Қазақтың ұлттық аспаптарын музыкалық-дидактикалық ойын барысында қолдану тәсілдері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Музыка сабағында музыкалық.дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.1 Музыкалық.дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік мәні
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық.дидактикалық ойындарды пайдалану барысы...
II Сабақ және сабақтан тыс барысында музыкалық.дидақтикалық ойындарды пайдалану тәжірибесі
2.1 Мүсілім Базарбаев атындағы № 138 мектеп . гимназиясында бастауыш сыныптардағы тәжірибелік жұмысты ұйымдастыру барысы
2.2 Қазақтың аспаптық дәстүрінің музыкалық.дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Музыка сабағында музыкалық.дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың теориялық мәселелері
1.1 Музыкалық.дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік мәні
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық.дидактикалық ойындарды пайдалану барысы...
II Сабақ және сабақтан тыс барысында музыкалық.дидақтикалық ойындарды пайдалану тәжірибесі
2.1 Мүсілім Базарбаев атындағы № 138 мектеп . гимназиясында бастауыш сыныптардағы тәжірибелік жұмысты ұйымдастыру барысы
2.2 Қазақтың аспаптық дәстүрінің музыкалық.дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асырылуы
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
--------------------- Ш.Б.Құлманова
Педагогика және музыкалық білім беру әдістемесінен
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақтың ұлттық аспаптарын музыкалық-дидактикалық ойын барысында
қолдану тәсілдері
050106 – Музыкалық білім мамандығы бойынша
Орындаған: _______________________Жәкеева Ә.Қ.
IV к.4ж. (кб)
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., проф. м.а.: __________________ Бекмұхамедов Б.М.
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
I Музыка сабағында музыкалық-дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың 5
теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік 5
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық-дидактикалық ойындарды 16
пайдалану
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
II Сабақ және сабақтан тыс барысында музыкалық-дидақтикалық 36
ойындарды пайдалану тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Мүсілім Базарбаев атындағы № 138 мектеп - гимназиясында бастауыш 36
сыныптардағы тәжірибелік жұмысты ұйымдастыру барысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Қазақтың аспаптық дәстүрінің музыкалық-дидактикалық ойындар 40
арқылы жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер тізімі 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Қосымшалар 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Өзектілігі. Бүгінгі күні, экономикалық, идеологиялық және мәдени
дағдарыстар кезінде белсенді шығармашыл және жеке дара тұлға тәрбиелеуде
үлкен мән жатыр. Қазір белсенді шығармашыл балалар тәрбиелеуге үлкен көңіл
бөлінуде. Себебі өмір жан-жақты күннен-күнге қызықты әрі күрделеніп барады.
Қазіргі өмір адамдардан жаттанды, үйреншікті істерден гөрі, ойдың тездігі,
үлкен және кіші кедергілерден шығармашылық түрде өтуін қажет етеді, және де
зеректілік, жаңаша ойлау, өз-өзіне баға беру, байланыстарды табу секілді
ойдың ерекше сапалары шығармашылық қабілеттерді құрайды.
Мектептің, мұғалімдердің, ата-аналардың алдында тәрбиеленіп жатқан бала
тек қана саналы қоғам мүшесі, денсаулығы мықты азамат болуымен шектелмеуі
керек деген үлкен күрделі мақсат тұр. Ол бала тағы да инициативты,
шығармашыл, жаңаша ойлау қабілеті бар, өмірді жақсы жағына өзгерте алатын,
не болмаса соған үлесін қосатын азамат болуы керек. Ойын — баланың
шығармашылдық қабілеттерін дамытуда, қиялдау және өздік жұмыс атқаруда
жақсы тәсіл болып табылады. Ойынның білімділік және тәрбиелік маңызы зор
екендігі туралы атақты педагог-психологтар (Д.Эльконин, К.Ушинский,
П.Блонский, Л.Рубинштейн) көп айтқан. Ал музыкада ойынды әртүрлі жағынан
көруге болады. Нақтырақ айтса ойын жеке тұлғаның әртүрлі, соның ішінде
музыкалық қабілеттерін дамытуға жол салады.
Музыкалық-дидактикалық ойындардың балалардың шығармашылық дамуында
үлкен мәні бар екендігін Н.Кононова, Н.Ветлугина, Л.Венгер, Е.Зворыгиналар
атап айтқан. Музыка педагогикасының басқада белгілі зерттеушілері
(Г.Радвил, О.Апраксина, Г.Ригина, П.Халабузарь, Т.Орлова, Э.Эксанишвили
т.б.) музыкалық-дидактикалық ойындардың тәрбиелік және білімділік
мүмкіндіктеріне көп көңіл аударады. Бірақ көптеген авторлар музыкалық-
дидактикалық ойындардың балалардың білімділік, тәрбиелік және шығармашылық
дамуына үлкен әсері бар екенін атап көрсетседе, оны көбіне мектепке дейінгі
балалармен жұмыс істегенде ғана пайдаланады. Музыкалық педагогика
мәселелеріне арнайы шыққан әдебиеттерде, музыкалық-дидактикалық ойындарының
жалпы білім беретін мектептерде пайдаланылуын және толық зерттелгенін таба
алмадық. Шынымен де іс жүзінде жалпы білім беретін мектептерде музыкалық-
дидактикалық ойындар оқушылар арасында ән сабақтарында өте сирек,
жеткіліксіз мөлшерде, не болмаса мүлдем өткізілмейді. Осы зерттеудің
шешілмей тұрған мәселелерінің бірі ол бастауыш оқушысының бейнелеу,
суреттеу арқылы ойлау қабілеті
мен оны музыкаға үйрету түрлері арасындағы қарама-қайшылықтары, бұны
жетілген және зерттелген оқу методикасы есепке алмайды. Ал мұғалімдер болса
сабақ өткізгенде ескі методиканы пайдаланып, балалардың шығармашылық
қабілеттеріне аз көңіл бөледі. Егер оқу материалын түсіндірген кезінде ойын
элементтерін пайдаланса, ол баланың ой-өрісін дамытады, сабақты да оқушы
жақсы түсінеді. Сол себептен бізді осы тақырып өте қызықтырды, оның
қажеттілігі жоғарыда жазылды.
Зерттеудің мақсаты - бастауыш сынып оқушылар музыка сабақ барысындағы
қазақтың ұлттық аспаптарын игерудегі музыкалық-дидактикалық ойындарды
пайдалану жолдарын теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
Зерттеудің нысаны – қазақ орта мектебіндегі сабақ-оқу барысы.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларымен қазақтың ұлттық музыкалық
аспаптарын музыкалық-дидактикалық ойындар арқылы игеру жолдарын анықтау.
Зерттеудің болжамы – егер Музыка пәні бойынша сабақ барысында
музыкалық-дидактикалық ойындарды пайдаланса және сол ойындардың арқасында
оқушылардың қызығушылығын арттырса, онда қазақтың ұлттық аспаптарын тану
процесі тиімді болады.
Зерттеудің міндеттері:
* Ойын ұғымына мінездеме және сараптама беру;
* Бастауыш сыныптарда музыкалық-дидактикалық ойындарды қолдана отырып
музыка сабағының құрамын айқындау;
* Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
мақсатында қазақтың ұлттық аспаптар бойынша музыкалық-дидактикалық
ойындарды пайдалану жолдарын іздестіру.
Зерттеу әдістері: зерттеудің тақырыбына байланысты әдебиетке жалпы шолу
сараптау, педагогикалық бақылау, музыка пәнінің мұғалімдерімен сұхбаттасу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Оқу барысындағы музыкалық-дидактикалық ойынның мән-мағынасы;
Қазақ ұлттық музыкалық аспаптардың түрлері мен, оған байланысты
музыкалық-дидактикалық ойындардың ерекшеліктері.
Зерттеудың тәжірибелік маңыздылығы: Болашақ музыка мұғалімдердің
мектептегі сабақта және сабақтан тыс жұмыс кезінде, педагогикалық машықтау
өткізу барысында қолдануға болады.
I ТАРАУ Музыка сабағында музыкалық-дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың
теориялық мәселелері
1.1. Музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік мәні
Ойын бала болмысымен тығыз байланысты. Оны бала тәрбиесіндегі маңызды
құрал ретінде қолдану ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ол балалардың тату-
тәтті ұжымын ұйымдастыруда, еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыруда,
шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Барлық
аталған тәрбиелік тәсілдер ойын арқылы жүргізіледі, себебі ойын баланың
психологиялық дамуына, оның тұлға ретінде қалыптасуына, жігер, қайрат,
ұстамдылық, қызығушылық сияқты қасиеттеріне әсер етіп дамытады.
Ойын, ойнау сөздері өте көп мағына береді. Д.Б.Эльконин өзінің
Ойын психологиясы атты еңбегіңде (1976ж.) былай деген: Ойын сөзі көп
мағынада қолданылады, тура және астарлап айтылады, мысалы отпен ойнау
немесе табиғат ойындары және кездейсоқ жағдайда – тағдыр ойыны. Ал
ойнау сөзі музыкалық шығармаларды және пьесаларда рольдерді ойнағанда
көңіл көтеру мағынасында қолданылады, ал астарлап айтылуында – комедия
ойнау; басқа жағдайда жақтырмау кезінде жүйкеде ойнау; бір жерде жақсы
жұмыс атқаруда – басты рольде ойнау; тәуекел ету – өмірмен ойнау; бір
нәрсеге үстірт қарау – отпен ойнау; адамдармен ойнау; ерекше жалтырап
көріну – суда күн сәулесі ойнап тұр, толқындар ойнап тұр [1, 13 б].
Ойынды зерттеуге және сипаттауға арналған ертедегі еңбектердің ішінде
Е.А.Покровскийдің Ерте Россиядағы балалар ойынына жүйелі сипаттама еңбегі
бәрімізге белгілі; ал Ф.Бойтендайк (1933) ойын сөзінде еркіндік пен
басылу, қуаныш пен көңіл көтеру деген мағына жатады дейді; Ж.Калларитс
(1940) У.М.Гелассера және басқа да зерттеушілердің ойын туралы еңбектері
көп.
Ойын теориясын бірінші болып зерттеген XIX ғасырдың ойшылдары –
Ф.Шиллер [2], Г.Спенсер [3], В.Вундт [4]. Олар ойынды әлемдегі ең көп
тараған құбылыстармен салыстырған, ойынның жаратылысы өнер туындауымен
бірге шыққан дейді. Олар ойынның бастауы ләззат алуда деп санады. В.Вундт
басқаларға қарағанда ойынның туындауына дәлірек деректер айтқан. Ол былай
деп жазады: ойын – еңбек баласы. Ойын күрделі еңбектің түп нұсқасы, ол
қашан болса да уақыт бойынша озып келеді. Ойын өзінің нәтижесін еңбектегі
пайдалы мақсатта көре алады, сондықтан нәтиже ең жағымды қорытынды болып
есептеледі, ал оның артында еңбек тұр емес пе [4, 181 б].
Бірақ ойын түсінігіне қарама-қайшы келетін көзқарастар да бар екен.
Мысалы, Дж.Калларитс (1940) ойынды мүлдем жоққа шығара отырып, оны басқа
шығармашылықтармен теңестіруге болмайтынын айтады.
Ал А.Х.Шлосберг (1947) ойынды ерекше түсінік деп есептейді, оны
психологияда да зерттеуге пайдасыз, босқа уақыт кетірумен теңестіреді.
Осы көзқарастарға қарсы шыққан Д.Б.Эльконин бұл жарты ғасырлық
талпыныстар ойынның жалпы теориясын таппағаннан шыққан дейді. Д.Б.Эльконин
айтуы бойынша: Балалық шақ кезеңіне лайықты ойынды жоққа шығарғым
келмейді; бұл жерде сол авторлардың биологиялық және психологиялық
тұжырымдары дұрыс дәлелденбегенін айтқым келеді, себебі осыдан теорияны
шығаруға болмайды [1, 85 б]. Автордың пікірі бойынша балалардың білімділік
қозғалыстары мен түсініктері ойын кезінде қалыптасады және де оның орны
психологияда ерекше болып саналады.
Д.Б.Эльконин Ойын адамның істерін қайталайды, одан адамның қоғамдық
адамгершіліктік мәні яғни адамдардың араларындағы тапсырмалар мен нормалар
шығады – деп қорытады [1, 20 б].
Ойын бала үшін бұл өмірде негізгі іс екені бұрыннан белгілі. Оның
балаға педагогикалық және дидактикалық жағынан алғанда әсері көп.
Бала ойындарын зерттеп жүрген адамдар ойын бала үшін бір рольде
ойнаумен тең екендігін айтады (Р.И. Жуковская, Т.А.Маркова, Р.Альт т.б.).
Бала ойынға қызығатын себебі, оның нәтижесінде бір көрінбейтін сиқырлы
қиял тұрған сияқты. Баланың қиялы қоршаған ортадан шығады: тастарды, құмды
көрген бала айтады: Келіндер, дүкен ойынын ойнайық. Бірақ бұл қосымша
шарт. Ойын негізі бір жағымды ой, іс айту үшін шыққан: ол жалпы өнерге
жақын болып тұр. Бала үшін бір оқиға үлкен мән алады, барлығы оған
икемделуі керек. Ол қоршаған ортаға басқаша қарайды, өз көзқарасы бар.
Ойынға берілгендіктен сол жерде тұрған диванның шеті атқа, не болмаса
кемеге, т.б. керекті затқа айналады. Баланың қиялдағаны бір рольде ойнап
өзін-өзі біреуге ұқсатқысы келгені, яғни шыныменде өмірде сондай болғысы
келгені [5, 45 б]. Ойын кезінде бала міндетті түрде бір рольде ойнайды,
ол жаңаша бір жағдай туғызады – деп Дж.Селлиде өз пікірін ортаға салады
[5, 47 б].
Тек XIX ғасырдың соңында ғана ойын арнайы зерттеле бастады. Ойын
психологиясын зерттегендердің бірі У.К.Гроос. Өзінің теориясын ол өзін-өзі
тәрбиелеу немесе жаттығу теориясы деп атаған. Оның тезистері төмендегідей:
Әрбір тірі жанның туғанынан өз қимылына ыңғайлы бейімділігі бар болып
келеді, ал ең жоғары дамыған жануарлар өздерінің табиғи ерекшелігіне
байланысты бір іске өзінен-өзі ұмтылып тұрады, ол өскен сайын күшейе
түседі.
Жоғары жетілген тірі жанның, әсіресе адамдардың туа біткен реакция, яғни
организм жауабы қаншалықты керек болса да өмірдегі қиындықтарды шеше
алмайды.
Жоғары жетілген, дамыған тірі жандардың барлығыныңда балалық шақтары бар,
яғни өсу, жетілу уақыттары, сол кездері ол өзі-өзінің өмірін билей алмайтын
кез; сол кездері оны ата-анасы тәрбиелеп, көмек көрсетіп дұрыс бағыт беріп
отырады.
Балалық шағында ол өмірге қажет нәрселерді жинайды, бірақ бұл туа біткен
реакция емес, сондықтан адамға өте ұзын балалық шақ берілген екен – себебі
дайындық көбірек болса, жұмыста үлгілі болады.
Балалық шақтың арқасында әртүрлі қабілеттер жиналады. Ең мәнді және ең
табиғи жолы осы қабілеттерді жинауда өз–өзінен сыртқа шығуды ойлайды, соған
ұмтылады, солай болған сайын тағы да адам бойына жаңа қабілеттер біте
береді. Сонымен бар негіздің үстіне тағы да жаңадан қабілеттер жиналып
қосыла береді.
Жас жеткіншектер ересектерге қарап өседі, сондықтан да олардың қабілеттерін
өздеріне еріксіз алады.
Егер сырттан ешкім араласпай, бала өз бетінше өз ойымен, қабілеттерін
нығайтып, дамытып жатса, онда біз бұл процесті ойынның алғашқы пайда болуы
деп қарастырамыз [6, 70-71 б].
Ойынның мағынасы туралы К.Гроос өзінің Баланың жан дүниесі (1916 ж.)
атты еңбегінде: Егер икемделу балалық шақтың негізгі мақсаты болып
есептелсе, онда ойынға үлкен орын беріледі, сол себептенде біз бала
болғандықтан ғана ойнамаймыз, балалық шақ ойнау үшін берілген деп батыл
түрде айта аламыз [6, 72 б].
Бұл теория туралы жазған авторлардың барлығы ойынды сырт қалдырмаған.
Олардың ішінде шетел авторлары – Р.Гаупп, В.Штерн, К.Бюллер, ал орыс
психологтарынан – Н.Д.Виноградов, В.П.Вахтеров және басқалар. Ойынға қарсы
сын айтқандар да бар. Мысалы, Э.Клапаред К. Гроос ойынды ең маңызды, ең
керекті балалық шақтың элементтерінің бірі деп есептейді, алайда ойынның
жаратылысы, табиғаты жайлы еш нәрсе айтпаған деп жазады [7, 48 б]. Ал
В.В.Зеньковский, К.Гроос теориясын психологиялық сараптама бойынша әлсіз
дейді, оның ішінде ойын психологиясын бала психикасымен байланыстырғысы
келмейді.
Қорыта айтқанда баланың қоғамдық және психологиялық дамуына ойынның
үлкен мәні бар және тұлға ретінде қалыптасуында зор үлесі бар. Біздің
мақсатымыз ойынның қоғамдық-психологиялық ерекшеліктері туралы емес, себебі
бұл аспект нақтылық негізді, және арнайы құрал-сайманды талап етеді. Біздің
ойымызша келешек зерттеушілер үшін бұл өте мәнді шешілмеген мәселе.
Ойын психологиясының мәселелері туралы Ф.Бойтендайк, З.Фрейд,
М.Ловенфельд, В.Штерн, А.Адлер және т.б. зерттеушілер жазған. Жоғарыдағы
зерттеушілер ойынды биологиялық жаратылысы жағынан қараған еді, ал ойынның
психологиялық табиғаты шеттеліп қала берген. Олар ойын күрес және бағыну
инстинктерін (В.Штерн, А.Адлер), яғни сексуалдық қатынастар (З.Фрейд), туа
біткен қайталау және бостандыққа талпыныстарды (Ф.Бойтендайк) оятады, деп
есептеген.
Бірақ шығармашылықтың психофизиологиялық маңыздылығы туралы айтылса да,
оның үлкен бір кемшілігі, оның қоғамдық бағыттары мүлдем қарастырылмаған.
Ал Д.Б.Эльконин, керісінше, өзінің көңілін осы айтылған ойынның
қоғамдық бағыттарын зерттеуге аударды. Ойынның адамның шығармашылық
сезімталдығы мен адамдардың арасындағы қарым-қатынастарының икемділігін
көрсетеді, ойын өмірден ғана алынбайды, ал өзінің жаратылысы бойынша
қоғамдық мәні бар, ол баланың қоғамдағы өмірінен алынады [1, 32 б].
Көтеріліске дейінгі орыс психологиясында ойын туралы К.Д.Ушинский мен
А.С.Сикорский жазған. К.Д.Ушинский жеке тұлғаны дамыту үшін ойынның
моральдық жақтарын айтқан [8], ал А.С.Сикорский жеке тұлғаны білім беру
және тәрбиелеу жағынан дамытуда ойынның үлкен мәні бар екенін айтқан [9].
Совет өкіметінің кезіндегі психологтар: М.Я.Басов, П.П.Блонский,
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Н.Узнадзе ойын туралы өз еңбектерінде
жазған. Бірінші болып ойынның ішкі дүниесіне мән беріп қараған М.Я.Басов
болды (1931 ж.). Автордың айтуы бойынша, ойынның мағынасы және тура
бағыттылығы бар болса да, жоқ болса да, негізгі болып саналатыны мақсаты
емес, мазмұны да емес, іс жүргізушілігі, мазмұны мен бағыты сыртқы түрін
береді, ал ішкі дүниесіне мән берілмейді [10, 344 б].
Басқа көзқарасты совет өкіметі кезіндегі П.П.Блонский деген психолог
білдірген. Ол да Дж.Калларитс сияқты ойынды ерекше шығармашылық деп
санамаған, бірақ соңғы зерттеушіден гөрі ойынды баланың драмалық өміріне
жатқызған.
П.П.Блонский өзінің Педология (1934) еңбегінде былай деп жазған:
Балаға жүргізілген тәжірибелік зерттеулерді ойын деп айтуға болмайды. Өз
кезегінде драмалық ойындар мен еліктеу ойындары баланың драмалық өнері
болып табылады. Қозғалыс ойындары драмалық іске жатады, онда жүгіру үлкен
роль ойнайды, ал интеллектуалдық ойындар өзінің жаратылысы бойынша –
көрініске жатады (жауынгерлер соғысы т.б.). Сонымен қортып айтқанда ойын
деп жүргеніміз ол баланың драмалық өнері, құрылыс көрінісі [11, 109 б].
В.Н.Всеволодский-Гернгросс өзінің ССРО халық ойындары (1933 ж.)
кітабында былай жазған: Жоғарғы мәдениетте педагогика қоғамның ерекше бір
түріне айналғандықтан — бала болсада не үлкен адам болсада -өзіне керекті
білімді оқу арқылы аз уақытта жоғарғы дәрежеде ұтымды түрде алады.
Педагогикалық, дидактикалық ойынның мағынасы түсіп барады – деп жазған
[12, 18 б].
Ал Д.Б.Эльконин өзінің Ойын психологиясы кітабында (1999 ж.)
керісінше айтқан ойын қазіргі бала үшін ең негізгі шығармашылық түрі. Автор
ойынды бір-бірінен бөлмей баланың жеке дамуымен бірге қарайды. Эльконин
В.Н.Всеволодский-Гернгроссты сынап былай деп жазады: Егер ойынның
дидактикалық міндеті азайса да, ол баланың дамуына әсері азаяды деген сөз
емес, әсіресе баланың мектепке бармай тұрған кіші кезінде. Керісінше, бала
есейіп үлкендердің істейтін жұмысынан бас тартқан кездерінде, ойынның мәні
бала үшін өседі [1, 24 б].
Л.С.Выготский ойын психологиясын баланың психикалық міндеттерімен
біріктіріп қараған. Ол ойынға қоғамдық мінездеме береді. Егер біз адам
баласының ойнап жатқан кезіне қарасақ, ол өзінің болашақ өміріне дайындалып
жатқандай болады. Мысалға, аңшылыққа, аңдардың іздерін табуы, соғысқа, т.б.
Бұл ойындардың қоғамдық, әлеуметтік мінездемесі бар. Үлкен адамның
жұмыстарын, іс-әрекеттерін көрген бала, оған еліктейді, ойында ол негізгі
қоғамдық қарым-қатынастар жасайды және мектепке келген кезінде қоғамдық
болашақ өмірге бірталай дайындықпен келеді [13, 45 б].
Л.С.Рубинштейн өзінің Жалпы психологияның негіздері атты еңбегінде
(1989) ойын психологиясын ерекше бір шығармашылықтың түрі деп есептейді.
Ол: Ең біріншіден ойын дегеніміз – саналы түрдегі іс, яғни барлығы да бір
мақсатқа байланысты бірнеше шығармашылық істер [14, 187 б].
Ойын – бұл шығармашылық, ойын арқылы бала қоршаған ортаға, қасындағы
адамдарға өз көзқарасын білдіреді. Бәрін қорыта, барлық психолог -
теоретиктердің жұмыстарын алғанда, біздің айта алатынымыз – ойын ерекше, еш
нәрсеге ұқсамайтын жоғарғы психикалық міндеттен тұрады, ол өзін-өзі көрсете
алатын кез-келген қоғамдық, эстетикалық бағыты бар іс.
Ойын арқылы бала тез және дұрыс қабылдайды, себебі ойын бала үшін –
шығармашылықтың ең танымды түрі. В.А.Сухомлинский Ойында баланың
шығармашылдық белсенділігі артады. Ойынсыз ойдың дамуы толық бола алмайды,
болып та көрген жоқ... Ойын – бұл отқа айналатын ұшқын – деп жазады [15].
Сондықтан ойын кез-келген педагогикалық процестің барысында ең маңызды
тәрбие әдісі болып табылады. Ойын кезінде бала бір рольде ойнаса, не
болмаса бір ойын оқиғасында жүрсе, оның тәрбиелік мәні бар, өйткені ол іс-
әрекет жайшылықта оған жағымсыз не болмаса қиын болып көрінгенімен, дәл сол
кезде ол уайымдайды, өз бетінше басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға
тырысады. Ойын кезінде бала белсенділік, іскерлік, ұйымдастыру, күш-жігер,
батылдық, іздемпаздылық, сезімталдық, артистік қабілеттерін көрсете алады.
Сондықтан да ойын кезінде біз балағада адам баласының жан-жақты болып
өсуіне қажетті көп қабілеттерді жинай аламыз.
Ойын арқылы бала өз өмірінен үлкендердің өмірінен үлкендердің өміріне
өткендей болады, олар өздерін үлкенбіз деп сезінгісі келеді, өздерінің
оқыған кітаптарындағы кейіпкерлерге де айналады, керек болса жануарлар мен
андардың да рөліне кіреді. Ойынды дұрыстап өткізе білу керек, себебі оның
тәрбиелік мәні көп және ойын баланың қабілетіне, жас ерекшелігіне,
методикалық әдістеріне қарай болуы қажет. Жақсы педагог балалардың ойыннан
шыққан қиял шығармаларын пайдалана отырып, соған қарай олардың
шығармашылығын арттырады, қоршаған ортаны танытады. Бұл жерде әртүрлі
ойындар педагогқа көмекке келеді, солар арқылы барлық баланы өзіне тарта
білуі керек, әуелі аз, тез қимылдайтын жасқаншақ баладан бастаған жөн.
Әдетте мұғалім сабағында жақсы оқитын балаларға көп уақытын бөледі
(оған регламент бар ғой), ал баяу оқушылар көзден тыс қала береді. Ал ойын
түрінде өткізілген сабақ балалардың барлығын қамтиды, жалпы сынып деңгейін
көрсетеді. Артта қалып жатқан баяу оқушыларға ата-ананың көмегі керек.
Себебі музыкалық және әдеби білім отбасынан таралады. Мектепте алған білім
отбасында нәтиже береді. Ата-аналар мұғаліммен бірге баланың музыкалық
тәрбиесіне, біліміне жауап беруі керек. Үйінде баласымен бірге ойнап жүрген
ата-ана оның қабілеттерін күннен-күнге жоғарлатып, мектепте алған білімін
жалғастырады, ұялшақ мінезін батылдау жасауға көмектеседі. Баланы өз
бетінше еркін ойнауға үйрету керек, басқа балалармен далада, мектептен тыс
мекемелерде бірге ойнайтындай білім, тәрбие беру қажет. Балалар топталып
ойнаған кезде әркім өзінің мінезін көрсетеді, бір-бірімен араласып
білімдерін жетілдіреді.
Оларда жауапкершілік сезімі, достық сезімі пайда болады, ойынның
ережелерін сақтай біледі, ойын тәжірибесімен алмасады, үлкен достық ұжымдық
байланыста болады. Осының бәрі ойынның тәрбиелік мәні. Осындай жолмен бала
тәрбиелеудегі білімділік мақсаттар қалыптасады. Олар үлкендердің істерін
қайталау, әртүрлі заттарды үлкендердің өмірдегі қолданатын заттарының
орнына қойып дайын модельдер жасайды. Заттарды пайдалану арқылы
(ойыншықтар) бала қоршаған ортаны дүниенің пайда болуын және қоғамдық
өмірдің зандылықтарымен танысады. Жоғарыда айтылғандай біз ойынның бүгінгі
күнге ең керекті мәні тәрбиелік және білімділік деп ойлаймыз.
Д.Б.Элькониннің шешімі бойынша Қазіргі қоғамда үлкендерге арналған ойын
түрлері жоқ, оның орнын біріншіден өнердің түрлері, екіншіден спорт
ауыстырған. Ойын балалық шақта қалады, ал үлкен адамдардың ойыннан ешқашан
шықпайды [1, 21-20 б].
Бұл көзқараспен біз келісе алмаймыз, себебі кейбір ойын түрлерін
баламен қатар үлкендерде ойнайды, оның үстіне беріліп ойнайды. Бірақ
мақсаттары бөлек пе? Үлкен адамдар қызық болу үшін ойнайды, олардың
біріншіден шоу қызықтырады, екіншіден материалдық жағы, марапаттау. Ал
балалар болса өздігінен ойнағысы келеді, олардың табиғатында ойынға деген
қызығушылық бар. Олар үшін ойынның нәтижесі де емес, ең негізгісі – сол
ойынға қатысуы, бір рольде болуы.
Нәтижесінде бала қоршаған ортаны таниды, ересек адамдардың қарым-
қатынасын түсінеді. Әр түрлі ойындардың ішіңде біз балаларға байланысты
түріне тоқталайық деп ұйғардық. Бізді болашақ музыка мұғалімі ретінде жалпы
білім беретін мектептердегі оқушылар ұжымымен жұмыс істеуде кездесетін
мәселелер қызықтырады.
Бүгінгі сауда-саттық, алыс-беріс заманында адамгершілік, мейірімділік
қасиеттері азайып барады. Осыған орай соңғы кездері ойынның білімділік және
тәрбиелік мүмкіндіктері көптеген зерттеушілердің, педагогтардың алдына
қойған ең негізгі көңіл аударатын жайларының бірі тұр. Сол себептенде
музыкалық тәрбие мен білім жүйесіне бұрын болмаған өзгеріс керек сияқты.
Осы жүйенің бірінші баспалдағы мектептегі бастауыш сьнып оқушыларының және
мектепке дейінгі балалардың музыка тәрбиесі болады. Сондықтан жасөспірім
кезінде балаға неғұрлым көбірек жақсы тәрбие беру қажет, уақыт өткеннен
кейін бұл орны толтыруға келмейтін мәселе болып қалмақ. Қазіргі күнде адам
үнемі өзінің білімін көтеріп отыруы қажет. Оларға қиял, ойлау қабілеті,
мәдени түйсік, шығармашылық күш сияқты эстетикалық тәрбиемен байланысты
қабілеттер жатады. Біздің көзқарасымыз бойынша барлық іс-әрекеттердің
ішінде ең жайлы, нәтижелі болатыны музыкалық өнер. Адамды жан-жақты
қалыптастыру жүйесінде және эстетикалық тербие беру саласында ол ерекше
орын алады. Адамды музыкаға тәрбиелеу әлеміндегі тек әдемілілікті көруге,
әртүрлі жағдайды дұрыс түсініп, дұрыс қабылдаудың кілті болып табылады.
Балалар шығармашылығы қашан болсада әсерлі. Сонымен бірге ол ойлау
қабілетінің дамуын, танымдылығын, қоғамға деген, табиғатқа, ұлттық салт-
дәстұрге деген көзқарасын арттырады. Бірте-бірте музыкалық шығармашылық
арқылы балаларда әуенді есту және музыкалық есту қабілеті, есте сақтау,
қабылдау, қиялдау сияқты бірнеше басқада қабілеттер пайда болады: Осының
бәрі музыкада сезімталдыққа яғни мәнерлі ән айтуға ырғақты сезінуге
үйретеді (Б.Теплов [16], Г.Ригина [17], К.Тарасова [18], Н.Ветлугина [19],
О.Апраксина [20]).
Белсенді түрде музыкалық шығармашылықпен айналысқан балалардың білімге
құштарлығы артады, ән айтқанда, би билегенде өзі жақсы көретін
кейіпкерлерге ұқсағысы келіп тұрады. Өнер мен ойынның ортақ сызықтары бар
олар: қуанышты сезім, белсенділік, кейіпкер өмірі. Егер жоғарыда
айтылғандай, кез-келген педагогикалық істе ойын тәрбие мен білімнің бағалы
әдісі болса, онда музыка педагогикасында оның мәні өте жоғары (музыкамен
кейбір ойын түрлерін оларға ұжым болып қатысу байланыстары). Қазіргі кезде
балалардың шығармашылық белсенділігіне көп мән беріледі, ал оның негізгі
тәсілі музыкалық-дидактикалық ойындар болып табылады. Оның ішіне ән айту,
тыңдау, музыкамен қимылдау, аспапта ойнау, музыкалық сауат сияқты әртүрлі
музыкалық шығармашылықтың түрлері кіреді. Музыкалық-дидактикалық ойындардың
ең негізгі жұмысы – балаға эстетикалық тәрбие беру және музыкалық
қабілеттерін қалыптастыру. Музыкалық-дидактикалық ойындар балаларды жаңа
қойылымдармен (ойын-сауықпен) қамтамасыз етеді, олардың ой-өрісін дамытады,
өздігінен жұмыс жасауды, дұрыс қабылдауды, музыкалық есту қабілетінің
негізгі айырмашылығын ажыратуды үйретеді. Оның педагогикалық құндылығы – іс
жүзінде алған білімді пайдалану. Музыкалық-дидактикалық ойындарды өткізу
кезінде балаларда арнайы музыкалық біліммен бірге, достық сезім,
жауапкершілік, ұжымшылдық қасиеттері қалыптасады.
Бұндай ойындар мазмұнды, қызықты, әдемі көркемделген болуы керек,
себебі Д.Б.Кабалевский жазғандай: Музыкалық-дидактикалық ойындардың
негізгі мақсаты – (жайғана қызықтыра ойнату емес) бір маңызды, керекті
нәрсеге еліктіру, тарту, яғни музыкаға [21, 10-11 б]. Егер бұл мәселеге
тереңірек үңілсек, ойын балаларға білім берумен тәрбиелеудегі маңызды құрал
болып қана қоймай, сонымен қатар ол баланың қызығушылығын арттыруымен көңіл
аударуындағы негізгі өзгермейтін тәсілдердің бірі болып табылады. Бірте-
бірте музыка баланың өміріне кіріп, оның ең қажетті бөлімінің бірі болады.
Соның нәтижесінде ол бірнеше баланың болашақ мамандығына айналуы мүмкін.
Басқалай айтқанда біз баланы музыкаға үйрету арқылы болашақ музыка
мамандарының қатарын толтыруды да ойлаймыз, ал оның бастауы мектеп
табалдырығында басталуы керек.
Арнайы әдебиеттерде музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және
тәрбиелік мүмкіндіктеріне үлкен орын берілген (Л.Венгер [24], Н.Лейтес
[25], Т.Орлова [26], Е.Зворыгина [27], Н.Кононова [22] т.б.). Бірақ
жоғарыда көрсетілген авторлардың жұмыстарының мақсаты осы проблеманы
мектепке дейінгі жастағы баланың психологиясымен байланыстыру болған.
Н.Кононова музыкалық-дидактикалық ойындар мектепке дейінгі баланың
моральдық, адамгершілік тәрбиесіне әсер етеді дейді. Өзінің Мектепке
дейінгі оқушыларға арналған музыкалық-дидактикалық ойындар (1982) атты
еңбегінде осы ойындардың баланың өздігінен жұмыс атқара алуын, өзін-өзі
бағалауын, жаңашылдығын және балаларда достық, ұжымшылдық, жауапкершілік,
тиянақтылық қасиеттерін қалыптастыратынын атап көрсетеді. Сол себептен де
ойынның баланың өмірінде тәрбиелік мәні зор екені дәлелденеді. Музыкалық
ойында кез-келген басқа ойындар секілді өзінің ішінде үлкен педагогикалық
мүмкіндіктерді сақтайды. Ойын кезінде балалардың арасындағы қарым-
қатынастар айқындала түседі, мінездерінің қандай екені анықталады. Ойында
балалар бір-бірімен араласады. Ойнап жатқан балаларды бақылап қарасақ,
жақсы ұйымдастырылған ойын келесі күні сол топта қайталанады. Мысалыға,
олар кешегі күні кім қайсы аспапта ойнайтынын, не істейтінін келісіп
қойған, жүргізушініде сайлап алған, яғни бұл түсінікті жай. Сондықтан
балаларда достық сезім, бір-біріне деген қамқорлық арта түседі. Ойын
кезінде балалар бір-бірінің тәжірибесімен бөліседі – дейді автор [22, 61-
62 б].
Н.А.Ветлугина өзінің Балабақшадағы музыкалық тәрбиенің теориясы мен
әдістемесі кітабында (1983) музыкалық-дидактикалық ойындарды сипаттау
кезінде олардың бастамасы қозғалыстан басталады және музыкалық қимылмен
байланыстырады - деп жазады [23, 97 б].
Ойын қимылының басында көркем образбен әдеби мәтін тұр. Осындай ойындар
іс-әрекеттік ойындарымен, қозғалыс ойындарымен ұқсас болады, бірақ оның
негізінде оқу тапсырмалары жатады, шешімін бала қызығып ойнап жүргенде таба
алады. Тәжірибе жинаған соң балалар би шығармашылдығын, музыкалық ойындар
үйренеді. Бұл жерде олардың шығармашылық белсенділіктері нәтижелі.
Өздерінің қабілеттерін балалар қол ұстасып әндетіп, билеп ойнайтын ойында
көрсетеді [23, 99-100 б]. Мектепке дейінгі балалық шақтың ерекше ойын түрі
– мазмұны бар кезектесіп, сөйлей алатын және нәтижесі көрінетін
шығармашылық (сурет салу, аппликация, саз-балшық) – дейді Л.Венгер өзінің
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесіндегі таным қабілетін дамыту кітабында
[28]. Автордың ойынша ойын баланы дамытып қана қоймайды, ол үлкендердің
әлеміне, өміріне кіруге көмектеседі, бір оқиғадан шығуға, ізденіс жолдарын
табуға бейімдейді.
Жоғарыда аталған жұмыстардың барлығы мектепке дейінгі баланың
тәрбиесіне жазылған, ал бастауыш сынып оқушыларын музыкалық-дидактикалық
ойындар арқылы дамыту туралы әлі толық зерттеліп болмағанын айта кеткен
жөн.
Бірінші сынып оқушысы мектепке ойын баласы болып келеді. Балабақшада
қанша мектеп өміріне дайындаса да олар мектеп табалдырығын аттағанда
бірнеше кедергілермен кездеседі. Музыка пәні балабақшада
жүргізілгендіктен басқа пәндерге қарағанда түсінікті, жақын әрі жылы болып
көрінеді. Жалпы білім беретін мектептерде музыка сабағының мақсаты -
оқушыларға көркемдік, ұлағатты тәрбие беру, оларды жеке тұлға ретінде
қалыптастыру. Музыкалық тәрбие жүйелі түрде жүргізілуі керек, 6-7 жастағы
балаларға көбінесе ойлары шашыраңқы келеді. (Л.Венгер, Р.Божович,
Н.Ветлугина т.б.), 7-8 жастағы балалар көбінесе ширақ, зеректілігі
тұрақсыз. Осы жастағы балалар нәзік болып келеді, тез шаршайды, бірақ
тұтқыр ағза жауабы бар, үнемі қозғалыста жүреді. Бұл қабілеттері ойын
кезінде жақсы көрінеді.
Музыкалық педагогикалық мақсаты – мектепте оқу мен ойын – сауық
қызметінің дұрыс байланысын табу. Жұмыс формасының әр тұрлілігі сабақтың
кемшілігі немесе керісінше, егер сабақтың мазмұнының байлығы әр тұрлі ойын
формасын қолданғаннан туындаса ұтымды болуы мүмкін. Сабақтағы іс-әрекеттен
міндетті түрде оқушылардың ынта – ықыласын оятуы керек. Әсіресе 7 – 10
жастағы балалар көбінесе қуанышты көңіл – күйді керек етеді.
Жалпы білім беретін мектептерде музыка сабақтары жетісіне бір рет 45
минуттан өтеді. Мұғалім аз уақытта оқушыларды музыкалық сауатпен, жаңа
өнмен, композитордың шығармашылығымен, аспаптық және ән жанрымен таныстыруы
керек, сондықтан сабақта мұғалім үшін ең тиімді тәсіл ойын-сауық әдісі,
себебі ол суырыпсалма және шығармашылық белсенділік ұғымдарымен байланысты.
Сонымен, музыка сабағындағы музыкалық-дидактикалық ойындар балалардың
музыкалық дамуын жоғарғы сатыдан көрсетеді, музыка сабағына деген
қызығушылықтарын арттырады. Бұл жерде мұғалімнің үлкен роль атқаратынын
есте сақтаған жөн. Баланың өз бетінше жұмыс істеуін, шығармашылдықпен ойлай
білуін дамыту үшін мұғалім музыкалық репертуарды, балалардың қабілеті мен
дағдысының қаншалықты екенін білуі керек. Оқушымен жеке жұмыс істеу,
әрқайсысымен тіл табысу, баланың күшті жақтарына сүйене отырып оны дамытуда
үлкен тәрбие жатыр. Ойын түрінде өткізілген сабақтар арқылы біз ұтымды және
тиімді, қызықты түрде баланың санасына керекті ұғымдарды құйып отырдық.
Сабақтың сол кездегі бөліміне эмоциялық көңіл аудару үшін, кез-келген
ойынға олардың қызығушылығын арттыра отырып, біз бұл ситуациялық көңіл
аударуды тек ойынның ішкі формасына деген қызығушылық ретінде қалып қоймай,
сол кездегі оқу ісіне ауыстыруға тырыстық.
Әрине, кейбір педагогтар ойынға - методикалық тәсіл ретінде қарсы
екенін де айтады. Бірақ бұл жерде де өзіндік шешілмеген мәселелер бар.
Ойынның мазмұнын, сипатын жақсы ойластырып алу керек. Мүмкін біз ойнап
отырып балалар берілген тапсырманы тез, жеңіл түсініп алса дейтін шығармыз?
Музыка сабағында ойын керек, бірақ ол мазмұнды әрі ұтымды болуы керек. Ал
өмірде бір жағынан алсақ өте қызық сабақтар, концертке ұқсас, екінші
жағынан өте әсерсіз, құрғақ сабақтардың зияны балмаса пайдасы көп емес. Осы
екі жақтың ортасын табу жеңіл емес, бірақ өте қажет. Ол бірінішіден
мұғалімнің білімділігіне, шығармашылық дайындығына және адамгершілік
қасиетіне байланысты. Мұғалімнің жұмысының нәтижесі оның музыка өнерінің,
мазмұнын, идеологиялық құрылымын, білімділік және тәрбиелік
мүмкіндіктеріне, оқушылардың ойы мен сезіміне қалай әсер ету сипатын
түсінуіне байланысты болады. Осы айтылғандарды қорыта келгенде - бастауыш
сьныптарда ойын әдісін пайдаланып өткізілген сабақтар нәтижелі, әсіресе
музыка сабағында.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбы, ойын іс-әрекетінің типологиясы және
типтік топталуы, түрлері, формасы және өту сипаты сияқты шешілмеген
мәселелерді анықтауды қажет етпесе де, бірақ музыка сабағында түрлі
музыкалық ұлттық аспаптарды ойын барысында пайдалану үшін, олардың да
топталуын білген жөн сияқты деп ойлаймыз.. Осыған орай біз ойын түрлерін
төмендегідей бөлдік:
1. Жан - жақты - дамытушылық ойындар.
2. Қимыл ойындары.
3. Синкреттік (драмалық, театралды).
4. ұлттық ойындар.
Сонымен дамытушылық ойындарына шахмат, дойбы, сөзжұмбақ т.б. жатады.
Ал қимыл ойындарына - доп, секіргіш жіп, шеңбер, кегілдер т.б.
қозғалыста болатын ойындар жатады.
Синкреттік ойындарға – драма, театр элементтері бар ойындар. Бұл
ойындардың негізгі ерекшеліктері бірнеше өнердің байланысуында. Мысалы:
музыка, би, көркем сурет, тақпақ оқу т.б.
Ұлттық ойындарға – әртүрлі ұлттардың ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін
бейнелейтін ат жарыс, қозғалыс, топтық және т.б, ойын түрлері кіреді.
Мысалыға, қазақ халқының ойындары – Қыз қуу, Бәйге, Аударыспақ, орыс
халқының ойындары – Бұлақ, Лапта, Городки, ағылшын ойындары –
Футбол, Кегльдер т.б. Ойынның түрлері әртүрлі формада өтуі мүмкін.
Мысалы, жарыс, сұрақ - жауап, конкурс, дискуссия, сахналық көрініс түрінде,
т.б.
Әр ойын түрі өзінің өтілуі барысымен ерекшеленеді. Мысалы, шахмат ойыны
дамытушылық ойын түріне жатады және жарыс түрінде өтеді. Осы ойын барысында
баланың есте сақтау, тез ойлау, шапшандылық, шыдамдылық және өзін - өзі
бақылау қабілеттері артады. Доппен ойнау қозғалыс ойындарының бір түрі
болып табылады. Ол жарыс түрінде өтеді, ойын кезінде балалардың тез
қимылдау қабілеттері, төзімділігі, дене бітімі дамиды. Синкреттік ойын
түрлерінің бірі – дидактикалық ойындар. Оның білімділік және тәрбиелік мәні
бар, оны жарыс және викторина түрінде өткізсе болады. Мұндай ойындар
оқытудың ең тиімді тәсілдері болып табылады және балалардың білімін дұрыс
қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен қатар дидактикалық ойындар балалардың білімін арттырады, ойша
есеп шығаруға қызықтырады, жинақтылық, ұйымшылдық, ұстамдылық сияқты т.б.
маңызды сапаларды қалыптастырады.
Синкреттік түрге жататын драмалық ойындар сахналық көрініс үлгісінде
өтіледі және шығармашылық, тәрбиелік, танымдық мәнге ие. Мұндай ойындардың
музыкалық есту қабілетімен ырғақты іс-әрекеттің шығармашылық бағытын
дамытуда маңызы зор. Басқа адамдарға қуаныш әкелдім деп ойлаған баланың күш
жігері артады, әнді мағыналы орындауға, артистизмге тәрбиелейді. Бұл
ойындар баланың өмірдегі тәрбиесіне әсер етеді және әдептілікке тәрбиелеу
мектебі болып табылды.
Қазіргі кезде арнайы әдебиеттерді талдау ойын іс-әрекетін жүйелеу мен
топтау туралы бірдей пікір жоқ деген нәтижені көрсетті. Авторлар олардың
тек психологиялық, әлеуметтік табиғи бағыттарын көрсете білгенімен олардың
белгісіне нақты анықтама бере алмады. Бұл тарауда ойынның топталуын,
типтерін қарастырумен қатар музыкалық-дидактикалық ойындарға да көңіл
бөлінеді. Алайда, бұл дәлелденген, нақты шешім деуге болмайды, өйткені бұл
мәселе болашақта әліде терең зерттеулерді қажет етеді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ойынның арнайы іс -
әрекеттерін, әлеуметтік эстетикалық бағыттарын қалыптастыру үшін адамның
жоғары психологиялық талдау функциясының керек екенін айтамыз. Ойынның
көптұрлілігіне қарамастан қазіргі кезде тәрбиелілік пен білімділікке
тәрбиелеу мақсатындағы ойындар көп тараған.
Ойын балалардың тек жеке тұлғасы мен рухани дүниесін жетілдіріп қана
қоймай, олардың білімді болуына да маңызды роль атқарады. Ендеше, төменгі
сынып оқушыларының музыкалық-эстетикалық тәрбиелеу процесіндегі ойын
әдістерінің әсерін зерттей келе, оқытудың ойын формасы музыка сабағында да,
басқа кезде де оқушылардың оқу процесін ұйымдастыруда маңызды принцип
екенін айтамыз. Баланың жан – дүниесін, жеке тұлғасын, руханилығын жоғарғы
дәрежеде тәрбиелеуде негізгі тәсілдердің бірі болып табылады.
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық-дидактикалық ойындарды пайдалану
барысы
Қай халықта болмасын, өзінің атадан балаға мұра болып келе жатқан
көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық өнері
болады. Білім берудің ең негізгі кіндік мәселесі – адамды жақ-жақты етіп
тәрбиелеу, өркендету.
Жалпы тәрбие жұмыстарының мазмұны мен жүргізу әдістері барынша ойланып
жасалса, ыңғайлы әрекеттерге баланың өзі де ынталы болады. Бұл оңай шаруа
емес, ол үшін жетекші қас шебер, мінезге бай ізденгіш болуы керек. Бала
үшін өз еңбегінің жетістіктерін сезінуден үлкен қуаныш болуы мүмкін емес.
Оны тоқтаусыз алға жетелеп, үнемі жетістіктерге жетелей беру керек. Баланы
ең алдымен ұлттық дәстүріне, тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына, өнеріне, ана
тілінде сөйлеуіне үйрету.
Ұлттық ойындардың шығу тарихы да атадан балаға аңыз-әңгімелер арқылы
жетіп отырған. Көшіп-қонып жүрген қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің
негізінде пайда болған. Ойын кезінде бала ойынның талабына сай қиын
тапсырмаларды, міндеттерді орындайды. Қазіргі заман талабына сай жаңа
технологиялар енгізіліп жатыр. Соның ішінде музыкалық-дидактикалық ойындар
арқылы ән әуендерінің мәнін ашып, халқымыздың тарихымен, тұрмыс-салтымен,
мәдениетімен таныстыру қажет.
Осыған сай музыка сабақ барысында музыкалық-дидактикалық ойындар
арқасында балалардың ой-өрісін дамыта отырып, өзінің ұлтына деген
сүйіспеншілікті қалыптастыру және нығайту мақсатын талап етеді. Сондықтан,
тақырыптың мақсаты - балалардың ойын өсіру.
Қазақ халқы Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? – деп
айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді
танып, еңбекке араласуы психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде
қалыптасады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті – ойын
болғандықтан оның мәні ерекше.
Денсаулықтың зор кепілі – қимыл әрекет. Шынығу, ирығу, еңбек ету
дегенге бала тәрбиесінде ойын жатады. Педагог-ғалымдар Жақсы ойын –
жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын – жаман жұмыс сияқты деп, жақсы мен
жаманның арасын айырып, түйін жасайды. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың
ұқсастығы байқалады. Ойын үстінде балалар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады.
Бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне бөленеді.
Яғни, балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей
із қалдырады. Ойын барысында баланың асқақ арманы, реніші мұрат – мүддесі
бейнеленсе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік
алады. Сөйтіп, бүгінгі ойын бейнелі әрекеттегі шындыққа айналады.
Ұлттық ойындар. Кең – байтақ даланы қоныстанған ата – бабаларымыз алуан
тұрлі әндер мен ойындар ойлап шығарған. Атап айтсақ: Алтыбақан, Арқан
тартыспақ, Соқыр теке, Ақ серек, көк серек, Көкпар, Теңге алу,
Асық ату, Тақия жасыру, т.б. М.Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде:
Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі,
қайраты – бәрі бірге жұмсалады дей отырып ... ақыл, сезім, қайрат
қатынасатын болғандықтан, үшеуін бірдей тең тәрбие қылу – тәрбиенің
міндеті деген ойды айтады [29, 18-19 б].
Ақсүйек ойыны балаларды ептілікке, тапқырлыққа, жинақылыққа үйретеді.
Ойын барысында қарым – қатынас мәдениетін игертіп, ұлттық, салт –
дәстүрімізді дәріптейміз.
Жетекші: - бүгінгі ойнайтын ойынымыздың аты - Ақсүйек. Бұл біздің
ұлттық ойынымыздың бірі. Оны үлкендер (аға - апаларың) кеште, түнде
ойнайтын. Енді ойын шартын тыңдаңдар.
Тәрбиеші: ақсүйекті қолына алып, алысқа лақтырады. Балалар ақсүйектің
лақтырған бағытын көрмеуі керек. Тауып алған бала басқаларға білдіртпей,
тәрбиешіге тез әкеліп беруі керек. Сөйтіп бала жеңімпаз атанады.
Бәйге, Көкпар, Қыз қуу ойындары – ат үстінде ойналатын ойындар.
Күмбірлеген күйдің сүйемеледеуімен ойынға балалар ерекше ынта қояды.
Қ.Мырза – Әлінің Бәйге атымыз өлеңінің мәнерлеп оқылуы ойынды балалардың
қызыға жалғастыруына мүмкіндік береді.
Қыз қуу ойыны
Жүйіткіп шабар атымыз, Қыран құспыз.
Ұшқанда жоғары – ақ пыз.
Тындыруға келгенде құлқымыз жоқ.
Сындыруға келгенде шебер – ақ пыз.
Қызыл гүліміз,
Жайнаған өнер – көкпіз.
Алау шоқпыз, лаулаған күрең отпыз.
Қыз қуу ойыны –қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі,
Ойынның мақсаты: Қыз қуу ойынында тұлпарлардың жүйріктігіне
жарыстырса, мұнда біз оқушылардың шапшандығын, жылдамдығын жарыстыра
отырып, тез әрі дұрыс ойлауға тәрбиелеуді мақсат етіп алдық.
Ойынның барысы: Қалаулары бойынша 1 ұл, 1 қыз бала шығып, қағаздан
жасалған 2 атқа отырады. Мұғалім қолындағы жалауын төмен түсірген мезгілде
аттарының жалдарындағы қалташадан сұрақ алып оқиды (бірінің қалтасынан бірі
алады). Кім сұраққа тез, әрі дұрыс жауап берсе жеңіс соныкі.
Дидактикалық материал: қағаздан жасалған 2 ат, жалауша.
Алшы, Асық ату, Хан, Оңқа - мал шаруашылығымен сабақтас асық
ойындары, тек асықпен ғана ойналатын ойындар.
Соқыр теке. Муз: Е.Хасанғалиевтікі. балалар 2 шеңбер құрып тұрады.
Қыз балалар:
Соқыр теке бақ – бақ,
Біз айтамыз тақпақ.
Мықты болсаң, қанеки,
Бірімізді тап-тап,
Ұл балалар:
Мен текемін бақ – бақ,
Қимылдаңдар сақ – сақ,
Ал, ұстадым, мінеки,
Ауызыңа қақпақ.
Ойында өзінің ептілігін сынаушы баланың рөлді дұрыс бөлісуі оның жеке
тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді. Балалардың өзара достық қарым
– қатынасы туралы ұғымдарын байқауға болады.
Қорыта келгенде, Қадыр Мырзалиев айтқандай: Ойнамайтын бала,
ойламайтын дана жоқ.
Балаларға ақыл – ой адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі – ойында жатыр. Ойын барысында бала өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекетін байқатады.
Демек, ойын – баланы жан – жақты тәрбиелеудің психологиялық жолы. Бес
саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы әр
тұрлі. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Ұлттық салт-
дәстүрдің қай-қайсысы болмасын, баланы әдептілікке, ізгілікке,
адамгершілікке баулиды.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.
Осындай аса құнды мәдени-игіліктердің бірі ұлт ойындары. Бүгінде ойынды
халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам
баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып
жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқы – материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымызбен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып,
өздерінің кім екендеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйлеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарын саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістете отырып, өткені мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына
септігін тигізбек. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, содан
үлкен де мәнді-мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені, ең
алдымен ненің болсын бас алып, жол бастар қайнар көзі болатыны белгілі.
Ойынды біз ар өнердің бастауы деп білеміз.
Бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт ойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,
халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге
талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бар өнердің бастамасы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс.
Қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көшіп-қону ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА УНИВЕРСИТЕТІ
МУЗЫКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕСІ КАФЕДРАСЫ
Қызметте қолдану үшін (қажет кезінде)
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі:
--------------------- Ш.Б.Құлманова
Педагогика және музыкалық білім беру әдістемесінен
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақтың ұлттық аспаптарын музыкалық-дидактикалық ойын барысында
қолдану тәсілдері
050106 – Музыкалық білім мамандығы бойынша
Орындаған: _______________________Жәкеева Ә.Қ.
IV к.4ж. (кб)
Ғылыми жетекшісі:
П.ғ.к., проф. м.а.: __________________ Бекмұхамедов Б.М.
Алматы, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
I Музыка сабағында музыкалық-дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың 5
теориялық мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік 5
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық-дидактикалық ойындарды 16
пайдалану
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
II Сабақ және сабақтан тыс барысында музыкалық-дидақтикалық 36
ойындарды пайдалану тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Мүсілім Базарбаев атындағы № 138 мектеп - гимназиясында бастауыш 36
сыныптардағы тәжірибелік жұмысты ұйымдастыру барысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
2.2 Қазақтың аспаптық дәстүрінің музыкалық-дидактикалық ойындар 40
арқылы жүзеге асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
Қорытынды 53
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
Әдебиеттер тізімі 55
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Қосымшалар 58
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Өзектілігі. Бүгінгі күні, экономикалық, идеологиялық және мәдени
дағдарыстар кезінде белсенді шығармашыл және жеке дара тұлға тәрбиелеуде
үлкен мән жатыр. Қазір белсенді шығармашыл балалар тәрбиелеуге үлкен көңіл
бөлінуде. Себебі өмір жан-жақты күннен-күнге қызықты әрі күрделеніп барады.
Қазіргі өмір адамдардан жаттанды, үйреншікті істерден гөрі, ойдың тездігі,
үлкен және кіші кедергілерден шығармашылық түрде өтуін қажет етеді, және де
зеректілік, жаңаша ойлау, өз-өзіне баға беру, байланыстарды табу секілді
ойдың ерекше сапалары шығармашылық қабілеттерді құрайды.
Мектептің, мұғалімдердің, ата-аналардың алдында тәрбиеленіп жатқан бала
тек қана саналы қоғам мүшесі, денсаулығы мықты азамат болуымен шектелмеуі
керек деген үлкен күрделі мақсат тұр. Ол бала тағы да инициативты,
шығармашыл, жаңаша ойлау қабілеті бар, өмірді жақсы жағына өзгерте алатын,
не болмаса соған үлесін қосатын азамат болуы керек. Ойын — баланың
шығармашылдық қабілеттерін дамытуда, қиялдау және өздік жұмыс атқаруда
жақсы тәсіл болып табылады. Ойынның білімділік және тәрбиелік маңызы зор
екендігі туралы атақты педагог-психологтар (Д.Эльконин, К.Ушинский,
П.Блонский, Л.Рубинштейн) көп айтқан. Ал музыкада ойынды әртүрлі жағынан
көруге болады. Нақтырақ айтса ойын жеке тұлғаның әртүрлі, соның ішінде
музыкалық қабілеттерін дамытуға жол салады.
Музыкалық-дидактикалық ойындардың балалардың шығармашылық дамуында
үлкен мәні бар екендігін Н.Кононова, Н.Ветлугина, Л.Венгер, Е.Зворыгиналар
атап айтқан. Музыка педагогикасының басқада белгілі зерттеушілері
(Г.Радвил, О.Апраксина, Г.Ригина, П.Халабузарь, Т.Орлова, Э.Эксанишвили
т.б.) музыкалық-дидактикалық ойындардың тәрбиелік және білімділік
мүмкіндіктеріне көп көңіл аударады. Бірақ көптеген авторлар музыкалық-
дидактикалық ойындардың балалардың білімділік, тәрбиелік және шығармашылық
дамуына үлкен әсері бар екенін атап көрсетседе, оны көбіне мектепке дейінгі
балалармен жұмыс істегенде ғана пайдаланады. Музыкалық педагогика
мәселелеріне арнайы шыққан әдебиеттерде, музыкалық-дидактикалық ойындарының
жалпы білім беретін мектептерде пайдаланылуын және толық зерттелгенін таба
алмадық. Шынымен де іс жүзінде жалпы білім беретін мектептерде музыкалық-
дидактикалық ойындар оқушылар арасында ән сабақтарында өте сирек,
жеткіліксіз мөлшерде, не болмаса мүлдем өткізілмейді. Осы зерттеудің
шешілмей тұрған мәселелерінің бірі ол бастауыш оқушысының бейнелеу,
суреттеу арқылы ойлау қабілеті
мен оны музыкаға үйрету түрлері арасындағы қарама-қайшылықтары, бұны
жетілген және зерттелген оқу методикасы есепке алмайды. Ал мұғалімдер болса
сабақ өткізгенде ескі методиканы пайдаланып, балалардың шығармашылық
қабілеттеріне аз көңіл бөледі. Егер оқу материалын түсіндірген кезінде ойын
элементтерін пайдаланса, ол баланың ой-өрісін дамытады, сабақты да оқушы
жақсы түсінеді. Сол себептен бізді осы тақырып өте қызықтырды, оның
қажеттілігі жоғарыда жазылды.
Зерттеудің мақсаты - бастауыш сынып оқушылар музыка сабақ барысындағы
қазақтың ұлттық аспаптарын игерудегі музыкалық-дидактикалық ойындарды
пайдалану жолдарын теориялық және әдістемелік тұрғыдан қарастыру.
Зерттеудің нысаны – қазақ орта мектебіндегі сабақ-оқу барысы.
Зерттеу пәні - бастауыш сынып оқушыларымен қазақтың ұлттық музыкалық
аспаптарын музыкалық-дидактикалық ойындар арқылы игеру жолдарын анықтау.
Зерттеудің болжамы – егер Музыка пәні бойынша сабақ барысында
музыкалық-дидактикалық ойындарды пайдаланса және сол ойындардың арқасында
оқушылардың қызығушылығын арттырса, онда қазақтың ұлттық аспаптарын тану
процесі тиімді болады.
Зерттеудің міндеттері:
* Ойын ұғымына мінездеме және сараптама беру;
* Бастауыш сыныптарда музыкалық-дидактикалық ойындарды қолдана отырып
музыка сабағының құрамын айқындау;
* Бастауыш сынып оқушылардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру
мақсатында қазақтың ұлттық аспаптар бойынша музыкалық-дидактикалық
ойындарды пайдалану жолдарын іздестіру.
Зерттеу әдістері: зерттеудің тақырыбына байланысты әдебиетке жалпы шолу
сараптау, педагогикалық бақылау, музыка пәнінің мұғалімдерімен сұхбаттасу.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Оқу барысындағы музыкалық-дидактикалық ойынның мән-мағынасы;
Қазақ ұлттық музыкалық аспаптардың түрлері мен, оған байланысты
музыкалық-дидактикалық ойындардың ерекшеліктері.
Зерттеудың тәжірибелік маңыздылығы: Болашақ музыка мұғалімдердің
мектептегі сабақта және сабақтан тыс жұмыс кезінде, педагогикалық машықтау
өткізу барысында қолдануға болады.
I ТАРАУ Музыка сабағында музыкалық-дидактикалық ойындарды ұйымдастырудың
теориялық мәселелері
1.1. Музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және тәрбиелік мәні
Ойын бала болмысымен тығыз байланысты. Оны бала тәрбиесіндегі маңызды
құрал ретінде қолдану ғасырлар бойы жалғасып келеді. Ол балалардың тату-
тәтті ұжымын ұйымдастыруда, еңбекке деген сүйіспеншілігін арттыруда,
шығармашылық белсенділігін қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Барлық
аталған тәрбиелік тәсілдер ойын арқылы жүргізіледі, себебі ойын баланың
психологиялық дамуына, оның тұлға ретінде қалыптасуына, жігер, қайрат,
ұстамдылық, қызығушылық сияқты қасиеттеріне әсер етіп дамытады.
Ойын, ойнау сөздері өте көп мағына береді. Д.Б.Эльконин өзінің
Ойын психологиясы атты еңбегіңде (1976ж.) былай деген: Ойын сөзі көп
мағынада қолданылады, тура және астарлап айтылады, мысалы отпен ойнау
немесе табиғат ойындары және кездейсоқ жағдайда – тағдыр ойыны. Ал
ойнау сөзі музыкалық шығармаларды және пьесаларда рольдерді ойнағанда
көңіл көтеру мағынасында қолданылады, ал астарлап айтылуында – комедия
ойнау; басқа жағдайда жақтырмау кезінде жүйкеде ойнау; бір жерде жақсы
жұмыс атқаруда – басты рольде ойнау; тәуекел ету – өмірмен ойнау; бір
нәрсеге үстірт қарау – отпен ойнау; адамдармен ойнау; ерекше жалтырап
көріну – суда күн сәулесі ойнап тұр, толқындар ойнап тұр [1, 13 б].
Ойынды зерттеуге және сипаттауға арналған ертедегі еңбектердің ішінде
Е.А.Покровскийдің Ерте Россиядағы балалар ойынына жүйелі сипаттама еңбегі
бәрімізге белгілі; ал Ф.Бойтендайк (1933) ойын сөзінде еркіндік пен
басылу, қуаныш пен көңіл көтеру деген мағына жатады дейді; Ж.Калларитс
(1940) У.М.Гелассера және басқа да зерттеушілердің ойын туралы еңбектері
көп.
Ойын теориясын бірінші болып зерттеген XIX ғасырдың ойшылдары –
Ф.Шиллер [2], Г.Спенсер [3], В.Вундт [4]. Олар ойынды әлемдегі ең көп
тараған құбылыстармен салыстырған, ойынның жаратылысы өнер туындауымен
бірге шыққан дейді. Олар ойынның бастауы ләззат алуда деп санады. В.Вундт
басқаларға қарағанда ойынның туындауына дәлірек деректер айтқан. Ол былай
деп жазады: ойын – еңбек баласы. Ойын күрделі еңбектің түп нұсқасы, ол
қашан болса да уақыт бойынша озып келеді. Ойын өзінің нәтижесін еңбектегі
пайдалы мақсатта көре алады, сондықтан нәтиже ең жағымды қорытынды болып
есептеледі, ал оның артында еңбек тұр емес пе [4, 181 б].
Бірақ ойын түсінігіне қарама-қайшы келетін көзқарастар да бар екен.
Мысалы, Дж.Калларитс (1940) ойынды мүлдем жоққа шығара отырып, оны басқа
шығармашылықтармен теңестіруге болмайтынын айтады.
Ал А.Х.Шлосберг (1947) ойынды ерекше түсінік деп есептейді, оны
психологияда да зерттеуге пайдасыз, босқа уақыт кетірумен теңестіреді.
Осы көзқарастарға қарсы шыққан Д.Б.Эльконин бұл жарты ғасырлық
талпыныстар ойынның жалпы теориясын таппағаннан шыққан дейді. Д.Б.Эльконин
айтуы бойынша: Балалық шақ кезеңіне лайықты ойынды жоққа шығарғым
келмейді; бұл жерде сол авторлардың биологиялық және психологиялық
тұжырымдары дұрыс дәлелденбегенін айтқым келеді, себебі осыдан теорияны
шығаруға болмайды [1, 85 б]. Автордың пікірі бойынша балалардың білімділік
қозғалыстары мен түсініктері ойын кезінде қалыптасады және де оның орны
психологияда ерекше болып саналады.
Д.Б.Эльконин Ойын адамның істерін қайталайды, одан адамның қоғамдық
адамгершіліктік мәні яғни адамдардың араларындағы тапсырмалар мен нормалар
шығады – деп қорытады [1, 20 б].
Ойын бала үшін бұл өмірде негізгі іс екені бұрыннан белгілі. Оның
балаға педагогикалық және дидактикалық жағынан алғанда әсері көп.
Бала ойындарын зерттеп жүрген адамдар ойын бала үшін бір рольде
ойнаумен тең екендігін айтады (Р.И. Жуковская, Т.А.Маркова, Р.Альт т.б.).
Бала ойынға қызығатын себебі, оның нәтижесінде бір көрінбейтін сиқырлы
қиял тұрған сияқты. Баланың қиялы қоршаған ортадан шығады: тастарды, құмды
көрген бала айтады: Келіндер, дүкен ойынын ойнайық. Бірақ бұл қосымша
шарт. Ойын негізі бір жағымды ой, іс айту үшін шыққан: ол жалпы өнерге
жақын болып тұр. Бала үшін бір оқиға үлкен мән алады, барлығы оған
икемделуі керек. Ол қоршаған ортаға басқаша қарайды, өз көзқарасы бар.
Ойынға берілгендіктен сол жерде тұрған диванның шеті атқа, не болмаса
кемеге, т.б. керекті затқа айналады. Баланың қиялдағаны бір рольде ойнап
өзін-өзі біреуге ұқсатқысы келгені, яғни шыныменде өмірде сондай болғысы
келгені [5, 45 б]. Ойын кезінде бала міндетті түрде бір рольде ойнайды,
ол жаңаша бір жағдай туғызады – деп Дж.Селлиде өз пікірін ортаға салады
[5, 47 б].
Тек XIX ғасырдың соңында ғана ойын арнайы зерттеле бастады. Ойын
психологиясын зерттегендердің бірі У.К.Гроос. Өзінің теориясын ол өзін-өзі
тәрбиелеу немесе жаттығу теориясы деп атаған. Оның тезистері төмендегідей:
Әрбір тірі жанның туғанынан өз қимылына ыңғайлы бейімділігі бар болып
келеді, ал ең жоғары дамыған жануарлар өздерінің табиғи ерекшелігіне
байланысты бір іске өзінен-өзі ұмтылып тұрады, ол өскен сайын күшейе
түседі.
Жоғары жетілген тірі жанның, әсіресе адамдардың туа біткен реакция, яғни
организм жауабы қаншалықты керек болса да өмірдегі қиындықтарды шеше
алмайды.
Жоғары жетілген, дамыған тірі жандардың барлығыныңда балалық шақтары бар,
яғни өсу, жетілу уақыттары, сол кездері ол өзі-өзінің өмірін билей алмайтын
кез; сол кездері оны ата-анасы тәрбиелеп, көмек көрсетіп дұрыс бағыт беріп
отырады.
Балалық шағында ол өмірге қажет нәрселерді жинайды, бірақ бұл туа біткен
реакция емес, сондықтан адамға өте ұзын балалық шақ берілген екен – себебі
дайындық көбірек болса, жұмыста үлгілі болады.
Балалық шақтың арқасында әртүрлі қабілеттер жиналады. Ең мәнді және ең
табиғи жолы осы қабілеттерді жинауда өз–өзінен сыртқа шығуды ойлайды, соған
ұмтылады, солай болған сайын тағы да адам бойына жаңа қабілеттер біте
береді. Сонымен бар негіздің үстіне тағы да жаңадан қабілеттер жиналып
қосыла береді.
Жас жеткіншектер ересектерге қарап өседі, сондықтан да олардың қабілеттерін
өздеріне еріксіз алады.
Егер сырттан ешкім араласпай, бала өз бетінше өз ойымен, қабілеттерін
нығайтып, дамытып жатса, онда біз бұл процесті ойынның алғашқы пайда болуы
деп қарастырамыз [6, 70-71 б].
Ойынның мағынасы туралы К.Гроос өзінің Баланың жан дүниесі (1916 ж.)
атты еңбегінде: Егер икемделу балалық шақтың негізгі мақсаты болып
есептелсе, онда ойынға үлкен орын беріледі, сол себептенде біз бала
болғандықтан ғана ойнамаймыз, балалық шақ ойнау үшін берілген деп батыл
түрде айта аламыз [6, 72 б].
Бұл теория туралы жазған авторлардың барлығы ойынды сырт қалдырмаған.
Олардың ішінде шетел авторлары – Р.Гаупп, В.Штерн, К.Бюллер, ал орыс
психологтарынан – Н.Д.Виноградов, В.П.Вахтеров және басқалар. Ойынға қарсы
сын айтқандар да бар. Мысалы, Э.Клапаред К. Гроос ойынды ең маңызды, ең
керекті балалық шақтың элементтерінің бірі деп есептейді, алайда ойынның
жаратылысы, табиғаты жайлы еш нәрсе айтпаған деп жазады [7, 48 б]. Ал
В.В.Зеньковский, К.Гроос теориясын психологиялық сараптама бойынша әлсіз
дейді, оның ішінде ойын психологиясын бала психикасымен байланыстырғысы
келмейді.
Қорыта айтқанда баланың қоғамдық және психологиялық дамуына ойынның
үлкен мәні бар және тұлға ретінде қалыптасуында зор үлесі бар. Біздің
мақсатымыз ойынның қоғамдық-психологиялық ерекшеліктері туралы емес, себебі
бұл аспект нақтылық негізді, және арнайы құрал-сайманды талап етеді. Біздің
ойымызша келешек зерттеушілер үшін бұл өте мәнді шешілмеген мәселе.
Ойын психологиясының мәселелері туралы Ф.Бойтендайк, З.Фрейд,
М.Ловенфельд, В.Штерн, А.Адлер және т.б. зерттеушілер жазған. Жоғарыдағы
зерттеушілер ойынды биологиялық жаратылысы жағынан қараған еді, ал ойынның
психологиялық табиғаты шеттеліп қала берген. Олар ойын күрес және бағыну
инстинктерін (В.Штерн, А.Адлер), яғни сексуалдық қатынастар (З.Фрейд), туа
біткен қайталау және бостандыққа талпыныстарды (Ф.Бойтендайк) оятады, деп
есептеген.
Бірақ шығармашылықтың психофизиологиялық маңыздылығы туралы айтылса да,
оның үлкен бір кемшілігі, оның қоғамдық бағыттары мүлдем қарастырылмаған.
Ал Д.Б.Эльконин, керісінше, өзінің көңілін осы айтылған ойынның
қоғамдық бағыттарын зерттеуге аударды. Ойынның адамның шығармашылық
сезімталдығы мен адамдардың арасындағы қарым-қатынастарының икемділігін
көрсетеді, ойын өмірден ғана алынбайды, ал өзінің жаратылысы бойынша
қоғамдық мәні бар, ол баланың қоғамдағы өмірінен алынады [1, 32 б].
Көтеріліске дейінгі орыс психологиясында ойын туралы К.Д.Ушинский мен
А.С.Сикорский жазған. К.Д.Ушинский жеке тұлғаны дамыту үшін ойынның
моральдық жақтарын айтқан [8], ал А.С.Сикорский жеке тұлғаны білім беру
және тәрбиелеу жағынан дамытуда ойынның үлкен мәні бар екенін айтқан [9].
Совет өкіметінің кезіндегі психологтар: М.Я.Басов, П.П.Блонский,
Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, Д.Н.Узнадзе ойын туралы өз еңбектерінде
жазған. Бірінші болып ойынның ішкі дүниесіне мән беріп қараған М.Я.Басов
болды (1931 ж.). Автордың айтуы бойынша, ойынның мағынасы және тура
бағыттылығы бар болса да, жоқ болса да, негізгі болып саналатыны мақсаты
емес, мазмұны да емес, іс жүргізушілігі, мазмұны мен бағыты сыртқы түрін
береді, ал ішкі дүниесіне мән берілмейді [10, 344 б].
Басқа көзқарасты совет өкіметі кезіндегі П.П.Блонский деген психолог
білдірген. Ол да Дж.Калларитс сияқты ойынды ерекше шығармашылық деп
санамаған, бірақ соңғы зерттеушіден гөрі ойынды баланың драмалық өміріне
жатқызған.
П.П.Блонский өзінің Педология (1934) еңбегінде былай деп жазған:
Балаға жүргізілген тәжірибелік зерттеулерді ойын деп айтуға болмайды. Өз
кезегінде драмалық ойындар мен еліктеу ойындары баланың драмалық өнері
болып табылады. Қозғалыс ойындары драмалық іске жатады, онда жүгіру үлкен
роль ойнайды, ал интеллектуалдық ойындар өзінің жаратылысы бойынша –
көрініске жатады (жауынгерлер соғысы т.б.). Сонымен қортып айтқанда ойын
деп жүргеніміз ол баланың драмалық өнері, құрылыс көрінісі [11, 109 б].
В.Н.Всеволодский-Гернгросс өзінің ССРО халық ойындары (1933 ж.)
кітабында былай жазған: Жоғарғы мәдениетте педагогика қоғамның ерекше бір
түріне айналғандықтан — бала болсада не үлкен адам болсада -өзіне керекті
білімді оқу арқылы аз уақытта жоғарғы дәрежеде ұтымды түрде алады.
Педагогикалық, дидактикалық ойынның мағынасы түсіп барады – деп жазған
[12, 18 б].
Ал Д.Б.Эльконин өзінің Ойын психологиясы кітабында (1999 ж.)
керісінше айтқан ойын қазіргі бала үшін ең негізгі шығармашылық түрі. Автор
ойынды бір-бірінен бөлмей баланың жеке дамуымен бірге қарайды. Эльконин
В.Н.Всеволодский-Гернгроссты сынап былай деп жазады: Егер ойынның
дидактикалық міндеті азайса да, ол баланың дамуына әсері азаяды деген сөз
емес, әсіресе баланың мектепке бармай тұрған кіші кезінде. Керісінше, бала
есейіп үлкендердің істейтін жұмысынан бас тартқан кездерінде, ойынның мәні
бала үшін өседі [1, 24 б].
Л.С.Выготский ойын психологиясын баланың психикалық міндеттерімен
біріктіріп қараған. Ол ойынға қоғамдық мінездеме береді. Егер біз адам
баласының ойнап жатқан кезіне қарасақ, ол өзінің болашақ өміріне дайындалып
жатқандай болады. Мысалға, аңшылыққа, аңдардың іздерін табуы, соғысқа, т.б.
Бұл ойындардың қоғамдық, әлеуметтік мінездемесі бар. Үлкен адамның
жұмыстарын, іс-әрекеттерін көрген бала, оған еліктейді, ойында ол негізгі
қоғамдық қарым-қатынастар жасайды және мектепке келген кезінде қоғамдық
болашақ өмірге бірталай дайындықпен келеді [13, 45 б].
Л.С.Рубинштейн өзінің Жалпы психологияның негіздері атты еңбегінде
(1989) ойын психологиясын ерекше бір шығармашылықтың түрі деп есептейді.
Ол: Ең біріншіден ойын дегеніміз – саналы түрдегі іс, яғни барлығы да бір
мақсатқа байланысты бірнеше шығармашылық істер [14, 187 б].
Ойын – бұл шығармашылық, ойын арқылы бала қоршаған ортаға, қасындағы
адамдарға өз көзқарасын білдіреді. Бәрін қорыта, барлық психолог -
теоретиктердің жұмыстарын алғанда, біздің айта алатынымыз – ойын ерекше, еш
нәрсеге ұқсамайтын жоғарғы психикалық міндеттен тұрады, ол өзін-өзі көрсете
алатын кез-келген қоғамдық, эстетикалық бағыты бар іс.
Ойын арқылы бала тез және дұрыс қабылдайды, себебі ойын бала үшін –
шығармашылықтың ең танымды түрі. В.А.Сухомлинский Ойында баланың
шығармашылдық белсенділігі артады. Ойынсыз ойдың дамуы толық бола алмайды,
болып та көрген жоқ... Ойын – бұл отқа айналатын ұшқын – деп жазады [15].
Сондықтан ойын кез-келген педагогикалық процестің барысында ең маңызды
тәрбие әдісі болып табылады. Ойын кезінде бала бір рольде ойнаса, не
болмаса бір ойын оқиғасында жүрсе, оның тәрбиелік мәні бар, өйткені ол іс-
әрекет жайшылықта оған жағымсыз не болмаса қиын болып көрінгенімен, дәл сол
кезде ол уайымдайды, өз бетінше басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға
тырысады. Ойын кезінде бала белсенділік, іскерлік, ұйымдастыру, күш-жігер,
батылдық, іздемпаздылық, сезімталдық, артистік қабілеттерін көрсете алады.
Сондықтан да ойын кезінде біз балағада адам баласының жан-жақты болып
өсуіне қажетті көп қабілеттерді жинай аламыз.
Ойын арқылы бала өз өмірінен үлкендердің өмірінен үлкендердің өміріне
өткендей болады, олар өздерін үлкенбіз деп сезінгісі келеді, өздерінің
оқыған кітаптарындағы кейіпкерлерге де айналады, керек болса жануарлар мен
андардың да рөліне кіреді. Ойынды дұрыстап өткізе білу керек, себебі оның
тәрбиелік мәні көп және ойын баланың қабілетіне, жас ерекшелігіне,
методикалық әдістеріне қарай болуы қажет. Жақсы педагог балалардың ойыннан
шыққан қиял шығармаларын пайдалана отырып, соған қарай олардың
шығармашылығын арттырады, қоршаған ортаны танытады. Бұл жерде әртүрлі
ойындар педагогқа көмекке келеді, солар арқылы барлық баланы өзіне тарта
білуі керек, әуелі аз, тез қимылдайтын жасқаншақ баладан бастаған жөн.
Әдетте мұғалім сабағында жақсы оқитын балаларға көп уақытын бөледі
(оған регламент бар ғой), ал баяу оқушылар көзден тыс қала береді. Ал ойын
түрінде өткізілген сабақ балалардың барлығын қамтиды, жалпы сынып деңгейін
көрсетеді. Артта қалып жатқан баяу оқушыларға ата-ананың көмегі керек.
Себебі музыкалық және әдеби білім отбасынан таралады. Мектепте алған білім
отбасында нәтиже береді. Ата-аналар мұғаліммен бірге баланың музыкалық
тәрбиесіне, біліміне жауап беруі керек. Үйінде баласымен бірге ойнап жүрген
ата-ана оның қабілеттерін күннен-күнге жоғарлатып, мектепте алған білімін
жалғастырады, ұялшақ мінезін батылдау жасауға көмектеседі. Баланы өз
бетінше еркін ойнауға үйрету керек, басқа балалармен далада, мектептен тыс
мекемелерде бірге ойнайтындай білім, тәрбие беру қажет. Балалар топталып
ойнаған кезде әркім өзінің мінезін көрсетеді, бір-бірімен араласып
білімдерін жетілдіреді.
Оларда жауапкершілік сезімі, достық сезімі пайда болады, ойынның
ережелерін сақтай біледі, ойын тәжірибесімен алмасады, үлкен достық ұжымдық
байланыста болады. Осының бәрі ойынның тәрбиелік мәні. Осындай жолмен бала
тәрбиелеудегі білімділік мақсаттар қалыптасады. Олар үлкендердің істерін
қайталау, әртүрлі заттарды үлкендердің өмірдегі қолданатын заттарының
орнына қойып дайын модельдер жасайды. Заттарды пайдалану арқылы
(ойыншықтар) бала қоршаған ортаны дүниенің пайда болуын және қоғамдық
өмірдің зандылықтарымен танысады. Жоғарыда айтылғандай біз ойынның бүгінгі
күнге ең керекті мәні тәрбиелік және білімділік деп ойлаймыз.
Д.Б.Элькониннің шешімі бойынша Қазіргі қоғамда үлкендерге арналған ойын
түрлері жоқ, оның орнын біріншіден өнердің түрлері, екіншіден спорт
ауыстырған. Ойын балалық шақта қалады, ал үлкен адамдардың ойыннан ешқашан
шықпайды [1, 21-20 б].
Бұл көзқараспен біз келісе алмаймыз, себебі кейбір ойын түрлерін
баламен қатар үлкендерде ойнайды, оның үстіне беріліп ойнайды. Бірақ
мақсаттары бөлек пе? Үлкен адамдар қызық болу үшін ойнайды, олардың
біріншіден шоу қызықтырады, екіншіден материалдық жағы, марапаттау. Ал
балалар болса өздігінен ойнағысы келеді, олардың табиғатында ойынға деген
қызығушылық бар. Олар үшін ойынның нәтижесі де емес, ең негізгісі – сол
ойынға қатысуы, бір рольде болуы.
Нәтижесінде бала қоршаған ортаны таниды, ересек адамдардың қарым-
қатынасын түсінеді. Әр түрлі ойындардың ішіңде біз балаларға байланысты
түріне тоқталайық деп ұйғардық. Бізді болашақ музыка мұғалімі ретінде жалпы
білім беретін мектептердегі оқушылар ұжымымен жұмыс істеуде кездесетін
мәселелер қызықтырады.
Бүгінгі сауда-саттық, алыс-беріс заманында адамгершілік, мейірімділік
қасиеттері азайып барады. Осыған орай соңғы кездері ойынның білімділік және
тәрбиелік мүмкіндіктері көптеген зерттеушілердің, педагогтардың алдына
қойған ең негізгі көңіл аударатын жайларының бірі тұр. Сол себептенде
музыкалық тәрбие мен білім жүйесіне бұрын болмаған өзгеріс керек сияқты.
Осы жүйенің бірінші баспалдағы мектептегі бастауыш сьнып оқушыларының және
мектепке дейінгі балалардың музыка тәрбиесі болады. Сондықтан жасөспірім
кезінде балаға неғұрлым көбірек жақсы тәрбие беру қажет, уақыт өткеннен
кейін бұл орны толтыруға келмейтін мәселе болып қалмақ. Қазіргі күнде адам
үнемі өзінің білімін көтеріп отыруы қажет. Оларға қиял, ойлау қабілеті,
мәдени түйсік, шығармашылық күш сияқты эстетикалық тәрбиемен байланысты
қабілеттер жатады. Біздің көзқарасымыз бойынша барлық іс-әрекеттердің
ішінде ең жайлы, нәтижелі болатыны музыкалық өнер. Адамды жан-жақты
қалыптастыру жүйесінде және эстетикалық тербие беру саласында ол ерекше
орын алады. Адамды музыкаға тәрбиелеу әлеміндегі тек әдемілілікті көруге,
әртүрлі жағдайды дұрыс түсініп, дұрыс қабылдаудың кілті болып табылады.
Балалар шығармашылығы қашан болсада әсерлі. Сонымен бірге ол ойлау
қабілетінің дамуын, танымдылығын, қоғамға деген, табиғатқа, ұлттық салт-
дәстұрге деген көзқарасын арттырады. Бірте-бірте музыкалық шығармашылық
арқылы балаларда әуенді есту және музыкалық есту қабілеті, есте сақтау,
қабылдау, қиялдау сияқты бірнеше басқада қабілеттер пайда болады: Осының
бәрі музыкада сезімталдыққа яғни мәнерлі ән айтуға ырғақты сезінуге
үйретеді (Б.Теплов [16], Г.Ригина [17], К.Тарасова [18], Н.Ветлугина [19],
О.Апраксина [20]).
Белсенді түрде музыкалық шығармашылықпен айналысқан балалардың білімге
құштарлығы артады, ән айтқанда, би билегенде өзі жақсы көретін
кейіпкерлерге ұқсағысы келіп тұрады. Өнер мен ойынның ортақ сызықтары бар
олар: қуанышты сезім, белсенділік, кейіпкер өмірі. Егер жоғарыда
айтылғандай, кез-келген педагогикалық істе ойын тәрбие мен білімнің бағалы
әдісі болса, онда музыка педагогикасында оның мәні өте жоғары (музыкамен
кейбір ойын түрлерін оларға ұжым болып қатысу байланыстары). Қазіргі кезде
балалардың шығармашылық белсенділігіне көп мән беріледі, ал оның негізгі
тәсілі музыкалық-дидактикалық ойындар болып табылады. Оның ішіне ән айту,
тыңдау, музыкамен қимылдау, аспапта ойнау, музыкалық сауат сияқты әртүрлі
музыкалық шығармашылықтың түрлері кіреді. Музыкалық-дидактикалық ойындардың
ең негізгі жұмысы – балаға эстетикалық тәрбие беру және музыкалық
қабілеттерін қалыптастыру. Музыкалық-дидактикалық ойындар балаларды жаңа
қойылымдармен (ойын-сауықпен) қамтамасыз етеді, олардың ой-өрісін дамытады,
өздігінен жұмыс жасауды, дұрыс қабылдауды, музыкалық есту қабілетінің
негізгі айырмашылығын ажыратуды үйретеді. Оның педагогикалық құндылығы – іс
жүзінде алған білімді пайдалану. Музыкалық-дидактикалық ойындарды өткізу
кезінде балаларда арнайы музыкалық біліммен бірге, достық сезім,
жауапкершілік, ұжымшылдық қасиеттері қалыптасады.
Бұндай ойындар мазмұнды, қызықты, әдемі көркемделген болуы керек,
себебі Д.Б.Кабалевский жазғандай: Музыкалық-дидактикалық ойындардың
негізгі мақсаты – (жайғана қызықтыра ойнату емес) бір маңызды, керекті
нәрсеге еліктіру, тарту, яғни музыкаға [21, 10-11 б]. Егер бұл мәселеге
тереңірек үңілсек, ойын балаларға білім берумен тәрбиелеудегі маңызды құрал
болып қана қоймай, сонымен қатар ол баланың қызығушылығын арттыруымен көңіл
аударуындағы негізгі өзгермейтін тәсілдердің бірі болып табылады. Бірте-
бірте музыка баланың өміріне кіріп, оның ең қажетті бөлімінің бірі болады.
Соның нәтижесінде ол бірнеше баланың болашақ мамандығына айналуы мүмкін.
Басқалай айтқанда біз баланы музыкаға үйрету арқылы болашақ музыка
мамандарының қатарын толтыруды да ойлаймыз, ал оның бастауы мектеп
табалдырығында басталуы керек.
Арнайы әдебиеттерде музыкалық-дидактикалық ойындардың білімділік және
тәрбиелік мүмкіндіктеріне үлкен орын берілген (Л.Венгер [24], Н.Лейтес
[25], Т.Орлова [26], Е.Зворыгина [27], Н.Кононова [22] т.б.). Бірақ
жоғарыда көрсетілген авторлардың жұмыстарының мақсаты осы проблеманы
мектепке дейінгі жастағы баланың психологиясымен байланыстыру болған.
Н.Кононова музыкалық-дидактикалық ойындар мектепке дейінгі баланың
моральдық, адамгершілік тәрбиесіне әсер етеді дейді. Өзінің Мектепке
дейінгі оқушыларға арналған музыкалық-дидактикалық ойындар (1982) атты
еңбегінде осы ойындардың баланың өздігінен жұмыс атқара алуын, өзін-өзі
бағалауын, жаңашылдығын және балаларда достық, ұжымшылдық, жауапкершілік,
тиянақтылық қасиеттерін қалыптастыратынын атап көрсетеді. Сол себептен де
ойынның баланың өмірінде тәрбиелік мәні зор екені дәлелденеді. Музыкалық
ойында кез-келген басқа ойындар секілді өзінің ішінде үлкен педагогикалық
мүмкіндіктерді сақтайды. Ойын кезінде балалардың арасындағы қарым-
қатынастар айқындала түседі, мінездерінің қандай екені анықталады. Ойында
балалар бір-бірімен араласады. Ойнап жатқан балаларды бақылап қарасақ,
жақсы ұйымдастырылған ойын келесі күні сол топта қайталанады. Мысалыға,
олар кешегі күні кім қайсы аспапта ойнайтынын, не істейтінін келісіп
қойған, жүргізушініде сайлап алған, яғни бұл түсінікті жай. Сондықтан
балаларда достық сезім, бір-біріне деген қамқорлық арта түседі. Ойын
кезінде балалар бір-бірінің тәжірибесімен бөліседі – дейді автор [22, 61-
62 б].
Н.А.Ветлугина өзінің Балабақшадағы музыкалық тәрбиенің теориясы мен
әдістемесі кітабында (1983) музыкалық-дидактикалық ойындарды сипаттау
кезінде олардың бастамасы қозғалыстан басталады және музыкалық қимылмен
байланыстырады - деп жазады [23, 97 б].
Ойын қимылының басында көркем образбен әдеби мәтін тұр. Осындай ойындар
іс-әрекеттік ойындарымен, қозғалыс ойындарымен ұқсас болады, бірақ оның
негізінде оқу тапсырмалары жатады, шешімін бала қызығып ойнап жүргенде таба
алады. Тәжірибе жинаған соң балалар би шығармашылдығын, музыкалық ойындар
үйренеді. Бұл жерде олардың шығармашылық белсенділіктері нәтижелі.
Өздерінің қабілеттерін балалар қол ұстасып әндетіп, билеп ойнайтын ойында
көрсетеді [23, 99-100 б]. Мектепке дейінгі балалық шақтың ерекше ойын түрі
– мазмұны бар кезектесіп, сөйлей алатын және нәтижесі көрінетін
шығармашылық (сурет салу, аппликация, саз-балшық) – дейді Л.Венгер өзінің
Мектепке дейінгі тәрбие жүйесіндегі таным қабілетін дамыту кітабында
[28]. Автордың ойынша ойын баланы дамытып қана қоймайды, ол үлкендердің
әлеміне, өміріне кіруге көмектеседі, бір оқиғадан шығуға, ізденіс жолдарын
табуға бейімдейді.
Жоғарыда аталған жұмыстардың барлығы мектепке дейінгі баланың
тәрбиесіне жазылған, ал бастауыш сынып оқушыларын музыкалық-дидактикалық
ойындар арқылы дамыту туралы әлі толық зерттеліп болмағанын айта кеткен
жөн.
Бірінші сынып оқушысы мектепке ойын баласы болып келеді. Балабақшада
қанша мектеп өміріне дайындаса да олар мектеп табалдырығын аттағанда
бірнеше кедергілермен кездеседі. Музыка пәні балабақшада
жүргізілгендіктен басқа пәндерге қарағанда түсінікті, жақын әрі жылы болып
көрінеді. Жалпы білім беретін мектептерде музыка сабағының мақсаты -
оқушыларға көркемдік, ұлағатты тәрбие беру, оларды жеке тұлға ретінде
қалыптастыру. Музыкалық тәрбие жүйелі түрде жүргізілуі керек, 6-7 жастағы
балаларға көбінесе ойлары шашыраңқы келеді. (Л.Венгер, Р.Божович,
Н.Ветлугина т.б.), 7-8 жастағы балалар көбінесе ширақ, зеректілігі
тұрақсыз. Осы жастағы балалар нәзік болып келеді, тез шаршайды, бірақ
тұтқыр ағза жауабы бар, үнемі қозғалыста жүреді. Бұл қабілеттері ойын
кезінде жақсы көрінеді.
Музыкалық педагогикалық мақсаты – мектепте оқу мен ойын – сауық
қызметінің дұрыс байланысын табу. Жұмыс формасының әр тұрлілігі сабақтың
кемшілігі немесе керісінше, егер сабақтың мазмұнының байлығы әр тұрлі ойын
формасын қолданғаннан туындаса ұтымды болуы мүмкін. Сабақтағы іс-әрекеттен
міндетті түрде оқушылардың ынта – ықыласын оятуы керек. Әсіресе 7 – 10
жастағы балалар көбінесе қуанышты көңіл – күйді керек етеді.
Жалпы білім беретін мектептерде музыка сабақтары жетісіне бір рет 45
минуттан өтеді. Мұғалім аз уақытта оқушыларды музыкалық сауатпен, жаңа
өнмен, композитордың шығармашылығымен, аспаптық және ән жанрымен таныстыруы
керек, сондықтан сабақта мұғалім үшін ең тиімді тәсіл ойын-сауық әдісі,
себебі ол суырыпсалма және шығармашылық белсенділік ұғымдарымен байланысты.
Сонымен, музыка сабағындағы музыкалық-дидактикалық ойындар балалардың
музыкалық дамуын жоғарғы сатыдан көрсетеді, музыка сабағына деген
қызығушылықтарын арттырады. Бұл жерде мұғалімнің үлкен роль атқаратынын
есте сақтаған жөн. Баланың өз бетінше жұмыс істеуін, шығармашылдықпен ойлай
білуін дамыту үшін мұғалім музыкалық репертуарды, балалардың қабілеті мен
дағдысының қаншалықты екенін білуі керек. Оқушымен жеке жұмыс істеу,
әрқайсысымен тіл табысу, баланың күшті жақтарына сүйене отырып оны дамытуда
үлкен тәрбие жатыр. Ойын түрінде өткізілген сабақтар арқылы біз ұтымды және
тиімді, қызықты түрде баланың санасына керекті ұғымдарды құйып отырдық.
Сабақтың сол кездегі бөліміне эмоциялық көңіл аудару үшін, кез-келген
ойынға олардың қызығушылығын арттыра отырып, біз бұл ситуациялық көңіл
аударуды тек ойынның ішкі формасына деген қызығушылық ретінде қалып қоймай,
сол кездегі оқу ісіне ауыстыруға тырыстық.
Әрине, кейбір педагогтар ойынға - методикалық тәсіл ретінде қарсы
екенін де айтады. Бірақ бұл жерде де өзіндік шешілмеген мәселелер бар.
Ойынның мазмұнын, сипатын жақсы ойластырып алу керек. Мүмкін біз ойнап
отырып балалар берілген тапсырманы тез, жеңіл түсініп алса дейтін шығармыз?
Музыка сабағында ойын керек, бірақ ол мазмұнды әрі ұтымды болуы керек. Ал
өмірде бір жағынан алсақ өте қызық сабақтар, концертке ұқсас, екінші
жағынан өте әсерсіз, құрғақ сабақтардың зияны балмаса пайдасы көп емес. Осы
екі жақтың ортасын табу жеңіл емес, бірақ өте қажет. Ол бірінішіден
мұғалімнің білімділігіне, шығармашылық дайындығына және адамгершілік
қасиетіне байланысты. Мұғалімнің жұмысының нәтижесі оның музыка өнерінің,
мазмұнын, идеологиялық құрылымын, білімділік және тәрбиелік
мүмкіндіктеріне, оқушылардың ойы мен сезіміне қалай әсер ету сипатын
түсінуіне байланысты болады. Осы айтылғандарды қорыта келгенде - бастауыш
сьныптарда ойын әдісін пайдаланып өткізілген сабақтар нәтижелі, әсіресе
музыка сабағында.
Біздің зерттеуіміздің тақырыбы, ойын іс-әрекетінің типологиясы және
типтік топталуы, түрлері, формасы және өту сипаты сияқты шешілмеген
мәселелерді анықтауды қажет етпесе де, бірақ музыка сабағында түрлі
музыкалық ұлттық аспаптарды ойын барысында пайдалану үшін, олардың да
топталуын білген жөн сияқты деп ойлаймыз.. Осыған орай біз ойын түрлерін
төмендегідей бөлдік:
1. Жан - жақты - дамытушылық ойындар.
2. Қимыл ойындары.
3. Синкреттік (драмалық, театралды).
4. ұлттық ойындар.
Сонымен дамытушылық ойындарына шахмат, дойбы, сөзжұмбақ т.б. жатады.
Ал қимыл ойындарына - доп, секіргіш жіп, шеңбер, кегілдер т.б.
қозғалыста болатын ойындар жатады.
Синкреттік ойындарға – драма, театр элементтері бар ойындар. Бұл
ойындардың негізгі ерекшеліктері бірнеше өнердің байланысуында. Мысалы:
музыка, би, көркем сурет, тақпақ оқу т.б.
Ұлттық ойындарға – әртүрлі ұлттардың ерекшеліктерін, салт-дәстүрлерін
бейнелейтін ат жарыс, қозғалыс, топтық және т.б, ойын түрлері кіреді.
Мысалыға, қазақ халқының ойындары – Қыз қуу, Бәйге, Аударыспақ, орыс
халқының ойындары – Бұлақ, Лапта, Городки, ағылшын ойындары –
Футбол, Кегльдер т.б. Ойынның түрлері әртүрлі формада өтуі мүмкін.
Мысалы, жарыс, сұрақ - жауап, конкурс, дискуссия, сахналық көрініс түрінде,
т.б.
Әр ойын түрі өзінің өтілуі барысымен ерекшеленеді. Мысалы, шахмат ойыны
дамытушылық ойын түріне жатады және жарыс түрінде өтеді. Осы ойын барысында
баланың есте сақтау, тез ойлау, шапшандылық, шыдамдылық және өзін - өзі
бақылау қабілеттері артады. Доппен ойнау қозғалыс ойындарының бір түрі
болып табылады. Ол жарыс түрінде өтеді, ойын кезінде балалардың тез
қимылдау қабілеттері, төзімділігі, дене бітімі дамиды. Синкреттік ойын
түрлерінің бірі – дидактикалық ойындар. Оның білімділік және тәрбиелік мәні
бар, оны жарыс және викторина түрінде өткізсе болады. Мұндай ойындар
оқытудың ең тиімді тәсілдері болып табылады және балалардың білімін дұрыс
қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен қатар дидактикалық ойындар балалардың білімін арттырады, ойша
есеп шығаруға қызықтырады, жинақтылық, ұйымшылдық, ұстамдылық сияқты т.б.
маңызды сапаларды қалыптастырады.
Синкреттік түрге жататын драмалық ойындар сахналық көрініс үлгісінде
өтіледі және шығармашылық, тәрбиелік, танымдық мәнге ие. Мұндай ойындардың
музыкалық есту қабілетімен ырғақты іс-әрекеттің шығармашылық бағытын
дамытуда маңызы зор. Басқа адамдарға қуаныш әкелдім деп ойлаған баланың күш
жігері артады, әнді мағыналы орындауға, артистизмге тәрбиелейді. Бұл
ойындар баланың өмірдегі тәрбиесіне әсер етеді және әдептілікке тәрбиелеу
мектебі болып табылды.
Қазіргі кезде арнайы әдебиеттерді талдау ойын іс-әрекетін жүйелеу мен
топтау туралы бірдей пікір жоқ деген нәтижені көрсетті. Авторлар олардың
тек психологиялық, әлеуметтік табиғи бағыттарын көрсете білгенімен олардың
белгісіне нақты анықтама бере алмады. Бұл тарауда ойынның топталуын,
типтерін қарастырумен қатар музыкалық-дидактикалық ойындарға да көңіл
бөлінеді. Алайда, бұл дәлелденген, нақты шешім деуге болмайды, өйткені бұл
мәселе болашақта әліде терең зерттеулерді қажет етеді.
Сонымен, жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, ойынның арнайы іс -
әрекеттерін, әлеуметтік эстетикалық бағыттарын қалыптастыру үшін адамның
жоғары психологиялық талдау функциясының керек екенін айтамыз. Ойынның
көптұрлілігіне қарамастан қазіргі кезде тәрбиелілік пен білімділікке
тәрбиелеу мақсатындағы ойындар көп тараған.
Ойын балалардың тек жеке тұлғасы мен рухани дүниесін жетілдіріп қана
қоймай, олардың білімді болуына да маңызды роль атқарады. Ендеше, төменгі
сынып оқушыларының музыкалық-эстетикалық тәрбиелеу процесіндегі ойын
әдістерінің әсерін зерттей келе, оқытудың ойын формасы музыка сабағында да,
басқа кезде де оқушылардың оқу процесін ұйымдастыруда маңызды принцип
екенін айтамыз. Баланың жан – дүниесін, жеке тұлғасын, руханилығын жоғарғы
дәрежеде тәрбиелеуде негізгі тәсілдердің бірі болып табылады.
1.2 Бастауыш сыныптарда жалпы музыкалық-дидактикалық ойындарды пайдалану
барысы
Қай халықта болмасын, өзінің атадан балаға мұра болып келе жатқан
көзінің қарашығындай сақтап, қымбат қазынасына айналдырған ұлттық өнері
болады. Білім берудің ең негізгі кіндік мәселесі – адамды жақ-жақты етіп
тәрбиелеу, өркендету.
Жалпы тәрбие жұмыстарының мазмұны мен жүргізу әдістері барынша ойланып
жасалса, ыңғайлы әрекеттерге баланың өзі де ынталы болады. Бұл оңай шаруа
емес, ол үшін жетекші қас шебер, мінезге бай ізденгіш болуы керек. Бала
үшін өз еңбегінің жетістіктерін сезінуден үлкен қуаныш болуы мүмкін емес.
Оны тоқтаусыз алға жетелеп, үнемі жетістіктерге жетелей беру керек. Баланы
ең алдымен ұлттық дәстүріне, тұрмыс-салтына, әдет-ғұрпына, өнеріне, ана
тілінде сөйлеуіне үйрету.
Ұлттық ойындардың шығу тарихы да атадан балаға аңыз-әңгімелер арқылы
жетіп отырған. Көшіп-қонып жүрген қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің
негізінде пайда болған. Ойын кезінде бала ойынның талабына сай қиын
тапсырмаларды, міндеттерді орындайды. Қазіргі заман талабына сай жаңа
технологиялар енгізіліп жатыр. Соның ішінде музыкалық-дидактикалық ойындар
арқылы ән әуендерінің мәнін ашып, халқымыздың тарихымен, тұрмыс-салтымен,
мәдениетімен таныстыру қажет.
Осыған сай музыка сабақ барысында музыкалық-дидактикалық ойындар
арқасында балалардың ой-өрісін дамыта отырып, өзінің ұлтына деген
сүйіспеншілікті қалыптастыру және нығайту мақсатын талап етеді. Сондықтан,
тақырыптың мақсаты - балалардың ойын өсіру.
Қазақ халқы Ойын ойнап, ән салмай, өсер бала бола ма? – деп
айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Жас баланың өмірді
танып, еңбекке араласуы психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде
қалыптасады.
Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл әрекеті – ойын
болғандықтан оның мәні ерекше.
Денсаулықтың зор кепілі – қимыл әрекет. Шынығу, ирығу, еңбек ету
дегенге бала тәрбиесінде ойын жатады. Педагог-ғалымдар Жақсы ойын –
жақсы жұмыс сияқты да, жаман ойын – жаман жұмыс сияқты деп, жақсы мен
жаманның арасын айырып, түйін жасайды. Демек, осы жағынан ойын мен жұмыстың
ұқсастығы байқалады. Ойын үстінде балалар ойланады, эмоциялық әсері
ұшқындайды, белсенділігі артады.
Бала бейне бір өмірдің өзіндегідей қуаныш, реніш сезіміне бөленеді.
Яғни, балалық шақтың түйсігі мен әсері адамның көңіліне өмір бақи өшпестей
із қалдырады. Ойын барысында баланың асқақ арманы, реніші мұрат – мүддесі
бейнеленсе, күні ертең сол арман қиялын өмірде жүзеге асыруға мүмкіндік
алады. Сөйтіп, бүгінгі ойын бейнелі әрекеттегі шындыққа айналады.
Ұлттық ойындар. Кең – байтақ даланы қоныстанған ата – бабаларымыз алуан
тұрлі әндер мен ойындар ойлап шығарған. Атап айтсақ: Алтыбақан, Арқан
тартыспақ, Соқыр теке, Ақ серек, көк серек, Көкпар, Теңге алу,
Асық ату, Тақия жасыру, т.б. М.Жұмабаев Педагогика атты еңбегінде:
Бала бір нәрсеге ұмтылса, сол нәрсеге баланың денесі, жаны, ақылы, сезімі,
қайраты – бәрі бірге жұмсалады дей отырып ... ақыл, сезім, қайрат
қатынасатын болғандықтан, үшеуін бірдей тең тәрбие қылу – тәрбиенің
міндеті деген ойды айтады [29, 18-19 б].
Ақсүйек ойыны балаларды ептілікке, тапқырлыққа, жинақылыққа үйретеді.
Ойын барысында қарым – қатынас мәдениетін игертіп, ұлттық, салт –
дәстүрімізді дәріптейміз.
Жетекші: - бүгінгі ойнайтын ойынымыздың аты - Ақсүйек. Бұл біздің
ұлттық ойынымыздың бірі. Оны үлкендер (аға - апаларың) кеште, түнде
ойнайтын. Енді ойын шартын тыңдаңдар.
Тәрбиеші: ақсүйекті қолына алып, алысқа лақтырады. Балалар ақсүйектің
лақтырған бағытын көрмеуі керек. Тауып алған бала басқаларға білдіртпей,
тәрбиешіге тез әкеліп беруі керек. Сөйтіп бала жеңімпаз атанады.
Бәйге, Көкпар, Қыз қуу ойындары – ат үстінде ойналатын ойындар.
Күмбірлеген күйдің сүйемеледеуімен ойынға балалар ерекше ынта қояды.
Қ.Мырза – Әлінің Бәйге атымыз өлеңінің мәнерлеп оқылуы ойынды балалардың
қызыға жалғастыруына мүмкіндік береді.
Қыз қуу ойыны
Жүйіткіп шабар атымыз, Қыран құспыз.
Ұшқанда жоғары – ақ пыз.
Тындыруға келгенде құлқымыз жоқ.
Сындыруға келгенде шебер – ақ пыз.
Қызыл гүліміз,
Жайнаған өнер – көкпіз.
Алау шоқпыз, лаулаған күрең отпыз.
Қыз қуу ойыны –қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі,
Ойынның мақсаты: Қыз қуу ойынында тұлпарлардың жүйріктігіне
жарыстырса, мұнда біз оқушылардың шапшандығын, жылдамдығын жарыстыра
отырып, тез әрі дұрыс ойлауға тәрбиелеуді мақсат етіп алдық.
Ойынның барысы: Қалаулары бойынша 1 ұл, 1 қыз бала шығып, қағаздан
жасалған 2 атқа отырады. Мұғалім қолындағы жалауын төмен түсірген мезгілде
аттарының жалдарындағы қалташадан сұрақ алып оқиды (бірінің қалтасынан бірі
алады). Кім сұраққа тез, әрі дұрыс жауап берсе жеңіс соныкі.
Дидактикалық материал: қағаздан жасалған 2 ат, жалауша.
Алшы, Асық ату, Хан, Оңқа - мал шаруашылығымен сабақтас асық
ойындары, тек асықпен ғана ойналатын ойындар.
Соқыр теке. Муз: Е.Хасанғалиевтікі. балалар 2 шеңбер құрып тұрады.
Қыз балалар:
Соқыр теке бақ – бақ,
Біз айтамыз тақпақ.
Мықты болсаң, қанеки,
Бірімізді тап-тап,
Ұл балалар:
Мен текемін бақ – бақ,
Қимылдаңдар сақ – сақ,
Ал, ұстадым, мінеки,
Ауызыңа қақпақ.
Ойында өзінің ептілігін сынаушы баланың рөлді дұрыс бөлісуі оның жеке
тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіндік береді. Балалардың өзара достық қарым
– қатынасы туралы ұғымдарын байқауға болады.
Қорыта келгенде, Қадыр Мырзалиев айтқандай: Ойнамайтын бала,
ойламайтын дана жоқ.
Балаларға ақыл – ой адамгершілік, дене шынықтыру және эстетикалық
тәрбие берудің маңызды тетігі – ойында жатыр. Ойын барысында бала өзін
еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекетін байқатады.
Демек, ойын – баланы жан – жақты тәрбиелеудің психологиялық жолы. Бес
саусақ бірдей емес дегендей, әр отбасынан шыққан балалардың мінез-құлқы әр
тұрлі. Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады. Ұлттық салт-
дәстүрдің қай-қайсысы болмасын, баланы әдептілікке, ізгілікке,
адамгершілікке баулиды.
Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.
Осындай аса құнды мәдени-игіліктердің бірі ұлт ойындары. Бүгінде ойынды
халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам
баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып
жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқы – материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса бай
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.
Бүгінгі замандастарымызбен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып,
өздерінің кім екендеріне барлау жасауына, ата-бабаларының психологиялық
болмысы мен ойлау жүйлеріне зер салуларына, көздеген мақсаттарын саралап,
жете білулеріне, дәстүрлер жалғасын өрістете отырып, өткені мен бүгінгіні
байланыстыра білулеріне, сөйтіп мәңгүрттік атаулыға тосқауыл қоюларына
септігін тигізбек. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар болсақ, содан
үлкен де мәнді-мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Өйткені, ең
алдымен ненің болсын бас алып, жол бастар қайнар көзі болатыны белгілі.
Ойынды біз ар өнердің бастауы деп білеміз.
Бүгінгі және болашақ ұрпақ ұлт ойындарының өзі адам еңбегінің жемісі,
халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге
талпынысының нышаны ретінде өмірге келгенін, оның бар өнердің бастамасы,
халықтың әлеуметтік-экономикалық өмірінің айнасы екенін білуге тиіс.
Қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көшіп-қону ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz