Қазақ хандығындағы заңдар жинағын оны қазіргі заманғы билік жүйесіне сай үйлестіру
Кіріспе 3
І тарау. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің бастаулары мен ерекшеліктері 7
1.1 Қазақ хандығы дәуірі мен хандық биліктің зерттелуі мен тарихнамасы 7
1.2 Хандық биліктің бастаулары және оның қазақ қоғамындағы маңызы 12
1.3 Қазақ қоғамындағы батырлар институты мен билер институтының билік мәселесіндегі рөлі 24
1.4 ХХ ғ. бас кезінде хандық биліктін жаңғыру себептері мен салдары 39
ІІ тарау. Қазақ хандығындағы заңдар жинағын оны қазіргі заманғы билік жүйесіне сай үйлестіру 45
2.1 Билер сотын қазіргі заман талабына сай келтіру және қолданыс аясына енгізу 45
2.2 Жеті жарғы мен Ата заңымыз Конституциямызды салыстырмалы талдау 48
2.3 Биліктің бөліну принципінің бүгінгі конституциялық ережелерінің қазақ мемлекеттігі тарихындағы көріністері 51
Қорытынды 55
Сілтеме әдебиеттер тізімі 57
Негізгі оқулықтар
Мерзімді басылымдар
І тарау. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің бастаулары мен ерекшеліктері 7
1.1 Қазақ хандығы дәуірі мен хандық биліктің зерттелуі мен тарихнамасы 7
1.2 Хандық биліктің бастаулары және оның қазақ қоғамындағы маңызы 12
1.3 Қазақ қоғамындағы батырлар институты мен билер институтының билік мәселесіндегі рөлі 24
1.4 ХХ ғ. бас кезінде хандық биліктін жаңғыру себептері мен салдары 39
ІІ тарау. Қазақ хандығындағы заңдар жинағын оны қазіргі заманғы билік жүйесіне сай үйлестіру 45
2.1 Билер сотын қазіргі заман талабына сай келтіру және қолданыс аясына енгізу 45
2.2 Жеті жарғы мен Ата заңымыз Конституциямызды салыстырмалы талдау 48
2.3 Биліктің бөліну принципінің бүгінгі конституциялық ережелерінің қазақ мемлекеттігі тарихындағы көріністері 51
Қорытынды 55
Сілтеме әдебиеттер тізімі 57
Негізгі оқулықтар
Мерзімді басылымдар
М а з м ұ н ы
Кіріспе 3
І тарау. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің бастаулары мен
ерекшеліктері 7
1. Қазақ хандығы дәуірі мен хандық биліктің зерттелуі мен тарихнамасы 7
2. Хандық биліктің бастаулары және оның қазақ қоғамындағы маңызы 12
3. Қазақ қоғамындағы батырлар институты мен билер институтының билік
мәселесіндегі рөлі 24
4. ХХ ғ. бас кезінде хандық биліктін жаңғыру себептері мен салдары
39
ІІ тарау. Қазақ хандығындағы заңдар жинағын оны қазіргі заманғы билік
жүйесіне сай үйлестіру 45
2.1 Билер сотын қазіргі заман талабына сай келтіру және қолданыс аясына
енгізу 45
2.2 Жеті жарғы мен Ата заңымыз Конституциямызды салыстырмалы талдау
48
2.3 Биліктің бөліну принципінің бүгінгі конституциялық ережелерінің қазақ
мемлекеттігі тарихындағы көріністері 51
Қорытынды 55
Сілтеме әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының саяси жүйесі күрделі өзгерістер қарсанында
тұрғаны анық. Алайда, қандай да саяси құбылысты оның тарихи себептері мен
сабақтастығы мәселесін ашпай қарастыру үлкен қателікке алып келу қауіпін
төндіреді. Сол сияқты қоғам болсын, мемлекет болсын оның ішінде ғылым да
тарихи, дәстүрлі факторларды естен шығармаған абзал және ол нәтижесінде
неғұрлым толық жауаптар алуына себеп болады.
Жалпы билік феномені саяси қатынастардың негізі ретінде ежелден бері
зерттеліп келеді. Билік мәселесіне, оның іске асу ерекшеліктеріне қатысты
әлемдік саяси ілім тарихында ауызша да, жазбаша да қарастырылған
көзқарастар мен тұжырымдар жетерлік. Әрине, биліктің табиғаты қай жерде
болсын бірдей, бірақ оны жүзеге асыру жолдары, механизмдері әр қоғамда әр
түрлі арнада дамиды.
Биліктің бөлінуі принципінің классикалық нұсқасын ұсынған, оның
негізін қалаушы болып табылатын Ш. Л. Монтескьенің өзі: мемлекеттің әр
кеңістіңтің басқару формасы сәйкес болады және елдің көлеміне сүйенбей оның
жазасыз алып қондара салуға болмайды – деп ойын түйіндеген. Бұл ой бүгінгі
күні де өзекті. Бұл тұжырымға сүйене отырып, алдыңғы дәстүрлі қазақ
мемлекетінде де өзіндік, қоғам мен мемлекет құрылысына жауап беретін билік
жүйесі орын алған деп айтуға әбден болады. Сол сияқты, қазіргі Қазақстан
Республикасында да орын алып отырған биліктің бөліну жүйесі, атқарушы
биліктің басым түсуі мен президенттік институттың күштілігі бүгінгі саяси
ахуалға жауап беретін жүйе деп айтуға толық негіз бар. Сонымен қатар,
құрылымның дұрыстығын дәлелдейтін – одан шыққан нәтиже болып есептеледі.
Дәстүрлі қазақ елінің саяси жүйесіне, билік құрылымына көз
жүгіртсек. Қазақ мемлекеті дәстүрлі сипатқа ие болғандықтан да шығар, онда
атқарушы, сот жүргізу сияқты арнайы заң шығарушылық орган болмаған деп
айтуға негіз бар болғандай. Оның функциясын хандар мен билер, жалпы қазақ
Құрылтайы атқаратын. Бірақ, қазақ елінде демократиялық режимнің басты
принциптерінің бірі өкілді билік әрқашанда орын алған. Бұлар – билер, билер
алқасы, құрылтай, тіпті ханның өзі сайлану арқылы орнатылатын. Дәстүрлі
қазақ елінің рухани ұстамдылығы басым болғандықтан, жазылмайтын заңдар
кеңінен орын алған. Әйтсе де, Е. А. Әбілдің айтуы бойынша ХV-ХVI ғасырларда
Қазақ хандығында жоғарғы заң шығарушы билік болып сұлтандар мен көшпелі
қоғамдастықтын өкілдерінің съезі болып табылатын. Мемлекеттік басқару
жүйесінде – хан кеңесі мен дуан – биліктің өкілді және каллегиялдық
органдары маңызды орын алған. Біріншісіне жоғарғы шенеуліктер, әскери
басшылар мен ханның туыстары кірген дуан атқарушы билік органы болатын...
Т. Сұлтановтың тұжырымдауы бойынша Қазақ хандығындағы басқару
органдарының эволюциясын екі кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезеңде,
ХV-ХVI ғасырларда, мемлекеттік билік органдарының құрылымы Әбілхайыр
хандығының басқару органдарынан шамалы ғана айрықша болатын. Екінші
кезеңде, XVII мен ХVIII ғасырдың басында болған өзгерістер нәтижесінде ел
ішінен шыққан ру басыларының билігі әжептеуір кеңейіп, хандар мен
сұлтандардың өкілеттіктері шектелді – дейді Т. Сұлтанов.
Осылайша, біз билік жүйесінде өте күрделі өзгерістердің болғанын
байқай аламыз. Алдынғы ханның астамшылық, жеке билігін тежейтін органның
құрылуы биліктің бөлінуі концепциясының маңызды бөлшегі болып есептелетін
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесінің Қазақ хандығы жағдайында орын
алғандығын және нәтижелі қызмет еткендігін білдіреді. Биліктің бөлінуінің
осындай маңызды көрсеткіштерінің біздің дәстүрлі мемлекетімізде орын
алғаны, сол сияқты бұл жүйенің өзіндік формасы Қазақ хандығында да болғаны
туралы айтуға негіз береді, яғни біздін де бұл ретте тарихымызға
жүгінуімізге болады.
Сонымен, Қазақ хандығы кезінде атқарушы билік жүйесін тежелейтін
өкілді билік құрылымы болған. Қазақ хандығында бүкіл атқарушы билік
тетіктері хан қолында шоғырланған болатын.
Байқағанымыздай Қазақ елінің басшысы – хан мұралық немесе тағайындау
арқылы емес, сайлау арқылы билікке келетін. Бұл, әрине қазақ тарихында,
тәжірибесінде демократиялық нышандардың жарқын көрінісі – Елбасын сайлау
рәсімі бүгінгі тәуелсіз мемлекет құру үстіндегі ел үшін өте маңызды. Бұндай
жүйенің біздін елде қалыптасуының көптеген себептерін атауға болады, алайда
мына екеуі айқын: біріншісі, өзінің әскери-саяси құрылымдық ерекшелігіне
байланысты қазақ елі басшы ретінде әрқашанда күшті тұлғаны көргісі
келетіндігі, екіншісі, мемлекеттің көптеген рулардан құрылуы, олардың
арасында ымыра, келісім пайда болу жолдарын үнемі іздестіру талаптарын
қоятындығы. Сол себептен де ортақ мүддеге жауап беретін тұлғаны сайлау
әдісі орнықты, екінші жағынан бұл Елбасының үш жүзбен бірдей таңылып, оның
легитимділігін үш жүзде бірдей қамтамасыз ететін тетік.
Тақырыптың өзектігігі.
Қандай да қоғам өзінің даму барысында белгілі бір кезеңдерді басынан
өткізеді. Сол сатыларды зерделеп, әр басқан қадамын аңдап басса, ол
қоғамның келешегі де баянды болатындай. Қазіргі еліміздің даму тарихына
үңілу, өз шыққан тамырымызды білу біз үшін де барша қазақ үшін де маңызды
болып табылады. Бұл өз кезегінде тарихымыздан сабақ ала отырып келешекке
бағдар ұстауға да өз үлесін тигізері баршамызға аян.
Бұл тақырыпта қарастырылған негізгі мәселелер Қазақ хандығы
құрылғаннан бастап, оның ыдырау кезеңіне дейінгі аралықтағы Қазақ
хандығындағы биліктің іске асу жолдары мен тетіктері, сол қоғамдағы билер
институты мен батырлар институнының қоғамдағы рөлі және олардың сол
қоғамдағы ықпалы тақырып аясында кеңінен қарастырылады.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы демократиялық принциптердің жүзеге
асырылуының негізгі тетіктері, оның ішінде Ханды сайлау негізінде таққа
отырғызу мәселесі, Хан мен билер институтының биік жүргізу барысында бір-
біріне ықпал мәселесі, ондағы батырлардың рөлі зерттеу жұмысының негізгі
арқауы болады.
Сонымен қоса, дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотын қазіргі
жағыдайларға ыңғайласыру мәселесінеде баса назар аударылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.
Қазақ хандығындағы билік мәселесі бұған дейін де қарастырылған өзекті
мәселе болып табылады. Жұмыс барысында Қазақ хандығындағын зерттеу
мәселесі жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, ғалым
А. Семеновтың [2], Мұхаммед Хайдар Дулати, еңбектері қарастырылған.
Сонымен қоса Қазақ хандығындағы биліктің жүргізілуі жайлы өз
идеяларын ұсынған ресейлік және отандық ғалымдарды атап өтсек: Ш.
Уалиханов Т.И.Сұлтанов, С. К. Ибрагимов, И. Я. Златкиннің, В. А. Моисеевтің
еңбектері де кеңінен қарастырылды.
Бұл жоғарыда көрсетілген ғалымдардың барлығы ғылымға өзінше бір
үлес қосқан ғалымдар. Олардың идеялары әркезде болса да қолданылады және
Қазақ хандығындағы билік мәселелерін қарастыруда бағыт беретін бірден-бір
қайнар көз болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып хандық билік болып табылады.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты болып Қазақ хандығындағы
биліктің қандай жолдармен қалай жүргізілгенін анықтау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер анықталды:
- Хандық билікті зерттеген ғалымдардың концепцияларын анықтау.
- Хандық биліктің негізгі мәселелерін анықтау.
- Дәстүрлі қазақ қоғамындағы демократиялық принциптерді анықтау
- Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотын қазіргі жағыдайларға сай
үйлестіру мәселесін анықтау.
Зерттеудің пәні
Дәстүрлі Қазақ қоғамының хандық билік негізінде құрылу процестері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу барысында келесі ғылыми нәтижелер алынды:
- Хандық биліктің жүргізілуіне өз тұжырымымыз негізінде анықтама бердік. -
Қазақ хандығындағы демократиялық үрдістердің қалай жүзеге асқандығын
анықтадық.
- Қазақ хандығындағы билікпен қазіргі Қазақстан Республикасының
қолданыстағы билігін өз тұжырымыз негізінде салыстырмалы талдау жасадық.
- Билер сотын қазіргі заманға лайықтап, бейімдеу жолдары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысын жазу барысында жалпы логикалық әдістер, салыстырмалы
зерттеу әдістері, Сондай-ақ баспасөз басылымдары қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы.
Қазақ хандығындағы билікің жүзеге асырылуның кей жақтарын қазіргі
билікке үйлестіру мәселесін қарастыруға болады.
Бітіру жұмысының көлемі мен құрылымы.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жалпы бітіру жұмысының көлемі - 60 бет.
І. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің зерттелуі. Хандық биліктің
бастаулары мен ерекшеліктері.
1. Қазақ хандығы дәуірі мен биліктің зерттелуі мен тарихнамасы.
Қазақстан тарихнамасында Қазақ хандығы дәуіріне қатысты арнаулы
тарихнамалық еңбектер жоқтың қасы. Кез келген тақырыптың зерттелуіне
үңілмей мәселенің тамырын көрсету қиын. Мұнда 1945–1991 жылдар аралығында
жазылған Қазақ хандығына қатысты негізгі еңбектерді біршама жүйелеуді, оған
шолу жасауды жөн көрдік. Өйткені дәл осы уақыттарда тарихнама кеңестік
тарих ғылымының ажырамас бір бөлігі болып орныққан еді[1]. Аталмыш
дәуірдегі Қазақ хандығына арналған еңбектердің жазылуын белгілі бір
кезеңдерге бөлуді мақсат ете отырып, бұл салада Дахшлейгер Г.Ф., Нүсіпбеков
А.Н., Сүлейменов Р.Б., т.б. ғалымдарымыздың тарихнамалық еңбектері жарық
көргендігін де айта кеткен жөн. Себебі олар осы көтеріліп отырған мәселенің
тарихнамасын жасау бағытындағы тұңғыш қадамдар, кеңестік тұжырымдық негізде
болса да, алғашқы бағыттар еді.
1945 жылы Қазақ ССР ҒА – сында тарих, археология және этнология
институты ашылғаннан кейін, кеңестік идеология институтқа таптық тұрғыдағы
зерттеу міндеттерін қоя бастады. 1943–1949 жылдардағы ұжымдық жиынтық
еңбектер республика басшы органдарына ұнамады. Өйткенді дәріптеу, хан
–сұлтандарды мадақтау көп айтылған деп бағаланды. 1957 жылы Қазақ ССР
тарихының жаңа екі томдық басылымының бірінші томына бұрынғы олқылықтар
ескерілгенімен дерекнемесі жеткіліксіз еді. Мұндай кемшіліктер барлығына
тән болатын. [41] Сол себепті де шығыстанушылар алдында көпшілікке беймәлім
немесе аз танымал араб, парсы, түрік және қытай тілдеріндегі деректерді
ғылыми айналымға енгізу сынды өзекті жұмыстар тұрды.
Шығыс авторларының шығармаларындағы Қазақ хандығы жөніндегі үзік-
үзік мәліметтерді топтастыруда тыңғылықты жұмыс атқарған, Қазақстанда
шығыстану негізін қалаған ғалымадардың бірі – С.К. Ибрагимов (1926-1960).
Оның тарихи – шығыстанушылық зерттеулеріне қалам тартқан Т.И Сұлтанов
пікірінше, тарихшының мақаласының негізгі объектісі XV ғасырдағы Шығыс
Дешті Қыпшақ пен XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының ішкі, сыртқы саяси
жағдайлар болған екен. Алайда, ғалымнның XV-XVII ғасырларда Қазақстанның
этникалық және әлеуметтік тарихына, қазақ мемелекеттілігінің қалыптасуына
қатысты деректік қорды көбейтудегі қызметі өте зор. Шығыстанушының негізгі
қолданған деректеріне келсек, олар мыналар: Масуд Бен Осман Кухистанидің
Тарихи Абухайр-хани, Бенайдың Шайбани-наме, Шодидың Фатх-наме,
Насрруллахидың Зубдат ал-асар, Рузбеханның Михмани-наме-и Бухара,
Қашқар қолжазбасы, Сейфи қолжазба, Сейфи қолжазбазиде-и носрат-наме сынды
туындылар. Ол көп ретте шығыстанушы А. Семеновтың пікірлерін қолдай отырып
ары қарай дамытқан. А. Семеновтың Шайбани-ханның қалай Темір империясын
жаулап алғандығы, алғашқы шайбандықтардың Мауреннахр үшін күресі, т.б.
Көптеген осындай тақырыптарға арналған еңбектері бар. Қазақ хандығы
дәуіріне қатысты көршілес республикаларда ғылыми мақала жарияланған
автордың арасынан Б. Ахмедов, Р. Мукминованың еңбектерін атауға болады. [2]
Олардың жұмыстарындағы бағыт біздің тарихқа тікелей арнап жазылмаса да
беретіні мол. Көршілес республикадағы ғылымдар еңбегін жүйелесек, бір
ғанибет іс болар еді.
ХV-ХVIIІ ғасырдағы Қазақ хандықтарының тарихы жөніндегі шығыс
деректемелерінен материалдар жинағын жасауды алғаш ұйымдастырушы С. К.
Ибрагимов еді. Алайда, ғалымның дүниеден ерте кетуіне байланысты оны
құрастырушылар (Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин) ленинградтық
әріптестер (Салахетдинова М. С., Акимушкин О. Ф.) көмегімен 60-жылдардың
соңында жинақты аяқтады. Қазақстан медевистикасында басылымның алар орны
айрықша. Онда барлық орта ғасырлық шығармаларға, авторларына анықтамалар
берілген[38]. Аталмыш жинақ XV-XVIII ғасырлардағы еліміздің тарихының
ашылмай жатқан көп беттерін қалпына келтіруге жәрдемдесті
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастарынан хабар беретін
құжаттар мен материалдар жинақтарын жасау да тарихымыздағы бір қатар
проблемаларды қамтыған еді. Бірақ, онда көбінесе кейінгі ғасырлар
оқиғаларына тоқталу басым. Біздің зерттеуіміздің аясынан шығып та кетеді.
Белгілі ғалым В. П. Юдиннің моғолдар құрамын және олардың қазақтар
мен басқа көршілес халықтармен байланысы жайында, сондай-ақ Мұхаммед Аваз
шығармасының құндалығы туралы жазған жекелеген еңбектерінің құндылығы
жоғары. Ортағасырлық дәуірдің құнды шығармаларының бірі Таварих-и гузида-
йи нурсат-наменің А. Акрамов түсініктемелерімен жеке басылып шығуы
Қазақстанның ғана емес, Орталық Азияда ғылыми ортаның зор ынта-ықыласын
туғызғаны да рас. Ал, XVI ғасырдың 30-жылдарынан XVII ғасырдың 60-
жылдарына, яғни бас-аяғы 130 жылдай мерзімдегі Моғол мемлекетінің сыртқы
байланыстарын, саяси шиеленістерді О. Акимушкин еңбектерінен кездестіреміз.
Парсы, тәжік және түрік тілдеріндегі деректерге сүйенген автор, Моғолстан
мен қазақтардың, өзбектердің арасындағы тартыстың Орталық Азия саяси
жағдайына қалай әсері болғандығын да сипаттайды. [41]
Қазақстанның орта ғасырлар тарихының қажымас зерттеушісі
К.А.Пишуалина шығыс деректерін талдау нәтижесінде еліміздің өткеніне
қатысты көп проблемаларды көтеріп жүрген ғалым. Оның оңтүстік Қазақстандағы
Сыр бойы қалаларының XV–XVI ғасырлардағы маңызын ашуы және ол қалалар үшін
болған күрестерді суреттеуі еліміздің тарихындағы жаңа беттер еді. Қазақ
мемлекеттілігінің қалыптасуының факторы болатын бұл оңтүстіктегі қалаларда
мәдениет өркендегенін кейінгі археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр.
Бірақ әлі күнге дейін соңғы материалдар мен деректер қабыса әрі матаса
өрбімей қалып тұр.
Т.И. Сұлтановтың Орта ғасырлардағы тарихқа қатысты көптеген
еңбектері жұртшылыққа кеңінен танымал. Қазақ хандығының құрылуына
шығыстанушының өз жорамалы бар. Кезінде С.К.Ибрагимов XVI ғасырдың 30-40
жылдарына, Б.Ахмедов XVI ғасырдың 80-90 жылдарына жатқызады. Ал, Мұхаммед
Хайдар Дулати ойын қолдаған К.Пишулина дербес Қазақ хандығының құрылуын
1465-1466 жылдарға апарады. Т.И.Сұлтанов болса, Қазақ мемлекеттілігі
бастауы туралы пікірлерінде Шығыс Дешті Қыпшақтағы саяси оқиғалардың қазақ
хандығының құрылуымен аяқталғанын атап, хандық туралы жазба мәліметтерден
1470-1471 жылдары Қазақ арасынан Сейфи қолжазбасын (XVI ғ) жоғары
бағалайды. Өйткені онда қазақ халқының шаруашылығы, әлеуметтік ортасы,
тағыда басқа жайттар қамтылады да, олар мемлекеттілікті зерттеуде маңызды
фактор болып табылады. Т.И.Сұлтанов XV–XVII ғасырлардағы деректерді қазақ
халқының тарихының негізгі сауалдары бойынша кандидаттық диссертация
қорғаған еді. Сол себепті де оның жоғарыда айтылған дүниелерге көп мән
беруі заңды деп айтуға болады[1]. Оның ұлттық тарихымызды зерттеуге қосқан
үлесі орасан зор. Ғалымның еңбектерін жүйелеу қажет.
Ал, В.Я.Басиннің еңбектерінен XVI-XVIII ғасырлардағы қазақ – орыс
қатынастарын, әр кездегі екі жақ мүдделерін, т.б. көптеген дүниелерді
ұшырастырамыз. Онда орыс халқының рөлін күшейтіп көрсету де байқалады.
Қазақ мемлекеттілігінің алтын бесігі – Маңғолстанның әлеуметтік –
экономикалық және саяси тарих сауалдары тұңғыш рет К.Пишулинаның Юго –
Восточный Казахстан в середине XVI-начале XVI вв атты монографиясында
көтерілді. Еңбек – ғылыми көшіліктің жоғарғы бағасына ие болғандығын айта
кеткен дұрыс. Онда Моңғолстанның құлдырау себебі мен Қазақ хандығының
құрылуының алғы шарттары жан – жақты талданады. Монография негізінде
деректанушы кандидаттық диссертация қорғаған. Бұл монография құндылығын
қысқаша тұжырымдасақ, ол біріншіден, қазақ халқының тарихындағы
Моңғолстанның рөлін айқындайды.
Екіншіден, әлеуметтік – экономикалық сипаттама алғаш рет деректеме
негізінде беріледі. Оңтүстік Шығыс Қазақстан экономикасы автордың ойынша
аралас (көшпенді, жартылай көшпенді, отырықшы – жер, өңдеуші, қалалық)
болады да мұндағы халық ежелден осындай өмір сүрген, яғни автохонды[40].
1979 жылы Ғылым баспасынан бес томдық Қазақ ССР тарихының X–XVII
ғасырларды қамтитын орысша екі томы шықты. Томды дайындаған авторлар ұжымы
қазақ халқының әлуеметтік – экономикалық, саяси және мәдени тарихын, оның
ішкі және сыртқы аспектілерін, этногенез проблемаларын аса тиянақтылықпен
тұңғыш рет баяндағанды. Қазақ халқының қалыптасуы мен Қазақ хандығының
құрылуына бір тарау арналған аталған томды тарихшылар жоғары бағалады.
Алғаш рет Ақ Орда және көшпелі өзбектер, Моңғолстан, Ноғай Ордасының саяси
тарихы толық көрсетіледі де, Қазақ хандығымен байланыстырылады.
1974 жылы Ш.Ш.Уалиханов атындағы тарих, археология және этнография
институтында Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлар тарихы, 1979 жылы
шығыстану бөлімдерінің ашылуы Қазақ қандығы дәуірін қамтитын деректік
қорджың едәуір көбеюіне, тарихи талдауларға жаңа бағыт бағдарлардың
ашылуына әсерін тигізеді. Деректанулық сипаттағы М.Әбусейітованың
мақалаларының маңызына тоқтап кеткен дұрыс. XVI – XVII ғасырлардағы қазақ
халқының тарихын баяндайтын жаңа деректер ғылыми айналымға енгізілді.
Олардың негізіндегі тарихшысөз еңбегінде XVI ғасырдың 2-жартысындағы Қазақ
хандығының саяси тарихын егжей – тегжейлі зерттеп шықты. Қазақ хандығының
шайбандықтар мен аштар хандықтармен, Орыс мемлекетімен қарым–қатынастары,
қазақтардың қырғыз, өзбек, қарақалпақтармен саяси одақ құру тарихы,
жоңғарлармен күресі қамтылған. Сырдария қалалары мен Тәшкеннің қазақ
хандары билігіне көшуі де айтылады[24]. Қазақ хандығының көптеген маңызды
мағлұматтарынан хабар беретін деректер екендігі көпшілікке аян. Сондай
деректерді тиянақты талдау ісі назарында. Ол жекелеген деректерге тоқтайды
да, орта ғасырлық тарихымыздың кебір тұстарын нақтыландыра түседі.
Жалпы, Қазақстан мен Орта Азияның XVI-XVIII ғасырларындағы тарихы
және мәдениетімен, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы саяси тарихымен
айналысатын ғалымдар әр жылдары жарияланған бірқатар ұжымдық жиынтық
басылымдарға соқпай кетпейді. Олар: МИКХ, материалы по историй киргизов и
киргизы, материалы по историй туркмен и Туркмений, СМИЗО, т. б. десек,
бұрынғы кеңестік Орта Азиялық республикалар тарихын аталған жиынтықтар
бірін-бірі толықтырып отыратын болғандықтан олардың маңызы айрықша.
1981 жылы феодолизм дәуіріндегі Қазақстан жинаға шыққан еді. Онда
К.Пищулинаның Қазақ хандығының XVI ғасыр соңындағы шайбаниттермен ара-
қатынас туралы, М. Агуситованың қазақ – орта азиялық байланыстар тарихы,
оның ішінде 1598-1599 жылдардағы маңызды оқиғалар дайындағы жазған
мақалалары бар. Ал, Т. Сұлтанов болса, XVI-XVII ғасырлардағы қазақ
хандығындағы сұлтандар институты жайында ғылыми хабарлама жасап әлеуметтік
сатыдағы сұлтандар рөлі мен орнын көрсетеді де, қазақ қоғамының құрылымынаң
хабар береді. [2]
Ресей архивтерінің, елшілік бұйрықтарының материалдарының пайдаланы
отырып А. Исин XVI ғасырдағы Қасым хан тұсындағы қазақ хандығына, Қасым
ханның қайтыс болу жылы нақтыландыратын қызықты мәліметтер тапқан. А.
Исиннің пайдаланған қағаздары орта ғасырлық тарихымыздың кей тұстарын егжей-
тегжейлі зерттеуге көмектесері анық. Сондай-ақ, XVII ғасырдағы орыс-үнді
қарым қатынастарынан да қазақ шаруашылығынан дәлірек айтсақ қазақ
көпестерінің Үндістанға мал айдап апарғаны жайлы хабарлар кездестіруге
болады. Қазақ хандығының сыртқы саяси, экономикалық байланыстарының
барлығын жүйелеу күн тәртібінде тұр. Ол тәуелсіз еліміздің қазіргі ұлттық
саясатын жүргізуге, көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты күшейту үшін де
қажет.
К. Пищулинаның Сыр бойы қалалары жайындағы шығыс жазба дерекетерін,
Б. Ахметовтың XVI-XVIII ғасырлардағы Орта Азияның тарихи-географиялық
әдебиеттерді топтастырған еңбектері археологиялық, архитектуралық
зерттеулер үшін де аса құнды деп есептейміз.
Қазақ хандарының XVII ғасырда құрылған Жоңғар хандығының өзара
байланыстары тек көрші халықтарын ғана емес, XVIII ғасырда ұлы державалық
мемлекеттер патшалық Ресей мен Цинь империяларының сыртқы саясатында елеулі
орын алған. Жоңғар хандығының тарихы И. Я. Златкиннің, В. А. Моисеевтің
монографияларында қарастырылған. Әрине, В. С. Кузнецов, В.А. Моисеев т.б.
ғалымдардың мақала еңбектерінің XVIII ғасырдағы Қазақ-Жоңғар қатынастарын
кездестіруге болғанымен бұл мақала шеңберінде олар қамтыған дәуір
кірмейді[24]. Біз үшін М. Агуситованың XVI ғасырдың екінші жартысындағы
Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен сыртқы-саяси ара қатынасының тарихын
жазған мақаласы құнды. Онда ноғай, башқұрт, жоңғар, қарақалпақ халықтары
мен қазақтардың жасаған араластығы айтылады. Шығыс деректері негізінде
жазылған бұл шығарманың Отандық тарихы үшін орны ерекше.
Көшпелі өзбек мемлекетінің, Моңғолстан мемлекетінің, Ноғай Ордасының
тарихы монографиялық дәрижеде зерттеулі Қазақ хандығының саяси тарихының
бірқатар мәселелерін жаңа тұрғыдар қарауға жол ашты. Бұл мемлекеттер тарихы
Қазақстан тарихымен астасып жатқаны шындық.
Арал өңіріндегі көшпелі тайпалар атты И. Т. Сұлтановтың кітабында
XV-XVIII ғасырдың бойындағы Қазақстан жерін мекендеген ру-тайпалары құрамы
мен қазақ-өзбек этникалық байланыстары зерттеліп, жазылған. Сондай-ақ, И.
Т. Сұлтанов XVII ғасыр аяғында біртұтас қазақ хандығының тарихы аяқталады
да қазақ хандықтарының тарихы басталады деген тұжырым жасаған еді. Ғалымның
еңбегінде қазақ қоғамының жай-күйінің барлық қыры анықталған. Шығыс
деректері негізінде жазылған шығыстанушы зерттеулерінде қазақ хандығы
тарихының барлық жақтары қамтылған.
Алдымызда қазақ мемлекеттілігінің қанар басталуын идеологиялық
нұсқауларсыз ерікті түрде жазу міндеті тұр, және де саяси немесе
халықаралық байланыс тарихы арқылы Қазақ хандығының өткенің зерттеу
жеткіліксіз. Кеңестік дәуірде қалыптасқан формацияда көшпелі өмір
өркениеті, мәдениет, дін, мемлекеттік нышандары, т. б. көп жайттар екеріле
қоймағаны рас әйтсе де, қазақ хандығының тарихын зерттеу еш кеңде қалған
жоқ. Ол дәуірге қатысты шығыс дерекетері жинақталады[36]. Барлығы да орта
ғасырлық тарихымызды қамтитын орасан зор ғылыми мұра болып қала бермек.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ хандығының тарихы жөніңдегі шығыс
деректері мен алынған материалдар жинағын жасау ісінің нәтижесі 1969 жылы
материалдардың жарыққа шығуын әкелді. Ол туралы кезінде Д. И. Дулатова мен
Е. Мозгунованың рецензиясында әділ баға берілген еді. Қазақ тарихы үшін
оның мәні қажеттілігі айқындалған. Осы жинақты негізге ала отырып кеңестік
дәуірдегі (1945-1991) Қазақ хандығының зерттеу тирихын екі кезеңге бөлген
жөн деп есептейміз.
Бірінші – 1945-1969 жылдар кезі. Бұл кездері шығыс тілдеріндегі
деректік қор шоғырланды.
Екінші – 1961-1991 жылдар аралығы. Аталмыш уақытта деректік қор одан
сайын көбейе түседі де, оны көптеген мамандар (археолог, лингвист, этнограф
т.б.) кеңінен пайдаланып, Қазақстан тарихының бірқатар мәселелерін шешті
[2]. Жалпы қоғамдық ғылымдардың дамуына ықпалын тигізді.
1.2 Хандық биліктің бастаулары мен оның қазақ қоғамындағы маңызы.
XIII-XV ғғ. Қазақстан тарихының саяси мәселелері тарихнамаларды
салыстырмалы турде біршама жақсы қарастырылған деуге болады. Сол себепті де
аталған дәуірді өз ішінде кезеңдерге бөлгенде, оның негізгі белгілеріне
саяси тарихтың белестері алынады. Тарихи даму барысында саяси оқиғалар мен
құбылыстар белгілі бір қозғаушы факторларға, негіздерге сүйенеді, өзіндік
алғышарттары болады. Сондай әсер етуші, ықпал жасайтын факторларға
экономикалық, әлеуметтік, этникалық, идеологиялық және т.б. мәселелері
жатады.
XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында болған көптеген саяси оқиғалар мен
құбылыстардың, мемлекеттік құрылымдардың ішкі және сыртқы саяси өмірлеріне
әсер еткен факторлардың біріне – хандық билікті мұралану мәселесі жатады.
Бұл мәселе біз қарастырып отырған кезең ішіндегі этносаяси мәселелерімен
қатар жүргендіктен, оны олардан ажырату өте қиын. Сондықтан да билікті
мұраланудағы мәселелер көп жағдайда саяси мәселелердің көлеңкесінде қалып
отырды, оларға арнайы турде назар аударылмады. Билікті мұралаудың моңғолға
дейінгі және моңғол үстемдігі кезіндегі дәстурлердің айырмашылықтары,
олардың өзара күресі XIII-XV ғғ. саяси тарихтын даму себептерін түсінеге
мүмкіндік береді. Сондай-ақ мұралану мәселесіндегі екі дәстүрдің даму
барысы, олардың көріністері XIII-XV ғғ. Этникалық процестерден де
байқалады. Тіпті этникалық дамудың барысы мен бағытын, ішкі ағымдарын
айқындауға әрбір тарихи кезеңдердегі екі дәстүр арасындағы күрестердің
нәтижелері жәрдемдеседі[24]. Сол себепті де хандық билікті мұраланудағы
моңғолға дейінгі – қыпшақтық немесе жергілікті дәстүр мен моңғолдық
дәстүрлер арасындағы күрес мәселесі XIII-XV ғғ. этносаяси тарихтын маңызды
бір тармаға болып саналады.
Билікті мұраланудағы қыпшақтық дәстүр дегеніміз – биліктің әкеден
бауырға, немере бауырға өтуі болса, монғолдық дәстүр бойынша биліктің
әкеден тікелей ұлға, одан немереге берілуі болып саналады.
XIII ғ. басында моңғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті
Қыпшақтың басқару құрылымына моңғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті
басқару, оны мұралануда моңғолдық дәстүр орнығады. Ал XV ғ. ортасында
билікті мұралануда жергілікті қыпшақтық дәстүр қайта үстемдікке жетіп,
моңғолдық дәстүрді ығыстырады. Үлкен мәні бар бұл ауысуды этносаяси
дамудағы жаңа кезең деп қарауға болады, яғни Керей мен Жәнібек сұлтандардың
жеке мемлекет құрып, онда билікке келуі – моңғолға дейінгі дәстүрдің қайта
жаңғыруы болды. Бұрынғы дәстүрдің қайта жаңғыруы, оның күрес арқылы жеңіске
жетуі XIII-XV ғғ. этносаяси дамудың қорытындысы болды. Сол себепті де біз,
хандық билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің өзгеріске ұшырауының
себептері мен кезеңдерін ашып көрсетуді мақсат етеміз.
Біз қарастырып отырған мәселе бұрын-сонды тарихнамада арнайы түрде
қарастырылмаған. Сондақтан да мәселені шешуде бізге біршама қиындықтар
туатыны өзінен-өзі түсінікті жайт. Соған қарамастан оны шешуге тырысып,
қарастырып көрелік. XIII – XV ғғ. Аралығындағы тарихи дәуірді зерттеушілер
этносаяси белгілерге қарай екі кезеңге бөледі. Бірінші кезеңге XII ғ басы
мен XIV ғ. ортасына дейінгі аралық, немесе моңғолдар үстемдігі кезеңі, ал
екінші кезеңге – XIV ғ. ортасынан XV ғ. ортасына дейінгі аралық, яғни
моңғолдар үстемдігінен кейінгі кезең жатады. Жошы Ұлысының негізінде
құрылған Алтын Орда мен Ақ Ордадағы биліктің XIVғ. Ортасына дейінгі
мұралануына көз жүгіртелік. [16]
XIVғ. Бірінші ширегінде қайтыс болған парсы патшасы тарихшысы Рашид
ад – дин мен XVғ. бірінші ширегінде жазылған Натанзидың еңбектерінде Орда
Еженнен бастап, Тоқтақия ханға дейінгі Ақ Орда (Орда Ежен ұлысы) хандарының
билік құрған кездері мен сол тұстарда болған оқиғалар баяндалады. Бұл
деректер бойынша Орда Ежен Ұлысында әкесінен соң таққа көп ұлдың бірі –
Күнқырын, Қонышадан соң ұлы – Байан, сасы – Бұқа ханнан соң оның ұлы –
Ерзен, онан соң оның ұлы – Мүбәрәк қожа хан: Шымтай ханнан соң оның ұлы
Орыс хан, одан кейін оның ұлы Тоқтақия хандар таққа отырған. Дәл осындай
жағыдай Алтын Ордада да кездеседі. Батый ханнан Беркеге дейін оның ұлдары,
Батыйдың немересі Менгу – Темірден Бердібек ханға дейін, кейбір өзгерістер
болмаса, негізінен билік әкеден ұлдарына беріліп келген. Билікті
мұраланудағы бұл дәстүр моңғодық дәстүр – XIV ғасырдың ортасына дейін
жалғасып келеді. Өз ішінде белгілі бір себептерге байланысты бұл дәстүрде
аздаған ауытқулар болмаса (мысалы: Берке ханның билігі, Өзбектің билікке
келуі,) Басым көпшілігінде ол өзіндік жолды ұстанады. Оған сырттан ешқандай
күш әсер ете алмайды. Осылайша, XIII – XVғғ. тарихи дәуірдің бірінші
кезеңінде хандық билік тікелей әкеден балаға мұраға қалдырылып отырады.
Біз мұны билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің көрінісіне жатқызамыз.
Алайда, бірінші кезеңдегі бір ғасырдан астам уақыт жайдан – жай,
ізсіз өткен жоқ. Этникалық тұрғыдан алғанда, XIV ғасырдың ортасына таман
Дешті Қыпшақтағы барлық моңғолдық этникалық компоненттер трансформацияға
ұшырайды. Дешті Қыпшақтағы мұндай этникалық өзгерісті XIV ғасырдағы араб
географы, әрі саяхатшысы әл – Омари былайша баяндайды. ...Ежелден бұл
мемлекет қыпшақтардың елі болатын. Бірақта татарлар оларды бағындырып,
қыпшақтарды қоластына қаратты. Кейін олар араласып, жақындасып кетті де,
олардың жері моңғолдардың табиғи және нәсілдік қасиеттерінен асып түсті.
Олардың бәрі бір рудың адамдары секілді, қыпшақ болып кетті.... Моңғолдық
этникалық элементтердің түріктенуі немесе қыпшақтануы процесінде ислам
дінінің зор рөл атқарғанын баса айтуымыз керек. XIII ғ. 50-ші жылдарынан
бастап Алтын Орда хандарының өміріне ислам діні дендей еніп, олардың рухани
өмірінде жетекші орынға ие болды[48]. Біздің бұл ойымызға Берке ханның
өмірі дәлел бола алады.
XIV ғ. бірінші ширегінде Өзбек ханның Алтын Ордада ислам дінін
мемлекеттің ресми діні етуі, дәл осы тұста Ақ орда ханы Ерзеннің ислам
дініне кең қолдау жасауы – жергілікті тұрғындардың бәрінің, оның ішінде
моңғолдық элементтердің де мұсылман болғандығын көрсетеді. Моңғолдық
этникалық топтардың XIII ғ. басынан бастап жергілікті қыпшақтық ортада бір
ғасырдан астам уақыт бойы араласып біте қайнасуы нәтижесінде тілдік,
әдет–ғұрыптық, салт–дәстүрлік айырмашылықтар жойылады немесе барынша
азаяды. Ал ислам дінінің толық орнығуы барлық этникалық элементтерді бір
арнаға, біртұтас ортақ рухани кеңістікке топтастырады. Сөйтіп XIV ғ.
ортасына таман Дешті Қыпшақта бір ғана қыпшақтық болмыс, қыпшақтық
дүниетаным қалыптасады. Кешегі қарапайым моңғолдар қыпшақтарға, нояндар
әмірлерге, баһадүрлар батырларға айналады. Моңғолдарға дейінгі жергілікті
тайпалардың дәстүрлері, оның ішінде қыпшақтардың мұралану дәстүрі де
жоғарыда аталған әлеуметтік топтардың арасына сіңісіп орнығады. Тек қана
билікті мұралануда Шыңғыс хан дәуірінде қалыптасқан дәстүр – моңғолдық
дәстүр сақталынып қалады.
XIV ғ. 60-70 жж. Алтын Орда тарихында болған дүрбелең жылдар
мемлекеттің саяси өмірін ғана емес, сонымен бірге билікті мұраланудағы
моңғолдық дәстүрдің де іргесін шайқалтады. Осы кездерден бастап жергілікті
тайпалар мен түріктенген моңғол тайпаларының әмірлері мен бектері саяси
өмірде белсенді роль атқара бастайды. Алтын Орданың батыс бөлігінде 1360-
1380 жж. Қият тайпасының әмірі Мамай, кейіннен Манғыт тайпаларының әмірі
Едіге, ал шығыс бөлігінде қият, Исатай, оның ұлы Жыр-Құтылы, Моңғолстанда
Дулат тайпасының әмірлері хан тағына кімді отырғызуды өз қолдарына алады.
Олар хан тағына өз мүдделеріне сай келетін үміткерлерді отырғызып,
қаламаған жағдайда алып тастап отырды. Осылайша, хандық билікті
мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің принциптері бұзылады. [36]
Билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің принципіне биліктің әкеден
ініге не немере туысқа емес, тікелей ұлдарға берілуі жатты. Мұны Шыңғыс
ханның өзі іс жүзінде дәлелдейді. Ол ұлдарына бес-тоғыз мыңдық үйді еңшіге
бергенде, інілеріне 1,5-4 мыңдық түтін бөледі. Сондай-ақ 1219-1221 жж. Орта
Азия мен Қазақстанға жорыққа аттанар алдында ұлдары мен бауырлары бас
қосқан жиынды Шыңғыс хан тақ мұрагері анықтау туралы мәселе көтеріп, өзара
пікір алысқаннан кейін, кесімді пікірді өзі айтады. Тақ мұрагері болып төрт
ұлдың бірі – Үгедей бергіленеді. Осы дәстүр, яғни биліктің әкеден тікелей
ұлдардың біріне берілуі XIII ғ. басынан бастап моңғолдар билік құрған
аумақтарды қалыптасқан заң, ереже түрінде қабылданады. Ал бірақ та,
жоғарыда атап көрсеткеніміздей, бұл дәстүр бір ғасырдан астам уақыт өмір
сүріп, күшін жоя бастайды. Билікті мұраланудағы моңғодық дәстүрдің әлсіреуі
Жошы ұлысындаға саяси және этникалық процестер мен қатар жүрді және бір-
бірімен өте тығыз байланыста болды. Неғұрлым қыпшақтану процесі тереңдеген
сайын моңғолдық дәстүрдің де күшін жоя бастағанын байқаймыз. Сөйтіп, XIV ғ.
ортасына таман Жошы ұлысында моңғолдар үстемдігі кезеңінің аяқталуы
этносаяси дамудың нәтижесімен қатар, билікті мұраланудағы Шыңғыс хан
енгізген тәртіптің де жойылуынан деп түсінеміз.
XIV ғ. ІІ жартысы мен XV ғ. ортасына дейінгі аралықтағы Қазақстан
территориясында болған саяси оқиғаларды моңғолдарға дейінгі қыпшақтық
дәстүр мен толық жойыла қоймаған моңғолдың дәстүр арасындағы күрестер
байқалады. Алтын Орданың тағымды Тоқтамыс ханнан Барақ ханға дейінгі
аралықта, (1395-1428 жж.) 15-ке жуық адам таққа отырады[26]. Олар: Орыс
ханның, Тоқтамыстың, Темір-Құтылық ханның ұрпақтары болатын. Олардың
бірнешеуі ғана өздерінен соң билікке ұлдарын отырғыза алса, көпшілігі
әмірлер мен бектердің қолдауымен тізгінді ұстаған. Сол көшілігінің бір –
бірімен туысқандық дәрежесі аға, іні, немере туыс болып келеді.
Нақтылап айтар болсақ, Тоқтамыстың ұлдары: Жалаладдин, Керімберді,
Кебек, Жаппарберді, Мұхаммед, Шәдібек ханның, Дервиш оғыланның ұлдары және
т.б. Жошылық хандар таққа отырады. Ал 1428 ж. Барақ ханнан соң Ақ Орда тағы
Шайбанилық сұлтандардың үлесіне тиеді. Билікке 17 жасар Әбілхайыр хан
отырады. Әбілхайырдың билікке келуі деректерде біршама жақсы баяндалады.
Мұнда да жергілікті әмірлердің шешуші роль атқарғаны анық көрініп тұр. 40
жылдай Дешті Қыпшақта хан болған Әбілхайыр хан және оның немересі Мұхаммед
Шайбани хан өздерінің іс - әрекеттері арқылы бұрынғы моңғолдық тәртіпті
енгізуге күш салады. Мұндай іс - әрекеттер жергілікті ру-тайпа басшыларының
қарсылықтарына ұшырап отырады. Оның бір дәлеліне – 1457 ж. Сығанақ түбінде
көшпелі өзбектер мемлекеті басшысының ойраттардан жеңілуі жатады.
Жеңілістің көп себептерінің біріне Дешті Қыпшақ әмірлерінің хан жарлығына
құлақ аспай, әскер жібермеуі, оған деген жасалған қарсылықтың, наразылықтың
бір көрінісі болды.
Ал Мұхаммед Шайбани болса, бұл мәселеде атасынан озып, моңғолдық
ежелгі ережені Мауренахрда заңдастыруға тырысады. Сол себепті де ол 1505-
1509 жж. Бірінші рет Герат, Бұхара қалаларында жергілікті дін басыларының
қатысуымен осы мәселені күн тәртібіне қояды. Пікір – сайысқа тікелей
қатысып, өз ойларын білдірген адам, ол Михман наме Бухара кітабының
авторы Фазлаллах Ибн Рузбехан Исфахани болды. Кітаптың екінші тарауы –
Туған ұл бар кезде немерені мұрагерлікке тағайындау туралы пікір сайыс
деп аталады. Шайбани ханның бұл пікір сайысты ұйымдастыруда өзіндік бірнеше
мақсаты болған дейміз[24]. Біріншісі, ол - Әбілхайыр ханның тікелей
немересі болғандықтан Мауренахрдағы өз билігін заңдастыру және Дешті
Қыпшақтың билігіне құқы бар екендігін дәлелдеу, екіншісі, билікті мұралану
жүйесінде бұрынғы моңғолдық дәстүрді қайта енгізу болған. Бірақта алғашқы
пікір – сайыстарда жергілікті дін басылары құрандағы аяттарға сүйене отырып
мұрагерлік жөнінде мынадай тұжырымдар айтады: егерде адам қайтыс болып,
оның артында ұлы және атасы тірі кезінде қайтыс болған тағы бір ұлдың
баласы, яғни атасының немересі қалса, онда ұл мен немере мұраны бірдей
алмайды. Улемдердің біржақты пікірі бойынша, туған ұл немерені
мұрагерліктен шеттетеді және Ешқашанда бұған қарсы фактілер болмайтыны, -
деп жазады ибн Рузбихан. Оның әрі автор ата – бабаларымыздың бірде біреуі
мұрагерлікті теңестіреді деп ойламаймын , - деп өз ойын білдіреді.
Рузбиханның бұл дерегінен бірнеше ой қорытуға болады:
А) мұрагерлік жөнінде жергілікті түркі тілдес тайпалар мен шариғарт
жолының ұқсастығы;
Ә) олардың моңғолдық дәстүрден айырмашылығы;
Өз ойын мойындату үшін Мұхаммет Шайбани хан Шыңғыс ханның ясасында
жүгініп, бір адам өз әкесінің тірі кезінде қайтыс болып, оның артында ұлы
қалса, онда ол немере атасының басқа ұлдарымен бірге мұрагерлікте
теңестіріледі, деп ежелгі моңғолдық дәстүрді жүзеге асырмақ болады.
Бірақта жергілікті дін басыларының пікірі өзгеше болғандықтан, Мұхаммед
Шайбани хан нақты бір шешімге келе алмайды.
Ресми билікке келген билікке келген ежелгі моңғолдық дәстүрді енгізу
үшін жергілікті дін басыларымен есептесуі билікті мұраланудағы жергілікті
дәстүрдің әлеуметтік топтың ең жоғарғы сатысына да жеткенін көрсетсе, [26]
ал улемдердің өз пікірлерінен қайтпай немесе Шайбани ханның нақты бір
шешімге келе алмауы – жергілікті дәстүрдің моңғолдық дәстүрді толық
жеңгенін дәлелдейді.
XVғ. II жартысында Дешті Қыпшақ толық жойылған моңғолдық дәстүр XVI
ғ. алғашқы жылдарында Мауренахрда да жеңіліске ұшырайды. Оның дәлеліне,
Мұхаммед Шайбани хан 1511 жылы қайтыс болғаннан кейін билікке оның ұлы
емес, жасы үлкендігіне қарай Әбілқайыр ханның ұлы Көшкінші ханның келуі
жатады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, моңғолдық дәстүрді Дешті Қыпшақ толық
жойған күш, ол – бұрынғы, қыпшақтық дәстүр болды. Ол қайта жаңғырып,
әлеуметтік құрылымның барлық топтары арасында таралады. Бұл дәстүр
жергілікті халықтың басқа да әдет ғұрыптары, салт – дәстүрлері секілді
билеуші топтың санасына сіңеді. Ал оның билікті мұралануда қолданылуы Керей
мен Жәнібек сұлтандар тұсында жүзеге асады. Кезінде Барақ ханға қолдау
көрсетпеген жергілікті ру – тайпа басшылары арада 30 – 40 жыл өткенде оның
ұрпақтарына қолдау көрсетеді, Әбілхайыр ханнан бас тарта бастайды. Оның
көптеген себептерінің біріне – біз қарастырып отырған мәселе – билікті
мұралану мәселесіндегі талас-тартыстар, күрестер жатты. Барақ, Әбілхайыр
хандар мұралану жолында моңғолдық дәстүрді қолдаса, Керей мен Жәнібек
сұлтандар жергілікті халықтың дәстүрін өздері қабылдап, мемлекеттік жүйеге
енгізеді[7]. Жаңадан құрылған Қазақ хандығында моңғолдық дәстүр бойынша
Барақ ханның ұлы Жәнібек отыруы тиіс болса, жергілікті дәстүрдің ықпалымен
Керей таққа отырады. Осылайша, моңғолдарға дейінгі Дешті Қыпшақ
тайпаларының әдет – ғұрыптары толығымен тек қарапайым моңғолдық этникалық
элементтердің ғана емес, сонымен бірге Шыңғыс ұрпақтарының күнделікті өмірі
мен ел билеу, билікті мұраланудағы дәстүрлеріне де терең сіңеді. Ал жаңадан
құрылған мемлекет,- Қазақ хандығы – толық қанды халықтық мемлекет болып
есептеледі.
Хандық билікті мұраланудағы қыпшақтық дәстүр мен моңғолдық дәстүр
арасындағы XIII-XV ғғ. Дешті Қыпшақтың этносаяси дамуындағы бір бағыт болды
және бірінші дәстүрдің әлеуметтік құрылымының барлық топтары арасында, оның
ішінде жоғарғы билеуші топтардың да арасында жеңіске жетуі – жаңа ұлттық
мемлекеттің құрылуында маңызды роль атқарады деп санаймыз.
Дала өркениетінің құрамды бөлігі болып табылатын дәстүрлі қазақ
қоғамындағы биліктің екі түрі: саяси және потестарлы жүйесі орын алғандығы
қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуы тамырлары тереңде жатқанын
байқатады. XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы мемлекеттің далалық дәстүрлерін
бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болып табылады. Кез-
келген этностың мемлекет болғандығына мысал сол халықтың басына келген
топтың жоғарғы билігін заңды деп мойындау болатын болса, қазақ қоғамы
сословиелік құрылымы жетілген, қалыптасқан этно әлеуметтік организм екені
аян. Қазақ хандығында жоғарғы мемлекеттік саяси билік хандар мен сұлтандар
қолында шоғырланған. Хан деген атақ Еуразия кеңістігінде өмір сүрген
түркі және моңғол халықтарына ортақ екені осы екі ел көне ескерткіштері
арқылы мәлім. Осыған орай Құрбанғали Халид еңбегінде Хан түркі тілінде
ерекше көңіл бөлетін ұлық шен, арабша – Әмір, ажам – падишах деген сөз
осымен сарындас. Ханнан да жағары дәрежеге хақан, яғни хандар ханы,
кейбір батыс елдерінде император дегені осыған сай келеді деп атап өткен.
Қазақ қоғамындағы билеушілер туралы орыс құжаттарында біршама деректер
келтірілген. Солардың ішінде хандық билік туралы Брокгауз - Ефранда
арнайы мақала берілген. Онда Хан - татар тектес шығыс халықтары
билеушілерінің титулы, оның ертедегі түрі қаған болуы мүмкін дей келе
хандық билік институтының құрылымы мен жүзеге асу жолдарын көрсетеді.
Қазақ қоғамындағы хандар харизмалық билік өкілдері болған. Харизма
сөзін грек тілінен аударғанда тәңір сыйы деген ұғымды білдіреді. Қазақ
халқы түсінігіндегі баламасында ел үшін тәңір сыйлаған құт немесе ерекше
қасиеттер дарыған киелі, киелі тұлға деген ұғымды білдірген. Осы аталған
сөздер халық санасында қандай ұғымды білдіріп, қай мағынада қолданылған?
Бұл туралы көрнекті ағартушы Ш. Уәлиханов былай деп жазады: Қазақтар киеге
үлкен мән береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен
құстарды көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы
аталғанды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру адам баласына байлық пен
бақыт – құт әкеледі деп түсінеді[8]. Ал осы кәделерді ұстамау, киелерді
құрметтемеу жоқшылыққа душар етеді. Жан – жануарлар мен заттардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары кесір деп аталады.
Демек, зерттеуші этнограф құт халық өміріне бақыт пен байлық әкеледі деп
түсіндіреді.
Халық ұғымында құт сөзі бақыт, байлық, молшылық мағынасында
қолданылғанын ел аузында сақталған Құтты қонақ келсе, қой егіз табады,
құтсыз қонақ келсе, қойға қасқыр шабады деген сынды мақал – мәтелдер
айғақтаса керек.
К.Ибраева Еуразия кеңістігінде өмір сүрген түркі халықтарының
жалпыға бірдей ортақ мәдениетін және өзара ұқсастығын айта келе, құт
сөзіне анықтама берген. Зерттеуші түркі халықтарына ортақ құт сөзікөне
ирандықтар түсінігінде сәйкес патша билігінің харизмалық екенін анықтайтын
фарн терминін аударғанда қайырлы тағдыр, бақыт, патша мәртебесі
деген мағынада қолданылатынын атап өткен. Дала өркениетінің құрамды бөлігі
болып саналатын дәстүрлі қазақ қауымы ақ киізге көтеріп, қастерлеп сайлаған
хандарына халыққа бақыт, байлық, тыныштық әкеледідеп көп үміт күткен[16].
Ал тарихымызды этномәдени тұрғыда қарастыруға мүмкіндік беретін халық ауыз
әдебиеті мен оның кіндік тұлғаларының бірі Мәшһүр Жүсіп шежірелерінде
айтылған астында тіреуі, үстінде байлауы жоқ, садағын сағымға ілген
баланың Алла өмірімен дүниеге хан болу мақсатында келгені туралы
әңгімелері хандық билікке деген халық көзқарасын аңғартса керек. Мәселен
бір әңгімесінде: Бұхар ханы айтты: Әй, балам, мен артық па, Абылай
артықпа? деді. Бала айтты: Абылай атасы сабағын сағымға көтерткен. Нұрдан
пайда болған. Сіздің атаңыз Ақ маңғыт, Тоқ маңғыт. Біздің қазақтың балалары
ойнағанда: Маңғыт, аузыңа саңғыт - деп ойнайды. Түбі-тегің маңғыт жақсы
болатұғын болса, ауызға өйдеп алынбас еді деген жауабынан байқауға болады.
Қазақ менталитеті салт-дәстүрін жақсы білетін Шыңғыс хан ұрпағы Шоқан
Уалиханов қазақ арасындағы, яғни этноәлеуметтік құрылымнан орын алған
ақсүйек аталатын төрелер туралы жаза келе Халық ұғымында олар күн
нұрынан жаратылған, демек, ерекше жаралған, тәңірлік тегіне қарай билік пен
құрметке бөленіп жүреді деп атап көрсеткен.
Бұл пікірді XVIII ғасырда қазақ даласына саяхат жасаған неміс
этнографы И.Георгиде қуаттайды. И.Георгиденің айтуынша Қазақтар
хандарының ырқына қатты көрінбегенмен ерекше қасиетті тұлға ретінде құрмет
тұтады. [11]
Патша үкіметі қазақ даласын отарлау мақсатында өз бағдарламасын
жүзеге асыру үшін жекелеген билеушілердің күші мен беделін пайдалану
мүмкіндігін жоққа шығармағанымен хандық биліктің әлсіреуін көздеген. Бұған
генерал-губернатор И.Непюлевтің сөзі айғақ бола алады.
XIX ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамы мен оның потестарлық саяси
жүйесіндегі хандық биліктің маңызын түсінген орыс шенуліктері хан сайлау
рәсіміндегі ең түйінді шешім – ақ киізге көтеруіне тыйым салады. Орынбор
генерал-губернаторы П. Болконский өз патшасына жасаған мәлімдемесінде: И
так основываясь на высочайшем соизволении, я нашелся в необходимости
представить на волю киргиз-кайсацкому народу избрать каждый из двух партий
достойнейшего султана в ханское достоинство. Но при сем воспретил им
строжайше, чтобы избраемого в ханы не осмеливались сажать на белую кошму по
киргизскому обычаю для качания в знак признания его ханом... деп
көрсеткен[40]. Бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
І тарау. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің бастаулары мен
ерекшеліктері 7
1. Қазақ хандығы дәуірі мен хандық биліктің зерттелуі мен тарихнамасы 7
2. Хандық биліктің бастаулары және оның қазақ қоғамындағы маңызы 12
3. Қазақ қоғамындағы батырлар институты мен билер институтының билік
мәселесіндегі рөлі 24
4. ХХ ғ. бас кезінде хандық биліктін жаңғыру себептері мен салдары
39
ІІ тарау. Қазақ хандығындағы заңдар жинағын оны қазіргі заманғы билік
жүйесіне сай үйлестіру 45
2.1 Билер сотын қазіргі заман талабына сай келтіру және қолданыс аясына
енгізу 45
2.2 Жеті жарғы мен Ата заңымыз Конституциямызды салыстырмалы талдау
48
2.3 Биліктің бөліну принципінің бүгінгі конституциялық ережелерінің қазақ
мемлекеттігі тарихындағы көріністері 51
Қорытынды 55
Сілтеме әдебиеттер тізімі 57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының саяси жүйесі күрделі өзгерістер қарсанында
тұрғаны анық. Алайда, қандай да саяси құбылысты оның тарихи себептері мен
сабақтастығы мәселесін ашпай қарастыру үлкен қателікке алып келу қауіпін
төндіреді. Сол сияқты қоғам болсын, мемлекет болсын оның ішінде ғылым да
тарихи, дәстүрлі факторларды естен шығармаған абзал және ол нәтижесінде
неғұрлым толық жауаптар алуына себеп болады.
Жалпы билік феномені саяси қатынастардың негізі ретінде ежелден бері
зерттеліп келеді. Билік мәселесіне, оның іске асу ерекшеліктеріне қатысты
әлемдік саяси ілім тарихында ауызша да, жазбаша да қарастырылған
көзқарастар мен тұжырымдар жетерлік. Әрине, биліктің табиғаты қай жерде
болсын бірдей, бірақ оны жүзеге асыру жолдары, механизмдері әр қоғамда әр
түрлі арнада дамиды.
Биліктің бөлінуі принципінің классикалық нұсқасын ұсынған, оның
негізін қалаушы болып табылатын Ш. Л. Монтескьенің өзі: мемлекеттің әр
кеңістіңтің басқару формасы сәйкес болады және елдің көлеміне сүйенбей оның
жазасыз алып қондара салуға болмайды – деп ойын түйіндеген. Бұл ой бүгінгі
күні де өзекті. Бұл тұжырымға сүйене отырып, алдыңғы дәстүрлі қазақ
мемлекетінде де өзіндік, қоғам мен мемлекет құрылысына жауап беретін билік
жүйесі орын алған деп айтуға әбден болады. Сол сияқты, қазіргі Қазақстан
Республикасында да орын алып отырған биліктің бөліну жүйесі, атқарушы
биліктің басым түсуі мен президенттік институттың күштілігі бүгінгі саяси
ахуалға жауап беретін жүйе деп айтуға толық негіз бар. Сонымен қатар,
құрылымның дұрыстығын дәлелдейтін – одан шыққан нәтиже болып есептеледі.
Дәстүрлі қазақ елінің саяси жүйесіне, билік құрылымына көз
жүгіртсек. Қазақ мемлекеті дәстүрлі сипатқа ие болғандықтан да шығар, онда
атқарушы, сот жүргізу сияқты арнайы заң шығарушылық орган болмаған деп
айтуға негіз бар болғандай. Оның функциясын хандар мен билер, жалпы қазақ
Құрылтайы атқаратын. Бірақ, қазақ елінде демократиялық режимнің басты
принциптерінің бірі өкілді билік әрқашанда орын алған. Бұлар – билер, билер
алқасы, құрылтай, тіпті ханның өзі сайлану арқылы орнатылатын. Дәстүрлі
қазақ елінің рухани ұстамдылығы басым болғандықтан, жазылмайтын заңдар
кеңінен орын алған. Әйтсе де, Е. А. Әбілдің айтуы бойынша ХV-ХVI ғасырларда
Қазақ хандығында жоғарғы заң шығарушы билік болып сұлтандар мен көшпелі
қоғамдастықтын өкілдерінің съезі болып табылатын. Мемлекеттік басқару
жүйесінде – хан кеңесі мен дуан – биліктің өкілді және каллегиялдық
органдары маңызды орын алған. Біріншісіне жоғарғы шенеуліктер, әскери
басшылар мен ханның туыстары кірген дуан атқарушы билік органы болатын...
Т. Сұлтановтың тұжырымдауы бойынша Қазақ хандығындағы басқару
органдарының эволюциясын екі кезеңге бөліп қарауға болады. Бірінші кезеңде,
ХV-ХVI ғасырларда, мемлекеттік билік органдарының құрылымы Әбілхайыр
хандығының басқару органдарынан шамалы ғана айрықша болатын. Екінші
кезеңде, XVII мен ХVIII ғасырдың басында болған өзгерістер нәтижесінде ел
ішінен шыққан ру басыларының билігі әжептеуір кеңейіп, хандар мен
сұлтандардың өкілеттіктері шектелді – дейді Т. Сұлтанов.
Осылайша, біз билік жүйесінде өте күрделі өзгерістердің болғанын
байқай аламыз. Алдынғы ханның астамшылық, жеке билігін тежейтін органның
құрылуы биліктің бөлінуі концепциясының маңызды бөлшегі болып есептелетін
тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесінің Қазақ хандығы жағдайында орын
алғандығын және нәтижелі қызмет еткендігін білдіреді. Биліктің бөлінуінің
осындай маңызды көрсеткіштерінің біздің дәстүрлі мемлекетімізде орын
алғаны, сол сияқты бұл жүйенің өзіндік формасы Қазақ хандығында да болғаны
туралы айтуға негіз береді, яғни біздін де бұл ретте тарихымызға
жүгінуімізге болады.
Сонымен, Қазақ хандығы кезінде атқарушы билік жүйесін тежелейтін
өкілді билік құрылымы болған. Қазақ хандығында бүкіл атқарушы билік
тетіктері хан қолында шоғырланған болатын.
Байқағанымыздай Қазақ елінің басшысы – хан мұралық немесе тағайындау
арқылы емес, сайлау арқылы билікке келетін. Бұл, әрине қазақ тарихында,
тәжірибесінде демократиялық нышандардың жарқын көрінісі – Елбасын сайлау
рәсімі бүгінгі тәуелсіз мемлекет құру үстіндегі ел үшін өте маңызды. Бұндай
жүйенің біздін елде қалыптасуының көптеген себептерін атауға болады, алайда
мына екеуі айқын: біріншісі, өзінің әскери-саяси құрылымдық ерекшелігіне
байланысты қазақ елі басшы ретінде әрқашанда күшті тұлғаны көргісі
келетіндігі, екіншісі, мемлекеттің көптеген рулардан құрылуы, олардың
арасында ымыра, келісім пайда болу жолдарын үнемі іздестіру талаптарын
қоятындығы. Сол себептен де ортақ мүддеге жауап беретін тұлғаны сайлау
әдісі орнықты, екінші жағынан бұл Елбасының үш жүзбен бірдей таңылып, оның
легитимділігін үш жүзде бірдей қамтамасыз ететін тетік.
Тақырыптың өзектігігі.
Қандай да қоғам өзінің даму барысында белгілі бір кезеңдерді басынан
өткізеді. Сол сатыларды зерделеп, әр басқан қадамын аңдап басса, ол
қоғамның келешегі де баянды болатындай. Қазіргі еліміздің даму тарихына
үңілу, өз шыққан тамырымызды білу біз үшін де барша қазақ үшін де маңызды
болып табылады. Бұл өз кезегінде тарихымыздан сабақ ала отырып келешекке
бағдар ұстауға да өз үлесін тигізері баршамызға аян.
Бұл тақырыпта қарастырылған негізгі мәселелер Қазақ хандығы
құрылғаннан бастап, оның ыдырау кезеңіне дейінгі аралықтағы Қазақ
хандығындағы биліктің іске асу жолдары мен тетіктері, сол қоғамдағы билер
институты мен батырлар институнының қоғамдағы рөлі және олардың сол
қоғамдағы ықпалы тақырып аясында кеңінен қарастырылады.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы демократиялық принциптердің жүзеге
асырылуының негізгі тетіктері, оның ішінде Ханды сайлау негізінде таққа
отырғызу мәселесі, Хан мен билер институтының биік жүргізу барысында бір-
біріне ықпал мәселесі, ондағы батырлардың рөлі зерттеу жұмысының негізгі
арқауы болады.
Сонымен қоса, дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотын қазіргі
жағыдайларға ыңғайласыру мәселесінеде баса назар аударылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі.
Қазақ хандығындағы билік мәселесі бұған дейін де қарастырылған өзекті
мәселе болып табылады. Жұмыс барысында Қазақ хандығындағын зерттеу
мәселесі жайлы теориялардың негізін қалаушылардың бірі, ғалым
А. Семеновтың [2], Мұхаммед Хайдар Дулати, еңбектері қарастырылған.
Сонымен қоса Қазақ хандығындағы биліктің жүргізілуі жайлы өз
идеяларын ұсынған ресейлік және отандық ғалымдарды атап өтсек: Ш.
Уалиханов Т.И.Сұлтанов, С. К. Ибрагимов, И. Я. Златкиннің, В. А. Моисеевтің
еңбектері де кеңінен қарастырылды.
Бұл жоғарыда көрсетілген ғалымдардың барлығы ғылымға өзінше бір
үлес қосқан ғалымдар. Олардың идеялары әркезде болса да қолданылады және
Қазақ хандығындағы билік мәселелерін қарастыруда бағыт беретін бірден-бір
қайнар көз болып табылады.
Жұмыстың зерттеу объектісі.
Жұмыстың зерттеу объектісі болып хандық билік болып табылады.
Жұмыстың мақсаты. Зерттеу жұмысының мақсаты болып Қазақ хандығындағы
биліктің қандай жолдармен қалай жүргізілгенін анықтау болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа сәйкес мынадай міндеттер анықталды:
- Хандық билікті зерттеген ғалымдардың концепцияларын анықтау.
- Хандық биліктің негізгі мәселелерін анықтау.
- Дәстүрлі қазақ қоғамындағы демократиялық принциптерді анықтау
- Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер сотын қазіргі жағыдайларға сай
үйлестіру мәселесін анықтау.
Зерттеудің пәні
Дәстүрлі Қазақ қоғамының хандық билік негізінде құрылу процестері.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Зерттеу барысында келесі ғылыми нәтижелер алынды:
- Хандық биліктің жүргізілуіне өз тұжырымымыз негізінде анықтама бердік. -
Қазақ хандығындағы демократиялық үрдістердің қалай жүзеге асқандығын
анықтадық.
- Қазақ хандығындағы билікпен қазіргі Қазақстан Республикасының
қолданыстағы билігін өз тұжырымыз негізінде салыстырмалы талдау жасадық.
- Билер сотын қазіргі заманға лайықтап, бейімдеу жолдары қарастырылды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі.
Зерттеу жұмысын жазу барысында жалпы логикалық әдістер, салыстырмалы
зерттеу әдістері, Сондай-ақ баспасөз басылымдары қолданылды.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы.
Қазақ хандығындағы билікің жүзеге асырылуның кей жақтарын қазіргі
билікке үйлестіру мәселесін қарастыруға болады.
Бітіру жұмысының көлемі мен құрылымы.
Бітіру жұмысы екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Жалпы бітіру жұмысының көлемі - 60 бет.
І. Хандық дәуір мен хандық билік мәселелерінің зерттелуі. Хандық биліктің
бастаулары мен ерекшеліктері.
1. Қазақ хандығы дәуірі мен биліктің зерттелуі мен тарихнамасы.
Қазақстан тарихнамасында Қазақ хандығы дәуіріне қатысты арнаулы
тарихнамалық еңбектер жоқтың қасы. Кез келген тақырыптың зерттелуіне
үңілмей мәселенің тамырын көрсету қиын. Мұнда 1945–1991 жылдар аралығында
жазылған Қазақ хандығына қатысты негізгі еңбектерді біршама жүйелеуді, оған
шолу жасауды жөн көрдік. Өйткені дәл осы уақыттарда тарихнама кеңестік
тарих ғылымының ажырамас бір бөлігі болып орныққан еді[1]. Аталмыш
дәуірдегі Қазақ хандығына арналған еңбектердің жазылуын белгілі бір
кезеңдерге бөлуді мақсат ете отырып, бұл салада Дахшлейгер Г.Ф., Нүсіпбеков
А.Н., Сүлейменов Р.Б., т.б. ғалымдарымыздың тарихнамалық еңбектері жарық
көргендігін де айта кеткен жөн. Себебі олар осы көтеріліп отырған мәселенің
тарихнамасын жасау бағытындағы тұңғыш қадамдар, кеңестік тұжырымдық негізде
болса да, алғашқы бағыттар еді.
1945 жылы Қазақ ССР ҒА – сында тарих, археология және этнология
институты ашылғаннан кейін, кеңестік идеология институтқа таптық тұрғыдағы
зерттеу міндеттерін қоя бастады. 1943–1949 жылдардағы ұжымдық жиынтық
еңбектер республика басшы органдарына ұнамады. Өйткенді дәріптеу, хан
–сұлтандарды мадақтау көп айтылған деп бағаланды. 1957 жылы Қазақ ССР
тарихының жаңа екі томдық басылымының бірінші томына бұрынғы олқылықтар
ескерілгенімен дерекнемесі жеткіліксіз еді. Мұндай кемшіліктер барлығына
тән болатын. [41] Сол себепті де шығыстанушылар алдында көпшілікке беймәлім
немесе аз танымал араб, парсы, түрік және қытай тілдеріндегі деректерді
ғылыми айналымға енгізу сынды өзекті жұмыстар тұрды.
Шығыс авторларының шығармаларындағы Қазақ хандығы жөніндегі үзік-
үзік мәліметтерді топтастыруда тыңғылықты жұмыс атқарған, Қазақстанда
шығыстану негізін қалаған ғалымадардың бірі – С.К. Ибрагимов (1926-1960).
Оның тарихи – шығыстанушылық зерттеулеріне қалам тартқан Т.И Сұлтанов
пікірінше, тарихшының мақаласының негізгі объектісі XV ғасырдағы Шығыс
Дешті Қыпшақ пен XV-XVI ғасырлардағы Қазақ хандығының ішкі, сыртқы саяси
жағдайлар болған екен. Алайда, ғалымнның XV-XVII ғасырларда Қазақстанның
этникалық және әлеуметтік тарихына, қазақ мемелекеттілігінің қалыптасуына
қатысты деректік қорды көбейтудегі қызметі өте зор. Шығыстанушының негізгі
қолданған деректеріне келсек, олар мыналар: Масуд Бен Осман Кухистанидің
Тарихи Абухайр-хани, Бенайдың Шайбани-наме, Шодидың Фатх-наме,
Насрруллахидың Зубдат ал-асар, Рузбеханның Михмани-наме-и Бухара,
Қашқар қолжазбасы, Сейфи қолжазба, Сейфи қолжазбазиде-и носрат-наме сынды
туындылар. Ол көп ретте шығыстанушы А. Семеновтың пікірлерін қолдай отырып
ары қарай дамытқан. А. Семеновтың Шайбани-ханның қалай Темір империясын
жаулап алғандығы, алғашқы шайбандықтардың Мауреннахр үшін күресі, т.б.
Көптеген осындай тақырыптарға арналған еңбектері бар. Қазақ хандығы
дәуіріне қатысты көршілес республикаларда ғылыми мақала жарияланған
автордың арасынан Б. Ахмедов, Р. Мукминованың еңбектерін атауға болады. [2]
Олардың жұмыстарындағы бағыт біздің тарихқа тікелей арнап жазылмаса да
беретіні мол. Көршілес республикадағы ғылымдар еңбегін жүйелесек, бір
ғанибет іс болар еді.
ХV-ХVIIІ ғасырдағы Қазақ хандықтарының тарихы жөніндегі шығыс
деректемелерінен материалдар жинағын жасауды алғаш ұйымдастырушы С. К.
Ибрагимов еді. Алайда, ғалымның дүниеден ерте кетуіне байланысты оны
құрастырушылар (Н. Н. Мингулов, К. А. Пищулина, В. П. Юдин) ленинградтық
әріптестер (Салахетдинова М. С., Акимушкин О. Ф.) көмегімен 60-жылдардың
соңында жинақты аяқтады. Қазақстан медевистикасында басылымның алар орны
айрықша. Онда барлық орта ғасырлық шығармаларға, авторларына анықтамалар
берілген[38]. Аталмыш жинақ XV-XVIII ғасырлардағы еліміздің тарихының
ашылмай жатқан көп беттерін қалпына келтіруге жәрдемдесті
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастарынан хабар беретін
құжаттар мен материалдар жинақтарын жасау да тарихымыздағы бір қатар
проблемаларды қамтыған еді. Бірақ, онда көбінесе кейінгі ғасырлар
оқиғаларына тоқталу басым. Біздің зерттеуіміздің аясынан шығып та кетеді.
Белгілі ғалым В. П. Юдиннің моғолдар құрамын және олардың қазақтар
мен басқа көршілес халықтармен байланысы жайында, сондай-ақ Мұхаммед Аваз
шығармасының құндалығы туралы жазған жекелеген еңбектерінің құндылығы
жоғары. Ортағасырлық дәуірдің құнды шығармаларының бірі Таварих-и гузида-
йи нурсат-наменің А. Акрамов түсініктемелерімен жеке басылып шығуы
Қазақстанның ғана емес, Орталық Азияда ғылыми ортаның зор ынта-ықыласын
туғызғаны да рас. Ал, XVI ғасырдың 30-жылдарынан XVII ғасырдың 60-
жылдарына, яғни бас-аяғы 130 жылдай мерзімдегі Моғол мемлекетінің сыртқы
байланыстарын, саяси шиеленістерді О. Акимушкин еңбектерінен кездестіреміз.
Парсы, тәжік және түрік тілдеріндегі деректерге сүйенген автор, Моғолстан
мен қазақтардың, өзбектердің арасындағы тартыстың Орталық Азия саяси
жағдайына қалай әсері болғандығын да сипаттайды. [41]
Қазақстанның орта ғасырлар тарихының қажымас зерттеушісі
К.А.Пишуалина шығыс деректерін талдау нәтижесінде еліміздің өткеніне
қатысты көп проблемаларды көтеріп жүрген ғалым. Оның оңтүстік Қазақстандағы
Сыр бойы қалаларының XV–XVI ғасырлардағы маңызын ашуы және ол қалалар үшін
болған күрестерді суреттеуі еліміздің тарихындағы жаңа беттер еді. Қазақ
мемлекеттілігінің қалыптасуының факторы болатын бұл оңтүстіктегі қалаларда
мәдениет өркендегенін кейінгі археологиялық қазба жұмыстары дәлелдеп отыр.
Бірақ әлі күнге дейін соңғы материалдар мен деректер қабыса әрі матаса
өрбімей қалып тұр.
Т.И. Сұлтановтың Орта ғасырлардағы тарихқа қатысты көптеген
еңбектері жұртшылыққа кеңінен танымал. Қазақ хандығының құрылуына
шығыстанушының өз жорамалы бар. Кезінде С.К.Ибрагимов XVI ғасырдың 30-40
жылдарына, Б.Ахмедов XVI ғасырдың 80-90 жылдарына жатқызады. Ал, Мұхаммед
Хайдар Дулати ойын қолдаған К.Пишулина дербес Қазақ хандығының құрылуын
1465-1466 жылдарға апарады. Т.И.Сұлтанов болса, Қазақ мемлекеттілігі
бастауы туралы пікірлерінде Шығыс Дешті Қыпшақтағы саяси оқиғалардың қазақ
хандығының құрылуымен аяқталғанын атап, хандық туралы жазба мәліметтерден
1470-1471 жылдары Қазақ арасынан Сейфи қолжазбасын (XVI ғ) жоғары
бағалайды. Өйткені онда қазақ халқының шаруашылығы, әлеуметтік ортасы,
тағыда басқа жайттар қамтылады да, олар мемлекеттілікті зерттеуде маңызды
фактор болып табылады. Т.И.Сұлтанов XV–XVII ғасырлардағы деректерді қазақ
халқының тарихының негізгі сауалдары бойынша кандидаттық диссертация
қорғаған еді. Сол себепті де оның жоғарыда айтылған дүниелерге көп мән
беруі заңды деп айтуға болады[1]. Оның ұлттық тарихымызды зерттеуге қосқан
үлесі орасан зор. Ғалымның еңбектерін жүйелеу қажет.
Ал, В.Я.Басиннің еңбектерінен XVI-XVIII ғасырлардағы қазақ – орыс
қатынастарын, әр кездегі екі жақ мүдделерін, т.б. көптеген дүниелерді
ұшырастырамыз. Онда орыс халқының рөлін күшейтіп көрсету де байқалады.
Қазақ мемлекеттілігінің алтын бесігі – Маңғолстанның әлеуметтік –
экономикалық және саяси тарих сауалдары тұңғыш рет К.Пишулинаның Юго –
Восточный Казахстан в середине XVI-начале XVI вв атты монографиясында
көтерілді. Еңбек – ғылыми көшіліктің жоғарғы бағасына ие болғандығын айта
кеткен дұрыс. Онда Моңғолстанның құлдырау себебі мен Қазақ хандығының
құрылуының алғы шарттары жан – жақты талданады. Монография негізінде
деректанушы кандидаттық диссертация қорғаған. Бұл монография құндылығын
қысқаша тұжырымдасақ, ол біріншіден, қазақ халқының тарихындағы
Моңғолстанның рөлін айқындайды.
Екіншіден, әлеуметтік – экономикалық сипаттама алғаш рет деректеме
негізінде беріледі. Оңтүстік Шығыс Қазақстан экономикасы автордың ойынша
аралас (көшпенді, жартылай көшпенді, отырықшы – жер, өңдеуші, қалалық)
болады да мұндағы халық ежелден осындай өмір сүрген, яғни автохонды[40].
1979 жылы Ғылым баспасынан бес томдық Қазақ ССР тарихының X–XVII
ғасырларды қамтитын орысша екі томы шықты. Томды дайындаған авторлар ұжымы
қазақ халқының әлуеметтік – экономикалық, саяси және мәдени тарихын, оның
ішкі және сыртқы аспектілерін, этногенез проблемаларын аса тиянақтылықпен
тұңғыш рет баяндағанды. Қазақ халқының қалыптасуы мен Қазақ хандығының
құрылуына бір тарау арналған аталған томды тарихшылар жоғары бағалады.
Алғаш рет Ақ Орда және көшпелі өзбектер, Моңғолстан, Ноғай Ордасының саяси
тарихы толық көрсетіледі де, Қазақ хандығымен байланыстырылады.
1974 жылы Ш.Ш.Уалиханов атындағы тарих, археология және этнография
институтында Қазақстанның ежелгі және орта ғасырлар тарихы, 1979 жылы
шығыстану бөлімдерінің ашылуы Қазақ қандығы дәуірін қамтитын деректік
қорджың едәуір көбеюіне, тарихи талдауларға жаңа бағыт бағдарлардың
ашылуына әсерін тигізеді. Деректанулық сипаттағы М.Әбусейітованың
мақалаларының маңызына тоқтап кеткен дұрыс. XVI – XVII ғасырлардағы қазақ
халқының тарихын баяндайтын жаңа деректер ғылыми айналымға енгізілді.
Олардың негізіндегі тарихшысөз еңбегінде XVI ғасырдың 2-жартысындағы Қазақ
хандығының саяси тарихын егжей – тегжейлі зерттеп шықты. Қазақ хандығының
шайбандықтар мен аштар хандықтармен, Орыс мемлекетімен қарым–қатынастары,
қазақтардың қырғыз, өзбек, қарақалпақтармен саяси одақ құру тарихы,
жоңғарлармен күресі қамтылған. Сырдария қалалары мен Тәшкеннің қазақ
хандары билігіне көшуі де айтылады[24]. Қазақ хандығының көптеген маңызды
мағлұматтарынан хабар беретін деректер екендігі көпшілікке аян. Сондай
деректерді тиянақты талдау ісі назарында. Ол жекелеген деректерге тоқтайды
да, орта ғасырлық тарихымыздың кебір тұстарын нақтыландыра түседі.
Жалпы, Қазақстан мен Орта Азияның XVI-XVIII ғасырларындағы тарихы
және мәдениетімен, әлеуметтік-экономикалық және сыртқы саяси тарихымен
айналысатын ғалымдар әр жылдары жарияланған бірқатар ұжымдық жиынтық
басылымдарға соқпай кетпейді. Олар: МИКХ, материалы по историй киргизов и
киргизы, материалы по историй туркмен и Туркмений, СМИЗО, т. б. десек,
бұрынғы кеңестік Орта Азиялық республикалар тарихын аталған жиынтықтар
бірін-бірі толықтырып отыратын болғандықтан олардың маңызы айрықша.
1981 жылы феодолизм дәуіріндегі Қазақстан жинаға шыққан еді. Онда
К.Пищулинаның Қазақ хандығының XVI ғасыр соңындағы шайбаниттермен ара-
қатынас туралы, М. Агуситованың қазақ – орта азиялық байланыстар тарихы,
оның ішінде 1598-1599 жылдардағы маңызды оқиғалар дайындағы жазған
мақалалары бар. Ал, Т. Сұлтанов болса, XVI-XVII ғасырлардағы қазақ
хандығындағы сұлтандар институты жайында ғылыми хабарлама жасап әлеуметтік
сатыдағы сұлтандар рөлі мен орнын көрсетеді де, қазақ қоғамының құрылымынаң
хабар береді. [2]
Ресей архивтерінің, елшілік бұйрықтарының материалдарының пайдаланы
отырып А. Исин XVI ғасырдағы Қасым хан тұсындағы қазақ хандығына, Қасым
ханның қайтыс болу жылы нақтыландыратын қызықты мәліметтер тапқан. А.
Исиннің пайдаланған қағаздары орта ғасырлық тарихымыздың кей тұстарын егжей-
тегжейлі зерттеуге көмектесері анық. Сондай-ақ, XVII ғасырдағы орыс-үнді
қарым қатынастарынан да қазақ шаруашылығынан дәлірек айтсақ қазақ
көпестерінің Үндістанға мал айдап апарғаны жайлы хабарлар кездестіруге
болады. Қазақ хандығының сыртқы саяси, экономикалық байланыстарының
барлығын жүйелеу күн тәртібінде тұр. Ол тәуелсіз еліміздің қазіргі ұлттық
саясатын жүргізуге, көрші мемлекеттермен қарым-қатынасты күшейту үшін де
қажет.
К. Пищулинаның Сыр бойы қалалары жайындағы шығыс жазба дерекетерін,
Б. Ахметовтың XVI-XVIII ғасырлардағы Орта Азияның тарихи-географиялық
әдебиеттерді топтастырған еңбектері археологиялық, архитектуралық
зерттеулер үшін де аса құнды деп есептейміз.
Қазақ хандарының XVII ғасырда құрылған Жоңғар хандығының өзара
байланыстары тек көрші халықтарын ғана емес, XVIII ғасырда ұлы державалық
мемлекеттер патшалық Ресей мен Цинь империяларының сыртқы саясатында елеулі
орын алған. Жоңғар хандығының тарихы И. Я. Златкиннің, В. А. Моисеевтің
монографияларында қарастырылған. Әрине, В. С. Кузнецов, В.А. Моисеев т.б.
ғалымдардың мақала еңбектерінің XVIII ғасырдағы Қазақ-Жоңғар қатынастарын
кездестіруге болғанымен бұл мақала шеңберінде олар қамтыған дәуір
кірмейді[24]. Біз үшін М. Агуситованың XVI ғасырдың екінші жартысындағы
Қазақ хандығының көрші мемлекеттермен сыртқы-саяси ара қатынасының тарихын
жазған мақаласы құнды. Онда ноғай, башқұрт, жоңғар, қарақалпақ халықтары
мен қазақтардың жасаған араластығы айтылады. Шығыс деректері негізінде
жазылған бұл шығарманың Отандық тарихы үшін орны ерекше.
Көшпелі өзбек мемлекетінің, Моңғолстан мемлекетінің, Ноғай Ордасының
тарихы монографиялық дәрижеде зерттеулі Қазақ хандығының саяси тарихының
бірқатар мәселелерін жаңа тұрғыдар қарауға жол ашты. Бұл мемлекеттер тарихы
Қазақстан тарихымен астасып жатқаны шындық.
Арал өңіріндегі көшпелі тайпалар атты И. Т. Сұлтановтың кітабында
XV-XVIII ғасырдың бойындағы Қазақстан жерін мекендеген ру-тайпалары құрамы
мен қазақ-өзбек этникалық байланыстары зерттеліп, жазылған. Сондай-ақ, И.
Т. Сұлтанов XVII ғасыр аяғында біртұтас қазақ хандығының тарихы аяқталады
да қазақ хандықтарының тарихы басталады деген тұжырым жасаған еді. Ғалымның
еңбегінде қазақ қоғамының жай-күйінің барлық қыры анықталған. Шығыс
деректері негізінде жазылған шығыстанушы зерттеулерінде қазақ хандығы
тарихының барлық жақтары қамтылған.
Алдымызда қазақ мемлекеттілігінің қанар басталуын идеологиялық
нұсқауларсыз ерікті түрде жазу міндеті тұр, және де саяси немесе
халықаралық байланыс тарихы арқылы Қазақ хандығының өткенің зерттеу
жеткіліксіз. Кеңестік дәуірде қалыптасқан формацияда көшпелі өмір
өркениеті, мәдениет, дін, мемлекеттік нышандары, т. б. көп жайттар екеріле
қоймағаны рас әйтсе де, қазақ хандығының тарихын зерттеу еш кеңде қалған
жоқ. Ол дәуірге қатысты шығыс дерекетері жинақталады[36]. Барлығы да орта
ғасырлық тарихымызды қамтитын орасан зор ғылыми мұра болып қала бермек.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ хандығының тарихы жөніңдегі шығыс
деректері мен алынған материалдар жинағын жасау ісінің нәтижесі 1969 жылы
материалдардың жарыққа шығуын әкелді. Ол туралы кезінде Д. И. Дулатова мен
Е. Мозгунованың рецензиясында әділ баға берілген еді. Қазақ тарихы үшін
оның мәні қажеттілігі айқындалған. Осы жинақты негізге ала отырып кеңестік
дәуірдегі (1945-1991) Қазақ хандығының зерттеу тирихын екі кезеңге бөлген
жөн деп есептейміз.
Бірінші – 1945-1969 жылдар кезі. Бұл кездері шығыс тілдеріндегі
деректік қор шоғырланды.
Екінші – 1961-1991 жылдар аралығы. Аталмыш уақытта деректік қор одан
сайын көбейе түседі де, оны көптеген мамандар (археолог, лингвист, этнограф
т.б.) кеңінен пайдаланып, Қазақстан тарихының бірқатар мәселелерін шешті
[2]. Жалпы қоғамдық ғылымдардың дамуына ықпалын тигізді.
1.2 Хандық биліктің бастаулары мен оның қазақ қоғамындағы маңызы.
XIII-XV ғғ. Қазақстан тарихының саяси мәселелері тарихнамаларды
салыстырмалы турде біршама жақсы қарастырылған деуге болады. Сол себепті де
аталған дәуірді өз ішінде кезеңдерге бөлгенде, оның негізгі белгілеріне
саяси тарихтың белестері алынады. Тарихи даму барысында саяси оқиғалар мен
құбылыстар белгілі бір қозғаушы факторларға, негіздерге сүйенеді, өзіндік
алғышарттары болады. Сондай әсер етуші, ықпал жасайтын факторларға
экономикалық, әлеуметтік, этникалық, идеологиялық және т.б. мәселелері
жатады.
XIII-XV ғғ. Қазақстан аумағында болған көптеген саяси оқиғалар мен
құбылыстардың, мемлекеттік құрылымдардың ішкі және сыртқы саяси өмірлеріне
әсер еткен факторлардың біріне – хандық билікті мұралану мәселесі жатады.
Бұл мәселе біз қарастырып отырған кезең ішіндегі этносаяси мәселелерімен
қатар жүргендіктен, оны олардан ажырату өте қиын. Сондықтан да билікті
мұраланудағы мәселелер көп жағдайда саяси мәселелердің көлеңкесінде қалып
отырды, оларға арнайы турде назар аударылмады. Билікті мұралаудың моңғолға
дейінгі және моңғол үстемдігі кезіндегі дәстурлердің айырмашылықтары,
олардың өзара күресі XIII-XV ғғ. саяси тарихтын даму себептерін түсінеге
мүмкіндік береді. Сондай-ақ мұралану мәселесіндегі екі дәстүрдің даму
барысы, олардың көріністері XIII-XV ғғ. Этникалық процестерден де
байқалады. Тіпті этникалық дамудың барысы мен бағытын, ішкі ағымдарын
айқындауға әрбір тарихи кезеңдердегі екі дәстүр арасындағы күрестердің
нәтижелері жәрдемдеседі[24]. Сол себепті де хандық билікті мұраланудағы
моңғолға дейінгі – қыпшақтық немесе жергілікті дәстүр мен моңғолдық
дәстүрлер арасындағы күрес мәселесі XIII-XV ғғ. этносаяси тарихтын маңызды
бір тармаға болып саналады.
Билікті мұраланудағы қыпшақтық дәстүр дегеніміз – биліктің әкеден
бауырға, немере бауырға өтуі болса, монғолдық дәстүр бойынша биліктің
әкеден тікелей ұлға, одан немереге берілуі болып саналады.
XIII ғ. басында моңғол жаулап алушылығының нәтижесінде Дешті
Қыпшақтың басқару құрылымына моңғолдық жүйе енгізіліп, жоғарғы билікті
басқару, оны мұралануда моңғолдық дәстүр орнығады. Ал XV ғ. ортасында
билікті мұралануда жергілікті қыпшақтық дәстүр қайта үстемдікке жетіп,
моңғолдық дәстүрді ығыстырады. Үлкен мәні бар бұл ауысуды этносаяси
дамудағы жаңа кезең деп қарауға болады, яғни Керей мен Жәнібек сұлтандардың
жеке мемлекет құрып, онда билікке келуі – моңғолға дейінгі дәстүрдің қайта
жаңғыруы болды. Бұрынғы дәстүрдің қайта жаңғыруы, оның күрес арқылы жеңіске
жетуі XIII-XV ғғ. этносаяси дамудың қорытындысы болды. Сол себепті де біз,
хандық билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің өзгеріске ұшырауының
себептері мен кезеңдерін ашып көрсетуді мақсат етеміз.
Біз қарастырып отырған мәселе бұрын-сонды тарихнамада арнайы түрде
қарастырылмаған. Сондақтан да мәселені шешуде бізге біршама қиындықтар
туатыны өзінен-өзі түсінікті жайт. Соған қарамастан оны шешуге тырысып,
қарастырып көрелік. XIII – XV ғғ. Аралығындағы тарихи дәуірді зерттеушілер
этносаяси белгілерге қарай екі кезеңге бөледі. Бірінші кезеңге XII ғ басы
мен XIV ғ. ортасына дейінгі аралық, немесе моңғолдар үстемдігі кезеңі, ал
екінші кезеңге – XIV ғ. ортасынан XV ғ. ортасына дейінгі аралық, яғни
моңғолдар үстемдігінен кейінгі кезең жатады. Жошы Ұлысының негізінде
құрылған Алтын Орда мен Ақ Ордадағы биліктің XIVғ. Ортасына дейінгі
мұралануына көз жүгіртелік. [16]
XIVғ. Бірінші ширегінде қайтыс болған парсы патшасы тарихшысы Рашид
ад – дин мен XVғ. бірінші ширегінде жазылған Натанзидың еңбектерінде Орда
Еженнен бастап, Тоқтақия ханға дейінгі Ақ Орда (Орда Ежен ұлысы) хандарының
билік құрған кездері мен сол тұстарда болған оқиғалар баяндалады. Бұл
деректер бойынша Орда Ежен Ұлысында әкесінен соң таққа көп ұлдың бірі –
Күнқырын, Қонышадан соң ұлы – Байан, сасы – Бұқа ханнан соң оның ұлы –
Ерзен, онан соң оның ұлы – Мүбәрәк қожа хан: Шымтай ханнан соң оның ұлы
Орыс хан, одан кейін оның ұлы Тоқтақия хандар таққа отырған. Дәл осындай
жағыдай Алтын Ордада да кездеседі. Батый ханнан Беркеге дейін оның ұлдары,
Батыйдың немересі Менгу – Темірден Бердібек ханға дейін, кейбір өзгерістер
болмаса, негізінен билік әкеден ұлдарына беріліп келген. Билікті
мұраланудағы бұл дәстүр моңғодық дәстүр – XIV ғасырдың ортасына дейін
жалғасып келеді. Өз ішінде белгілі бір себептерге байланысты бұл дәстүрде
аздаған ауытқулар болмаса (мысалы: Берке ханның билігі, Өзбектің билікке
келуі,) Басым көпшілігінде ол өзіндік жолды ұстанады. Оған сырттан ешқандай
күш әсер ете алмайды. Осылайша, XIII – XVғғ. тарихи дәуірдің бірінші
кезеңінде хандық билік тікелей әкеден балаға мұраға қалдырылып отырады.
Біз мұны билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің көрінісіне жатқызамыз.
Алайда, бірінші кезеңдегі бір ғасырдан астам уақыт жайдан – жай,
ізсіз өткен жоқ. Этникалық тұрғыдан алғанда, XIV ғасырдың ортасына таман
Дешті Қыпшақтағы барлық моңғолдық этникалық компоненттер трансформацияға
ұшырайды. Дешті Қыпшақтағы мұндай этникалық өзгерісті XIV ғасырдағы араб
географы, әрі саяхатшысы әл – Омари былайша баяндайды. ...Ежелден бұл
мемлекет қыпшақтардың елі болатын. Бірақта татарлар оларды бағындырып,
қыпшақтарды қоластына қаратты. Кейін олар араласып, жақындасып кетті де,
олардың жері моңғолдардың табиғи және нәсілдік қасиеттерінен асып түсті.
Олардың бәрі бір рудың адамдары секілді, қыпшақ болып кетті.... Моңғолдық
этникалық элементтердің түріктенуі немесе қыпшақтануы процесінде ислам
дінінің зор рөл атқарғанын баса айтуымыз керек. XIII ғ. 50-ші жылдарынан
бастап Алтын Орда хандарының өміріне ислам діні дендей еніп, олардың рухани
өмірінде жетекші орынға ие болды[48]. Біздің бұл ойымызға Берке ханның
өмірі дәлел бола алады.
XIV ғ. бірінші ширегінде Өзбек ханның Алтын Ордада ислам дінін
мемлекеттің ресми діні етуі, дәл осы тұста Ақ орда ханы Ерзеннің ислам
дініне кең қолдау жасауы – жергілікті тұрғындардың бәрінің, оның ішінде
моңғолдық элементтердің де мұсылман болғандығын көрсетеді. Моңғолдық
этникалық топтардың XIII ғ. басынан бастап жергілікті қыпшақтық ортада бір
ғасырдан астам уақыт бойы араласып біте қайнасуы нәтижесінде тілдік,
әдет–ғұрыптық, салт–дәстүрлік айырмашылықтар жойылады немесе барынша
азаяды. Ал ислам дінінің толық орнығуы барлық этникалық элементтерді бір
арнаға, біртұтас ортақ рухани кеңістікке топтастырады. Сөйтіп XIV ғ.
ортасына таман Дешті Қыпшақта бір ғана қыпшақтық болмыс, қыпшақтық
дүниетаным қалыптасады. Кешегі қарапайым моңғолдар қыпшақтарға, нояндар
әмірлерге, баһадүрлар батырларға айналады. Моңғолдарға дейінгі жергілікті
тайпалардың дәстүрлері, оның ішінде қыпшақтардың мұралану дәстүрі де
жоғарыда аталған әлеуметтік топтардың арасына сіңісіп орнығады. Тек қана
билікті мұралануда Шыңғыс хан дәуірінде қалыптасқан дәстүр – моңғолдық
дәстүр сақталынып қалады.
XIV ғ. 60-70 жж. Алтын Орда тарихында болған дүрбелең жылдар
мемлекеттің саяси өмірін ғана емес, сонымен бірге билікті мұраланудағы
моңғолдық дәстүрдің де іргесін шайқалтады. Осы кездерден бастап жергілікті
тайпалар мен түріктенген моңғол тайпаларының әмірлері мен бектері саяси
өмірде белсенді роль атқара бастайды. Алтын Орданың батыс бөлігінде 1360-
1380 жж. Қият тайпасының әмірі Мамай, кейіннен Манғыт тайпаларының әмірі
Едіге, ал шығыс бөлігінде қият, Исатай, оның ұлы Жыр-Құтылы, Моңғолстанда
Дулат тайпасының әмірлері хан тағына кімді отырғызуды өз қолдарына алады.
Олар хан тағына өз мүдделеріне сай келетін үміткерлерді отырғызып,
қаламаған жағдайда алып тастап отырды. Осылайша, хандық билікті
мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің принциптері бұзылады. [36]
Билікті мұраланудағы моңғолдық дәстүрдің принципіне биліктің әкеден
ініге не немере туысқа емес, тікелей ұлдарға берілуі жатты. Мұны Шыңғыс
ханның өзі іс жүзінде дәлелдейді. Ол ұлдарына бес-тоғыз мыңдық үйді еңшіге
бергенде, інілеріне 1,5-4 мыңдық түтін бөледі. Сондай-ақ 1219-1221 жж. Орта
Азия мен Қазақстанға жорыққа аттанар алдында ұлдары мен бауырлары бас
қосқан жиынды Шыңғыс хан тақ мұрагері анықтау туралы мәселе көтеріп, өзара
пікір алысқаннан кейін, кесімді пікірді өзі айтады. Тақ мұрагері болып төрт
ұлдың бірі – Үгедей бергіленеді. Осы дәстүр, яғни биліктің әкеден тікелей
ұлдардың біріне берілуі XIII ғ. басынан бастап моңғолдар билік құрған
аумақтарды қалыптасқан заң, ереже түрінде қабылданады. Ал бірақ та,
жоғарыда атап көрсеткеніміздей, бұл дәстүр бір ғасырдан астам уақыт өмір
сүріп, күшін жоя бастайды. Билікті мұраланудағы моңғодық дәстүрдің әлсіреуі
Жошы ұлысындаға саяси және этникалық процестер мен қатар жүрді және бір-
бірімен өте тығыз байланыста болды. Неғұрлым қыпшақтану процесі тереңдеген
сайын моңғолдық дәстүрдің де күшін жоя бастағанын байқаймыз. Сөйтіп, XIV ғ.
ортасына таман Жошы ұлысында моңғолдар үстемдігі кезеңінің аяқталуы
этносаяси дамудың нәтижесімен қатар, билікті мұраланудағы Шыңғыс хан
енгізген тәртіптің де жойылуынан деп түсінеміз.
XIV ғ. ІІ жартысы мен XV ғ. ортасына дейінгі аралықтағы Қазақстан
территориясында болған саяси оқиғаларды моңғолдарға дейінгі қыпшақтық
дәстүр мен толық жойыла қоймаған моңғолдың дәстүр арасындағы күрестер
байқалады. Алтын Орданың тағымды Тоқтамыс ханнан Барақ ханға дейінгі
аралықта, (1395-1428 жж.) 15-ке жуық адам таққа отырады[26]. Олар: Орыс
ханның, Тоқтамыстың, Темір-Құтылық ханның ұрпақтары болатын. Олардың
бірнешеуі ғана өздерінен соң билікке ұлдарын отырғыза алса, көпшілігі
әмірлер мен бектердің қолдауымен тізгінді ұстаған. Сол көшілігінің бір –
бірімен туысқандық дәрежесі аға, іні, немере туыс болып келеді.
Нақтылап айтар болсақ, Тоқтамыстың ұлдары: Жалаладдин, Керімберді,
Кебек, Жаппарберді, Мұхаммед, Шәдібек ханның, Дервиш оғыланның ұлдары және
т.б. Жошылық хандар таққа отырады. Ал 1428 ж. Барақ ханнан соң Ақ Орда тағы
Шайбанилық сұлтандардың үлесіне тиеді. Билікке 17 жасар Әбілхайыр хан
отырады. Әбілхайырдың билікке келуі деректерде біршама жақсы баяндалады.
Мұнда да жергілікті әмірлердің шешуші роль атқарғаны анық көрініп тұр. 40
жылдай Дешті Қыпшақта хан болған Әбілхайыр хан және оның немересі Мұхаммед
Шайбани хан өздерінің іс - әрекеттері арқылы бұрынғы моңғолдық тәртіпті
енгізуге күш салады. Мұндай іс - әрекеттер жергілікті ру-тайпа басшыларының
қарсылықтарына ұшырап отырады. Оның бір дәлеліне – 1457 ж. Сығанақ түбінде
көшпелі өзбектер мемлекеті басшысының ойраттардан жеңілуі жатады.
Жеңілістің көп себептерінің біріне Дешті Қыпшақ әмірлерінің хан жарлығына
құлақ аспай, әскер жібермеуі, оған деген жасалған қарсылықтың, наразылықтың
бір көрінісі болды.
Ал Мұхаммед Шайбани болса, бұл мәселеде атасынан озып, моңғолдық
ежелгі ережені Мауренахрда заңдастыруға тырысады. Сол себепті де ол 1505-
1509 жж. Бірінші рет Герат, Бұхара қалаларында жергілікті дін басыларының
қатысуымен осы мәселені күн тәртібіне қояды. Пікір – сайысқа тікелей
қатысып, өз ойларын білдірген адам, ол Михман наме Бухара кітабының
авторы Фазлаллах Ибн Рузбехан Исфахани болды. Кітаптың екінші тарауы –
Туған ұл бар кезде немерені мұрагерлікке тағайындау туралы пікір сайыс
деп аталады. Шайбани ханның бұл пікір сайысты ұйымдастыруда өзіндік бірнеше
мақсаты болған дейміз[24]. Біріншісі, ол - Әбілхайыр ханның тікелей
немересі болғандықтан Мауренахрдағы өз билігін заңдастыру және Дешті
Қыпшақтың билігіне құқы бар екендігін дәлелдеу, екіншісі, билікті мұралану
жүйесінде бұрынғы моңғолдық дәстүрді қайта енгізу болған. Бірақта алғашқы
пікір – сайыстарда жергілікті дін басылары құрандағы аяттарға сүйене отырып
мұрагерлік жөнінде мынадай тұжырымдар айтады: егерде адам қайтыс болып,
оның артында ұлы және атасы тірі кезінде қайтыс болған тағы бір ұлдың
баласы, яғни атасының немересі қалса, онда ұл мен немере мұраны бірдей
алмайды. Улемдердің біржақты пікірі бойынша, туған ұл немерені
мұрагерліктен шеттетеді және Ешқашанда бұған қарсы фактілер болмайтыны, -
деп жазады ибн Рузбихан. Оның әрі автор ата – бабаларымыздың бірде біреуі
мұрагерлікті теңестіреді деп ойламаймын , - деп өз ойын білдіреді.
Рузбиханның бұл дерегінен бірнеше ой қорытуға болады:
А) мұрагерлік жөнінде жергілікті түркі тілдес тайпалар мен шариғарт
жолының ұқсастығы;
Ә) олардың моңғолдық дәстүрден айырмашылығы;
Өз ойын мойындату үшін Мұхаммет Шайбани хан Шыңғыс ханның ясасында
жүгініп, бір адам өз әкесінің тірі кезінде қайтыс болып, оның артында ұлы
қалса, онда ол немере атасының басқа ұлдарымен бірге мұрагерлікте
теңестіріледі, деп ежелгі моңғолдық дәстүрді жүзеге асырмақ болады.
Бірақта жергілікті дін басыларының пікірі өзгеше болғандықтан, Мұхаммед
Шайбани хан нақты бір шешімге келе алмайды.
Ресми билікке келген билікке келген ежелгі моңғолдық дәстүрді енгізу
үшін жергілікті дін басыларымен есептесуі билікті мұраланудағы жергілікті
дәстүрдің әлеуметтік топтың ең жоғарғы сатысына да жеткенін көрсетсе, [26]
ал улемдердің өз пікірлерінен қайтпай немесе Шайбани ханның нақты бір
шешімге келе алмауы – жергілікті дәстүрдің моңғолдық дәстүрді толық
жеңгенін дәлелдейді.
XVғ. II жартысында Дешті Қыпшақ толық жойылған моңғолдық дәстүр XVI
ғ. алғашқы жылдарында Мауренахрда да жеңіліске ұшырайды. Оның дәлеліне,
Мұхаммед Шайбани хан 1511 жылы қайтыс болғаннан кейін билікке оның ұлы
емес, жасы үлкендігіне қарай Әбілқайыр ханның ұлы Көшкінші ханның келуі
жатады.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, моңғолдық дәстүрді Дешті Қыпшақ толық
жойған күш, ол – бұрынғы, қыпшақтық дәстүр болды. Ол қайта жаңғырып,
әлеуметтік құрылымның барлық топтары арасында таралады. Бұл дәстүр
жергілікті халықтың басқа да әдет ғұрыптары, салт – дәстүрлері секілді
билеуші топтың санасына сіңеді. Ал оның билікті мұралануда қолданылуы Керей
мен Жәнібек сұлтандар тұсында жүзеге асады. Кезінде Барақ ханға қолдау
көрсетпеген жергілікті ру – тайпа басшылары арада 30 – 40 жыл өткенде оның
ұрпақтарына қолдау көрсетеді, Әбілхайыр ханнан бас тарта бастайды. Оның
көптеген себептерінің біріне – біз қарастырып отырған мәселе – билікті
мұралану мәселесіндегі талас-тартыстар, күрестер жатты. Барақ, Әбілхайыр
хандар мұралану жолында моңғолдық дәстүрді қолдаса, Керей мен Жәнібек
сұлтандар жергілікті халықтың дәстүрін өздері қабылдап, мемлекеттік жүйеге
енгізеді[7]. Жаңадан құрылған Қазақ хандығында моңғолдық дәстүр бойынша
Барақ ханның ұлы Жәнібек отыруы тиіс болса, жергілікті дәстүрдің ықпалымен
Керей таққа отырады. Осылайша, моңғолдарға дейінгі Дешті Қыпшақ
тайпаларының әдет – ғұрыптары толығымен тек қарапайым моңғолдық этникалық
элементтердің ғана емес, сонымен бірге Шыңғыс ұрпақтарының күнделікті өмірі
мен ел билеу, билікті мұраланудағы дәстүрлеріне де терең сіңеді. Ал жаңадан
құрылған мемлекет,- Қазақ хандығы – толық қанды халықтық мемлекет болып
есептеледі.
Хандық билікті мұраланудағы қыпшақтық дәстүр мен моңғолдық дәстүр
арасындағы XIII-XV ғғ. Дешті Қыпшақтың этносаяси дамуындағы бір бағыт болды
және бірінші дәстүрдің әлеуметтік құрылымының барлық топтары арасында, оның
ішінде жоғарғы билеуші топтардың да арасында жеңіске жетуі – жаңа ұлттық
мемлекеттің құрылуында маңызды роль атқарады деп санаймыз.
Дала өркениетінің құрамды бөлігі болып табылатын дәстүрлі қазақ
қоғамындағы биліктің екі түрі: саяси және потестарлы жүйесі орын алғандығы
қазақ мемлекеттігінің қалыптасуы мен дамуы тамырлары тереңде жатқанын
байқатады. XVIII ғасырдағы Қазақ хандығы мемлекеттің далалық дәстүрлерін
бойына жинақтаған иерархиялық әлеуметтік-саяси құрылым болып табылады. Кез-
келген этностың мемлекет болғандығына мысал сол халықтың басына келген
топтың жоғарғы билігін заңды деп мойындау болатын болса, қазақ қоғамы
сословиелік құрылымы жетілген, қалыптасқан этно әлеуметтік организм екені
аян. Қазақ хандығында жоғарғы мемлекеттік саяси билік хандар мен сұлтандар
қолында шоғырланған. Хан деген атақ Еуразия кеңістігінде өмір сүрген
түркі және моңғол халықтарына ортақ екені осы екі ел көне ескерткіштері
арқылы мәлім. Осыған орай Құрбанғали Халид еңбегінде Хан түркі тілінде
ерекше көңіл бөлетін ұлық шен, арабша – Әмір, ажам – падишах деген сөз
осымен сарындас. Ханнан да жағары дәрежеге хақан, яғни хандар ханы,
кейбір батыс елдерінде император дегені осыған сай келеді деп атап өткен.
Қазақ қоғамындағы билеушілер туралы орыс құжаттарында біршама деректер
келтірілген. Солардың ішінде хандық билік туралы Брокгауз - Ефранда
арнайы мақала берілген. Онда Хан - татар тектес шығыс халықтары
билеушілерінің титулы, оның ертедегі түрі қаған болуы мүмкін дей келе
хандық билік институтының құрылымы мен жүзеге асу жолдарын көрсетеді.
Қазақ қоғамындағы хандар харизмалық билік өкілдері болған. Харизма
сөзін грек тілінен аударғанда тәңір сыйы деген ұғымды білдіреді. Қазақ
халқы түсінігіндегі баламасында ел үшін тәңір сыйлаған құт немесе ерекше
қасиеттер дарыған киелі, киелі тұлға деген ұғымды білдірген. Осы аталған
сөздер халық санасында қандай ұғымды білдіріп, қай мағынада қолданылған?
Бұл туралы көрнекті ағартушы Ш. Уәлиханов былай деп жазады: Қазақтар киеге
үлкен мән береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір жануарлар мен
құстарды көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы
аталғанды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру адам баласына байлық пен
бақыт – құт әкеледі деп түсінеді[8]. Ал осы кәделерді ұстамау, киелерді
құрметтемеу жоқшылыққа душар етеді. Жан – жануарлар мен заттардың киесін
қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары кесір деп аталады.
Демек, зерттеуші этнограф құт халық өміріне бақыт пен байлық әкеледі деп
түсіндіреді.
Халық ұғымында құт сөзі бақыт, байлық, молшылық мағынасында
қолданылғанын ел аузында сақталған Құтты қонақ келсе, қой егіз табады,
құтсыз қонақ келсе, қойға қасқыр шабады деген сынды мақал – мәтелдер
айғақтаса керек.
К.Ибраева Еуразия кеңістігінде өмір сүрген түркі халықтарының
жалпыға бірдей ортақ мәдениетін және өзара ұқсастығын айта келе, құт
сөзіне анықтама берген. Зерттеуші түркі халықтарына ортақ құт сөзікөне
ирандықтар түсінігінде сәйкес патша билігінің харизмалық екенін анықтайтын
фарн терминін аударғанда қайырлы тағдыр, бақыт, патша мәртебесі
деген мағынада қолданылатынын атап өткен. Дала өркениетінің құрамды бөлігі
болып саналатын дәстүрлі қазақ қауымы ақ киізге көтеріп, қастерлеп сайлаған
хандарына халыққа бақыт, байлық, тыныштық әкеледідеп көп үміт күткен[16].
Ал тарихымызды этномәдени тұрғыда қарастыруға мүмкіндік беретін халық ауыз
әдебиеті мен оның кіндік тұлғаларының бірі Мәшһүр Жүсіп шежірелерінде
айтылған астында тіреуі, үстінде байлауы жоқ, садағын сағымға ілген
баланың Алла өмірімен дүниеге хан болу мақсатында келгені туралы
әңгімелері хандық билікке деген халық көзқарасын аңғартса керек. Мәселен
бір әңгімесінде: Бұхар ханы айтты: Әй, балам, мен артық па, Абылай
артықпа? деді. Бала айтты: Абылай атасы сабағын сағымға көтерткен. Нұрдан
пайда болған. Сіздің атаңыз Ақ маңғыт, Тоқ маңғыт. Біздің қазақтың балалары
ойнағанда: Маңғыт, аузыңа саңғыт - деп ойнайды. Түбі-тегің маңғыт жақсы
болатұғын болса, ауызға өйдеп алынбас еді деген жауабынан байқауға болады.
Қазақ менталитеті салт-дәстүрін жақсы білетін Шыңғыс хан ұрпағы Шоқан
Уалиханов қазақ арасындағы, яғни этноәлеуметтік құрылымнан орын алған
ақсүйек аталатын төрелер туралы жаза келе Халық ұғымында олар күн
нұрынан жаратылған, демек, ерекше жаралған, тәңірлік тегіне қарай билік пен
құрметке бөленіп жүреді деп атап көрсеткен.
Бұл пікірді XVIII ғасырда қазақ даласына саяхат жасаған неміс
этнографы И.Георгиде қуаттайды. И.Георгиденің айтуынша Қазақтар
хандарының ырқына қатты көрінбегенмен ерекше қасиетті тұлға ретінде құрмет
тұтады. [11]
Патша үкіметі қазақ даласын отарлау мақсатында өз бағдарламасын
жүзеге асыру үшін жекелеген билеушілердің күші мен беделін пайдалану
мүмкіндігін жоққа шығармағанымен хандық биліктің әлсіреуін көздеген. Бұған
генерал-губернатор И.Непюлевтің сөзі айғақ бола алады.
XIX ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамы мен оның потестарлық саяси
жүйесіндегі хандық биліктің маңызын түсінген орыс шенуліктері хан сайлау
рәсіміндегі ең түйінді шешім – ақ киізге көтеруіне тыйым салады. Орынбор
генерал-губернаторы П. Болконский өз патшасына жасаған мәлімдемесінде: И
так основываясь на высочайшем соизволении, я нашелся в необходимости
представить на волю киргиз-кайсацкому народу избрать каждый из двух партий
достойнейшего султана в ханское достоинство. Но при сем воспретил им
строжайше, чтобы избраемого в ханы не осмеливались сажать на белую кошму по
киргизскому обычаю для качания в знак признания его ханом... деп
көрсеткен[40]. Бұдан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz