елестейді.
Жазғандарында жарық пен жылу, күнгей мен көлеңке, ақыл мен ашу,
мінез бен әдеп әр кез қатар жүретін Жұмекен-жырдың табиғаты – сөз бен
бояуға қанық бейнелі жырдың биігіне көтерілген ойы мен сезімі қатар келіп
шарпысқанда жүрек төрінен от өрілген өзгеше көркем құбылыс.
...Жамандық та ауру шығар, мен емін
таба алмадым.
Әлі адасып келемін.
Мен ешкіммен күреспедім,
күрессе
менің үшін күреседі Өлеңім! -
деген [2.154] екен ақын Жеті бояу жинағының бір тұсында. Ешкімге
жалтақтап, жалбаңдамай, момын ғұмыр кешіп өмірінің баянын өз жырларымен
өрген осынау жүрек тебіренісінде ақындық көріпкел жатқандай.
Бір кітаптан – екіншісіне, екіншіден – үшіншісіне жалғасып отырар
өмір, тіршілік туралы толғамдар әр жинақ сайын жаңа қырынан басқаша
қарастырылады. Қай кезде де уақытпен бетпе-бет келіп, болмыспен, заманмен
терезесін тең ұстап сөйлесу Жұмекен-жырдың ойы мен бойын даралай түсер
басты қағида – мінез. Ақын даламен сырласса да, әке аруағымен тілдессе де,
ұлына ғибрат айтса да осы бір лирика жанрының үрдісінен жазбайды,
жаңылмайды.
Жо-жоқ, мен жәйімді айтып кемсеңдемен,
Сырымды саған айтам ел сенбеген.
Деп едім бұрын өлсем өз жырымнан,
Ертерек өз тілімнен өлсем деп ем. [24.7]
Ұлым, саған айтамын жинағындағы осынау ұлт алдындағы ұлы
мақсаттар мен үлкен міндеттерді ойлаудан туындаған, жақсының мерейін
асқақтатып, жаманның мысын басып, құтын алар жыр жолдарын оқығанда тағы да
өз тағдырын өзі жасаған жанның жан дауысы жүрек пен көңіл пернелерін басып-
басып өткендей болады. балалықтың бал күндері соғыстың өрті мен дертіне
көмілген жоқшылық пен жетімдіктің шырмауына жегілген ұрпақ тағдырының
қарапайым, қайратты сөзі жатқанын аңғармау мүмкін емес. Төрт жолдың бойына
ақын өмірі мен тірлігінің, жиғаны мен тергенінің, сүйгені мен түйгенінің
төрт іргелі кезеңі сиып жатқандай
Қай қазақ үшін ұлды, елді, тілді, жырды сақтау қай кезде өз шешімін
күтер күрделі мәселе болмай келіп еді?! Ұлтымыз үшін жуық арада күн
тәртібінен түсе қоймас іргелі мәселе!
Осындайда еріксіз еске Мен үшін күреседі Өлеңім! деген ақынның өз
айтқаны оралады. Тіпті оның ешкіммен күреспедім деуі бекер секілді. Күрес
орынды-орынсыз жерде байбалам салып, белдесе кету, бет жыртысу емес қой.
Ақынның көзі тірісінде жарық көрген жиырмаға тарта жыр жинақтарының күллі
демі, күретамыры күрестен, ой таласынан бастау алатындай. Ақын күрескен!
Іштей тынып жүріп, аспан астында, жер үстінде ұшырасар әділетсіздік
атаулымен, қорқаулық атаулымен жанұшыра күрескен. Жырының әр жолымен
күрескен! Біз бүгін ауызға алған сол ақын қайсарлығы мен сенімінің
астарында ертеңге аманат етер тарқамас күрестің табандылығы жатқандығын
аңғарамыз. [24.7]
Топырақ деген қасиетті ұғым – Жұмекен творчествосының алтын діңгегі.
Ақын Қошалақтың құмы мен Ашақтың ақ шағылын жазса да, Тобылға қарап
тебіренсе де, Алатаудың қабағына бұлт қонса, көлеңкесі өлеңіне түсер
ахуалды бастан өткерсе де жүрек түкпірінде отырар осынау алтын діңгегін
әсте естен шығармайды. Ол – ақынның сүйегімен бітіп, қанына сіңген,
мінезімен тұтасып, біте қайнасып кеткен қазақ жері мен сол жерді мекен
етіп, ұрпақ көріп, ұлттық қалпын бұзбай, тұтастығын сақтап келе жатқан
қандас бауырларына, қарапайым жерлестеріне деген ұлы махаббаты. Жырдың
алтын діңгегі, әсіресе, соңғы Менің топырағым жинағында өзгеше
айшықтанып, дараланып ақын сөзі айбатты, аруақты естіледі. Сұңғыла жырдың
қыры көбейіп, сыры тереңдей түседі. Ақындықтың ақиық мінезі айқын
аңғарылады.
Тау жағыма тұрма менің
тыныс келсін мұз, қардан,
жылу жасап үйренгем мен,
мұз бен қардан, ызғардан.
Жар-жағадай мінбелеме,
шегініп тұр, тұр кейін,
толқынған бір сәттерімде –
жайпап кетіп жүрмейін...
Міне, нағыз ақындық мінез! Ақындық тағдыр! Егер мінез тағдырды
жасайды десек, тағдырды жырдың анасы деп тануымыз керек. Ақындардың аспаны
бұлтсыз болған емес-ті деп өзі айтқандай, ақындардың бәрі, әсіресе, бір
нәрседе ұқсас, әділетсіздік пен аярлыққа төзбеуде қатты ұқсас. Ұлы Жәкеңнің
сөзімен айтқанда, әрбір ақынның жүрегінде бір-бір жолбарыс жасырынып жатпай
ма? Қажетті жерінде сол жолбарыс нысанасына атылады. Менің топырағым -
сондай жолбарыс мінезді туынды. Көбіміз әлі байыбына толық жетіп, бағасын
беріп үлгере алмай келе жатқан құйқалы, шұрайлы жырдың табиғаты тым
күрделі. Менің топырағым – Нәжімеденовтің ақындық тынысын алғаусыз ашқан
шынайы шедевр! Ақын өзінің барлық саналы ғұмырын, сергек өмірін осы кітапты
жазуға ұзақ дайындағандай елестейді. Бас-аяғы үш бөлім, бес тыныстан
құралатын осы бір кесек мінезді кемел туындыны оқығанда қазақтың елі мен
жері туралы тың толғаныс-толғауды – байыпты да байсалды эпикалық-
полифониялық әуез-сарынды тыңдағандай боласыз. Менің топырағым – адам мен
жер, аспан мен су, тау мен жыра, құм мен көл, қала мен дала, әдет пен
ғұрып, ескі мен жаңа, ана мен бала, әке мен ұл туралы, өмірдің мәңгілік
сипаттарымен қатар пенделіктің күйкі қырларын, сырларын тереңнен тартар
соны шығарма. Ақын ғасырлар мен ғасырларды, замандар мен замандарды, қазақ
даласының бүгінгі ой-кескіні мен кешегі сахараның салқар тарихын – аңыз бен
ақиқатты ақындық қиялының құшағына алып, айқара қысады, биік көтеріліп
ұшады [24.7].
Өз өмірінен өзгеге үлгі, өнеге болар, ғибрат болар дән, мәйек іздеген
жанның жан арпалысын, жүрек соғысын аңғартар осынау отыз жылдық өмірбаяны
бар Жұмекең-жырдың алғашқы Балаусасынан бастап, ең соңғы Менің
топырағыма дейін үзілмес арқау, жібек желідей болып тартылып жатқан
мәңгілік өнердің демін аңғарып, тынысын танимыз.
Ақылға – үміт
Артқан кез арға міндет,
Жүрек үшін бәрі ауыр, бәр-бәрі індет...
Жапырақтай жел қаққан дір етпей де
Жарылады деседі жүрек кейде, –
деп өз өмірінің нүктесін өзі қойған.[24.7]
Ақын да адам, о да жарық дүниеге келген әрбір нәресте сияқты жылап
туады. Бірақ дүниеге келген нағыз ақынның жүрегін жарып шыққан ақ қанатты
періштедей шынайы сезімі өзгелердің ойын тауып, құлқынынан шығып, керемет
әсердің бесігіне бөлеп, адамның сезім түйсігінің галактикасында бұғып
жатқан әлгі Руссо айтатын: ...көзге көрінбейтін дүниесін іздеп, жанын
қоярға жер таппай шарқ ұрады. Ақын пайғамбарлықты Құдайдан сұрап алмайды,
ол қасиетті адамның бойына Тәңірдің өзі дарытары хақ.
Өлеңдерінде өзге ақындарға ұқсамайтын дара мінезі мен ойлау
диалектикасы бар, өнерді өмірге балаған қамшының сабындай тым қысқа
ғұмырында поэзияның рухын бір мысқал төмендетпей, өнердегі арзандықпен
күресіп өткен Жұмекеннің дара бітім-болмысы мен өзіндік қолтаңбасы
төңірегінде әлі де пікір тиегі кең көлемде ағытыла қойған жоқ.
Әрине ақынның поэзиясын:
Жұмекен, сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын өзіндік
ақындық жаратылыс, өзіндік ақындық бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп
ізденетін ақын. Алған тақырыбын да, оны өлеңге айналдыру жолдарын да
Жұмекен оңайлатып, арзандатып алмайын дегенді үздіксіз ойлайды. Ол адамның,
жаратылыстың сыртқы қалпынан гөрі философиялық табиғатын ашқанды, адам мен
жаратылыстың биік келісімін тереңірек сипаттағанды ұнатады. Сондықтан да ол
бірде уақыттың қозғалысын айтқанда оған өзінің ішкі байланыстарын сөз етсе,
құпия сырлары мен адам жанының қимылдарын байланыстыра айтуға тырысады деп
Әбділда Тәжібаев Жұмекен поэзиясына жоғары баға береді.
Жұмекенді басқа ақындардан оқшауландыратын – оның ойлау ерекшелігі.
Ол табиғатты құбылыстан, адамның мінезінен, тіпті түрлі-түстен ешкім
ойламаған өзгеше керемет пәлсапалық түйін жасайды. Ақын өлеңдеріне бояуды
тым қалыңдатып жақпайды, керісінше, ілгеріде өзіміз айтқандай, Жұмекенде
көзге ұрынып тұрған жалтырақ бояулар аз.
Бірақ сол бояулар ақын сезімін дәл беріп, адамның жан-сарайын
беймәлім құпия сырымен өзіне тартып әкетеді.
Қара көмір жанатыны - әдемі,
Қара судың ағатыны әдемі.
Қара көздің жақсы-ау күлімдегені,
Одан гөрі дала түні - әдемі.
Құт кірерде қара жерге қақ тұрған ,
Қара қазан қамы бала бақтырған.
Қара қазақ қауіпті дерт, ауруын
Қара қойдың өкпесімен қақтырған.
Қара көздің жасын түнге кептірген,
Талай қара кезеңдерден өттім мен.
Бірақ бабам қара мал ғып ырысын,
Қасиетін – қара шаңырақ деп білген.
Қара, қара!
Көп ұғымға жат әлі –
Маған жұрттың түсінігі батады.
Қам көңіл жан қарғанғанда, қаңырап,
қара түнге тапсырдым деп жатады.
Қара көздер! Қара нұрды құй жылдам – шомылайын.
Бір түйінді түйдім дәл:
Қара - әдемі, әдемі ғой түнгі аспан,
Қара түс тек аулақ болсын пиғылдан!
Әділін айтсақ, Жұмекен поэзиясы - әдебиетке адал қызмет етудің үлгі-
өнегесі. Сондықтан Жұмекенге қайтып оралу – Абайға қайтып оралумен пара-
пар. Өйткені, Жұмекен қазақ поэзиясына Абайдан кейінгі үлкен төңкеріс
жасаған – ұлы реформатор. [9.100]
Жұмекен балладаларында дүниедегі құбылысты тек сыртынан ғана
бақылайды, көбіне-көп ішкі жан-әлемінің табиғатына бойлап, тереңіне
сүңгітеді. Ақын балладаларындағы шынайылық, шебер қолмен өрілген қамшыдай
оқырманды табиғаттағы құбылыстың драмалық қайшылыққа толы құдіретіне
еріксіз үңілтеді. Ақын балладаларында Адам-Табиғат-Өмір сияқты философиялық
категорияларды диалектикалық байланыста қарастырады.
Жұмекеннің лирикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І тарау. Ж.Нәжімеденов поэзиясындағы туған жер
тақырыбы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ІІ тарау. Ақынның философиялық
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІІ тарау. Ж.Нәжімеденовтің поэзиясындағы соғыс
тақырыбы ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. Біздің қарастырып зерттейтін нысанымыз:
Ж.Нәжімеденов поэзиясының көркемдік ерекшелігі.
Ж. Нәжімеденов шығармашылық қырлары көп дарын. Ол – ақын, ол –
жазушы. Пікір айтушы ғалымдардың пікіріне ден қойсақ: Жұмекен сөз жоқ,
ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын, өзіндік ақындық жаратылыс,
өзіндік ақындық бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп ізденетін ақын.
Алған тақырыбын да оны өлеңге айналдыру жолдарын да Жұмекен оңайлатып,
арзандатып алмайын дегенді үздіксіз ойлайды. Ол адамның, жаратылыстың
сыртқы қалпынан көрі философиялық табиғатын ашқанды, адам мен жаратылыстың
биік келісімін тереңірек сипаттағанды ұнатады деп ақынға Әбділдә Тәжібаев
жоғарғы баға берген болатын.
Ғалым атап көрсеткендей, Ж. Нәжімеденов қазақ поэзиясында өзіндік
үні, өзіндік қолтаңбасы бар көрнекті ақындардың бірі.
Қаламгердің поэзиялық шығармаларында адам өмірі, адам тағдыры ерекше
орын алады. Жаратылысы терең ойлы ақынды адамның тек сыртқы кескін- келбеті
ғана емес, ішкі жан иірімдері, ізгі ойлары, ниеті мен пиғылы да айрықша
қызықтырады.
Қасиетіңді білу үшін аяулы ел,
Қасіретіңді есіме алғым келеді -
деген Ж. Нәжімеденов поэзиясының азамзаттық үні мен гуманизм сарындарына
ерекше назар аударамыз.
Сондай-ақ, Ж. Нәжімеденов сезім мен ойы қатар өрбіген қысқа өлеңдер
жазумен қатар, кең құлашты поэмалар да жазған ақын. Әсіресе, оның замана
ағымы, қоғам мен адам тағдыры жайлы ой толғаған поэма, дастандарындағы
философиялық элементтерді сол шығарманың мән мазмұнына, образдар жүйесіне
көркемдеу құралдарын қолдану амал тәсілдеріне сүйене отырып, ой таразысына
саламыз.
Диплом жұмысының мақсаты:
1. Тақырыпқа сәйкес жасалынған жоспар бойынша, туған жер,
философиялық және соғыс тақырыбындағы жырларының идеялық,
эстетикалық мән-мағынасын ашып көрсету.
2. Қаламгердің өмір, қоғам, адам тағдыры туралы ой толғаныстарының сыр-
сипатын ашу.
3. Ақын Ж.Нәжімеденов поэзиясының көркемдік ерекшелігін, шеберлігін
өзімен замандас қаламгерлердің тақырыптас, идеялас шығармаларымен
салыстыра отырып, ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ажырату.
Бұл мақсаттрды жүзеге асыру үшін мынадай міндеттер қойылды:
1. Ж.Нәжімеденовтің шығармалар жинағын түгел қарастырып,
шығармаларына тән көркемдік ерекшелік, көркемдік ізденісті талдау.
2. Жұмекен ақынға қатысты әдеби-сын еңбектер мен баспасөз
материалдарын жинақтау.
3. Поэзиядағы көркемдік ерекшелік мәселесіне байланысты әдеби
теориялық еңбектермен танысу.
4. Келтірілген өлең мәтіндеріне дәйекті түрде талдау беріп,
тағылымдық, танымдық сипатын ашу.
Диплом жұмысын жазу барысында жинақтау, жүйелеу, салыстыру, талдау
т.б. зерттеу әдістері пайдаланылады.
Диплом жұмысының жаңалығы – көрнекті ақын Ж.Нәжімеденов
поэзиясының ерекшелігін анықтауда оның ақындық, адамдық көзқарасын
аңғартатын азаматтық, философиялық туындыларын идеялық тұрғыдан анықтау.
Ж. Нәжімеденовтің өз творчествосында теңеу, кейіптеу, деталь және
символ т.б. бейнелеу құралдарын қолдану арқылы өлең өрімін, жыр кестесін
құлпырту, ажарландыру әдіс тәсілдерін анықтау.
Жұмекен ақынның түрлі тақырыпта жазылған туындыларында көтерілген
гуманистік, азаматтық, адамгершілік проблемаларды айқындаумен қатар адам
характерін, кейіпкер психологиясын ашудағы шеберлігін анықтау.
Әдеби шығармалардың қай саласының болсын – болмысын, рух
жарасымдылығын таразылайтын–алдымен сол шығарманың иесі–қаламгер. Әдебиет
әлемінде көркем өрнектерімен, ғұмырлы жырларымен, азаматтық бітімімен соны
із қалдыратын да шынайы ақындар мен жазушылар. Әрине, бұл пікір тек өз
уақытының талап-тілегіне жауап беріп қана қоймай, келер ұрпақпен де үндесе
алар дарындыларға ғана арналары даусыз.
Қазақ поэзиясы деген ұғымды саралар болсақ, тарқатар ойымыздың
бір ұшы Жұмекен Нәжімеденовтей дарынға келіп тіреледі. Тағдыр оның
ғұмырына сараңдық еткенімен, талантына тосқауыл бола алмады. Ақын азғантай
өмірінде әлеуметтік көзқарасын да, қоғамдық пікірін де қалыптастырып
үлгерді. Оның мұрасы–философиялық терең түйіндерімен, табиғи құбылыстарға
шебер бойлауымен, таңқалдырарлық интуициясымен бағалы. Ақиық ақынның әр
парағынан азаматтық үні айқын аңғарылады.
Француздың ұлы жазушысы Ромео Роллан: Өнердің бірінші заңы: егер
айтатының болмаса, аузыңды ашпа. Егер айтатының болса, адалын айт,
алдама,- деп өсиет қалдырған екен. Бұл заңдылықпен Жұмекен ақынның
поэзиядағы өсу эволюциясы да, азаматтық кредосы да толық үндесіп жатыр. Ол
қазақ поэзиясында ақындар әлі бара қоймаған жайларға өзінше сүрлеу жол
ашты. Осы күнге дейін жұмбақ ақын ретінде танылған Жұмекеннің көпшілік
оқырманға түсініксіздеу көрінуінің себебі де – поэзияда қалыптасқан
кейбір жаттандылыққа көнбей, өзінің оқырмандарын қалыптастыру мақсатынан
туатын ойларының тереңдігінен, игерілер дүниесінің құпиялылығынан еді.
Сондықтан оқырманынан өзіне көп үңілуді, табиғат әлемінің санқилы
құбылыстарына бірге енуді талап етеді. [5.184]
Көп ақындарды саралап, бағалап жүретін оқырман жұртшылықтың біразы
Жұмекен ақынға келгенде пікір айта алмай, тұйыққа тірелетіні бар. Өйткені,
өлеңдерінде өзге ақындарға ұқсамайтын дара мінезі мен ойлау диалектикасы
бар, өнерді өмірге балаған қамшының сабындай тым қысқа ғұмырында поэзияның
Рухын бір мысқал төмендетпей, өнердегі арзандықпен күресіп өткен
Жұмекеннің дара бітім-болмысы мен өзіндік қолтаңбасы төңірегінде
әлі де пікір тиегі кең көлемде ағытыла қоймаған.[Амангелді Кеңшілік]
Жұмекен Нәжімеденовтің шығармашылығы туралы айтылған пікірлерге
ден қойсақ, ақынның қылқаламынан туған туындылар күрделі. Бұл туралы
Қадыр Мырзалиев: Сақалдарына ақ кіргенше поэзияны сәбидің санамағы
көретін жай сөзқұмарларға Жұмекен Нәжімеденовтің өлеңдерін оқымаса да
болады. Оның жыры әдеби мәдениеті өте жоғары, түсініктері терең, ұғымпаз
оқырмандарға арналған деген болатын. [9.37]
Әділғазы Қайырбековтің: Жұмекен – түсініксіз ақын деп міңгірлеп,
Жұмекен – жұмбақ ақын деп күмбірлеп оқырмандары әлі күнге дейін айтысумен
келе жатса, онда ақиқат жалғыз: Жұмекенді біз әлі ұғып, танып, түсініп
болған жоқпыз. Ол – табиғаттың өзіндей күрделі жаратылыс. Ол – тағдырлы
ақын. Ол – интеллектуал ақын деген. [5.184]
Жұмекен Сабырұлы Нәжімеденов 1935 жылы Атырау облысы, Теңіз
ауданының Қошалақ деген жерінде дүниеге келген. Нұржау кеңесіндегі Ленин
атындағы мектепті үздік бітіргеннен кейін Алматыдағы Құрманғазы
атындағы консерваторияда оқып, кейіннен КСР Жазушылар одағы жанындағы
Жоғары әдебиет курсын тамамдады.
Ол өзінің еңбек жолын жұмысшылықтан бастап, Қарағандыдағы көмір
шахтасында комбайнер болып істеді. Содан кейін республикалық Жазушы
баспасында, Лениншіл жас газетінің редакциясында, Қазақстан Жазушылар
одағының әдеби консультанты, Қазақ ССР баспа, полиграфия және кітап
саудасы мемлекеттік Комитетінің көркем және оқу методика әдебиеттері
бөлімінің редакторы, Мектеп баспасының бөлім бастығы болып жұмыстар
атқарады. [5.182]
Қазақтың намысшыл батыры Махамбеттің анасы Қосуан анамыздың төркіні
– Алаша ауылы болса, сол ауылдан шыққан Жұмекеннің атасы Нәжімеден
қарияны бүкіл Нарын елі әліге дейін аңыз қылып айтады екен.[7]. Өзі
де сол эпос заманынан бүтін жеткен сом асылдың сойынан секілді. Жалғыз
баласы Сабыр майданға аттанғалы жатқанда, ол жарықтық Ашақ-Мәші сорына
ертіп апарып, аяғына биік тақалы әмірқан етігін кигізіп, тұзы шығып
жатқан жентек сазға із түсіртіп алады. Тайға басқан таңбадай сайрап
түскен сыңар ізге атына өңгеріп әкелген темір қазанды төңкереді.
Онысы – жаңбыр жауса, әлгі ізді су шайып кетпесін деген амал еді. Бір
жағынан, қан майданнан балам атамекеніне аман оралсын деген тілекші ырым
болса, екінші жағынан жалғызын сағынғанда іздеп барып, көріп мауқын
басатын көз жұбаныш еді. Расында да, бұл тек ақын көкіректен шығатын тосын
тапқырлық еді.
Соған қарағанда, Жұмекен талантының алтын бастауында да сол
Нәжімеден қария тұрса керек. [23.4].
Алматыға мұғалімдікке оқуға келген Жұмекен мектепте озат оқып
жүрген қазақ әдебиетінен шығарма жазғанда екілік алады. Содан не керек, бір
баланың айтуымен комиссиядан әлгі жазған шығармасын тексеріп жіберсе,
жазғандарына көлденеңнен сия төгіпті. Сонда Жұмекен: Менің ең алғашқы
маңдайыма тиген сәтсіздігім – шығармама төгілген сия болды дейтін деп
еске алып отыратын дейді жұбайы Нәсіп апай. [8.13]. Суық қолдың
араласқанын сезсе де, дәлелдейтін дәрмен таба алмай, арыққа аяғын малып
налып отырған баланы көшеде кетіп бара жатқан қазақ офицері Ғұбайдолла
Ержанов байқайды. Бұрылып келіп, жағдайын біліп, үйіне апарып, Қарағандыға
жұмысқа алынып жатқандарға іліктіреді.
Қарағандыдағы шахтадан босап шыққан соң өнер-білім қуып Алматыға жол
алады. Осы жолда өнер сүйер, өлең сүйер қауымға өзінің өнерде енші алып,
ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын тың жол салып, нағыз өлең,
нағыз ән тарту ететінін айтып өз оқырманын қуаныш-шаттыққа бөлейтініне, өз
жырларын кәусар бұлақтың мөлдір моншақтарындай шашып, жыр сүйер қауымды
өз поэзиясымен сусындатпаққа халқының алдында серт бергендей болады.
Жұмекеннің дәл осы ойын, көңіл-күйін, қуаныштан алып-ұшқан жүрегіндегі
сезімін мына бір шумақтан көре аламыз:
Сәл шыдай тұр, ағайын, мен өнерде енші алам,
Ұқсамайтын ешкімге жаңадан бір жол салам.
Сай қуалап, жұрт ұқсап, соқпақ қуман жымысқы
Басқан ізін ешкімнің аңдымаспын тіміскіп,
Керек болса, ағайын, нағыз бұлақ, нағыз ән, -
Қара шыңның төбесін тесіп тұрып ағызам.
Расында да, ХХ ғасырдың 60-жылдарында қазақ әдебиетінің
адуынды, ағысты дариясының суы кенересінен асып–тасып жатқанда, әсіресе,
ақындардың ақ желкенді ағыстары айқын көзге шалынған шақта Қошалақ
құмынан шыққан қоңыр әуен де көп ұзамай құлаққа шалынды.
Жұмекеннің өлеңдері әу бастан-ақ табиғилығымен және сыршылдығымен,
көркемдігімен баурады. Балауса (1961), Сыбызғы (1962), Өз көзіммен
(1964), Жоқ, ұмытуға болмайды (1965), Жарық пен жылу (1966), Күй
кітабы (1967), Мезгіл әуендері (1968), Көктем самалы (1969), Мен
туған күн (1972) – айналасы 11 жылда 9 жыр жинағын беріпті. Бұдан
соң күтпеген бұрылыс жасап, едел-жедел оқырмандарына үш роман ұсынды: Ақ
шағыл, Кішкентай, Даңқ пен дақпырт. Жұрт Жұмекен поэзиядан прозаға
ауысыпты деп пікір түйе бастағанда, ол болжалды жоққа шығарып, араға
жеті жыл салып Жеті бояу (1979) өлеңдер жинағы жарық көрді. Жеті бояу
- Жұмекен Нәжімеденовтің өзінің қайталанбайтын қолтаңбасы барын
дәлелдеген, қазақ поэзиясының көгіне кемпірқосақ секілді керілген, көзге
де, көңілге де ыстық туынды. [8.13]
2001 жылы Ана тілі баспасынан Отырар кітапханасы сериясымен
жарық көрген Мен –тамырмын атты дастандар кітабы тағы да көп ойларға
жетелейді екен. Ең алдымен, ктаптың құрылымы-14 дастанның басын қосып,
біріктіріп, тұтас дүние ретінде оқырманға ұсынылуы ұтымды болған. Бұл
дастандардың бір қатары бұрын ақынның жекелеген жыр жинақтарында жарық
көрсе де, оқырмандарға алғаш рет ұсынылған дастандар да бар.
Ақын мінезі-жырында. Тумысында жайсаң мінезді Жұмекен жырында да
сондай. Не айтса да толғана, тебірене өз оқушысына жүрегінің қанымен
жазғандарын ғана ұсынады. Өмірге өлердей ғашық ақын өз жаны мен жүрегінің
перзенттерін ағыл-тегіл сезіммен құндақтайды.
Жұмекен жыр әлеміне кіріп келген кездің өзінде-ақ ақын
туындылары жырдың інжу-маржандары еді. Оның ең алғашқы өлеңдерінің
өзі өне бойындағы ішкі қоңыр ырғағымен адамның жүрек түкпірінен үн
тартып, тау суындай таза да, табиғи қасиетімен көңіліңді баурайтын
қасиетке ие [5.183]. Бұл айтылған пікірге ақынның мына бір алғашқы
өлеңдерінен алынған үзінділер дәлел:
Жатыр жақпар...
Қарағайды аралайды жел ескен,
Жапырақтар сыбыр-сыбыр кеңескен.
Тау сулары таусылмайды, сылқып тұрып ағады,
Қыз толқындар бірін-бірі шымшып күліп барады.
Айдалада ақ боз мінген Алатау бір ақ батыр,
Айналада тал қайыңдар, тал қайыңдар сапта тұр.
Қызыл гүлдер үзілдім дер, баяула жел, баяула,
Қызыл гүлдер, қызыл гүлдер ұйқыда ма, ояу ма?
Бар табиғат – бір тіршілік, бір тіршілік баяғы,
Тартады ұрлап тамырдан нәр шіркін шыбық-таяғы.
Тастың өзі нұр шашады, бүгін-дағы кеше де,
Біздің мынау Алматыда күн жайлаған көшеде.
Тас балқытқан талма түсте – балқимыз біз күнге ұқсап,
Қызуынан алма пісті – айқасқанда мың құшақ.
1961 жылы шыққан Балаусаны ашып қарайықшы, қайсысынан болса
да балғындық пен олпы-солпы қарабайырлықты табу қиын, таба алмаймыз да.
Тек қана Жұмекенге тән сонылық, тосындықпен қоса пайымдық тұтастық,
қапысыз көркемдік, суреткерлік даралық, қысқасы талантты да дара ақындарға
ғана тән қасиеттердің бәрі көзге көрініп тұнып тұрғанын байқаймыз.
Тұңғыш кітабының өзінде бір фальш жоқ деген Ә.Кекілбаевтің пікірін [8.4]
қаламгердің төмендегі өлеңі дәлелдеп тұр:
Анау келген кім болды екен, біліп келші, кім екен?
Батырлық па?
Өз төрімде күтіп алам, түнетем.
Кімде болса алдамасын, алданбасын өзі де
Қайғы болса, артында оның қуанышы бар шығар,
Бірі кірлеп, бірі жуып, кеудем менің аршылар.
Бақыт болса, денем әлсіз, көтере алман (өз ойым),
Арман болса өмірбақи арқалайын, төзейін...
Арманым боп арнап келсе – барым әзір, көңіл қош,
Түсір жылдам, атын байла, қырауын қақ, тонын шеш,
Шындық болса, кілем төсе, дастарханым жаямын,
Жалғандық па – тулақ таста, сүртіп шықсын аяғын.
Бұл Жұмекен Нәжімеденовтің нағыз ақындық, азаматтық кредосы деп
Ә.Кекілбаев әділ бағасын берген [8.4].
1-тарау. Ж.Нәжімеденовтің туған жер тақырыбындағы поэзиясы
Туған жер! Кез келген жұмыр басты пенденің жүрегіне жылы
естілер, бойына махаббат пен сезімнің ұлы құдіретін, киесін жинаған
осы бір мәңгілік ұғымға ат басын бұрмаған, төгілдіріп жыр арнамаған
қазақ ақыны жоқ шығар.
Тарихи тағдырлар шындығы, халық мұңын, қуаныш – қайғысын, болашаққа
үмітін, арман-мұратын жеткізген күйлер сазы, ана сүтімен ең аяулы ізгілік
қасиеттерін бойыңа дарытар туған жер, туған топырақ тақырыбы – Жұмекен
Нәжімеденов үшін қашан да ұрпақ тәрбиесінің, патриоттық сезім
жылуының бастау-бұлағы, қазына-қайнары іспеттес дейді З.Серікқалиев.
[28.13]
Н.Оразалин: Өмірге ХІХ ғасырдың ішінде келгенімен, кеше ғана
есік қағып, босаға аттаған жаңа ғасырдың текті төрінен орын ала білген
білігі мен білімі, таланты мен талғамы жетік туындылар жаратқан ортаның
маңдайалдыларының бірі болу бақыты пешенесіне жазылған Ж.Нәжімеденовтің
1961 жылы жарық көрген алғашқы Балауса жинағындағы туған жерге деген
кіршіксіз сезімі мен ыстық ықыласын білдіретін өлең жолдары назар
аударарлықтай дейді.
Жұмекен Нәжімеденовтің туған жер тақырыбына арналған поэзиясын сөз
еткенде, ең алдымен бүгінгі таңда тәуелсіз Қазақстанымыздың ән ұранына
айналып үлгерген Менің Қазақстаным өлеңіне тоқталамыз. Менің
Қазақстаным өлеңінің туу тарихы жайлы айтсақ, бұл өлең Жұмекен
консерваторияда оқып жүріп курстас жолдасы Шәмші Қалдаяқовпен бірігіп 1959
жылы жазған өлеңі болатын. Сәрсенбаев Оразбектің Жұмекеннің жүрегі атты
мақаласында Менің Қазақстаным өлеңінің туу тарихы жайлы мынадай естелік
жазған еді: Сол кезде Қазақстанның солтүстік облыстарын біржола Ресейге
апарып қосып жібереді екен деген саяси өсек бұрқ ете қалды. Оның алдында
ғана Оңтүстік Қазақстанның недәуір жерлері Өзбекстанға өтіп кеткендіктен,
мұның жай қауесет емес, көп ұзамай шындыққа айналатыны бұрынғы бұрынғы
Ақмола қаласының басына Целиноград қалпағын кигізіп, Тың өлкесі құрылғаннан-
ақ белгілі болып қалған еді. Бірақ, ол тұста тырп етіп аяқ серпер шама жоқ
дейді [2]. Осындай кезеңде әрбір соғып тұрған қазақ жүректің патриоттық
сезімін оятар Менің Қазақстаным сынды жалынды жыр жазуға отаным, елім,
жерім деп өткен Жұмекендей ақындардың ғана батылы жеткенін көріп отырмыз.
Жұмекеннің нағыз отансүйгіш ақын екендігін тек Менің Қазақстаным өлеңінен
ғана көрмейміз. Туған жерге деген шынайы махаббаты Қошалақ, Ел-жұрт,
Менің елім, Салмақ, Туған жер және басқа да өлеңдерінен көрініс
табады.
Жыңғылыңды көлеңкелеп көз ілдім,
Көз ілдім мен төсегінде сезімнің.
Саған тартқан өз ұлыңмын. Өзіңмін:
Тұла бойым тұтас құйған төзіммін!
Сен секілді мен де күнге күйіппін,
Сен секілді жұпар жұттым, сүйіп гүл.
Сен секілді аласамын тап-тайпақ,
Сен секілді таласамын – биікпін! – [20.37]
деген бейнелі сөз бен сезімнің тұма бастауындай асқақтаған мынау
ой тұтастығы мен сыртқы үлгілік тұтастығы шебер қабысып, оқырман ойы мен
сезімін қым-қуыт әрекетке жетелер таза, саф өлеңнің табиғатына
сүйсінбеу мүмкін емес. [24.7]
Әрі қарапайым, әрі ойлы, салиқалы әрі салмақты жолдар ақынның кіндік
қаны тамған туған жері Қошалақ атымен аталады.
Ақын Жұмекен үшін Ұлы Отанның қай жері болсын, жанына жақын,
ыстық, оның жақсысына сүйініп, жаманына күйініп қарайды. Мысалы, Туған
жер атты өлеңі:
– Туған жерің қай жер, – деді, – жаңа ақын?
– Ол жерде де аспан мен күн болатын.
– Туған жерің қай жер? – деді бір келіншек күлегеш,
– Қара жер! – деп жауап бердім, – су емес.
– Он жылдықты қайда оқыдың? – деді ер бір,
– Мектепте! – деп толқыдым мен, – оқытқанды өз ісіне ұсталар...
– Ауа райы қандай еді ол жердің?
– Жауатұғын жазда – жаңбыр, қыста – қар,
Бұлттар маңып жататұғын биікте,
Бар еді онда бұралқы ит те, киік те.
Шөптің басы сыбдырлайтын жел ессе...
– барлық жер де дәл осындай емес пе?!
– Міне, - дедім, - енді дұрыс ұқтыңыз,
Қайда да бар ойлы жігіт, мықты қыз.
Отанның қай жеріне де күн мен ауа тарайды,
Қай төбенің аспаны да арайлы,
Қай төбе де туған жер деп мақтануға жарайды. [20.134]
Осы бір диалогқа құрылған Туған жер өлеңінің ерекшеліктерін
Қуанышбай Құрманғалиев былай деп атап-атап көрсетеді: Ақын өзін де, өзгені
де қайталамаған. Оны ең алдымен өлеңнің диалог формасында жазылғанынан
аңғарсақ, екіншіден, азамат ақын: Қай төбе де туған жер деп мақтануға
жарайды деген түйін арқылы өз ауылынан алысты көре алмайтын, туған жер
сынды қастерлі ұғымның аясын тым тар түсінетіндердің ойына түрткі салуынан
саралаймыз. Үшіншіден, ақын туған жерді жақсы-жаман деп бөлуге
болмайтынын қарапайым тілімен-ақ жүрекке жеткізе білген. [13.180].
Балауса жинағындағы ақынның қылқаламынан шебер өрілген Менің
елім өлеңі керемет ұйқасын тауып тұрғандай:
Көкірегімнің үміті мен тілегі
Күй боп түлеп, күн боп шығып күледі.
Күн астында көк төбелер түледі –
Менің елім, менің елім – гүл елі!
Айтпағым бір ағыл-тегіл сыр еді –
Шежіреңе ол өлең болып кіреді.
Мендегі өнер сен деп өмір сүреді
Менің елім, менің елім – жыр елі!
Қанат қомдап таң атқанда шығыстан
Торғайым бар қыраныңмен бір ұшқан
Жүрегім бар жүрегіңмен ұғысқан,
Менің елім, менің елім – гүлістан! [20.12]
Ақын жанын шарлап, жүрек қылын шертіп шыққан осы өлеңді жан –
жүрегіңмен қабылдайсың. Ақын туған жерге, елге деген тәтті сезімін, ыстық
махаббатын осылай жеткізген.
Ақынның Ел - жұрт деген өлеңін алып қарар болсақ:
Жел екпінін маған берсе табиғат,
Маған берсе судың күшін табиғат,
Жаңғырығын берсе жақпар-таулардың,
Даладай ғып кеңдік берсе табиғат;
... Дала құсап кеңіген бір кезімде –
соның бәрін айналдырып мен үнге,
үш күн, үш түн айқайласам кемінде,
айқай салсам ел-жұртымды сүйем деп
айқай салсам топырағымды сүйем деп!.. –
оқып отырып осы өлеңді өзің жырлағандай, осы өлең шумақтары жүрегіңді
жарып шығып жатқандай күй кешесің. Осы өлең тура осылай ғана жазылуы
керектігін мойындағандайсың. Әрине, бұл осы жыр екпінінің жетегінде
кеткендіктен болса керек. [28.12].
Толғансам, Туған жер, сен сиынарым,
Тірлігім сиынбасам қиын әлі...
Тартпайды маған біткен тасқын бәсең
Жатқанда табанымның астында сен...
Немесе:
Тек саған, саған ғана сүйенемін,
Топырақ қасиетті, киелі елім.
Бұталар етегімнен іліп, тартпа,
Шоқалдар қолтығымнан сүйе мені... [20.49]
Осы бір үзінділерді оқып отырсақ, ақынның сиынары да, табынары да кіндік
қаны тамған туған жері, туған елі екенін көреміз. Сонымен қатар,
қасиетті, киелі туған топырағынан өзіне сүйеніш, демеу болуын сұрай
отырып, тал – бесік туған жердің өзін теңіз толқынымен тербетуін жан-
тәнімен қалайтындай:
Өнерді өзіңе арнап өрлеткелі,
Мидан ой, қабағымнан тер кетпеді.
Орманның ойларымен оят мені,
Теңіздің толқынымен тербет мені.
Енді мына бір шумаққа көңіл бөлетін болсақ:
Сырым бар тереңімде көрінбеген,
Жырым бар шебер қолмен өрілмеген.
Әйтеуір біреуімін көп балаңның,
Өзіңді елім деген, жерім деген –
деп, ақын өз отанына деген, туған жері мен еліне деген сүйіспеншілігін
осылай жеткізеді.
Ақынның Салмақ туралы өлеңі де туған жерге деген сезімінен
туған өлең. Бұл өлеңде мынадай шумақтар кездеседі:
Ей, Жер – ана, не ойласам,
Ораласың тілге сен,
Жапырағыңмен сыбырлап
Отырмасаң күнде сен,
Мен өнерде өзімнің
Салмағымды білмес ем –
дейді ол. Сонымен қатар, ақын салмақ сөзіне сан алуан қырынан
келіп, философиялық ой түйген.
Қашты біреу Батысқа ұзартам деп мұратын,
Міне, міне, дәл соның салмағы жоқ бір атым.
Басың сенің доп адам,
О, домалан, домалан,
Көкейіңде көп алаң,
Көрген күнің зобалаң.
Табанының астында туған жері жоқ адам? –
десе енді бірде:
салмақтыны емес, сен
салмақсызды ауырма
Салмақты бас – дән болар,
Жел байқап ес, жәй ырға.
Талқыңа сал, о, тағдыр,
Саулығымды ал,
Санымды ал,
Туған жерден тек мені,
Салмағымнан айырма.
[20.134] деп барып, сол мотивті, сол ойды жеке-жеке өлеңдерге, нақты оқиға,
сюжетті жырларға үлестіреді:
Нәжімеден қайтыс болды жарықтық,
Жайнап тұрған өмір ме бұл жаңағы? –
Бұл дүние неткен қапас, тар әрі,
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Айтпақшы үзілерде көз ашып,
Керегенің басындағы белбеуіне қарады.
Ол кісі бақыт іздеп, туған жерден басқа жаққа ауарында белбеуіне бір
уыс құм түйіп алған екен. Осындай оқиғалы, сюжетке құрылған жырлары
арқылы ақын туған жердің, оның топырағының қаншалықты ыстық екенін
көрсеткісі келеді. Осы бір уыс топырақты жұрт ырымдап қарттың қабіріне
себеді. Бұл жайлы ақын былай деп толғанады:
Неткен асыл ұғым едің – ырым сен!
Ырым сендей ескілікке сүрінсем –
Сүрінейін,
Кешірім ет, креслолар, кеңселер,
Әлгі ырымда қасиет бар ел сенер,
Ырым деген – туған жердің топырағы болса егер.
Осылай бүкіл кітаптар бойына созылған сан мінезді өлеңдер – бәрі
жамырап келіп бір арнаға – Туған жер атты арнаға құйылып жатады.
Туған жерді осылай жырлаған, осылай сүйген ол оның табиғаттың бүге-
шігесіне дейін, бәйтерегі мен қурайына, құланы мен құмырсқасына,
төбесі мен тауына дейін, бұлағы мен атырауына дейін қапысыз танып,
жаңылмай жырлайды. Бояулардың түрінен көзің сүрінеді, ішінде құралы
самсаған атақты бір дүкеншінің алып дүкені елестейді. [11.29].
Туған жер болған соң – оның халқы қайда кетсін, толып жатқан
адамдар алуан тағдыры, қисапсыз харекетімен Жұмекен қаламының ұшына
ілігеді.
Мысалы, Тор деген өлеңінде ақын сырт қарағанда көзге ілініп,
көңілде қала бермейтін көріністен – болмашы нәрседен үлкен ой түйеді. Бұл
сюжетті өлең. Елге қыдыра келген лирикалық кейіпкер тамаққа тойып алған соң
сейіл құрып қайту мақсатымен өзенге келіп, сонда аудың торын тарылтып
отырған қарияға жолығады және оның бұл қылығына қынжыла тіл қатады:
Ұшына да саусақтың жүректен қан тарайды,
Қолың сенің қария, неге қалтырамайды?
Басың қалтылдағанша қолың қалтылдасын да,
түйе өлтіру – түк емес,
түйдегімен өлтірудің қасында.
Ірілер – аз, әдетте
ұсақтар көп,
анық бұл,
шабағынан бастайды құртатындар балықты,
баласынан бастайды құртатындай халықты.
Сол сәттегі қарияның жауабы:
Айыптасаң, - деді, - ұлым, айыпта анау Алланы,
Торға тұрар бұл асудың балығы да қалмады.
Шабақтар да жылпылдап ұстатпайды бұл шақта,
Ал Қиғаштың балығы кетті содан ұсақтап.
Қолым қалтырамаса қайраты бар деп түсін,
Қайраттыны сен осы мақтап жүрген жоқпысың?!
Ақын-кейіпердің келесі сөзі былай басталады:
Бұл ауылға, дедім мен, жетпеген бе заң әлі,
Тарылтасың онсыз да балықтың тар заманын...
Ата халың жоқ шығар ашығатын айғайлап,
Балықты аула, шабағын құтқаратын жайды ойлап.
Ал қария былайша әңгімесін жалғайды:
Түп пиғылың, міне, енді құлағыма кірді шын,
Өзің тойып алған соң балықты аяп тұрмысың?!
Қарттың ащы болса да ақиөат сөзінен жеңілген ақын кейікердің бұл
әңгімеден алған ғибраты да көңілге қонымды.
Сенбейді екен мына жұрт тоқ кісінің сөзіне
Халық қамын ойласақ, тоймай жатып ойлайық – дейді.
Ақын жырынан кестелі, келісті, тапқыр теңеулер жиі ұшырасады.
[3.173]. ақынның қай тақырыпқа жазылған жырларын алып қарамайық одан
философиялық ой түйіндеп отыратынын көреміз.
Ақынның туған жер тақырыбындағы жырларынан көтеріңкі көңіл, отанға
деген сүйіспеншілік ұшқындарын көреміз.
Таңқаларлық жай ақын туған жер тақырыбында осындай көтеріңкі көңіл
күйін білдірсе, басқа тақырыптардағы жырларында мұңға батқан Жұмекенді
көруге болады. Айтқанымызға дәлел ретінде ақынның табиғат тақырыбын сөз
етуге болады.
Майталман ақынның жылдың төрт мезгілі табиғат құбылыстары, адамның
оған деген қарым-қатынасы туралы өлеңдерінде ой мен сезім қатар өріліп, әр
жағдайды, әр құбылысты бейнелі образ, көркем детальмен құлпыртып беру жағы
басым жатады.
Тау баурайы бу боп тұр, бұлыңғыр тұр,
Тістеп қапты тентек жел тілін қырқып.
Алба-жұлба жасады-ау бұлттың төсін,
Шыршалардың бұтағы іліп-жыртып.
Жансыз табиғат құбылысы кәдімгі тірі кісінің қылығымен ауыстырыла
суреттелген. Ақын суреттеуде құбылтудың кейіптеу түрін көр қлданған.
Күн кешкіріп барады, күн кешкіріп,
Көкжиекті мүйіздеп тұрды ешкі-бұлт.
Қар мен жаңбыр қаһар ғып кетті мезгіл,
Қиқы-жиқы шыңдарға мінгестіріп.
Ақын табиғат лирикаларында көбіне кешқұрымғы мезгілді сипаттайды.
Теңеудің түрлене қолданылуына асқақ романтика мен сыршыл сезімі
Ж.Нәжімеденовпен үндес келетін ақын Ж.Әбдірашев өлеңдерінен де бірнеше
мысалдар келтіруге болады.
Жұмекен жырларында әрбір жолынан кездесетін кейіптеу Жарасқан
өлеңдерінен сирек ұшырасады. Керісінше, қайталау, риторикалық сұрау
Жарасқан өлеңдеріне тән де, Жұмекенде айшықтаудың бұл түрлері сирек.
Мәселен, Ж.Әбдірашев Арызым бар, табиғат өлеңінде:
Арызым бар, табиғат, айтар менің,
Нар ұлдарын еліме қайтар менің.
Қайтар менің еліме нар ұлдарын,
Қайтар, қайталанбайтын дарындарын –
деп табиғат анаға тіл қатып сын шертеді. Қайталаудың тамаша үлгілерін
Жарасқаннан көруге болады.
Ал, Ф.Оңғарсынованың Ақ түн өлеңіндегі ауыстырулар ақынның
поэтикалық әлемін таныта түсетін:
Түн – құйрықты жұлдыздай,
Жарқырайды нұрына малындырып.
Келтірілген өлең жолдарындағы түнді құйрықты жұлдызға балау Ф.Оңғарсыновада
ғана кездесетін ауыстырулар.
Ж.Нәжімеденов лирикасына тән ерекшелік табиғат туралы өлеңдерінде
адам өмірімен астастыра егіздей суреттеу кең көрініс табады:
Көгіс тартып тұр безеріп қыр үсті,
Қоя аурудан айықпаған баладай.
Кәрі шыңдар бір-біріне су ысты,
Бір суық леп кезіп жүрді жағадай –
Деп кәрі шыңдарды жанды бейне ретінде суреттейді. Осындай кейіптеулер
Нәжімеденов поэзиясының өн бойында желі тартып жатыр:
Тау әжімі терең тартып барады,
Бір қаталдық тұрды жұртқа білінбей.
Сайдың бетін жеңіл мұнар табады,
Жеңіл мұнар жасыл көлдің түбіндей –
Қатпар-қатпар тауларды бетін әжім басқан кәрі адамға теңеген
кейіптеулер үлкен мән мағына дарытқан.
Ж.Нәжімеденовтің табиғат туралы өлеңдерінің көбісі мұңды, лирикалық
кейіпкердің ішкі сезімімен тереңінен астасып жатады. Ал, Ф.Оңғарсынова
лирикасы сыршылдығымен, сезімтал-сергектігімен ерекшеленеді.
Сөз өнеріне бет бұрған қаламгердің негізгі міндеті өзінен бұрынғы
саңлақ шеберлерден үйрене отырып, оларға ұқсамайтын даралыққа қол жеткізу
болса керек деген зерттеуші Ж.Мәмбетов пікіріне қосыла отырып көркемдік
тәсілдердің әр ақын тілінде қолдану ерекшелігі – сол ақынның стилін
танытатын бірден-бір сипат екенін қайталай айтқан жөн.
2-тарау. Ақынның философиялық лирикасы
Лирикалық поэмалар кітабында ересен рухани ерліктер туралы жазған
жас ақын келесі кітабында тағы адам мен табиғат болмысы жайлы философиялық
тебіреністерге оралды. Кітап Жарық пен жылу деп аталады. Бұл кітап адам
жүрегіндегі арбасқан сезімдер арқылы жалпы болмыстағы контрастар, табиғат
пен қоғамның өзіндегі тайталастар туралы сыр қозғайды. Ақын сол
тайталастардан мәнсіз бақастықты, әншейін әрі-сәрілікті көрмей, ізгілік,
әділет, өмір жолындағы саналы күресті көреді. Табиғаттағы қайшылықтардың
өзі суықты жылудың, түнекті жарықтың жеңуі жолындағы күреске
бағышталғандай.
Ж.Нәжімеденов – философ болмыс құбылыстарына сырт шолғыншы ғана емес,
оның тұңғиығы мен тереңіне шұқшия үңілген зерделі зерттеуші. Ол табиғат
құлқынан адамды, адам құлқынан қоғамды таниды. Ол сырт көз бүтіндік пен
тұтастықтың ар жағынан теке тірес күресті, сол күрестің ар жағынан бүкіл
болмыстың өмір заңдарын көкке көтерген түп тұтастығы мен түбегейлі
бүтіндігін көреді. Мұндай ақындық зерттеу тұсында өмір көкжиегін өз басы,
өз жанындағы күңіреніс-күйзеліс, тебіреніс-толғаныспен көлегейлемей, қайта
сол болмыс құбылыстарының өзі көрініп, өзі ашылуына жағдай жасайды.
Ж.Нәжімеденов те өзі имандай иланған, жан сырына айналған шындықтарды
айтқанда, артық айқай, алақызбаға жүгірмейді. Өмірдің өзіндегідей байсалды,
қарапайым, солай бола тұра бауырына қат-қабат сыр жасырған күрделі.
Жарық пен жылуда суреткерлік шеберлігі мен философиялық тереңдігін
жақсы байқатқан ақын Күй кітабын жазды. Күй ақын трактовкасында, – тек
музыкалық құбылыс емес, бүкіл бір халықтың көп ғасырлық рухани күйі, сезім
тілімен шертілген шежіресі. Әр күйші - өз халқының рухани әлемін жарық
жалғанға жарқыратып жайып салған бір терезе. Құрманғазы – халықтың асау
рухының, Дәулеткерей – жан сұлулығының, Тәттімбет – ойшылдығының терезесі
іспетті. Ж.Нәжімеденов қазақ күйінің сазы мен сарынына үңіліп, тек халықтың
өткен шежіресін ғана емес, бүгінгі өмірін де көреді. Күй – Ж.Нәжімеденов
үшін өз халқы, өз тарихы, өз заманына барынша тереңдеп көз жібере алатын
ақиқат айнасы сияқты. Мұнда ақын күй тілімен тебіреніп, күй сазымен сыр
шертеді. [7.103]
Үн төгілді түрленіп – көк гауһардан кетті аумай,
Жарқындығы – күлкідей, мұңдылығы – жоқтаудай,
Ащылығы – шындықтай, тәттілігі – шабыттай,
Жеңілдігі – көбіктей, ауырлығы – табыттай.
Осынша сиқыр саз бүкіл болмыстың барша сыры мен шынын үңгіп қазып, сарқып
бередей. Ж.Нәжімеденов сондықтан да болар, Күй кітабын жалғыз өнер
тақырыбына емес, күллі өмір тақырыбына арнапты. [1.101]
Бір бүйірде қызса деп ем өлеңім,
Бір ұйқыны бұзса деп ем өлеңім.
Ақылдыға қайғы алдырсам деп едім,
Ақымақты ойландырсам деп едім... -
деп өзіне ғана жарасар, қайталанбас өлең өрімімен, ойлы бітімімен, парасат
түйінімен қазақ жырының көкжиегін кеңейтуге өлшеусіз үлес қосқан Жұмекен
ақынды шынайы жырсүйер қауым әрқашан да жоғары бағалайды.
Ол – алпысыншы жылдары жер әлемді көктемнің шуы мен дуына орап,
құшағына алып дүркіреп келген, ұлттар мен ұлыстарды өзін-өзі танудың жаңа
сатысына көтерген, әдебиет пен мәдениет әлемінің соны тұрпатты мінезін
айғақтай түскен тегеуірінді, талантты буынның бір өкілі. Өнерді өмірдің өзі
деп ұғып, ұйқысыз түндері мен күлкісіз тек ұлы мәртебелі әдебиет пен
мәдениетке арнаған осынау кесек мінезді буынның халқымыздың рухани
тіршілігінің өсіп-өркендеуіне, көркейіп кемелденуіне сіңірген еңбегі ұшан-
теңіз. [1.105]
Жаңа бір талантты жас әдебиет босағасынан аттаса, қолынан ұстап
жетектей жөнелетін ақжарқын мінезді тілеуқор ағалардың назарына ерте
іліккен Жұмекен ақын өзіне тән қарапайымдылығынан, бетегеден биік,
жусаннан аласа мінезінен ақтық сәт, ақырғы күніне дейін бір жаңылып көрген
емес. Үлкенге – іні, кішіге – аға, қатарына қалтқысыз таза құрбы, адал дос
бола білген жанның бүкіл ғұмыры, Абай үлгісімен айтқанда, өзіне сену мен
өзгені өзіндей көріп, сыйлаудан тұрады. Сенім мен сый ақын үшін бір ғана
нәрсемен өлшенеді. Ол – еңбек! Шалқып-төгіліп жазылған шабытты жырлардың
өзі сөз мәйегін талғап, таңдап қолданылар еңбек пен машықтың жемісіндей
елестейді.
Жазғандарында жарық пен жылу, күнгей мен көлеңке, ақыл мен ашу,
мінез бен әдеп әр кез қатар жүретін Жұмекен-жырдың табиғаты – сөз бен
бояуға қанық бейнелі жырдың биігіне көтерілген ойы мен сезімі қатар келіп
шарпысқанда жүрек төрінен от өрілген өзгеше көркем құбылыс.
...Жамандық та ауру шығар, мен емін
таба алмадым.
Әлі адасып келемін.
Мен ешкіммен күреспедім,
күрессе
менің үшін күреседі Өлеңім! -
деген [2.154] екен ақын Жеті бояу жинағының бір тұсында. Ешкімге
жалтақтап, жалбаңдамай, момын ғұмыр кешіп өмірінің баянын өз жырларымен
өрген осынау жүрек тебіренісінде ақындық көріпкел жатқандай.
Бір кітаптан – екіншісіне, екіншіден – үшіншісіне жалғасып отырар
өмір, тіршілік туралы толғамдар әр жинақ сайын жаңа қырынан басқаша
қарастырылады. Қай кезде де уақытпен бетпе-бет келіп, болмыспен, заманмен
терезесін тең ұстап сөйлесу Жұмекен-жырдың ойы мен бойын даралай түсер
басты қағида – мінез. Ақын даламен сырласса да, әке аруағымен тілдессе де,
ұлына ғибрат айтса да осы бір лирика жанрының үрдісінен жазбайды,
жаңылмайды.
Жо-жоқ, мен жәйімді айтып кемсеңдемен,
Сырымды саған айтам ел сенбеген.
Деп едім бұрын өлсем өз жырымнан,
Ертерек өз тілімнен өлсем деп ем. [24.7]
Ұлым, саған айтамын жинағындағы осынау ұлт алдындағы ұлы
мақсаттар мен үлкен міндеттерді ойлаудан туындаған, жақсының мерейін
асқақтатып, жаманның мысын басып, құтын алар жыр жолдарын оқығанда тағы да
өз тағдырын өзі жасаған жанның жан дауысы жүрек пен көңіл пернелерін басып-
басып өткендей болады. балалықтың бал күндері соғыстың өрті мен дертіне
көмілген жоқшылық пен жетімдіктің шырмауына жегілген ұрпақ тағдырының
қарапайым, қайратты сөзі жатқанын аңғармау мүмкін емес. Төрт жолдың бойына
ақын өмірі мен тірлігінің, жиғаны мен тергенінің, сүйгені мен түйгенінің
төрт іргелі кезеңі сиып жатқандай
Қай қазақ үшін ұлды, елді, тілді, жырды сақтау қай кезде өз шешімін
күтер күрделі мәселе болмай келіп еді?! Ұлтымыз үшін жуық арада күн
тәртібінен түсе қоймас іргелі мәселе!
Осындайда еріксіз еске Мен үшін күреседі Өлеңім! деген ақынның өз
айтқаны оралады. Тіпті оның ешкіммен күреспедім деуі бекер секілді. Күрес
орынды-орынсыз жерде байбалам салып, белдесе кету, бет жыртысу емес қой.
Ақынның көзі тірісінде жарық көрген жиырмаға тарта жыр жинақтарының күллі
демі, күретамыры күрестен, ой таласынан бастау алатындай. Ақын күрескен!
Іштей тынып жүріп, аспан астында, жер үстінде ұшырасар әділетсіздік
атаулымен, қорқаулық атаулымен жанұшыра күрескен. Жырының әр жолымен
күрескен! Біз бүгін ауызға алған сол ақын қайсарлығы мен сенімінің
астарында ертеңге аманат етер тарқамас күрестің табандылығы жатқандығын
аңғарамыз. [24.7]
Топырақ деген қасиетті ұғым – Жұмекен творчествосының алтын діңгегі.
Ақын Қошалақтың құмы мен Ашақтың ақ шағылын жазса да, Тобылға қарап
тебіренсе де, Алатаудың қабағына бұлт қонса, көлеңкесі өлеңіне түсер
ахуалды бастан өткерсе де жүрек түкпірінде отырар осынау алтын діңгегін
әсте естен шығармайды. Ол – ақынның сүйегімен бітіп, қанына сіңген,
мінезімен тұтасып, біте қайнасып кеткен қазақ жері мен сол жерді мекен
етіп, ұрпақ көріп, ұлттық қалпын бұзбай, тұтастығын сақтап келе жатқан
қандас бауырларына, қарапайым жерлестеріне деген ұлы махаббаты. Жырдың
алтын діңгегі, әсіресе, соңғы Менің топырағым жинағында өзгеше
айшықтанып, дараланып ақын сөзі айбатты, аруақты естіледі. Сұңғыла жырдың
қыры көбейіп, сыры тереңдей түседі. Ақындықтың ақиық мінезі айқын
аңғарылады.
Тау жағыма тұрма менің
тыныс келсін мұз, қардан,
жылу жасап үйренгем мен,
мұз бен қардан, ызғардан.
Жар-жағадай мінбелеме,
шегініп тұр, тұр кейін,
толқынған бір сәттерімде –
жайпап кетіп жүрмейін...
Міне, нағыз ақындық мінез! Ақындық тағдыр! Егер мінез тағдырды
жасайды десек, тағдырды жырдың анасы деп тануымыз керек. Ақындардың аспаны
бұлтсыз болған емес-ті деп өзі айтқандай, ақындардың бәрі, әсіресе, бір
нәрседе ұқсас, әділетсіздік пен аярлыққа төзбеуде қатты ұқсас. Ұлы Жәкеңнің
сөзімен айтқанда, әрбір ақынның жүрегінде бір-бір жолбарыс жасырынып жатпай
ма? Қажетті жерінде сол жолбарыс нысанасына атылады. Менің топырағым -
сондай жолбарыс мінезді туынды. Көбіміз әлі байыбына толық жетіп, бағасын
беріп үлгере алмай келе жатқан құйқалы, шұрайлы жырдың табиғаты тым
күрделі. Менің топырағым – Нәжімеденовтің ақындық тынысын алғаусыз ашқан
шынайы шедевр! Ақын өзінің барлық саналы ғұмырын, сергек өмірін осы кітапты
жазуға ұзақ дайындағандай елестейді. Бас-аяғы үш бөлім, бес тыныстан
құралатын осы бір кесек мінезді кемел туындыны оқығанда қазақтың елі мен
жері туралы тың толғаныс-толғауды – байыпты да байсалды эпикалық-
полифониялық әуез-сарынды тыңдағандай боласыз. Менің топырағым – адам мен
жер, аспан мен су, тау мен жыра, құм мен көл, қала мен дала, әдет пен
ғұрып, ескі мен жаңа, ана мен бала, әке мен ұл туралы, өмірдің мәңгілік
сипаттарымен қатар пенделіктің күйкі қырларын, сырларын тереңнен тартар
соны шығарма. Ақын ғасырлар мен ғасырларды, замандар мен замандарды, қазақ
даласының бүгінгі ой-кескіні мен кешегі сахараның салқар тарихын – аңыз бен
ақиқатты ақындық қиялының құшағына алып, айқара қысады, биік көтеріліп
ұшады [24.7].
Өз өмірінен өзгеге үлгі, өнеге болар, ғибрат болар дән, мәйек іздеген
жанның жан арпалысын, жүрек соғысын аңғартар осынау отыз жылдық өмірбаяны
бар Жұмекең-жырдың алғашқы Балаусасынан бастап, ең соңғы Менің
топырағыма дейін үзілмес арқау, жібек желідей болып тартылып жатқан
мәңгілік өнердің демін аңғарып, тынысын танимыз.
Ақылға – үміт
Артқан кез арға міндет,
Жүрек үшін бәрі ауыр, бәр-бәрі індет...
Жапырақтай жел қаққан дір етпей де
Жарылады деседі жүрек кейде, –
деп өз өмірінің нүктесін өзі қойған.[24.7]
Ақын да адам, о да жарық дүниеге келген әрбір нәресте сияқты жылап
туады. Бірақ дүниеге келген нағыз ақынның жүрегін жарып шыққан ақ қанатты
періштедей шынайы сезімі өзгелердің ойын тауып, құлқынынан шығып, керемет
әсердің бесігіне бөлеп, адамның сезім түйсігінің галактикасында бұғып
жатқан әлгі Руссо айтатын: ...көзге көрінбейтін дүниесін іздеп, жанын
қоярға жер таппай шарқ ұрады. Ақын пайғамбарлықты Құдайдан сұрап алмайды,
ол қасиетті адамның бойына Тәңірдің өзі дарытары хақ.
Өлеңдерінде өзге ақындарға ұқсамайтын дара мінезі мен ойлау
диалектикасы бар, өнерді өмірге балаған қамшының сабындай тым қысқа
ғұмырында поэзияның рухын бір мысқал төмендетпей, өнердегі арзандықпен
күресіп өткен Жұмекеннің дара бітім-болмысы мен өзіндік қолтаңбасы
төңірегінде әлі де пікір тиегі кең көлемде ағытыла қойған жоқ.
Әрине ақынның поэзиясын:
Жұмекен, сөз жоқ, ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамайтын өзіндік
ақындық жаратылыс, өзіндік ақындық бейнесі бар, көп ойлап, көп оқитын, көп
ізденетін ақын. Алған тақырыбын да, оны өлеңге айналдыру жолдарын да
Жұмекен оңайлатып, арзандатып алмайын дегенді үздіксіз ойлайды. Ол адамның,
жаратылыстың сыртқы қалпынан гөрі философиялық табиғатын ашқанды, адам мен
жаратылыстың биік келісімін тереңірек сипаттағанды ұнатады. Сондықтан да ол
бірде уақыттың қозғалысын айтқанда оған өзінің ішкі байланыстарын сөз етсе,
құпия сырлары мен адам жанының қимылдарын байланыстыра айтуға тырысады деп
Әбділда Тәжібаев Жұмекен поэзиясына жоғары баға береді.
Жұмекенді басқа ақындардан оқшауландыратын – оның ойлау ерекшелігі.
Ол табиғатты құбылыстан, адамның мінезінен, тіпті түрлі-түстен ешкім
ойламаған өзгеше керемет пәлсапалық түйін жасайды. Ақын өлеңдеріне бояуды
тым қалыңдатып жақпайды, керісінше, ілгеріде өзіміз айтқандай, Жұмекенде
көзге ұрынып тұрған жалтырақ бояулар аз.
Бірақ сол бояулар ақын сезімін дәл беріп, адамның жан-сарайын
беймәлім құпия сырымен өзіне тартып әкетеді.
Қара көмір жанатыны - әдемі,
Қара судың ағатыны әдемі.
Қара көздің жақсы-ау күлімдегені,
Одан гөрі дала түні - әдемі.
Құт кірерде қара жерге қақ тұрған ,
Қара қазан қамы бала бақтырған.
Қара қазақ қауіпті дерт, ауруын
Қара қойдың өкпесімен қақтырған.
Қара көздің жасын түнге кептірген,
Талай қара кезеңдерден өттім мен.
Бірақ бабам қара мал ғып ырысын,
Қасиетін – қара шаңырақ деп білген.
Қара, қара!
Көп ұғымға жат әлі –
Маған жұрттың түсінігі батады.
Қам көңіл жан қарғанғанда, қаңырап,
қара түнге тапсырдым деп жатады.
Қара көздер! Қара нұрды құй жылдам – шомылайын.
Бір түйінді түйдім дәл:
Қара - әдемі, әдемі ғой түнгі аспан,
Қара түс тек аулақ болсын пиғылдан!
Әділін айтсақ, Жұмекен поэзиясы - әдебиетке адал қызмет етудің үлгі-
өнегесі. Сондықтан Жұмекенге қайтып оралу – Абайға қайтып оралумен пара-
пар. Өйткені, Жұмекен қазақ поэзиясына Абайдан кейінгі үлкен төңкеріс
жасаған – ұлы реформатор. [9.100]
Жұмекен балладаларында дүниедегі құбылысты тек сыртынан ғана
бақылайды, көбіне-көп ішкі жан-әлемінің табиғатына бойлап, тереңіне
сүңгітеді. Ақын балладаларындағы шынайылық, шебер қолмен өрілген қамшыдай
оқырманды табиғаттағы құбылыстың драмалық қайшылыққа толы құдіретіне
еріксіз үңілтеді. Ақын балладаларында Адам-Табиғат-Өмір сияқты философиялық
категорияларды диалектикалық байланыста қарастырады.
Жұмекеннің лирикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz