Істі мәні бойынша қарау бөлімдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
І.бөлім Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Сотта істі қараудың бөлімдері және дайындық сатысы ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2.Сот мәжілісінің тусінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
ІІ.бөлім Істі мәні бойынша қарау бөлімдері ... ... ... ... ... ... .. 23
2.1. Соттағы жарыссөз және прокурордың қорытындысы ... ... ... ... . 26
2.2. Сот шешімін шығару және жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Апеляциялық және қадағалау инстанцияларында азаматтық істі қараудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... . 61
І.бөлім Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Сотта істі қараудың бөлімдері және дайындық сатысы ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1.2.Сот мәжілісінің тусінігі және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20
ІІ.бөлім Істі мәні бойынша қарау бөлімдері ... ... ... ... ... ... .. 23
2.1. Соттағы жарыссөз және прокурордың қорытындысы ... ... ... ... . 26
2.2. Сот шешімін шығару және жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Апеляциялық және қадағалау инстанцияларында азаматтық істі қараудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Пайдаланылған нормативтік.құқықтық актілер мен әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... . 61
Реферат
Осы бітіру жұмыста бірінші инстанцияда азаматтық істерді талқылаудың
мәселелері, сонымен қатар апелляциялық және қадағалау инстанцияларында іс
қарау ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл жұмысты жазу барысында ғылыми жария жұмыстар, ғалымдардың
монографиялық зерттеулері, нормативтік-құқықтық актілер мен оқулар
пайдаланған.
Жұмыстың мақсаты:
1. Азаматтық істерді соттың бірінші инстанциясында қарау сұрақтары
бойынша теориялық мәселелерді талқылау.
2. Қазақстан Республикасында азаматтық істерді соттың бірінші
инстанциясында қарау бойынша нормативтік құқықтық базасын талдау.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімдеазаматтық процестің негізгі сатысы ретінде сот
талқылауының түсінігі, мәні, маңызы жайлы айтылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде сот мәжілісінің бөлімдеріне арналған. Әр
бөлімде соттың атқаратың процесуалдық әрекеттері туралы баяндалған. Сот
мәжілісін шешім шығармай аяқтау және сот отырысының хаттамасы туралы
жазылған.
Үшінші бөлімде апелляциялық және сот инстанцияларында істі қараудың
ерекшеліктері, яғни сот талқылау пәні, шегі және процессуалдық тәртібі
қарастырылған.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
І.бөлім Азаматтық істі соттың бірінші
инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы және оның
маңызы ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 5
1.1.Сотта істі қараудың бөлімдері және дайындық
сатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.2.Сот мәжілісінің тусінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ.бөлім Істі мәні бойынша
қарау
бөлімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Соттағы жарыссөз және прокурордың қорытындысы ... ... ... ... .
26
2.2. Сот шешімін шығару және
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Апеляциялық және қадағалау инстанцияларында
азаматтық істі қараудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 58
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер мен
әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
КІРІСПЕ
Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында қарау азаматтық процестің
негізгі сатысы ретінде соттардың республика саясатын өмірге келтіруінің
негізгі құралы болып табылады.
Азаматтық процесс толығымен әділеттілік міндеттерін атқаруға
бағытталған, дегенмен осы міндеттерді сот тікелей сот талқылауы кезінде
жүзеге асырылады. Сот талқылауы дәрежесіне, оның толықтылығы мен
обьективтілігіне азаматтық істер бойынша қазақ сотының беделі, соттың
жұмысының сапасы байланысты болады. Құқық нормалары мен дәл сәйкестікке
әртүрлі азаматтық істерді қарап және шеше отырып, сот мемлекеттін өзінің
негізгі функцияларын жүзеге асыруына үлкен үлес қосады, осымен, ақыр
аяғында, азаматтық процестегі сот талқылауының маңыздылығы анықталады.
Сот талқылауы сатысында сот азаматтық істі мәні бойынша қарайды,
обьективтік шындықты анықтайды және мемлекет атынан іс бойынша шешім
шығарады.
Сот талқылауының үлкен тәрбиелік мәні бар.
Сот азаматтарға азаматтық іс бойынша дұрыс және сенімді шешім
шығарумен ғана емес, сонымен қатар, сот талқылауының процедурасының өзімен
де тәрбиелік әсер етеді. Істі қараудың қатаң және нақты процессуалдық
тәртібі, процесте соттың заңдылықты дәл, нақты сақтауы, соттың тараптарының
құқықтары мен заңды мүдделерін барлық шараларымен қорғау тек шешімнің
сенімділігін, заңдылығын және негізділігін ғана қамтамасыз етпейді, сонымен
қатар, азаматтарға үлкен тәрбиелік әсер етеді.
Сот талқылауы сатысында азаматтық процестін барлық қағидалары – бұл
ең алдымен сот талқылауының қағидалары.
Азаматтық процестің сатысы ретінде сот талқылауы процестің осы
сатысында сот азаматтық істі мәні бойынша шешетіндігі – іс бойынша
дәлелдемелерді тікелей зерттейді және іс үшін маңызы бар фактілерді
анықтайды, тараптар арасындағы құқықтық қатынасты тараптардың шынайы
құқықтар мен міндеттерін анықтайды, тараптар арасындағы қатынастарды
реттейтін құқықтық нормаларды қолдана отырып іс бойынша мемлекет атынан
шешім шығаратындығымен сипатталады.
Азаматтық процестегі сот талқылауы азаматтық іс жүргізу құқығымен
реттелген азаматтық істі сот отырысында мәні бойынша қарау кезінде
қатысатын процестің басқа да қатысушыларының қызметі.
Азаматтық істердін сот талқылауына көптеген монографиялық еңбектер,
жария жұмыстар арналған. Бұл сот талқылауының маңыздылығы мен мәнділігіне
байланысты болып отыр.
Бұл жұмыста азаматтық істірдің сот талқылауының түсінігі, мәні мен
маңызы, сот талқылауының бөлімдері, шешім шығармай сот мәжілісін аяқтау,
апелляциялық және қадағалау сатыларында сот талқылауының ерекшеліктері
туралы баяндалған.
Азаматтық Кодекстің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот
арқылы жүзеге асады. Белгілі бір жағдайларда бұрмаланған азаматтық құқық
басқа да тәсілдермен қорғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау
әкімшілік тарапынан жүзеге асуы мүмкін. (АК- тің 9 бабы 2 тармағы).
Азаматтық кодекске дәстүрлі қорғау шараларына басқа қорғаудың жаңа
да, арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарында көзделген
жаздайда нақты және заңды әрекеттер мен тікелей құқығы бұзылған адамның
құқығын қорғауға (өзін-өзі қорғау ) заң жол береді. Өзін-өзі қорғау ұғымы
қылмыстық құқықтың аясына жатады, бірақ өзін-өзі қорғау жазалауға жатпаса,
онда ол занды әрекет болып табылады.[1]
Сот органдарының алдындағы міндеті азаматтардың, мемлекеттің және
ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және қорғалатын
мүделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың
алдын алу болып табылады. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық
іс жүргізу заңддарында белгіленген ережелер бойынша тек сот жүзеге асырады.
Соттың биліктік өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі заңда
көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады.
Әрбір адамның бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін АІЖК – те
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінүге болады.
Мемлекет органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар зағда көзделген
жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгілі бір тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз
беріп жүгінүге құқылы.
Азаматтық істерді сотта жүргізу, шешу тәртібі заңмен белгіленген.
Қазақстан Республикасы АІЖК бекітілген соттың бірінші
инстанциясында істі қарау тәртібі мен ерекшеліктері осы жұмыс барысында
толық қамтылған.
І БӨЛІМ
Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы
және оның маңызы.
Соттың бірінші инстанциясында іс қарау азаматтық сот өндірісінің
негізгі және міндетті сатысы болып табылады.
Сотта істі қарау дегеніміз – ол азаматтық істі мәні бойынша
қарастырып шешу болып табылады. Мұндай құқық тек бірінші инстанция
соттарына тән. Басқа бір де бір сот инстанциясы істі негізгі мәні бойынша
қарастырмайды.[2]
Сонымен бірге Қазақстан Республикпсы АІЖК бойынша аппеляциялық
сатыдағы соттар құқылы. Алайда олардың өздері, соттың бірінші инстанциясы
шығарған шешімге берілгн арыз бен наразылық щенберінде ғана қарастыруы
керек. Аппеляциялық инстанция соттың негізгі мақсаты іс бойынша жинақталған
материалдар арқылы соттың бірінші инстанциясы қараған істің заңдылығын және
негізділігін тексеру.
Соттың бірінші инстанциясын аттай іс бірден аппеляциялық немесе басқа
сатыларда қаралуы мүмкін емес.сотта іс қарау бірінші инстанциядағы іс
өндірісімен аспайтын, азаматтық процестің басты сатысы болып табылады. Онда
дәлелдемелерді жан-жақты және обьективті зерттеу негізінде істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар фактілік мән-жайлар анықталады.
Нақты құқықтық қатынас шеңберінде тараптардың құқықтары мен
міндеттері анықталып, даудың мәні бойынша Республика атынан шешім
шығарады.[3]
Негізінен осы сатыда сот әділдікті жүзеге асырады.
Басқалар да оны жүзеге асыруға дайындық жүргізеді, немесе істі қарау
заңдылығы тексерілнді немесе шығарылған шешім орындалуға жатады.
Осы сатыда сот басқалардың субьективтік құқықтарын қорғап және
заңмен қорғалатын мүдделерін көздей отырып, іске қатысушы және сот отырысы
залында отырғандарға тәрбиелік жағынан әсер етуге ынталанады.
Сот ісін қарау барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық
берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік , лауазымдық және
мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері,
тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де кез келген мән-жайлар
бойынша кемсітуге болмайды. Заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық
берілмейді және олардың
ешқайсысы да орналасқан
жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныштылығына, меншік нысанына және
басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуі тиіс.
Істі қараушы сот обьективтілікті және әділдікті сақтай отырып , істің
мән-жайын толық және обьективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.
Іс жүргізу әрекеттерін жасаудың немесе жасамаудың салдары туралы
ескертеді және АІЖК көзделген жағдайларда олардың өз құқықтарын жүзеге
асыруына жәрдемдеседі.
Сот іс жүргізу шешімін зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына
бірдей негізде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана негіздейді. Сот істі
қарауда тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
Сотта іс қарау іске қатысушы тұлғаларды негізгі сот отырысы болатын
уақытты хабарлау арқылы жүзеге асырылады.
Кейбір әдебиеттерде сот отырысы және сотта іс қарау ұғымдарын
бірдей синонимдер ретінде қарастырады.[4]
Бұл терминдерді бір мағына ретінде қарастыруға болмайды. Сот отырысы
сотта іс қараудың және аппеляциялық тәртіпте істерді қараудың іс жүргізу
нысаны болып табылады. Сот отырысында шешімді түсіндіру, қосымша шешім
шығару, шешімді орындау тәртібі мен тәсілі жайында сұрақтар қарастырылады.
Сотта істі қарау дегеніміз - тарапрардың және басқа да тұлғалардың іс
бойынша мүддесі және іс сараптама, тілмаш, куәгер ретінде шақырылатың
тұлғалардың қатысуымен болатын және алдына іс бойынша нақты болған шындықты
айқындауды мақсат етіп қойған соттың бірінші инстанциясында қараудың іс-
әрекеті.
Сотта іс қарауға дейінгі барлық іс жүргізу әрекеттері, судьямен АІЖК
170-175 баптары негізінде жүргізілетін, толығымен сотта іс қарауды қамтиды.
Сотта іс қарау барысында судья тек қана занға бағынуы керек. Сот
істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде Қазақстан
Республикасының Конституциясының, АІЖК басқа да нормативтік құқықтық
актілердін талаптарын дәлме -дәл сақтауға міндетті.[5]
Заңды және негізді сот шешімін шығарудың кепілі болып сотта іс қарауды
дұрыс жүргізу болып табылады. Сотта іс қарау шынайы демократиялық
принциптерге сәйкес жүргізілуі керек. Демократизм соттарды ұымдастыруда да
және олардың заңмен белгіленген іс - әрекеттерінде де байқалады. Соттардың
қызметін ұйымдастыру сот жүйесі бірлігі принциптеріне негізделген.
Барлық АІЖК мен бекітілген, яғни сот төрелігін тек қана соттардың
жүзеге асыруы, адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
сотта қарау, барлық адамдардын заңмен сот алдындағы тиімдігі, сот ісін
жүргізу тілі, тараптардың айтысуы мен тең құқықтығы, заңдылық,
диспозитивтік және тағы басқа принциптер өзінің толық және айқын көрінісін
осы сотта іс қарау сатысында табады.
Тараптар бірдей іс жүргізу құқықтарын пайдаланады және бірдей іс
жүргізу міндетін көтереді.
Тараптар азаматтық істі қарау барысында өз айқындамасын таңдап алады,
оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және сотпен, басқа органдармен
адамдардан тәуелсіз таңдап алады.
Сот істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында өз бастамасы мен айғақтар
жинаудан босатылған, алайда тараптардың дәлелді өтініші бойынша оған осы
АІЖК көзделген тәртіппен қажетті материалдар алуға жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы АІЖК 14 бабына сәйкес, азаматтық істер бойынша
сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда сот ісін
жүргізуде мемлекеттік тілмен орыс тілі немесе басқа тілдер бірдей
қолданылады.
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот
ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе дұрыс білмейтін іске
қатысушы адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу осы АІЖК белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған
істің заң бойыша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бөлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін аударып беру қамтамасыз етіледі.
Сот құжаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін тілге аударылып беріледі.
Егер талапкерден арыз берілген тілді өзгерту туралы өтініш келіп
түссе, онда судья АІЖК 14 бабы 2 бөлігіне сәйкес сот талқылауы жүргізілетін
сот өндірісінің тілі туралы ұйғарым шығаруға міндетті.
Сотта іс жариялы түрде қаралады. Тек мемлекеттік құпиялар болып
табылатын мәліметтері бар шешімдерді хабарлауды қоса, бала асырап алу
құпиясын, жеке, отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын
құпияларды, азаматтар өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді
сақтауды қамтамасыз ету қажет екендігін немесе істі ашық қарауға кедергі
келтіретін өзге де мән- жайларды негізге алған іске қатысушы адамының
өтінішін сот қанағаттандырған кезде, істі қарау барысында оған қатысушы
азаматан жаппай тәртіп бұзған кезде сот іске қатыспайтын азаматтардың
барлығын сот отырысы залынан шығарып, заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Ал ондай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі.
Аталған ережелер фото және кино құжаттарын, дыбыс және бейне
жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған жеке
сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар,
мамандар,аудармашылар да қатысады.
Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы дәлелді ұйғарым
шығарады.
Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің барлық
ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын адамдар болса, немесе куә
болмаса, он алты жасқа толмаған азаматтар жіберілмейді.
Сотта істі қарауды ашық жариялы түрде жүргізу тараптардың қорғану
құқығын, судьяның іс-әрекетін қоғамның бақылауына және күллі тұлғалардың
сот процесіне қатысуына мүмкіндік береді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтарды
сотта істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар.
Сотта істі қарау барысында киноға және суретке түсіру, бейнетаспаға
жазу, тікелей радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың
пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады.1[6]
Бұл іс - әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға
тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін.
Жоғары Сот Пленумы соттарға берген ұсынысы бойынша, олар керекті
жағдайларда, тәрбиелеп, алдын алушылық, құқықтық мәдениетін
көтеру,насихаттау мақсатпен тараптардың тұрғылықты жерінде немесе жұмыс
орындарына шығып сот отырысын қарастыруға болады деп көрсеткен еді.[7]
Менің ойымша, бұл мәселенің маңызы үлкен, халықты құқықты
тәрбиелеуде, денгейін көтеруге көп үлес қосқан болар еді. Сондықтан мұндай
сот отырысы тұрғылықты жерде немесе жұмыс орынында көп болса, және өскелең
ұрпақ үшін құқықтық тәрбиесі ұлғаяр еді.
АІЖК 177 бабына сәйкес сотта іс қарау тікелей және ауызша жүргізіледі.
Бұл дегеніміз-істі сотта қарау кезінде сот іс боыйнша дәлелдемелерді
тікелей зерттеуге, тараптардың және іске қатысушы басқа тұлғалардың басқа
түсініктерін, куәлардың айғақтарын, сарапшылардың қорытындыларын,
мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қорытындыларын тыңдауға,құжаттармен танысуға,заттай дәлелдемелерді қарап
шығуға, және дыбыс жазбаларын тыңдауға,бейне жазбаларды,кино-фото
материалды көруге,ақпаратты қайта құрудың өзге де құралдарының
материалдарымен танысуға міндетті.
Қажет болған жағдайларда іс бойынша дәлелдемелерді зеррттеген кезде
сот маман консультациялары мен түсіндірмелерін тыңдайды.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтары негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы. Сот жалпыға
белгілі деп танылған мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген
шешімімен белгіленген мән жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді.
Істі қараушы сот ісіне қатысушы адамның басқа қалада немесе ауданда
дәлелдемелер жинау қажеттігі туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда
тиісті сотқа белгілі бір іс жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді. Істі
қараушы сот іске қатысушы адамдардың Қазақстан Республикасының құқықтық
көмек көрсету жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер жинау
туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда осы келісімнің ережелеріне сәйкес
сот тапсырмасын жібереді.
Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні, тараптар
туралы мәліметтер қысқаша баяндалады, анықтауға жататын мән-жайлар,
тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер көрсетіледі.
Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін міндетті және ол алынған сәттен
бастап он күнге дейінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау осы АІЖК белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі.
Іске қатысатың тұлғалар отырыстың өтетін уақыты мен орны туралы
құлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға кедергі болып
табылмайды.
Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде жиналған барлық материалдар
дереу істі қарап жатқан сотқа жіберіледі.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа
түсініктеме немесе айғақ беруші куәлар істі қарайтын сотқа келсе, олар
жалпы тәртіпте түсініктеме мен айғақ береді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелер ұсыну соңынан мүмкін болмайды.
Немесе қиындық келтіреді деп қауыптенуге негізі бар іске қатысушы адамдар
соттан осы дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрай алады.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету куәлардан жауап алу, сараптама жүргізу
оқиға болған жерді қарап шығу және басқа да әдістер арқылы жүргізіледі.
Істі қарау ауызша жүргізіледі. Істі қарау процесінде судья ауысқан
жағдайда істі қарау басынан бастап жүргізілуі тиіс.
Азаматтық істер сотқа арыз түскен сәттен бастап 2 айға дейінгі
мерзімде қаралып шешіледі. Тек кейбір жағдайларда, мысалы, алимент өндіріп
алу, жұмысын қалпына келтіру бір айға дейінгі мерзімде қаралуы тиіс.
Жоғарыда аталып кеткен істің қаралу тәртібінің дұрыс сақталуы көп
жағдайда сотқа байланысты, яғни төрағалық етушіге.[8]
Ол істің барлық мән-жайының толық жан-жақты және обьективті
анықталуына, іс жүргізу әрекеттеріне дәйектіліктің және тәртіптің
сақталуын, процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге
асыруы және олардың өз міндеттерін орындауын, процестін тәрбиелік ықпалын
қамтамасыз ете отырып, отырыстың барысына басшылық жасайды.
Қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің барлығын сот қарауынан шығарып
тастайды. Заттай дәлелдемелерді сот қарайды және олар іске қатысушы
адамдарға, өкілдерге, ал қажет болған жағдайларда сарапшыларға, мамандарға
және куәларға көрсетіледі.
Заттай дәлелдемелер көрсетілген адамдар қарсы шығуға байланысты қандай да
бір мән-жайлары сот назарын аудара алады. Бұл арыздар сот отырысының
хаттамасына енгізіледі.
Заттай дәлелдемелерді қарау хаттамалар сот отырысында жария етіледі,
осыдан соң іске қатысушы адамдар түсініктеме бере алады.
Сотқа ұсынылуы қиын немесе жеткізуге болмайтың құжаттар заттай
дәлелдемелер олар орналасқан жерде қаралады және зерттеледі. Орналасқан
жерінде қарау туралы сот ұйғарым шығарады.
Қарау уақыты мен орны туралы іске қатысушы адамдарға, олардың
өкілдеріне хабарланады, алайда олардын келмеуі қарауды жүргізуге кедергі
келтірмейді. Қажет болған жағдайларда сарапшылар, мамандар және куәлар
шақырылады.
Қарау нәтежелері сот отырысының хаттамасына енгізіледі. Хаттамаға
қарау кезінде жасалған немесе тексерілген жоспарлар, сызба, есептеулер,
құжаттар көшірмелері, фотосуреттер, бейнежазбалар мен киноматериалдар қоса
тіркеледі. Барлық мәліметтерді анықтау мақсатында сот маманды іске тартуы,
сараптама тағайындауы мүмкін.
Төрағалық етуші сот отырысында тиісті тәртіптің сақталуын қамтамасыз
етілуіне қажетті шаралар қолданады.
Іске қатыспайтын және істі қарау кезінде қатысушы азаматтар тәртіпті
қайталап бұзғаны үшін төрағалық етушінің ұйғарымымен отырыс залынан
шығарылып жіберіледі.
Сот отырысында тәртіп бұзуға кінәлі адамдарға сот әкімшілік құқық
бұзышылық туралы заң актілерінде белгіленген тәртіппен тікелей сотта іс
қарау барысында әкімшілік жаза белгілеуге құқылы. Егер сот отырысында
тәртіп бұзушының іс-әрекетінде қылмыс белгілері болса, сот тәртіп бұзушыға
қатысты қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін материалдарды,бұл
туралы прокурорға хабарлай отырып,тиісті анықтау немесе алдын ала тергеу
органына жібереді.
Істі қарау барысында оған қатысушы азаматтан жаппай тәртіп бұзған
кезде сот іске қатыспайтын азаматтардың барлығын сот отырысы залынан
шығарып,істі жабық отырыста қарауы немесе істі қарауды кейінге қалдыруы
мүмкін.
Судья істі дайын болды деген уақытта,оны сот отырысына қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығарады,тараптарға және процестің басқа да
қатысушыларына істі қараудың орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Процеске қатысушылардың қайсыбірі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі.Төрағалық етушінің өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Төрағалық етуші сот отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне
қажетті шаралар қолданады.Оның өкілі процеске қатысушылардың барлығы
үшін,сондай-ақ сот отырысы залында қатысып отырған азаматтар үшін
міндетті.[9]
1.1 Сотта іс қараудың бөлімдері және дайындық сатысы
Азаматтық істі қарау іске қатысушы адамдарға міндетті түрде хабардар
ете отырып сот отырысында жүргізіледі. Жоғарыда аталып кеткен мәселелердің
барлығы ескеріліп азаматтық істерді қарау қатаң түрде , заңмен бекітілген
тәртіп бойынша жүргізіледі.
Осы азаматтық іс жүргізу барысындағы ең маңызды сатысына, яғни істі
қарау сатысын ондағы қаралатын істердің көлеміне қарай бірнеше бөліп
қарастыру қалыптасқан:
1. Сот мәжілісінің дайындық бөлімі .
2. Істі мәні бойынша қарау немесе дәлелдемелерді істің мән-жайы бойынша
зерттеу бөлімі.
3. Соттағы жарыссөздер және прокурордың қорытындысы.[10]
4. Соттың шешімін шығару және шешімді жариялау.
Әрбір бөлімнің ісін жүргізудегі маңызы ерекше. Әрбір бөлім тағдырының
немесе қорғалмай қалуына әсер етеді.
Ондағы іс-әрекеттер, әрбір бөлімнің заңға сәйкес, нақты, дәлелді
шешілуі соттың мәртебесін, сот сенімділігін ұлғайтуға немесе төмендетуге
әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге әрбір бөлімнің өзіне тән ерекшелігі бар. Сот ісінің
жүргізу тәртібі, оның тәрбиелік әдептілік жағы әрбір адамның дұрыс және
нақты түсінуіне мүмкіндік беруі керек. әрбір бөлім бойынша сот
қызметкерлері өзіне берілген іс барысында неғұрлым білікті, сенімді, дұрыс
анықтауы керек.
Соның бірі сарапшы, маман, аудармашы істің негізгі бөлімдерінің толық
ашылуына өзінің біліктілігін мен іскерлігін келуі қажет. Өздеріне
тапсырылған зерттеу жұмыстарын толық жан-жақты анықталуы қажет.
Сотта іс қараудың дайындық сатысы ол істі мәні бойынша қарау
мүмкіндігін тудыру үшін бағытталған процесуалдық әрекеттердің жүйесі болып
табылады.Судья сот отырысы залына кірген кезде залдағы барлық қатысушылар
орындарынан тұрады.
Істі қарау үшін белгіленгін уақытта төрағалық етуші сот отырысын ашады
және қандай азаматтың ісі қаралуға тиіс екенін жария етеді. (180 бап,АІЖК).
Судьяның рұқсатымен сот отырысының хатшысы кімнің келгенін, келмеген
адамдарға хабар берілген-берілмегенін және олардың келмеу себептері туралы
қандай мәліметтердің бар екенін сотқа баяндайды. Төрағалық етуші
келгендердің кім екенін анықтайды, сондай-ақ лауазымды адамдармен
өкілдердің өкілеттіктерін тексереді.
Олардың аты-жөнін, жұмыс орнын, туған жылын, тұрғылықты жерін анықтау,
кейбір істер бойынша олардың әлеуметтік жағдайын анықтауы керек болады,
мысалы алимент өндіріп алу бойынша,т.б.
Лауазымды тұлғалар немесе өкілдердің өкілеттіктері және олардың
қатысуын болдырмайтын мән-жайлар анықталады.
Егер мәселе эксперт туралы болып тұрса, сот оның кәсіби өкілдігін
тексереді, яғни оның білімі, лауазымы және жұмысы стажын тексереді.
Куәгердің іске қатыстылығын, олар жайлы мән-жайлар нақты олардан жауап алар
алдында жүргізіледі.
Әрбір куәдан жауап жеке-жеке алынады, әлі айғақ бермеген куәгер істі
қарау кезінде сот отырысы залында бола алмайды.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру жене міндеттерін
орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттігі он сегіз жасқа толған
азаматтарда жене ұйымдарда толық көлемде болады.
Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-
ақ әрекет қабілетті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары
немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда сот мұндай істерге кәмелетке
толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың
өздерін тартуға міндетті.
Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдері қорғайды.
Істе төрағалық етуші іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді.
Олардың іс материалдарымен танысуға, олардан үзінді жазып алуға,
көшірме түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдемелер табыс етуге,
оларды зерттеуге қатысуға, іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға,
сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға, өтініш жасауға, соның ішінде
қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға, сотқа ауызша және
жазбаша түсініктемелер беруге, сот процесі барысында туындайтын барлық
мәселелер бойынша өз дәлелдерін келтіруге, іске қатысушы басқа тұлғалардың
өтініштері мен дәлелдеріне қарсылық білдіруге, сот жарыс сөздеріне
қатысуға, сот отырысының хаттамасымен танысуға, оған жазбаша ескертпе
беруге, соттың шешімі мен ұйғарымына шағымдануға, азаматтық сот ісіне
жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға
құқығы бар.
Процеске қатысушылар судьяға түрегеп тұрып жүгінеді және өздерінің
айғақтары мен түсініктемелерін айтады. Осы ережені орындамауға төрағалық
етушінің рұқсатымен ғана жол берілуі мүмкін.
Төрағалық етуші куәнің іске қатысушы адамдарға қатысын анықтайды және
іс бойынша оған өзіне мәлім нәрсенің бәрін сотқа хабарлауды ұсынады.
Бұдан кейін куәға сұрақтар қойылуы мүмкін.
Бірінші болып арызы бойынша куә мен оның өкілі шақырылған адам, содан
соң іске қатысушы басқа адамдар мен өкілдер сұрақ қояды. Судья куәдан жауап
алудың кез келген сәтінде оған сұрақ қоюға құқылы.
Қажет болған жағдайда сот оны немесе келесі отырыста куәдан екінші рет
жауап ала алады, сондай-ақ олардың айғақтарындағы қайшылықтарды айқындау
үшін куәлар арасында беттестіру жүргізеді.
Егер сот оған ертерек кетуге рұқсат бермесе, жауап алынған куә істі
қарау анықталғанға дейін сот отырысы залында қалады.
Төрағалық етуші жауап алынған куәлардың жауап алынбаған куәлармен
сөйлеспеуіне шаралар қолданады.
Бұл шараны қолданудың маңызы үлкен. Себебі, азаматтық істі нақты, әділ,
жан-жақты толық зерттеліп, дәлелденуі үшін куәлардың айғақ беру кезіңінде
бір-бірін көрмей түсініктеме беруі қажет. Менің ойымша бұл, сот ісінің тез
шешілуіне, тараптардың нақты іс бойынша шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
Он төрт жасқа толмаған куәдан жауап алу, ол соттың қалауы бойынша он
төрт жас пен он алты жас аралығындағы куәдан жауап алуда сотқа шақырылатын
педагогтың қатысуымен жасалады.Қажет болған жағдайда
кәмелетке толмаған куәнің заңды өкілдері де шақырылады. Аталған адамдар
төрағалық етушінің рұқсатымен куәға сұрақ қоя алады, сондай-ақ куәнің жеке
басына және оның берген айғақтарының мазмұнына қатысты өз пікірін айта
алады.
Істің мән-жайын анықтау үшін қажет болатың ерекше жағдайларда,
кәмелетке толмаған куәдан жауап алынған уақытта сот ұйғарымы бойынша сот
отырысы залына іске қатысушы қандай да бір адам шығарылуы мүмкін. Бұл адам
сот отырысы залына қайта келгенде оған кәмелетке толмаған куәнің
айғақтарының мазмұны хабарланып, куәға сұрақтар қою мүмкіндігі берілуі
тиіс.
Он алты жасқа толмаған куә сот бұл куәні сот отырысы залында болуы
қажет деп танылған жағдайларды қоспағанда, куә одан жауап алу аяқталған соң
сот отырысы залына шығарылады.
Аудармашы іске қатысқан ретте төрағалық етуші оған АІЖК 182 бабымен
белгіленген міндеттерін түсіндіреді және көрнеу дұрыс аударма жасамағаны
үшін ҚР ҚК көзделген жауапкершілік жөнінде ескертеді.
Оның сот жүргізіліп отырған тілді білмейтін адамдардың
түсініктемелерін, айғақтарын, мәлімдемелерін, ол бұл адамдарға іске
қатысушы адамдар мен куәлардың түсіндірмелерінің, айғақ, мәлімдемелерінің,
жария етілетін және істе бар құжаттардың, дыбыс жазбалардың, сарапшылар
қорытындыларының, мамандар консультацияларының, сондай-ақ судья
шешімдерінің мазмұнын аудару міндетін түсіндіреді.
Аудармашының бұл туралы қолхаты сот отырысының хаттамасымен қоса
тіркеледі.
Аудармашы сотқа келуден немесе өз міндеттерін атқарудан бас тартқан
жағдайда оған әкімшілік жаза белгіленуі мүмкін. Заң шығарушымен осы іс-
әрекеттерді істеуді сот мәжілісінің ең бірінші орынға қоюы, заң жүргізіліп
отырған тілді білмегендіктен туындайтын салдарын болдырмаудың
көздегендігін байқауға болады.[11]
Бұл мәселе әділдік пен адамгершілік жағынан толық қабылданады.
Куәлар шығарылғаннан кейін төрағалық етуші сот құрамын жария етеді,
прокурор, сарапшы маман, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
кімдердің қатысатының хабарлайды және іске қатысушы адамдарға олардың
қарсылық білдіру құқығын түсіндіреді.
Судьялар,прокурор, сот хатшысы, сарапшы, аудармашы,сот орындаушысы, сот
приставы егер олардың қауыпсіздігіне (іске қатысты) күмән келтірілсе, істің
шешілуіне тікелей немесе жанама мүдделі тараптарға олардың өкілдерінің
біреуінің туысы болса, қызмет бойынша немесе өзгедей тәуелділікте болып
келсе, оларға (өздеріне өзі) қарсылық білдіруге немесе өздігінен бас
тартулары керек. (42 бап,АІЖК).
Сонымен бірге АІЖК 39 бабына сәйкес бірінші сатыдағы сотта азаматтық
істі қарауға сондай-ақ оның қатысумен қабылданған шешім күшін жоюған
жағдайда бірінші сатыдағғы сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Аппеляциядағы сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайда.
Аппеляциялық немесе қадағалау сатысында да заң бойынша қатыса алмайды.
Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуі тиіс.
Істі қарау барысында өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы
мәлімдеме жасауға қарсы болу негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды
мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда
ғана жол беріледі.
Істі жеке дара қараушы судья мәлімдеген қарсылық білдіруді
(өздігінен бас тартуды) сол соттың төрағасы немесе сол соттың басқа
судьясы, олар болмаған жағдайда жоғары тұрған судьясы қарайды. Істі соттың
алқалы құрамында қарауы кезінде судьялардың біреуі өздігінен бас тартуды
мәлімдеген жағдайда сот іске қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және егер
ол түсініктеме бергісі келсе, қарсылық білдірген судьяның пікірін тыңдайды.
Бұл мәселені оның қатысуынсыз шешеді. Егер судьялардың дауысы тең болса,
қарсылық беретін болып есептеледі.[12]
Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл құрамына мәлімдеген қарсылық
білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай көпшілік дауысымен шешеді.
Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы
ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік
туралы дәлелдер аппеляциялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық
келтіруге енгізілуі мүмкін.
Келесі жүргізілетін іс-әрекет ол АІЖК 185 бабына сәйкес, судья іске
қатысушы адамдарға және өкілдерге олардың іс жүргізу құқықтарын мен
міндеттерін, соның ішінде тараптарға дауды шешу үін аралық сотқа жүгіну
құқығын және осындай әрекеттің салдарын түсіндіреді.
Іске қатысушы адамдардың және өкілдердің істі қарауға байланысты
мәселелер жөніндегі өтініштері іске қатысушы басқа адамдардың пікірлері
тыңдалған соң сот ұйғарымдарымен шешеді.
Тараптардың ісі бойынша үшінші жақтарды, жауапкерлерді, қосымша
куәгерді шақыру жазбаша дәлелдемелерді іске тіркеу мәселелері судьямен сол
орында шешіледі, ал сараптама тағайындау туралы, қарсылық білдіру туралы
сұрақтар кеңесу бөлмесіне қарастыруға жатады.
АІЖК 187 бабында іске қатысушы адамдар мен өкілдердің сот отырысына
келмеу салдары қарастырылған.
Іске қатысушы адамдар келмеу себептері туралы сотқа хабарлауға және
бұл себептердің дәлелді екендігіне дәлелдемелерді ұсынуға міндетті.
Іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда,
оларға хабарлағаны жөнінде мәліметтер жоқ болса,істі қарау кейінге
қалдырылады.
Егер іске қатысушы адамдар сот отырысының уақыты мен орны туралы
тиісінше хабарланса, олардың келмеу себептері дәлелді деп танылған жағдайда
сот іс қарауды кейінге қалдырады. Осы екі жағдайда ғана істі қарауды
кейінге қалдырады.
Сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген жағдайда, егер олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға құқылы.
Сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген жағдайда, егер олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға құқылы. Сот отырысының
уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған жауапкер болмаған жағдайда,
сырттай іс жүргізу тәртібімен, егер келмеу себептері турулы мәліметтер жоқ
болса, немесе сот оның келмеу себептерін дәлелсіз деп таныса, немесе
жауапкер іс бойынша іс жүргізуді қасақана созып отыр деп таныса, сот істі
қарауға құқылы.
Тараптар соттың істі олардың қатысуынсыз қарау және оларға шешімнің
көшірмесін жіберу туралы жазбаша өтінуге құқылы.
Егер бұл істің мән-жайлары бойынша қажет болса, сот тараптардың сот
отырысына қатысуына міндетті деп тани алады. Сот отырысының уақыты мен
туралы хабарланған іске қатысушы адам өкілінің келмеуі істі қарауға кедергі
болмайды. Іске қатысатын адамның өтініші бойынша сот оның өкілі дәлелді
себептермен келмеуіне байланысты істі қарауды кейінге қалдыра
алады. Бұл жердегі дәлелді себептерге, (ауырып қалу, жақын туысының қайтыс
болуы, іс-сапарда болуы, т.б.) жатады. Демек істі кейінге қалдыруға немесе
қалдырмау мәселесін шешу үшін судья келесі сұрақтарды анықтауы қажет:[13]
- сотқа шақыру қағазы берілгендігі;
- келмеу себебі (дәлелді немесе дәлелсіз болуы мүмкін);
- тараптардың істі олардың қатысуынсыз қарауды өтінуі.
- Істің мән-жайы бойынша тараптардың қатысуынсыз істі шешу мүмкіндігі.
Соңғы сұрақ қатысушы тұлғалардың ойларын тыңдап, оған байланысты
прокурор ұсынысын ескере судья өзі шешім қабылдайды.
Осы жерде айта кету керек, ол іс бойынша басқа адамдардың құқықтары
тең заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін прокурордың талап қоюы бойынша
істерге қатысты және прокурордың қатысуы міндетті істер бойынша келмей қалу
мәселесі шешіледі. Бұл сұрққа жаңа 1998 ж. АІЖК реттелген, ал бұрынғы 1964
ж . АІЖК бойынша прокурордың немесе адвокаттың дәлелсіз себептермен келмей
қалуы істі кейінге қалдыруға әкеліп, судья бапқа негізделіп, жоғарғы тұрған
прокурорға немесе адвокаттар комиссиясына хабарлайтын.
1999 ж. АІЖК 187 бабының 6 тармағына сәйкес сот отырысының уақыты мен
орны туралы хабарланған іске қатысушы адам өкілінің келмеуі істі қарауға
кедергі бола алмайды.
Іске қатысатын адамның өтініші бойынша сот оның өкілі дәлелді
себептермен келмеуіне байланысты істі қараудың кейінге қалдыра алады.
Жағарыда аталғандарға негіз, егер прокурор басқа біреулердің бұзылған
құқықтарын қорғай отырып, іске дәлелді себепсіз келмеген жағдайда іс
мүмкіндік болса қарала беруі керек, себебі, АІЖК 55 бабының 5 тармағына
сәйкес талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады.
Сондай-ақ барлық іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Демек,
прокурор бұл ретте тараптармен бірдей дәрежеде қарастырылуы қажет, ол АІЖК
187 бабының 4 тармағында көрсетілгендей, егер отырысының уақыты мен орны
туралы тиісінше хабарланған іске қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген
жағдайда, егер олардың келмеу себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі
олардың қатысуынсыз қарауға құқылы. Іске қатысушы адамдар келмеу себептері
туралы сотқа хабарлауға және бұл себептердің дәлелді екендігіне
дәлелдемелер ұсынуға міндетті.
Сот отырысына куәнің, сарапшының, мамандардың, аудармашының
келмеу салдары АІЖК 188 бабімен қарастырылған.
Бұл тұлғалардың келмеу салдарының жоғарыда аталған реттерден негізгі
өзгешелігі:[14]
1. сот отырысына куә, сарапшы немесе маман келмеген жағдайда сот іске
қатысушы адамдардың істі олар жоқта қарау мүмкіндігін туралы пікірін
тыңдап, сотта іс қарауды жалғастыру немесе оны кейінге қалдыру туралы
ұйғарым шығарады.
2. сот отырысына аудармашы келмеген жағдайда, егер аудармашыны ауыстыру
мүмкіндігі болмаса, сот істі кейінге қалдыру туралы ұйғарым шығарады.
3. егер шақырылған куә , сарапшы, маман немесе аудармашы сот отырысына сот
дәлелді емес деп танылған себептер бойынша келмесе, олар әкімшілік
құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға тартылуы
мүмкін.
4. АІЖК 120 бабы бойынша егер жауапкер,куә,сарапшы,маман, аудармашы сотқа
келуден қасақана жалтарған жағдайда сотқа мәжбүрлеп әкелу. Еріксіз
келтіруді сот ұйғарымы бойынша сот приставтары немесе істер органдары
жүзеге асырады.
5. сотта айғақ беруден бас тартқаны үшін, куәнің жауап беру міндетінен
босату жағдайларын қоспағанда (жұбайына, жақын туыстарына қарсы, діни
қызметінің тәубаға келіп, өздеріне сырын ашқан адамдарға қарсы), ҚРҚК
353бабына сәйкес қылмыстық жауапқа тартылады.
Жоғары аталып кеткен жағдайлармен бірге, егер сот процеске
қатысушылардың біреуінің келмеуі, қарсы талап қою, қосымша дәлелдемелер
ұсынуы немесе талап ету, т.б. іс жүргізу әрекеттерін жасау қажеттігі
салдарынан істі осы сот отырысында қарау мүмкін емес деп тапса, істі
кейінге қалдыруға құқылы.Жаңа сот отырысының уақыты белгіленіп, келгендерге
айтылып, қол қойдырылады және келмегендерге шақыру қағазы жіберіледі.
Егер сот істі қарауды белгілі бір мән-жайлармен кейінге қалдыру туралы
ұйғарым шығарған кездің өзінде, сол күні келген куәлардан жауап алуға
құқылы.
Осындай жағдаймен жауап алынған куәлардан қайта жауап алу үшін сот
отырысын шақыру тек қажет болған жағдайларда ғана жүзеге асырылады. Осы
дайындық сатысының ең сонғы сот жасайтын іс-әрекеті ол сарапшы мен маман.
Олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру.
Судья АІЖК 191 бабына көрсетілгендей, іске қатысып отырған сарапшы және
маманға олардың АІЖК 92 бабының 3,4 тармағы мен АІЖК 42 баптарындағы
құқықтары мен міндеттерін айқындап береді.
Сарапшы соттың шақыруы бойынша келуге, өзінің алдына қойылған мәселелер
бойынша негізделген және обьективті қорытынды беруге, жүргізілген
зерттеулер мен берілген қорытындыға байланысты мәселелер бойынша айғақ
беруге міндетті. Көрнеу жалған қорытынды берген үшін сарапшы Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодекстің 352 бабында көзделген қылмыстық
жауаптылықта болады.[15] Ол туралы сарапшыдан қолхат алынады. Қолхат сот
отырысының хаттамасына тіркеледі. Сарапшы, маманның өздігінен бас тартуы
(қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың ұйғарымымен
шешіледі.
Менің ойымша, АІЖК 181 баптағы тек сарапшы жауаптылық көздеп және
маманның жалған консультация берген реттерде көзделетін жауаптылық туралы
айтылмай өту дұрыс емес. Себебі, АІЖК 188 бабында сот отырысы куәнің,
сарапшы, маман, аудармашының келмеу салдары бойынша әкімшілік жаза қолдануы
мүмкін. Және АІЖК 120 бапқа сәйкес мәжбүрлі келтіруі мүмкін деп көрсеткен.
Демек, бұл жерде оларға байланысты жауаптылық мәселесі бірдей қолдануға
болады.
Жоғарыда аталған іс-әрекеттермен дайындық сатысы аяқталады, одан соң
сот отырысындағы істі мәні бойынша қарау басталады.
1.2. СОТ МӘЖІЛІСІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ.
Сот талқылауы туралы көптеген жария жұмыстар, соның ішінде
монографиялық зерттеулер бар. Ғалым тәжірибешілерді және тәжірибеші-
судьялардың соттың бірінші инстанциясында істі қарау жөніндегі мәселеге
деген үлкен көңіл бөлушіліктері орынды. Ғалымдар сот талқылауының
маңыздылығы мен мәнділігін ескере отырып, істерді сот отырысында қарау
кезінде сот өндірісінің міндеті алдымен және көп жүзеге асырылады,
сонымен қатар, процесс мақсатына кеңірек қол жеткізіледі дейді.
Шынымен де, нақ істі сотта қарау барысында сот өндірісінің негізінен
Қазақстан Республикасының АІЖК-ң 5 бабында анықталған міндеттері жүзеге
асады.
Сот азаматтық істерді қарай отырып:
1. Азаматтардың бұзылған құқықтары және даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңи
мүдделерін және мемлекеттік мүдделерін қорғауды жүзеге асырады.
2. Тараптардың құқықтары мен міндеттерін және заңи маңызы бар
фактілердің бар-жоғын анықтау жолымен істі мәні бойынша қарайды.
3. Тараптардың құқықтары мен міндеттерінде жақтылықты анықтау жолымен
тараптар арасындағы құқық туралы дауды жояды.
4. Бұзылған құқықты немесе бұзылу қаупі бар құқықты не даулы құқықты
жою арқылы заңдылықты бекітеді.
5. Азаматтық, еңбектік, тұрғын ұй, қаржылық және материалдық құқықтың
басқа да салаларының нормаларының бұзылуының алдын алады.
Сот талқылауында әділеттілік тікелей жүзеге асады.[16]
Сот талқылауында екі мағынада түсінуге болады. Біріншіден, сот
талқылауы деп азаматтық процестің бір бөлімі аталады. Оның мақсаты соттың
азаматтық істерді бірінші инстанцияда қарау. Екіншіден, сот талқылауын
азаматтық сот өндірісінің жеке процесуалдық функциясы ретінде қарастыру
керек. Мұндай түсінік сот талқылауында өзінің мақсатты бағытына байланыста.
Сот талқылауының функциясын процесуалдық құқықтық қатынастардың және
қатысушылардың ерекше құрамы, құқық қолданудың заңи көрінісі және жүзеге
асатын заңи құралдардың жүйесі ерекшелендіреді. Бұл функция сот өндірісін
қозғаумен басталады және шешім шығарумен аяқталады.[17]
Сот талқылауы азаматтық процестің екі сатысында да жүзеге асырылуы
мүмкін: істі соттың бірінші инстанциясында қарағанда және апелляциялық
өндірісте. Сондықтан аталған сот өндірісі сатыларында олардын бөлінбейтін
бөлігі – сот талқыдауы процестің осы сатыларының бөлігі ретінде бірінші
және апелляциялық инстанция сотының және өзара басқа мақсатпен бірккен
сот өндірісінің басқа да қатысушыларының процесуалдық әрекеттерінің
жиынтығы. Аталған сатылардың бұл бөлігі соттың істі сотта қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығаруынан басталады.
Бірінші инстанция сотында істі қарау жөніндегі процессуалдық іс
әрекеттері істі мәні бойынша қарау мен шешуге (құқықты, міндетті және заңи
айғақты анықтау туралы дау) бағытталған оның нәтижесі болып шешім шығару не
қорытынды ұйғарым шығару танылады.[18]
Азаматтық істерді сотта қарау – бұл соттың және процестің басқа да
қатысушыларының істі қарауға және оны мәні бойынша шешуге бағытталған
процесуалдық әрекеттерінің жиынтығы.
Сот талқылауын азаматтық іс жүргізу құқығы саласының бір институты
ретінде қарастыруға болады.
Біз білетініміздей, азаматтық іс жүргізу құқығы саласының нормалары
азаматтық істерді қарау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Осы бітіру жұмыста бірінші инстанцияда азаматтық істерді талқылаудың
мәселелері, сонымен қатар апелляциялық және қадағалау инстанцияларында іс
қарау ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл жұмысты жазу барысында ғылыми жария жұмыстар, ғалымдардың
монографиялық зерттеулері, нормативтік-құқықтық актілер мен оқулар
пайдаланған.
Жұмыстың мақсаты:
1. Азаматтық істерді соттың бірінші инстанциясында қарау сұрақтары
бойынша теориялық мәселелерді талқылау.
2. Қазақстан Республикасында азаматтық істерді соттың бірінші
инстанциясында қарау бойынша нормативтік құқықтық базасын талдау.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Бірінші бөлімдеазаматтық процестің негізгі сатысы ретінде сот
талқылауының түсінігі, мәні, маңызы жайлы айтылған.
Жұмыстың екінші бөлімінде сот мәжілісінің бөлімдеріне арналған. Әр
бөлімде соттың атқаратың процесуалдық әрекеттері туралы баяндалған. Сот
мәжілісін шешім шығармай аяқтау және сот отырысының хаттамасы туралы
жазылған.
Үшінші бөлімде апелляциялық және сот инстанцияларында істі қараудың
ерекшеліктері, яғни сот талқылау пәні, шегі және процессуалдық тәртібі
қарастырылған.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 3
І.бөлім Азаматтық істі соттың бірінші
инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы және оның
маңызы ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
. 5
1.1.Сотта істі қараудың бөлімдері және дайындық
сатысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.2.Сот мәжілісінің тусінігі және
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
ІІ.бөлім Істі мәні бойынша
қарау
бөлімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.1. Соттағы жарыссөз және прокурордың қорытындысы ... ... ... ... .
26
2.2. Сот шешімін шығару және
жариялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.3. Апеляциялық және қадағалау инстанцияларында
азаматтық істі қараудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... . 58
Пайдаланылған нормативтік-құқықтық актілер мен
әдебиеттертізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
61
КІРІСПЕ
Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында қарау азаматтық процестің
негізгі сатысы ретінде соттардың республика саясатын өмірге келтіруінің
негізгі құралы болып табылады.
Азаматтық процесс толығымен әділеттілік міндеттерін атқаруға
бағытталған, дегенмен осы міндеттерді сот тікелей сот талқылауы кезінде
жүзеге асырылады. Сот талқылауы дәрежесіне, оның толықтылығы мен
обьективтілігіне азаматтық істер бойынша қазақ сотының беделі, соттың
жұмысының сапасы байланысты болады. Құқық нормалары мен дәл сәйкестікке
әртүрлі азаматтық істерді қарап және шеше отырып, сот мемлекеттін өзінің
негізгі функцияларын жүзеге асыруына үлкен үлес қосады, осымен, ақыр
аяғында, азаматтық процестегі сот талқылауының маңыздылығы анықталады.
Сот талқылауы сатысында сот азаматтық істі мәні бойынша қарайды,
обьективтік шындықты анықтайды және мемлекет атынан іс бойынша шешім
шығарады.
Сот талқылауының үлкен тәрбиелік мәні бар.
Сот азаматтарға азаматтық іс бойынша дұрыс және сенімді шешім
шығарумен ғана емес, сонымен қатар, сот талқылауының процедурасының өзімен
де тәрбиелік әсер етеді. Істі қараудың қатаң және нақты процессуалдық
тәртібі, процесте соттың заңдылықты дәл, нақты сақтауы, соттың тараптарының
құқықтары мен заңды мүдделерін барлық шараларымен қорғау тек шешімнің
сенімділігін, заңдылығын және негізділігін ғана қамтамасыз етпейді, сонымен
қатар, азаматтарға үлкен тәрбиелік әсер етеді.
Сот талқылауы сатысында азаматтық процестін барлық қағидалары – бұл
ең алдымен сот талқылауының қағидалары.
Азаматтық процестің сатысы ретінде сот талқылауы процестің осы
сатысында сот азаматтық істі мәні бойынша шешетіндігі – іс бойынша
дәлелдемелерді тікелей зерттейді және іс үшін маңызы бар фактілерді
анықтайды, тараптар арасындағы құқықтық қатынасты тараптардың шынайы
құқықтар мен міндеттерін анықтайды, тараптар арасындағы қатынастарды
реттейтін құқықтық нормаларды қолдана отырып іс бойынша мемлекет атынан
шешім шығаратындығымен сипатталады.
Азаматтық процестегі сот талқылауы азаматтық іс жүргізу құқығымен
реттелген азаматтық істі сот отырысында мәні бойынша қарау кезінде
қатысатын процестің басқа да қатысушыларының қызметі.
Азаматтық істердін сот талқылауына көптеген монографиялық еңбектер,
жария жұмыстар арналған. Бұл сот талқылауының маңыздылығы мен мәнділігіне
байланысты болып отыр.
Бұл жұмыста азаматтық істірдің сот талқылауының түсінігі, мәні мен
маңызы, сот талқылауының бөлімдері, шешім шығармай сот мәжілісін аяқтау,
апелляциялық және қадағалау сатыларында сот талқылауының ерекшеліктері
туралы баяндалған.
Азаматтық Кодекстің 9-бабына сәйкес азаматтық құқықты қорғау сот
арқылы жүзеге асады. Белгілі бір жағдайларда бұрмаланған азаматтық құқық
басқа да тәсілдермен қорғала алады. Заңда көзделген ретте мұндай қорғау
әкімшілік тарапынан жүзеге асуы мүмкін. (АК- тің 9 бабы 2 тармағы).
Азаматтық кодекске дәстүрлі қорғау шараларына басқа қорғаудың жаңа
да, арнайы тәсілдері енгізілген. Арнайы заң құжаттарында көзделген
жаздайда нақты және заңды әрекеттер мен тікелей құқығы бұзылған адамның
құқығын қорғауға (өзін-өзі қорғау ) заң жол береді. Өзін-өзі қорғау ұғымы
қылмыстық құқықтың аясына жатады, бірақ өзін-өзі қорғау жазалауға жатпаса,
онда ол занды әрекет болып табылады.[1]
Сот органдарының алдындағы міндеті азаматтардың, мемлекеттің және
ұйымдардың бұзылған немесе даулы құқықтарын, бостандықтарын және қорғалатын
мүделерін қорғау, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың
алдын алу болып табылады. Азаматтық істер бойынша сот төрелігін азаматтық
іс жүргізу заңддарында белгіленген ережелер бойынша тек сот жүзеге асырады.
Соттың биліктік өкілеттілігін кімнің де болса иеленуі заңда
көзделген жауаптылыққа әкеліп соғады.
Әрбір адамның бұзылған немесе даулы конституциялық құқықтарын,
бостандықтарын немесе заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін АІЖК – те
белгіленген тәртіппен сотқа жүгінүге болады.
Мемлекет органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар зағда көзделген
жағдайларда өзге адамдардың немесе адамдардың белгілі бір тобының
құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау туралы сотқа арыз
беріп жүгінүге құқылы.
Азаматтық істерді сотта жүргізу, шешу тәртібі заңмен белгіленген.
Қазақстан Республикасы АІЖК бекітілген соттың бірінші
инстанциясында істі қарау тәртібі мен ерекшеліктері осы жұмыс барысында
толық қамтылған.
І БӨЛІМ
Азаматтық істі соттың бірінші инстанциясында мәні бойынша қарау сатысы
және оның маңызы.
Соттың бірінші инстанциясында іс қарау азаматтық сот өндірісінің
негізгі және міндетті сатысы болып табылады.
Сотта істі қарау дегеніміз – ол азаматтық істі мәні бойынша
қарастырып шешу болып табылады. Мұндай құқық тек бірінші инстанция
соттарына тән. Басқа бір де бір сот инстанциясы істі негізгі мәні бойынша
қарастырмайды.[2]
Сонымен бірге Қазақстан Республикпсы АІЖК бойынша аппеляциялық
сатыдағы соттар құқылы. Алайда олардың өздері, соттың бірінші инстанциясы
шығарған шешімге берілгн арыз бен наразылық щенберінде ғана қарастыруы
керек. Аппеляциялық инстанция соттың негізгі мақсаты іс бойынша жинақталған
материалдар арқылы соттың бірінші инстанциясы қараған істің заңдылығын және
негізділігін тексеру.
Соттың бірінші инстанциясын аттай іс бірден аппеляциялық немесе басқа
сатыларда қаралуы мүмкін емес.сотта іс қарау бірінші инстанциядағы іс
өндірісімен аспайтын, азаматтық процестің басты сатысы болып табылады. Онда
дәлелдемелерді жан-жақты және обьективті зерттеу негізінде істі дұрыс шешу
үшін маңызы бар фактілік мән-жайлар анықталады.
Нақты құқықтық қатынас шеңберінде тараптардың құқықтары мен
міндеттері анықталып, даудың мәні бойынша Республика атынан шешім
шығарады.[3]
Негізінен осы сатыда сот әділдікті жүзеге асырады.
Басқалар да оны жүзеге асыруға дайындық жүргізеді, немесе істі қарау
заңдылығы тексерілнді немесе шығарылған шешім орындалуға жатады.
Осы сатыда сот басқалардың субьективтік құқықтарын қорғап және
заңмен қорғалатын мүдделерін көздей отырып, іске қатысушы және сот отырысы
залында отырғандарға тәрбиелік жағынан әсер етуге ынталанады.
Сот ісін қарау барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық
берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік , лауазымдық және
мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері,
тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де кез келген мән-жайлар
бойынша кемсітуге болмайды. Заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық
берілмейді және олардың
ешқайсысы да орналасқан
жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныштылығына, меншік нысанына және
басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуі тиіс.
Істі қараушы сот обьективтілікті және әділдікті сақтай отырып , істің
мән-жайын толық және обьективті зерттеуге тараптардың құқықтарын іске
асыруы үшін қажетті жағдайлар жасайды, іске қатысушы адамдарға олардың
құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді.
Іс жүргізу әрекеттерін жасаудың немесе жасамаудың салдары туралы
ескертеді және АІЖК көзделген жағдайларда олардың өз құқықтарын жүзеге
асыруына жәрдемдеседі.
Сот іс жүргізу шешімін зерттеуге қатысу тараптардың әрқайсысына
бірдей негізде қамтамасыз етілген дәлелдемелерге ғана негіздейді. Сот істі
қарауда тараптарға бірдей және құрметпен қарайды.
Сотта іс қарау іске қатысушы тұлғаларды негізгі сот отырысы болатын
уақытты хабарлау арқылы жүзеге асырылады.
Кейбір әдебиеттерде сот отырысы және сотта іс қарау ұғымдарын
бірдей синонимдер ретінде қарастырады.[4]
Бұл терминдерді бір мағына ретінде қарастыруға болмайды. Сот отырысы
сотта іс қараудың және аппеляциялық тәртіпте істерді қараудың іс жүргізу
нысаны болып табылады. Сот отырысында шешімді түсіндіру, қосымша шешім
шығару, шешімді орындау тәртібі мен тәсілі жайында сұрақтар қарастырылады.
Сотта істі қарау дегеніміз - тарапрардың және басқа да тұлғалардың іс
бойынша мүддесі және іс сараптама, тілмаш, куәгер ретінде шақырылатың
тұлғалардың қатысуымен болатын және алдына іс бойынша нақты болған шындықты
айқындауды мақсат етіп қойған соттың бірінші инстанциясында қараудың іс-
әрекеті.
Сотта іс қарауға дейінгі барлық іс жүргізу әрекеттері, судьямен АІЖК
170-175 баптары негізінде жүргізілетін, толығымен сотта іс қарауды қамтиды.
Сотта іс қарау барысында судья тек қана занға бағынуы керек. Сот
істерді азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу кезінде Қазақстан
Республикасының Конституциясының, АІЖК басқа да нормативтік құқықтық
актілердін талаптарын дәлме -дәл сақтауға міндетті.[5]
Заңды және негізді сот шешімін шығарудың кепілі болып сотта іс қарауды
дұрыс жүргізу болып табылады. Сотта іс қарау шынайы демократиялық
принциптерге сәйкес жүргізілуі керек. Демократизм соттарды ұымдастыруда да
және олардың заңмен белгіленген іс - әрекеттерінде де байқалады. Соттардың
қызметін ұйымдастыру сот жүйесі бірлігі принциптеріне негізделген.
Барлық АІЖК мен бекітілген, яғни сот төрелігін тек қана соттардың
жүзеге асыруы, адамдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін
сотта қарау, барлық адамдардын заңмен сот алдындағы тиімдігі, сот ісін
жүргізу тілі, тараптардың айтысуы мен тең құқықтығы, заңдылық,
диспозитивтік және тағы басқа принциптер өзінің толық және айқын көрінісін
осы сотта іс қарау сатысында табады.
Тараптар бірдей іс жүргізу құқықтарын пайдаланады және бірдей іс
жүргізу міндетін көтереді.
Тараптар азаматтық істі қарау барысында өз айқындамасын таңдап алады,
оны қорғау әдісі мен амалдарын дербес және сотпен, басқа органдармен
адамдардан тәуелсіз таңдап алады.
Сот істің нақты мән-жайын анықтау мақсатында өз бастамасы мен айғақтар
жинаудан босатылған, алайда тараптардың дәлелді өтініші бойынша оған осы
АІЖК көзделген тәртіппен қажетті материалдар алуға жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы АІЖК 14 бабына сәйкес, азаматтық істер бойынша
сот ісі мемлекеттік тілде жүргізіледі, ал қажет болған жағдайда сот ісін
жүргізуде мемлекеттік тілмен орыс тілі немесе басқа тілдер бірдей
қолданылады.
Сот ісін жүргізу тілі сотқа талап арыз берілген тілге қарай сот
ұйғарымымен белгіленеді. Белгілі бір азаматтық іс бойынша іс жүргізу
бастапқы белгіленген сот ісін жүргізу тілінде жүзеге асырылады.
Іс жүргізіліп отырған тілді білмейтін немесе дұрыс білмейтін іске
қатысушы адамдарға сотта ана тілінде немесе өздері білетін басқа тілде
мәлімдеме жасау, түсініктер мен жауап беру, өтініш білдіру шағым жасау, іс
материалдарымен танысу, сотта сөйлеу осы АІЖК белгіленген тәртіппен
аудармашының қызметін тегін пайдалану құқығы түсіндіріледі және қамтамасыз
етіледі.
Азаматтық сот ісін жүргізуге қатысушы адамдарға басқа тілде жазылған
істің заң бойыша қажетті іс материалдарының сот ісін жүргізу тіліне сот
тегін аударып беруді қамтамасыз етеді. Сот процесіне қатысушы адамдарға
сотта сөйленген сөздің басқа тілде айтылған бөлігін сот ісін жүргізу тіліне
тегін аударып беру қамтамасыз етіледі.
Сот құжаттары іске қатысушы адамдарға олардың ана тіліне немесе олар
білетін тілге аударылып беріледі.
Егер талапкерден арыз берілген тілді өзгерту туралы өтініш келіп
түссе, онда судья АІЖК 14 бабы 2 бөлігіне сәйкес сот талқылауы жүргізілетін
сот өндірісінің тілі туралы ұйғарым шығаруға міндетті.
Сотта іс жариялы түрде қаралады. Тек мемлекеттік құпиялар болып
табылатын мәліметтері бар шешімдерді хабарлауды қоса, бала асырап алу
құпиясын, жеке, отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын
құпияларды, азаматтар өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді
сақтауды қамтамасыз ету қажет екендігін немесе істі ашық қарауға кедергі
келтіретін өзге де мән- жайларды негізге алған іске қатысушы адамының
өтінішін сот қанағаттандырған кезде, істі қарау барысында оған қатысушы
азаматан жаппай тәртіп бұзған кезде сот іске қатыспайтын азаматтардың
барлығын сот отырысы залынан шығарып, заңға сәйкес істерді қарау жабық сот
отырысында жүзеге асырылады.
Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот
отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың
келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Ал ондай болмаған жағдайда бұл
адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында
жария етіліп, зерттеледі.
Аталған ережелер фото және кино құжаттарын, дыбыс және бейне
жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған жеке
сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде қолданылады.
Соттың жабық отырысында істі қарау кезінде іске қатысушы адамдар,
олардың өкілдері, ал қажет болған жағдайларда куәлар, сарапшылар,
мамандар,аудармашылар да қатысады.
Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы дәлелді ұйғарым
шығарады.
Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің барлық
ережелері сақтала отырып жүргізіледі.
Сот отырысының залына, егер іске қатыспайтын адамдар болса, немесе куә
болмаса, он алты жасқа толмаған азаматтар жіберілмейді.
Сотта істі қарауды ашық жариялы түрде жүргізу тараптардың қорғану
құқығын, судьяның іс-әрекетін қоғамның бақылауына және күллі тұлғалардың
сот процесіне қатысуына мүмкіндік береді.
Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтарды
сотта істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс
жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар.
Сотта істі қарау барысында киноға және суретке түсіру, бейнетаспаға
жазу, тікелей радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың
пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады.1[6]
Бұл іс - әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға
тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін.
Жоғары Сот Пленумы соттарға берген ұсынысы бойынша, олар керекті
жағдайларда, тәрбиелеп, алдын алушылық, құқықтық мәдениетін
көтеру,насихаттау мақсатпен тараптардың тұрғылықты жерінде немесе жұмыс
орындарына шығып сот отырысын қарастыруға болады деп көрсеткен еді.[7]
Менің ойымша, бұл мәселенің маңызы үлкен, халықты құқықты
тәрбиелеуде, денгейін көтеруге көп үлес қосқан болар еді. Сондықтан мұндай
сот отырысы тұрғылықты жерде немесе жұмыс орынында көп болса, және өскелең
ұрпақ үшін құқықтық тәрбиесі ұлғаяр еді.
АІЖК 177 бабына сәйкес сотта іс қарау тікелей және ауызша жүргізіледі.
Бұл дегеніміз-істі сотта қарау кезінде сот іс боыйнша дәлелдемелерді
тікелей зерттеуге, тараптардың және іске қатысушы басқа тұлғалардың басқа
түсініктерін, куәлардың айғақтарын, сарапшылардың қорытындыларын,
мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қорытындыларын тыңдауға,құжаттармен танысуға,заттай дәлелдемелерді қарап
шығуға, және дыбыс жазбаларын тыңдауға,бейне жазбаларды,кино-фото
материалды көруге,ақпаратты қайта құрудың өзге де құралдарының
материалдарымен танысуға міндетті.
Қажет болған жағдайларда іс бойынша дәлелдемелерді зеррттеген кезде
сот маман консультациялары мен түсіндірмелерін тыңдайды.
Істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мән-жайларды тараптардың және іске
қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен қарсылықтары негізінде,
материалдық және іс жүргізу құқығының қолданылуға тиіс нормаларын ескере
отырып, сот анықтайды.
Сот тараптарға және іске қатысушы басқа да тұлғаларға істі дұрыс шешу
үшін қажетті қосымша дәлелдемелер табыс етуді ұсынуға құқылы. Сот жалпыға
белгілі деп танылған мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді.
Соттың бұрын қаралған азаматтық іс бойынша заңды күшіне енген
шешімімен белгіленген мән жайлар сот үшін міндетті және сол адамдар
қатысатын басқа азаматтық істерді талқылау кезінде қайтадан дәлелденбейді.
Істі қараушы сот ісіне қатысушы адамның басқа қалада немесе ауданда
дәлелдемелер жинау қажеттігі туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда
тиісті сотқа белгілі бір іс жүргізу әрекетін жасауға тапсырма береді. Істі
қараушы сот іске қатысушы адамдардың Қазақстан Республикасының құқықтық
көмек көрсету жөнінде келісімі бар басқа мемлекетте дәлелдемелер жинау
туралы өтінішін қанағаттандырған жағдайда осы келісімнің ережелеріне сәйкес
сот тапсырмасын жібереді.
Соттың тапсырмасы туралы ұйғарымда қаралатын істің мәні, тараптар
туралы мәліметтер қысқаша баяндалады, анықтауға жататын мән-жайлар,
тапсырманы орындаушы сот жинауға тиіс дәлелдемелер көрсетіледі.
Бұл ұйғарым ол жолданған сот үшін міндетті және ол алынған сәттен
бастап он күнге дейінгі мерзімде орындалуға тиіс.
Соттың тапсырмасын орындау осы АІЖК белгіленген ережелер бойынша сот
отырысында жүргізіледі.
Іске қатысатың тұлғалар отырыстың өтетін уақыты мен орны туралы
құлақтандырылады, алайда оған келмеу тапсырманы орындауға кедергі болып
табылмайды.
Хаттамалар мен тапсырманы орындау кезінде жиналған барлық материалдар
дереу істі қарап жатқан сотқа жіберіледі.
Егер іске қатысатын адамдар немесе тапсырманы орындаушы сотқа
түсініктеме немесе айғақ беруші куәлар істі қарайтын сотқа келсе, олар
жалпы тәртіпте түсініктеме мен айғақ береді.
Өздері үшін қажетті дәлелдемелер ұсыну соңынан мүмкін болмайды.
Немесе қиындық келтіреді деп қауыптенуге негізі бар іске қатысушы адамдар
соттан осы дәлелдемелерді қамтамасыз ету туралы сұрай алады.
Дәлелдемелерді қамтамасыз ету куәлардан жауап алу, сараптама жүргізу
оқиға болған жерді қарап шығу және басқа да әдістер арқылы жүргізіледі.
Істі қарау ауызша жүргізіледі. Істі қарау процесінде судья ауысқан
жағдайда істі қарау басынан бастап жүргізілуі тиіс.
Азаматтық істер сотқа арыз түскен сәттен бастап 2 айға дейінгі
мерзімде қаралып шешіледі. Тек кейбір жағдайларда, мысалы, алимент өндіріп
алу, жұмысын қалпына келтіру бір айға дейінгі мерзімде қаралуы тиіс.
Жоғарыда аталып кеткен істің қаралу тәртібінің дұрыс сақталуы көп
жағдайда сотқа байланысты, яғни төрағалық етушіге.[8]
Ол істің барлық мән-жайының толық жан-жақты және обьективті
анықталуына, іс жүргізу әрекеттеріне дәйектіліктің және тәртіптің
сақталуын, процеске қатысушылардың өздерінің іс жүргізу құқықтарын жүзеге
асыруы және олардың өз міндеттерін орындауын, процестін тәрбиелік ықпалын
қамтамасыз ете отырып, отырыстың барысына басшылық жасайды.
Қаралатын іске қатысы жоқ мәселелердің барлығын сот қарауынан шығарып
тастайды. Заттай дәлелдемелерді сот қарайды және олар іске қатысушы
адамдарға, өкілдерге, ал қажет болған жағдайларда сарапшыларға, мамандарға
және куәларға көрсетіледі.
Заттай дәлелдемелер көрсетілген адамдар қарсы шығуға байланысты қандай да
бір мән-жайлары сот назарын аудара алады. Бұл арыздар сот отырысының
хаттамасына енгізіледі.
Заттай дәлелдемелерді қарау хаттамалар сот отырысында жария етіледі,
осыдан соң іске қатысушы адамдар түсініктеме бере алады.
Сотқа ұсынылуы қиын немесе жеткізуге болмайтың құжаттар заттай
дәлелдемелер олар орналасқан жерде қаралады және зерттеледі. Орналасқан
жерінде қарау туралы сот ұйғарым шығарады.
Қарау уақыты мен орны туралы іске қатысушы адамдарға, олардың
өкілдеріне хабарланады, алайда олардын келмеуі қарауды жүргізуге кедергі
келтірмейді. Қажет болған жағдайларда сарапшылар, мамандар және куәлар
шақырылады.
Қарау нәтежелері сот отырысының хаттамасына енгізіледі. Хаттамаға
қарау кезінде жасалған немесе тексерілген жоспарлар, сызба, есептеулер,
құжаттар көшірмелері, фотосуреттер, бейнежазбалар мен киноматериалдар қоса
тіркеледі. Барлық мәліметтерді анықтау мақсатында сот маманды іске тартуы,
сараптама тағайындауы мүмкін.
Төрағалық етуші сот отырысында тиісті тәртіптің сақталуын қамтамасыз
етілуіне қажетті шаралар қолданады.
Іске қатыспайтын және істі қарау кезінде қатысушы азаматтар тәртіпті
қайталап бұзғаны үшін төрағалық етушінің ұйғарымымен отырыс залынан
шығарылып жіберіледі.
Сот отырысында тәртіп бұзуға кінәлі адамдарға сот әкімшілік құқық
бұзышылық туралы заң актілерінде белгіленген тәртіппен тікелей сотта іс
қарау барысында әкімшілік жаза белгілеуге құқылы. Егер сот отырысында
тәртіп бұзушының іс-әрекетінде қылмыс белгілері болса, сот тәртіп бұзушыға
қатысты қылмыстық іс қозғау туралы мәселені шешу үшін материалдарды,бұл
туралы прокурорға хабарлай отырып,тиісті анықтау немесе алдын ала тергеу
органына жібереді.
Істі қарау барысында оған қатысушы азаматтан жаппай тәртіп бұзған
кезде сот іске қатыспайтын азаматтардың барлығын сот отырысы залынан
шығарып,істі жабық отырыста қарауы немесе істі қарауды кейінге қалдыруы
мүмкін.
Судья істі дайын болды деген уақытта,оны сот отырысына қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығарады,тараптарға және процестің басқа да
қатысушыларына істі қараудың орны мен уақыты туралы хабарлайды.
Процеске қатысушылардың қайсыбірі төрағалық етушінің іс-әрекетіне
қарсылық білдірген жағдайда бұл қарсылық білдірулер сот отырысының
хаттамасына енгізіледі.Төрағалық етушінің өзінің іс-әрекеттеріне қатысты
түсініктеме береді.
Төрағалық етуші сот отырысында тиісті тәртіптің қамтамасыз етілуіне
қажетті шаралар қолданады.Оның өкілі процеске қатысушылардың барлығы
үшін,сондай-ақ сот отырысы залында қатысып отырған азаматтар үшін
міндетті.[9]
1.1 Сотта іс қараудың бөлімдері және дайындық сатысы
Азаматтық істі қарау іске қатысушы адамдарға міндетті түрде хабардар
ете отырып сот отырысында жүргізіледі. Жоғарыда аталып кеткен мәселелердің
барлығы ескеріліп азаматтық істерді қарау қатаң түрде , заңмен бекітілген
тәртіп бойынша жүргізіледі.
Осы азаматтық іс жүргізу барысындағы ең маңызды сатысына, яғни істі
қарау сатысын ондағы қаралатын істердің көлеміне қарай бірнеше бөліп
қарастыру қалыптасқан:
1. Сот мәжілісінің дайындық бөлімі .
2. Істі мәні бойынша қарау немесе дәлелдемелерді істің мән-жайы бойынша
зерттеу бөлімі.
3. Соттағы жарыссөздер және прокурордың қорытындысы.[10]
4. Соттың шешімін шығару және шешімді жариялау.
Әрбір бөлімнің ісін жүргізудегі маңызы ерекше. Әрбір бөлім тағдырының
немесе қорғалмай қалуына әсер етеді.
Ондағы іс-әрекеттер, әрбір бөлімнің заңға сәйкес, нақты, дәлелді
шешілуі соттың мәртебесін, сот сенімділігін ұлғайтуға немесе төмендетуге
әкелуі мүмкін.
Сонымен бірге әрбір бөлімнің өзіне тән ерекшелігі бар. Сот ісінің
жүргізу тәртібі, оның тәрбиелік әдептілік жағы әрбір адамның дұрыс және
нақты түсінуіне мүмкіндік беруі керек. әрбір бөлім бойынша сот
қызметкерлері өзіне берілген іс барысында неғұрлым білікті, сенімді, дұрыс
анықтауы керек.
Соның бірі сарапшы, маман, аудармашы істің негізгі бөлімдерінің толық
ашылуына өзінің біліктілігін мен іскерлігін келуі қажет. Өздеріне
тапсырылған зерттеу жұмыстарын толық жан-жақты анықталуы қажет.
Сотта іс қараудың дайындық сатысы ол істі мәні бойынша қарау
мүмкіндігін тудыру үшін бағытталған процесуалдық әрекеттердің жүйесі болып
табылады.Судья сот отырысы залына кірген кезде залдағы барлық қатысушылар
орындарынан тұрады.
Істі қарау үшін белгіленгін уақытта төрағалық етуші сот отырысын ашады
және қандай азаматтың ісі қаралуға тиіс екенін жария етеді. (180 бап,АІЖК).
Судьяның рұқсатымен сот отырысының хатшысы кімнің келгенін, келмеген
адамдарға хабар берілген-берілмегенін және олардың келмеу себептері туралы
қандай мәліметтердің бар екенін сотқа баяндайды. Төрағалық етуші
келгендердің кім екенін анықтайды, сондай-ақ лауазымды адамдармен
өкілдердің өкілеттіктерін тексереді.
Олардың аты-жөнін, жұмыс орнын, туған жылын, тұрғылықты жерін анықтау,
кейбір істер бойынша олардың әлеуметтік жағдайын анықтауы керек болады,
мысалы алимент өндіріп алу бойынша,т.б.
Лауазымды тұлғалар немесе өкілдердің өкілеттіктері және олардың
қатысуын болдырмайтын мән-жайлар анықталады.
Егер мәселе эксперт туралы болып тұрса, сот оның кәсіби өкілдігін
тексереді, яғни оның білімі, лауазымы және жұмысы стажын тексереді.
Куәгердің іске қатыстылығын, олар жайлы мән-жайлар нақты олардан жауап алар
алдында жүргізіледі.
Әрбір куәдан жауап жеке-жеке алынады, әлі айғақ бермеген куәгер істі
қарау кезінде сот отырысы залында бола алмайды.
Сотта құқықтарын өз әрекеттерімен жүзеге асыру жене міндеттерін
орындау, іс жүргізуді өкілге тапсыру қабілеттігі он сегіз жасқа толған
азаматтарда жене ұйымдарда толық көлемде болады.
Он төрт жастан он сегіз жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-
ақ әрекет қабілетті шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын,
бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың ата-аналары
немесе өзге де заңды өкілдері қорғайды, алайда сот мұндай істерге кәмелетке
толмағандардың немесе әрекет қабілеті шектеулі деп танылған азаматтардың
өздерін тартуға міндетті.
Он төрт жасқа дейінгі кәмелетке толмағандардың, сондай-ақ әрекет
қабілеттігі шектеулі деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын
және заңмен қорғалатын мүдделерін сотта олардың заңды өкілдері қорғайды.
Істе төрағалық етуші іске қатысушы тұлғалардың құқықтары мен
міндеттерін түсіндіреді.
Олардың іс материалдарымен танысуға, олардан үзінді жазып алуға,
көшірме түсіруге, қарсылықтарын мәлімдеуге, дәлелдемелер табыс етуге,
оларды зерттеуге қатысуға, іске қатысушы басқа адамдарға, куәларға,
сарапшылар мен мамандарға сұрақтар қоюға, өтініш жасауға, соның ішінде
қосымша дәлелдеме талап ету туралы өтініш жасауға, сотқа ауызша және
жазбаша түсініктемелер беруге, сот процесі барысында туындайтын барлық
мәселелер бойынша өз дәлелдерін келтіруге, іске қатысушы басқа тұлғалардың
өтініштері мен дәлелдеріне қарсылық білдіруге, сот жарыс сөздеріне
қатысуға, сот отырысының хаттамасымен танысуға, оған жазбаша ескертпе
беруге, соттың шешімі мен ұйғарымына шағымдануға, азаматтық сот ісіне
жүргізу туралы заңдарда берілген басқа да іс жүргізу құқықтарын пайдалануға
құқығы бар.
Процеске қатысушылар судьяға түрегеп тұрып жүгінеді және өздерінің
айғақтары мен түсініктемелерін айтады. Осы ережені орындамауға төрағалық
етушінің рұқсатымен ғана жол берілуі мүмкін.
Төрағалық етуші куәнің іске қатысушы адамдарға қатысын анықтайды және
іс бойынша оған өзіне мәлім нәрсенің бәрін сотқа хабарлауды ұсынады.
Бұдан кейін куәға сұрақтар қойылуы мүмкін.
Бірінші болып арызы бойынша куә мен оның өкілі шақырылған адам, содан
соң іске қатысушы басқа адамдар мен өкілдер сұрақ қояды. Судья куәдан жауап
алудың кез келген сәтінде оған сұрақ қоюға құқылы.
Қажет болған жағдайда сот оны немесе келесі отырыста куәдан екінші рет
жауап ала алады, сондай-ақ олардың айғақтарындағы қайшылықтарды айқындау
үшін куәлар арасында беттестіру жүргізеді.
Егер сот оған ертерек кетуге рұқсат бермесе, жауап алынған куә істі
қарау анықталғанға дейін сот отырысы залында қалады.
Төрағалық етуші жауап алынған куәлардың жауап алынбаған куәлармен
сөйлеспеуіне шаралар қолданады.
Бұл шараны қолданудың маңызы үлкен. Себебі, азаматтық істі нақты, әділ,
жан-жақты толық зерттеліп, дәлелденуі үшін куәлардың айғақ беру кезіңінде
бір-бірін көрмей түсініктеме беруі қажет. Менің ойымша бұл, сот ісінің тез
шешілуіне, тараптардың нақты іс бойынша шешім қабылдауына мүмкіндік береді.
Он төрт жасқа толмаған куәдан жауап алу, ол соттың қалауы бойынша он
төрт жас пен он алты жас аралығындағы куәдан жауап алуда сотқа шақырылатын
педагогтың қатысуымен жасалады.Қажет болған жағдайда
кәмелетке толмаған куәнің заңды өкілдері де шақырылады. Аталған адамдар
төрағалық етушінің рұқсатымен куәға сұрақ қоя алады, сондай-ақ куәнің жеке
басына және оның берген айғақтарының мазмұнына қатысты өз пікірін айта
алады.
Істің мән-жайын анықтау үшін қажет болатың ерекше жағдайларда,
кәмелетке толмаған куәдан жауап алынған уақытта сот ұйғарымы бойынша сот
отырысы залына іске қатысушы қандай да бір адам шығарылуы мүмкін. Бұл адам
сот отырысы залына қайта келгенде оған кәмелетке толмаған куәнің
айғақтарының мазмұны хабарланып, куәға сұрақтар қою мүмкіндігі берілуі
тиіс.
Он алты жасқа толмаған куә сот бұл куәні сот отырысы залында болуы
қажет деп танылған жағдайларды қоспағанда, куә одан жауап алу аяқталған соң
сот отырысы залына шығарылады.
Аудармашы іске қатысқан ретте төрағалық етуші оған АІЖК 182 бабымен
белгіленген міндеттерін түсіндіреді және көрнеу дұрыс аударма жасамағаны
үшін ҚР ҚК көзделген жауапкершілік жөнінде ескертеді.
Оның сот жүргізіліп отырған тілді білмейтін адамдардың
түсініктемелерін, айғақтарын, мәлімдемелерін, ол бұл адамдарға іске
қатысушы адамдар мен куәлардың түсіндірмелерінің, айғақ, мәлімдемелерінің,
жария етілетін және істе бар құжаттардың, дыбыс жазбалардың, сарапшылар
қорытындыларының, мамандар консультацияларының, сондай-ақ судья
шешімдерінің мазмұнын аудару міндетін түсіндіреді.
Аудармашының бұл туралы қолхаты сот отырысының хаттамасымен қоса
тіркеледі.
Аудармашы сотқа келуден немесе өз міндеттерін атқарудан бас тартқан
жағдайда оған әкімшілік жаза белгіленуі мүмкін. Заң шығарушымен осы іс-
әрекеттерді істеуді сот мәжілісінің ең бірінші орынға қоюы, заң жүргізіліп
отырған тілді білмегендіктен туындайтын салдарын болдырмаудың
көздегендігін байқауға болады.[11]
Бұл мәселе әділдік пен адамгершілік жағынан толық қабылданады.
Куәлар шығарылғаннан кейін төрағалық етуші сот құрамын жария етеді,
прокурор, сарапшы маман, сот отырысының хатшысы, сот приставы ретінде
кімдердің қатысатының хабарлайды және іске қатысушы адамдарға олардың
қарсылық білдіру құқығын түсіндіреді.
Судьялар,прокурор, сот хатшысы, сарапшы, аудармашы,сот орындаушысы, сот
приставы егер олардың қауыпсіздігіне (іске қатысты) күмән келтірілсе, істің
шешілуіне тікелей немесе жанама мүдделі тараптарға олардың өкілдерінің
біреуінің туысы болса, қызмет бойынша немесе өзгедей тәуелділікте болып
келсе, оларға (өздеріне өзі) қарсылық білдіруге немесе өздігінен бас
тартулары керек. (42 бап,АІЖК).
Сонымен бірге АІЖК 39 бабына сәйкес бірінші сатыдағы сотта азаматтық
істі қарауға сондай-ақ оның қатысумен қабылданған шешім күшін жоюған
жағдайда бірінші сатыдағғы сотта істі жаңадан қарауға қатыса алмайды.
Аппеляциядағы сатыдағы сотта істі қарауға қатысқан судья осы істі
бірінші немесе қадағалау сатысындағы соттарда қарауға қатыса алмайда.
Аппеляциялық немесе қадағалау сатысында да заң бойынша қатыса алмайды.
Өздігінен бас тарту мен қарсылық білдіру істі мәні бойынша қарау
басталғанға дейін дәлелденіп, мәлімденуі тиіс.
Істі қарау барысында өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы
мәлімдеме жасауға қарсы болу негіздері сотқа немесе өздігінен бас тартуды
мәлімдеуші адамға істі қарау басталғаннан кейін белгілі болған жағдайда
ғана жол беріледі.
Істі жеке дара қараушы судья мәлімдеген қарсылық білдіруді
(өздігінен бас тартуды) сол соттың төрағасы немесе сол соттың басқа
судьясы, олар болмаған жағдайда жоғары тұрған судьясы қарайды. Істі соттың
алқалы құрамында қарауы кезінде судьялардың біреуі өздігінен бас тартуды
мәлімдеген жағдайда сот іске қатысушы адамдардың пікірін тыңдайды және егер
ол түсініктеме бергісі келсе, қарсылық білдірген судьяның пікірін тыңдайды.
Бұл мәселені оның қатысуынсыз шешеді. Егер судьялардың дауысы тең болса,
қарсылық беретін болып есептеледі.[12]
Бірнеше судьяға немесе соттың бүкіл құрамына мәлімдеген қарсылық
білдіруді нақ сол сот толық құрамында жай көпшілік дауысымен шешеді.
Қарсылық білдіруді қабылдамай тастау немесе қанағаттандыру туралы
ұйғарым шағым беруге, наразылық келтіруге жатпайды. Ұйғарымға келіспеушілік
туралы дәлелдер аппеляциялық немесе қадағалау шағымдарына, наразылық
келтіруге енгізілуі мүмкін.
Келесі жүргізілетін іс-әрекет ол АІЖК 185 бабына сәйкес, судья іске
қатысушы адамдарға және өкілдерге олардың іс жүргізу құқықтарын мен
міндеттерін, соның ішінде тараптарға дауды шешу үін аралық сотқа жүгіну
құқығын және осындай әрекеттің салдарын түсіндіреді.
Іске қатысушы адамдардың және өкілдердің істі қарауға байланысты
мәселелер жөніндегі өтініштері іске қатысушы басқа адамдардың пікірлері
тыңдалған соң сот ұйғарымдарымен шешеді.
Тараптардың ісі бойынша үшінші жақтарды, жауапкерлерді, қосымша
куәгерді шақыру жазбаша дәлелдемелерді іске тіркеу мәселелері судьямен сол
орында шешіледі, ал сараптама тағайындау туралы, қарсылық білдіру туралы
сұрақтар кеңесу бөлмесіне қарастыруға жатады.
АІЖК 187 бабында іске қатысушы адамдар мен өкілдердің сот отырысына
келмеу салдары қарастырылған.
Іске қатысушы адамдар келмеу себептері туралы сотқа хабарлауға және
бұл себептердің дәлелді екендігіне дәлелдемелерді ұсынуға міндетті.
Іске қатысушы адамдардың біреуі сот отырысына келмеген жағдайда,
оларға хабарлағаны жөнінде мәліметтер жоқ болса,істі қарау кейінге
қалдырылады.
Егер іске қатысушы адамдар сот отырысының уақыты мен орны туралы
тиісінше хабарланса, олардың келмеу себептері дәлелді деп танылған жағдайда
сот іс қарауды кейінге қалдырады. Осы екі жағдайда ғана істі қарауды
кейінге қалдырады.
Сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген жағдайда, егер олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға құқылы.
Сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған іске
қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген жағдайда, егер олардың келмеу
себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі қарауға құқылы. Сот отырысының
уақыты мен орны туралы тиісінше хабарланған жауапкер болмаған жағдайда,
сырттай іс жүргізу тәртібімен, егер келмеу себептері турулы мәліметтер жоқ
болса, немесе сот оның келмеу себептерін дәлелсіз деп таныса, немесе
жауапкер іс бойынша іс жүргізуді қасақана созып отыр деп таныса, сот істі
қарауға құқылы.
Тараптар соттың істі олардың қатысуынсыз қарау және оларға шешімнің
көшірмесін жіберу туралы жазбаша өтінуге құқылы.
Егер бұл істің мән-жайлары бойынша қажет болса, сот тараптардың сот
отырысына қатысуына міндетті деп тани алады. Сот отырысының уақыты мен
туралы хабарланған іске қатысушы адам өкілінің келмеуі істі қарауға кедергі
болмайды. Іске қатысатын адамның өтініші бойынша сот оның өкілі дәлелді
себептермен келмеуіне байланысты істі қарауды кейінге қалдыра
алады. Бұл жердегі дәлелді себептерге, (ауырып қалу, жақын туысының қайтыс
болуы, іс-сапарда болуы, т.б.) жатады. Демек істі кейінге қалдыруға немесе
қалдырмау мәселесін шешу үшін судья келесі сұрақтарды анықтауы қажет:[13]
- сотқа шақыру қағазы берілгендігі;
- келмеу себебі (дәлелді немесе дәлелсіз болуы мүмкін);
- тараптардың істі олардың қатысуынсыз қарауды өтінуі.
- Істің мән-жайы бойынша тараптардың қатысуынсыз істі шешу мүмкіндігі.
Соңғы сұрақ қатысушы тұлғалардың ойларын тыңдап, оған байланысты
прокурор ұсынысын ескере судья өзі шешім қабылдайды.
Осы жерде айта кету керек, ол іс бойынша басқа адамдардың құқықтары
тең заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін прокурордың талап қоюы бойынша
істерге қатысты және прокурордың қатысуы міндетті істер бойынша келмей қалу
мәселесі шешіледі. Бұл сұрққа жаңа 1998 ж. АІЖК реттелген, ал бұрынғы 1964
ж . АІЖК бойынша прокурордың немесе адвокаттың дәлелсіз себептермен келмей
қалуы істі кейінге қалдыруға әкеліп, судья бапқа негізделіп, жоғарғы тұрған
прокурорға немесе адвокаттар комиссиясына хабарлайтын.
1999 ж. АІЖК 187 бабының 6 тармағына сәйкес сот отырысының уақыты мен
орны туралы хабарланған іске қатысушы адам өкілінің келмеуі істі қарауға
кедергі бола алмайды.
Іске қатысатын адамның өтініші бойынша сот оның өкілі дәлелді
себептермен келмеуіне байланысты істі қараудың кейінге қалдыра алады.
Жағарыда аталғандарға негіз, егер прокурор басқа біреулердің бұзылған
құқықтарын қорғай отырып, іске дәлелді себепсіз келмеген жағдайда іс
мүмкіндік болса қарала беруі керек, себебі, АІЖК 55 бабының 5 тармағына
сәйкес талап қойған прокурор, бітімгершілік келісім жасау құқығынан басқа,
талап қоюшының барлық іс жүргізу құқықтарын пайдаланады.
Сондай-ақ барлық іс жүргізу міндеттерін мойнына алады. Демек,
прокурор бұл ретте тараптармен бірдей дәрежеде қарастырылуы қажет, ол АІЖК
187 бабының 4 тармағында көрсетілгендей, егер отырысының уақыты мен орны
туралы тиісінше хабарланған іске қатысушы адамдардың қайсыбірі келмеген
жағдайда, егер олардың келмеу себептері дәлелсіз деп танылса, сот істі
олардың қатысуынсыз қарауға құқылы. Іске қатысушы адамдар келмеу себептері
туралы сотқа хабарлауға және бұл себептердің дәлелді екендігіне
дәлелдемелер ұсынуға міндетті.
Сот отырысына куәнің, сарапшының, мамандардың, аудармашының
келмеу салдары АІЖК 188 бабімен қарастырылған.
Бұл тұлғалардың келмеу салдарының жоғарыда аталған реттерден негізгі
өзгешелігі:[14]
1. сот отырысына куә, сарапшы немесе маман келмеген жағдайда сот іске
қатысушы адамдардың істі олар жоқта қарау мүмкіндігін туралы пікірін
тыңдап, сотта іс қарауды жалғастыру немесе оны кейінге қалдыру туралы
ұйғарым шығарады.
2. сот отырысына аудармашы келмеген жағдайда, егер аудармашыны ауыстыру
мүмкіндігі болмаса, сот істі кейінге қалдыру туралы ұйғарым шығарады.
3. егер шақырылған куә , сарапшы, маман немесе аудармашы сот отырысына сот
дәлелді емес деп танылған себептер бойынша келмесе, олар әкімшілік
құқық бұзушылық туралы заңдарға сәйкес әкімшілік жазаға тартылуы
мүмкін.
4. АІЖК 120 бабы бойынша егер жауапкер,куә,сарапшы,маман, аудармашы сотқа
келуден қасақана жалтарған жағдайда сотқа мәжбүрлеп әкелу. Еріксіз
келтіруді сот ұйғарымы бойынша сот приставтары немесе істер органдары
жүзеге асырады.
5. сотта айғақ беруден бас тартқаны үшін, куәнің жауап беру міндетінен
босату жағдайларын қоспағанда (жұбайына, жақын туыстарына қарсы, діни
қызметінің тәубаға келіп, өздеріне сырын ашқан адамдарға қарсы), ҚРҚК
353бабына сәйкес қылмыстық жауапқа тартылады.
Жоғары аталып кеткен жағдайлармен бірге, егер сот процеске
қатысушылардың біреуінің келмеуі, қарсы талап қою, қосымша дәлелдемелер
ұсынуы немесе талап ету, т.б. іс жүргізу әрекеттерін жасау қажеттігі
салдарынан істі осы сот отырысында қарау мүмкін емес деп тапса, істі
кейінге қалдыруға құқылы.Жаңа сот отырысының уақыты белгіленіп, келгендерге
айтылып, қол қойдырылады және келмегендерге шақыру қағазы жіберіледі.
Егер сот істі қарауды белгілі бір мән-жайлармен кейінге қалдыру туралы
ұйғарым шығарған кездің өзінде, сол күні келген куәлардан жауап алуға
құқылы.
Осындай жағдаймен жауап алынған куәлардан қайта жауап алу үшін сот
отырысын шақыру тек қажет болған жағдайларда ғана жүзеге асырылады. Осы
дайындық сатысының ең сонғы сот жасайтын іс-әрекеті ол сарапшы мен маман.
Олардың құқықтары мен міндеттерін түсіндіру.
Судья АІЖК 191 бабына көрсетілгендей, іске қатысып отырған сарапшы және
маманға олардың АІЖК 92 бабының 3,4 тармағы мен АІЖК 42 баптарындағы
құқықтары мен міндеттерін айқындап береді.
Сарапшы соттың шақыруы бойынша келуге, өзінің алдына қойылған мәселелер
бойынша негізделген және обьективті қорытынды беруге, жүргізілген
зерттеулер мен берілген қорытындыға байланысты мәселелер бойынша айғақ
беруге міндетті. Көрнеу жалған қорытынды берген үшін сарапшы Қазақстан
Республикасы Қылмыстық Кодекстің 352 бабында көзделген қылмыстық
жауаптылықта болады.[15] Ол туралы сарапшыдан қолхат алынады. Қолхат сот
отырысының хаттамасына тіркеледі. Сарапшы, маманның өздігінен бас тартуы
(қарсылық білдіруі) туралы мәселені істі қарайтын сот шешеді.
Өздігінен бас тарту (қарсылық білдіру) туралы мәселе соттың ұйғарымымен
шешіледі.
Менің ойымша, АІЖК 181 баптағы тек сарапшы жауаптылық көздеп және
маманның жалған консультация берген реттерде көзделетін жауаптылық туралы
айтылмай өту дұрыс емес. Себебі, АІЖК 188 бабында сот отырысы куәнің,
сарапшы, маман, аудармашының келмеу салдары бойынша әкімшілік жаза қолдануы
мүмкін. Және АІЖК 120 бапқа сәйкес мәжбүрлі келтіруі мүмкін деп көрсеткен.
Демек, бұл жерде оларға байланысты жауаптылық мәселесі бірдей қолдануға
болады.
Жоғарыда аталған іс-әрекеттермен дайындық сатысы аяқталады, одан соң
сот отырысындағы істі мәні бойынша қарау басталады.
1.2. СОТ МӘЖІЛІСІНІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ.
Сот талқылауы туралы көптеген жария жұмыстар, соның ішінде
монографиялық зерттеулер бар. Ғалым тәжірибешілерді және тәжірибеші-
судьялардың соттың бірінші инстанциясында істі қарау жөніндегі мәселеге
деген үлкен көңіл бөлушіліктері орынды. Ғалымдар сот талқылауының
маңыздылығы мен мәнділігін ескере отырып, істерді сот отырысында қарау
кезінде сот өндірісінің міндеті алдымен және көп жүзеге асырылады,
сонымен қатар, процесс мақсатына кеңірек қол жеткізіледі дейді.
Шынымен де, нақ істі сотта қарау барысында сот өндірісінің негізінен
Қазақстан Республикасының АІЖК-ң 5 бабында анықталған міндеттері жүзеге
асады.
Сот азаматтық істерді қарай отырып:
1. Азаматтардың бұзылған құқықтары және даулы құқықтарын,
бостандықтарын, заңды мүдделерін, ұйымдардың құқықтары мен заңи
мүдделерін және мемлекеттік мүдделерін қорғауды жүзеге асырады.
2. Тараптардың құқықтары мен міндеттерін және заңи маңызы бар
фактілердің бар-жоғын анықтау жолымен істі мәні бойынша қарайды.
3. Тараптардың құқықтары мен міндеттерінде жақтылықты анықтау жолымен
тараптар арасындағы құқық туралы дауды жояды.
4. Бұзылған құқықты немесе бұзылу қаупі бар құқықты не даулы құқықты
жою арқылы заңдылықты бекітеді.
5. Азаматтық, еңбектік, тұрғын ұй, қаржылық және материалдық құқықтың
басқа да салаларының нормаларының бұзылуының алдын алады.
Сот талқылауында әділеттілік тікелей жүзеге асады.[16]
Сот талқылауында екі мағынада түсінуге болады. Біріншіден, сот
талқылауы деп азаматтық процестің бір бөлімі аталады. Оның мақсаты соттың
азаматтық істерді бірінші инстанцияда қарау. Екіншіден, сот талқылауын
азаматтық сот өндірісінің жеке процесуалдық функциясы ретінде қарастыру
керек. Мұндай түсінік сот талқылауында өзінің мақсатты бағытына байланыста.
Сот талқылауының функциясын процесуалдық құқықтық қатынастардың және
қатысушылардың ерекше құрамы, құқық қолданудың заңи көрінісі және жүзеге
асатын заңи құралдардың жүйесі ерекшелендіреді. Бұл функция сот өндірісін
қозғаумен басталады және шешім шығарумен аяқталады.[17]
Сот талқылауы азаматтық процестің екі сатысында да жүзеге асырылуы
мүмкін: істі соттың бірінші инстанциясында қарағанда және апелляциялық
өндірісте. Сондықтан аталған сот өндірісі сатыларында олардын бөлінбейтін
бөлігі – сот талқыдауы процестің осы сатыларының бөлігі ретінде бірінші
және апелляциялық инстанция сотының және өзара басқа мақсатпен бірккен
сот өндірісінің басқа да қатысушыларының процесуалдық әрекеттерінің
жиынтығы. Аталған сатылардың бұл бөлігі соттың істі сотта қарауға
тағайындау туралы ұйғарым шығаруынан басталады.
Бірінші инстанция сотында істі қарау жөніндегі процессуалдық іс
әрекеттері істі мәні бойынша қарау мен шешуге (құқықты, міндетті және заңи
айғақты анықтау туралы дау) бағытталған оның нәтижесі болып шешім шығару не
қорытынды ұйғарым шығару танылады.[18]
Азаматтық істерді сотта қарау – бұл соттың және процестің басқа да
қатысушыларының істі қарауға және оны мәні бойынша шешуге бағытталған
процесуалдық әрекеттерінің жиынтығы.
Сот талқылауын азаматтық іс жүргізу құқығы саласының бір институты
ретінде қарастыруға болады.
Біз білетініміздей, азаматтық іс жүргізу құқығы саласының нормалары
азаматтық істерді қарау және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz