Әлемдік қаржы орталықтарының ролі мен іс-әрекеті

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 ТАРАУ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ..7
1.1 Халықаралық қаржы жүйесінің мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Әлемдік қаржы нарықтары . әлемдік қаржы келісімдерінің орталығы ретінде ... .11

2 ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫ МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 Алматы қаласы аймақтық қаржы орталығы ретінде қалыптасуының негізгі алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 25
2.3 Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығының негізі ретінде бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

3 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУ . ҚАЗАҚСТАННЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... .43
3.1 Қазақстан Республикасында әлемдік қаржы ұйымдарының іс.әрекеті ... ... ... 43
3.2 Аймақтық қаржы орталықтары мен олардың даму болашағы ... ... 54

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университет

Халықаралық қатынастар факультеті

“Әлемдік экономика” кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Тақырыбы: “Әлемдік қаржы орталықтарының ролі мен іс-әрекеті”

Ғылыми жетекші

Орындаған студент

“Қорғауға жіберілді”
Кафедра меңгерушісі

“------“------------------
2006жыл

Алматы, 2006 жыл

Тақырыбы: Әлемдік қаржы орталықтарының ролі мен іс-әрекеті

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1. ТАРАУ. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗІ МЕН
ҚҰРЫЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Халықаралық қаржы жүйесінің
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .7
2. Әлемдік қаржы нарықтары - әлемдік қаржы келісімдерінің орталығы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11

2. ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ
АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫ
МЫСАЛЫНДА) ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.1 Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..18
2.2 Алматы қаласы аймақтық қаржы орталығы ретінде қалыптасуының негізгі
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
2.3 Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығының негізі ретінде бағалы
қағаздар нарығын қалыптастырудың
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33

3 ТАРАУ. ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҚТАРЫН ДАМЫТУ – ҚАЗАҚСТАННЫҢ БӘСЕКЕҚАБІЛЕТТІЛІГІН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ҚҰРАЛЫ
РЕТІНДЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
1. Қазақстан Республикасында әлемдік қаржы ұйымдарының іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2. Аймақтық қаржы орталықтары мен олардың даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 61

КІРІСПЕ

Әлемдік қаржы жүйесі – бұл әлемдік ақшалардың әрекеттесуімен байланысты
және елдер арасында шаруашылық байланыстардың сан алуан түрлеріне қызмет
көрсететін экономикалық қатынастар (сыртқы сауда, капиталды шетке шығару,
пайданы инвестициялау, займ және субсидия бөлу, ғылыми-техникалық алмасу,
туризм, мемлекеттік және жеке аударулар және т.б.) болып табылады. Әлемдік
қаржылық жүйенің дамуы және тұрақты қызмет етуі - өндірістік күштердің
жоғарылауымен, әлемдік нарықтың құрылуымен, халықаралық еңбек бөлінісінің
тереңдеуімен, әлемдік шаруашылықтың жүйесін қалыптастырумен және шаруашылық
байланыстардың интернационализациясымен байланысты. Олар дамыған және
тұрақты әлемдік қаржылық институттары болмаса дұрыс қызмет ете алмайды,
өйткені әлемдік масштабта қаржы жүйесін қалыптастырудың принциптері – ол,
ұлттық заңдары немесе мемлекет аралық келісімдермен бекітілген ақша
қатынастарының реттеуі мен ұйымдастыру формасы болып табылады.
Әлемдік қаржы орталықтары - бұл халықаралық валюталық, несиелік және
қаржы операциялары мен бағалы қағаздар, сонымен қатар алтын көмегімен
жасалынатын келісімдерді жүзеге асыратын банктер мен арнайы қаржы-несиелік
мекемелердің шоғырлану орталықтары болып табылады. Тарихи тұрғыдан алсақ,
олар ұлттық нарықтар негізінде, ал кейіннен - әлемдік валюталық, несиелік
және қаржы нарықтары негізінде пайда болған (1(.
Бүгінгі таңда мемлекеттің әлемдік экономикалық қауымдастыққа
интеграциялауының бағытын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Ол әлемдік нарықтар мен ұлттық экономиканың интеграциясымен сипатталады.
Халықаралық қаржы және несие қатынастары нарықтық шаруашылық сферасының ең
күрделі құрама бөлігі екені бәрімізге белгілі, мұнда ұлттық және әлемдік
экономиканың негізгі проблемалары айқындалады. Кез-келген мемлекеттің
әлемдік қауымдастыққа интеграциялануына қарай - тауар, қызмет көрсетудің
халықаралық ағымдарының өсуінің қажеттілігі туындайды, бұл әсіресе
капиталдар мен инвестицияларға байланысты. Сыртқы сауда байланыстары,
халықаралық валюта және несие қатынастары қаржы орталықтарының дамуын алдын
ала болжайды.
Бәсеке нәтижесінде Нью-Йорк, Лондон, Цюрих, Люксембург, Франкфурт-на-
Майне, Сингапур және т.б. әлемдік қаржы орталықтары қалыптасқаны бәрімізге
белгілі.
Қаржы орталықтары әлемнің жетекші компаниялары, қаржы институттарының
бар болуымен бизнес-инфрақұрылымы дамыған және коммерциялық опрециялардың
қол жетерлігі сияқты, экономикалық көрсеткіштермен сипатталады. Жоғары
мамандандырылған жұмысшы күшінің болуы да, қаржы орталықтарын дамытудың
негізгі факторларының бірі болып келеді.
Халықаралық қаржы жүйесі мен халықаралық қаржы нарықтары және де
халықаралық қаржы орталықтарының қызметі мен ролі шетелдік және ресейлік
экономист-ғалымдарымен жете зерттелген. Олардың ішінде Кидуэлл Д., Петерсон
Р., Блэкуэлл Д., Хэррис Д.М., Красавина Л.Н., Михайлов Д.М., Рыбалкин В.Е.,
Максимова Л.М., Котелкин С.В., Первозванский А.А. сияқты ғалымдарды атап
кетуге болады. Ал, қазақстандық қаржы жүйесі мәселелерімен және Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығын құру туралы мәселелері мен оның негізі
ретінде бағалы қағаздарды қалыптастыру қажеттіліктерінің жеке аспектілерін
зерттеумен Сейітқасымов Ғ.С., Исқаков У.М., Жатқанбаев Е., Бохаев Д.Т.,
Көшенова Б., Аймурзина Б., Гайсин С. және т.б. сияқты қазақстандық
экономист-ғалымдар да өз еңбектерінде зерттеген.
Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығын құру идеясы алғашқы рет 1995
жылы айтылған.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев 2004 жылдың 15
қарашасында Алматы қаласында өткен финансистердің IV Конгрессінде Барлық
финансистер мен қаржы институттардың алдына қойған жеті міндеттердің бірі
халықаралық қаржы орталығын құру болу керек деген. “Қазақстанның әлемдегі
бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы” Қазақстан
Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауында Алматы - қаржы
және іскерлік белсенділіктің ірі аймақтық орталығы ретінде дамыту керек
екендігі айтылған. Орталық Азия өңірінің басты қаржы орталығы ретінде
Алматының серпінді дамуы, Қазақстанның ірі қаржы ұйымдарын өңірлік үлкен
бизнес-жобаларға арналған займдар беру, сақтандыру мен қаржы қызметін
көрсету саласында негізгі “мердігерлерге” айналдыру үшін қолайлы жағдайлар
мен мүмкіндіктер туғызу мақсатында бағытталуғы тиіс.
Қаржы орталығының тиімді жұмысын қамтамасыз ету үшін тиісті
инфрақұрылымдар, соның ішінде, ең алдымен – телекоммуникациялар жүйесін
жасақтап дамыту қажет. Сонымен қатар, іскерлік қасиетімен танылған әрі
осындай орталықтар мен сырт жерлерде еркін аймақтар құру жөніндегі жұмыс
тәжірибесі мол мықты менеджерлер тарту қажеттілігі де анық.
“Еркін” қаржы-экономикалық аймақтарында ілеспе қызмет көрсету нарығын
дамытуға да ерекше назар аудару қажет” делінген (2(.
Оңтүстік астананың Алматы қаласында аймақтық қаржы орталығын құру
жағдайларына сай келетіні туралы әр түрлі деңгейде қызмет етушілер мен
ғалымдар көп ойларын айтты. Алматы қаласының Іле Алатауы тау бөктерінде
орналасу фактісінің өзі, тек өмір сүру және дем алуға тартымды жер ғана
болып қоймай, сонымен бірге бизнесті дамытуда да ең қолайлы жер болып
табылады. Тәуелсіздік алғаннан бері Қазақстанның Оңтүстік астанасы Алматы
қаласы - өзінің саяси, қаржы, өнеркәсіптік, мәдени, спорттық, туристік
және ғылым орталығы, білім беру ортасы ретінде тартымдылығын сақтай отырып,
елдің ең динамикалы түрде дамып келе жатқан аймағы болып табылады.
Қаржы секторын алатын болсақ, Алматы қаласында Қазақстанның қаржы
институттарының шоғырлану орталығы, мықты қаржы нарықтарын құрған басқа
елдердің филиалдары, өкілдіктері орналасқан. Екінші деңгейдегі 35 банктің
жиырма тоғызы осы қалада шоғырланған, соның ішінде, ең ірілері
Казкоммерцбанк, Халық банкі, ТұранӘлем банкі, Қазақстан халық
жинақтау банкі, АТФ банк, Банк Центр кредит болып табылады. Сонымен
бірге, Алматы қаласында көптеген жинақтаушы зейнетақы қорлары, сақтандыру
ұйымдары да орналасқан.
Экономика ғаламдануының қазіргі кезеңінде, қаржы әрекеті халықаралық
экономикалық қатынастардың дамып келе жатқан саласы болып табылады. Оның ең
масштабты секторы болып капиталдардың халықаралық орын ауыстыруы болады, ол
тауар саудасына қарағанда жылдам өседі. Қазіргі кезде әлемде осы сектор
бәсекеге түсетіні жайында жоғарыда айтылып кеткендей, бірнеше негізгі
орталықтар бар. Ұзақ уақыт бойы әлемде капиталдың ең басты экспортері
ролінде Америка болды. XX ғасырдың соңғы он жылында Германия, Англия,
Франция сияқты Батыс Еуропа елдері өзінің шетелдік инвестицияларының
масштабы бойынша Американы әлдеқайда озды. Үшінші қаржы орталығы болып
Жапония саналады. Сонымен бірге соңғы жылдары жаңа қаржы базалары
қалыптасты, әсіресе Сауд Аравиясы, Кувейт, БАЭ сияқты бай елдері өзінің 80%
мұнайдоллары өндірісін дамыған елдерге бағыттап отыр.
Осыған орай дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының
Оңтүстік астанасы Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығы ретінде құрылуы
және дамуына байланысты әлемдік қаржы орталықтарының іс-әрекеттері мен
алатын ролін анықтап негіздеу және кейбір тәжірибелік ұсыныстар жасау болып
табылады.
Осы қойылған мақсат келесі міндеттерді шешу керектігін алдына қояды:
1. халықаралық қаржы жүйесінің, әлемдік қаржы орталықтарының теоретикалық
негізін талдап қорытындылау;
2. ұлттық қаржы жүйесін бағалау үшін Қазақстан Республикасының қаржы
жүйесін талдау;
3. Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығы ретінде қалыптасуының
алғышарттарын анықтау;
4. Алматы қаласы өңірлік қаржы орталығының негізі ретінде болатын бағалы
қағаздар нарығының жалпы жағдайы мен оның даму деңгейін баяндау;
5. Қазақстанда қызмет ететін халықаралық ұйымдардың іс-әрекетін талдау;
6. Алматы қаласы аймақтық қаржы орталығы ретінде қалыптасуының тәжірибелік
ұсыныстарын дәлелдеу.
Әлемдік қаржы орталықтарының қалыптасуы мен дамуы және іс-әрекеттерінің
мәселелері бойынша отандық және шетелдік ғалым- экономисттерінің еңбектері
мен зерттеулері теоретикалық негіз болып табылды. Әлемдік қаржы
орталықтарын және басқа осыған жақын салалардағы іс-әрекеттерді реттейтін
заң шығаратын нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы
Президентінің, Өкіметтің және мемлекеттік биліктің жергілікті органдарының
мемлекеттік бағдарламалары және басқа да ресми құжаттар - зерттеудің
нормативтік-құқықтық базасын құрады. Қазақстан Республикасы Қаржы
министрлігі, Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігінің
мәліметтері бітіру жұмысының ақпараттық негізгі қайнар көзі болды.
Бітіру жұмысы құрылымы бойынша кіріспе, үш тараудан, түйіндеу мен
ұсыныс түрінде жасалған қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады. Бітіру жұмысының әрбір бөлігі алдына қойылған мақсат пен
міндеттерін толығымен қамтыған.

ТАРАУ. ӘЛЕМДІК ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ

1. . Халықаралық қаржы жүйесінің мәні

Халықаралық қаржы жүйесі ол тауар, капитал және жұмысшы күші
қозғалысына байланысты елдер арасында пайда болатын валюталық, несиелік,
есеп-айырысу және төлемдік қатынастардың жиынтығы болып табылады.
Халықаралық қаржы қарым-қатынастары материалдық өндіріс сферасына да,
сонымен бірге тарату, алмастыру, тұтыну сферасына да жататын халықаралық
экономикалық қатынастарды жанамалайды. Қаржылық қатынастардың объективті
негізі ретінде тауарлар, капиталдар, қызмет көрсетулердің халықаралық
алмасуын туындататын қоғамдық ұдайы өндіріс процесі болып табылады.
Қаржылық қатынастардың хал-жайы ұлттық және әлемдік экономика, саяси
жағдайымен, елдер мен аймақтар арасында күштердің ара-қатынасымен
анықталады. Халықаралық қаржылық қатынастарында саясат пен экономика,
өнеркәсіптік өндіріс пен сауда, жеке елдердің экономикалық және қаржы
саясаты тығыз байлансытып жатыр.
Халықаралық қаржы қатынастары ұдайы өндіріс қатынастарынан туындайды,
бірақ біршама дербестілікке ие және оған кері әсер етеді. Шаруашылық
өмірдің жалпы интернационализациясы болу жағдайында әлемдік өндіріс
динамикасына, ғылыми-техникалық даму темпына, тауар мен қызмет
көрсетулердің халықаралық алмасу интенсивтілігіне, капиталдардың құюларына
сыртқы факторлардың әсері күшее түседі. Жеке елдер, аймақтар және бардық
әлемдік шаруашылықты дірілдететін халықаралық қаржы қатынастарының
тұрақсыздығы, қаржы кризистері ұдайы өндіріс процесіне теріс әсер етеді.
Халықаралық қаржы жүйесінің қызмет жасау сипаты әлемдік шаруашылық
құрылымы мен қажеттіліктеріне, алдыңғы қатарлы елдердің күштері мен
мүдделерінің ораналасып қоюларына қаншалықты сәйкес екеніне байланысты
болады. Осы сәйкестілік бұзылғанда халықаралық қаржы жүйесінің кризисі
болады, ол оның қызмет жасауының негізгі принциптерін трансформациялау
арқылы шешіледі.
Әлемдік шаруашылық халықаралық қаржы жүйесіне белгілі бір талаптар
қояды, ол өз кезегінде мынаны қамтамасыз ету керек (3(:
- сенімге кірген төлем құралдарының жеткілікті санымен халықаралық
алмасу;
- валюталық қатынастардың біршама тұрақтылығы;
- ақша ресурстары жеткілікті елдерден ақша ресурстары жетпейтін елдерге
олардың еркін жылжуы;
- сенімді есеп-төлем механизмдері;
- халықаралық экономикалық қатынастарға қатысатын барлық елдердің
мүдделерін ескеру;
Халықаралық қаржы жүйесінің ең қарапайым құрылымдық элементі ұлттық
қаржы жүйесі болып келеді. Тарихи тұрғыдан алғанда, алдымен, ұлттық қаржы
жүйесі пайда болған, ал сонан кейін халықаралық құқықтық нормаларды ескере
келе, олардың ұлттық заңдармен реттелуі бекітіліп отырды. Кейінірек, елдер
арасында шаруашылық байланыстарының дамуы бойынша, халықаралық қаржы
қатынастары біртіндеп белгілі бір ұйымдастыру формасына ие болды.
Халықаралық қаржы қатынастарын ұйымдастыру және реттеу формалары XIX
ғасырдың ортасында халықаралық қаржы жүйесінің ерекше қызмет жасау және
басқару механизмін қалыптастырды.
Халықаралық қаржы жүйесі мемлекет аралық қатынастарды өзіне
енгізетіндіктен, ол ұлттық заңға бағынбайды. Бірақ бұл халықаралық қаржы
сферасында толық анархия билеп тұр дегенді білдірмейді. Халықаралық қаржы
жүйесі деңгейінде процестерді реттеу екі- немесе көпжақты мемлекетаралық
келісімдер арқылы және ұлтық-халықаралық несие-қаржылық ұйымдар жүйесі
арқылы жүзеге асырылады.
Ұлттық және халықаралық қаржы жүйесінің өзара байланысы сыртқы
экономикалық әрекетті қызмет көрсететін ұлттық банктер арқылы, сонымен
бірге мемлекет аралық қаржы-несиелік реттеу және әлемнің алдыңғы қатарлы
елдердің қаржылық саясатын координациялау жүйесі арқылы жүзеге асырылады.
Халықаралық қаржы жүйесін құру ұлттық қаржы жүйесін толығымен қосылуын
білдірмейді. Олар өздерінің дербестілігін сақтайды және өзінің ұлттық
мақсаттары мен мүдделерінен сәйкес едәуір қызмет жасайды. Бірақ-та
халықаралық қаржы жүйесінің ұлттық қаржы жүйесіне әсері өте үлкен.
Ұлттық қаржы жүйесінің даму ерекшеліктері елдің даму деңгейі,
экономикасының хал-күйі әне сыртқы экономикалық байланыстарына байланысты
болады. Ұлттық қаржы жүйесінің әлемдік қаржы операцияларына қатысуы біршама
факторлармен анықталады:
- шаруашылықтың әлемдік жүйесінде елдің алатын орны мен оның валюта-
экономикалық потенциалы;
- дамыған несиелік жүйесі мен жақсы ұйымдастырылған қор биржасының бар
болуымен;
- салық салудың орындылығы;
- шетелдік заемшының ұлттық нарыққа және шетелдік бағалы қағаздың қор
биржасына кіруге рұқсат беретін валюталық заңдар ерекшеліктері;
- ыңғайлы географиялық орналасуы;
- саяси режимнің біршама тұрақтылығы және т.б.
Ұлттық қаржы жүйелері бір-бірімен тығыз байланысты. Шаруашылық өмірдің
интернационализациялануы жағдайында, ұлттық қаржы жүйесі ұлттық шекарадан
шыға бастайды. Қазіргі замаңғы халықаралық қаржы жүйесінің сипаттық
ерекшелігі ол көрші елдердің экономикалық және валюталық интеграция базасы
негізде жаңа құрылымдық бірліктер - аймақтық жүйелердің пайда болуы болып
табылады.
Батыс-европалық қаржы жүйесі ең аяқталған формасына ие. Бұл жүйе
Европалық одақ рамкасында Батыс Европа елдерінің терең экономикалық және
валюталық интеграция нәтижесінде пайда болды. Батысеуропалық интеграцияның
бірінші кезеңінде 1957 жылы Еуропалық экономикалық қауымдастықты құру
туралы Римдік келісімге қол қойылғаннан кейін және 60-жылдардың соңына
дейін Қауымдастықтың алты ел-қатысушыларының кедендік одағы құрылды. Осы
кезеңде кеден салығы жойылды, екі жақты саудада сандық шектеулер алынып
тасталынды, үшінші елдерге қатысты біріңғай кедендік тариф енгізілді.
1993 жылы аяқталған екінші кезеңде біріңғай ішкі нарық құру мақсаты
шешіліп жатты, онда “төрт еркіндік” деп аталатындар қамтамасыз етіледі:
тауарлар, қызмет көрсетулер, капиталдар және азаматтардың (жеке
тұлғалардың) еркін қозғалуы. Осы кезеңде Еуропалық одақтың елдер-
қатысушыларының экономикалық және валюталық саясатының кейбір бағыттарын
координациялау қамтамасыз етілді. Еуропалық одақ деңгейінде біріңғай
нормалар мен ережелер шыға бастады, оған өзінің экономикалық және валюталық
саясатында елдер-қатысушылар бағынды. Еуропалық одақ елдерінің ұлттық қаржы
жүйелері қосыла бастады, атап айтсақ Еуропалық валюталық жүйе рамкасы
негізінде. 70-жылдардың соңынан бастап, еуропалық есептік валюталық бірлік
– ЭКЮ (European Currency Unit) қызмет жасай бастады, ол 1999 жылдың басында
басқа біріңғай ақша бірлігі – Евроға орын берді. Батыс Еуропа интеграциясы
арқасында бағалы қағаздар, несиелер біріңғай евронарығы қалыптасты. Осының
нәтижесінде біріңғай экономикалық кеңістік қалыптастыруға, экономикалық
және валюталық одақ бағытында Еуропалық одақтың ары қарай жылжуына
жағдайлар туындады.
Еуропалық одақтың қазіргі заманғы даму кезеңі 1993 жылдың қараша айында
қабылданған Маастрих келісімімен байланысты, онда 1999 жылдың басынан
бастап экономикалық және валюталық одақтың үшінші кезеңіне өту және
біріңғай валюта – евроны енгізу міндеттері қойылды. Экономикалық және
валюталық одақтың үшінші кезеңіне дайындалу үшін 1994 жылы Еуропалық
валюталық институт құрылған – Еуропалық орталық банкінің болашақ үлгісі
және жол салушысы. Еуропалық орталық банкінің толыққанды қызмет жасауы 1999
жылдың қантар айынан бір уақытта евроны енгізумен басталды. Орталық банктер
және евро зонасының 11 ел-қатысушыларымен бірге Еуропалық орталық банкісі
Еуропалық орталық банктердің Жүйесін құрады.
Функционалды көзқарастан алатын болсақ, халықаралық қаржы жүйесі келесі
құрылымдық бөліктерден тұрады (4(.
❑ халықаралық валюталық жүйе;
❑ халықаралық есептік-төлем жүйесі;
❑ халықаралық несие жүйесі;
❑ халықаралық несие-қаржылық ұйымдар.
Халықаралық қаржы жүйесі капиталдың айналымы процесінде қалыптасатын
ақша капиталының тұрақты құюлуын қамтамасыз етіп отырады. Халықаралық қаржы
ағымдары ұдайы өндірістің материалды процестерінің көрінісі болып табылады.
Олардың көлемі, бағыты, құрылымына мыналар әсер етеді:
1. Әлемдік экономиканың хал-жағдайы. Өндірістің басылуы елдер арасында
сыртқы экономикалық байланыстардың азаюына алып келеді, капиталдар
ағымының спекуляциясын жоғарылатады. Керісінше, экономикалық өсу
жағдайында сыртқы экономикалық байланыстар кеңейеді, ол қаржы ағымының
қозғалысын ынталандырады.
2. Елдер арасында сыртқы сауда байланыстарының либерализациялау процестері
дамиды, соның ішінде кедендік тарифтер және басқа да шектеулерді төмендеті
не жою өзара сауда қатынастарын жоғарылатады.
3. Әр түрлі себептер әсерінен жеке елдер экономикасын құрылымдық қайта
құру: АҚШ-та әскери шығындар және өндірістің қысқартылуына байланысты,
Германияда – бұрынғы ГДР экономикасымен интеграциялау процесі жүру
бойынша, Ресей және басқа постсоциалистік елдерде – “ашық” экономикаға
өтуге байланысты.
4. Өндірістің шетелге масштабты түрде тасымалдау, соның ішінде қоршаған
ортаны ластайтын, немесе жоғары технологиялық өндірісті арзан жұмыс күші
бар елдерге тасымалдау, мысалы, АҚШ-тан – Мексикаға, Жапониядан – Оңтүстік-
Шығыс елдеріне, Батыс Европадан – Шығыс Европаға.
5. Капиталды шетке шығарудың едәуір мөлшерлері өзінің өсу темптері бойынша
тауар және қызмет көрсету саудасынан асып кетеді.
6. Балансталмаған халықаралық есептердің өсуі алдыңғы қатарлы елдердің
төлем баланстарының дефициті салдары ретінде.
Халықаралық қаржы ағымдары, әдетте ақша формасында, әр түрлі қаржы-
несиелік құралдар түрінде болады. Олар тауарлар мен қызмет көрсету
қозғалысына және әлемдік нарықта бәсекелесетін агенттер арасында ақша
капиталының ел аралық үлестіруге қызмет көрсетеді. Халықаралық қаржы
ағымдарының қозғалысы келесі каналдардан болады:
❑ Тауар мен қызмет көрсетуді сату-сатылуының валюталық-несиелік және
есептік қызмет көрсетулері;
❑ Негізгі және айналым капиталға шетелдік инвестициялар;
❑ Бағалы қағаздар және әр түрлі қаржы құралдармен операциялар;
❑ Валюталық операциялар;
❑ Ұлттық табыстың бір бөлігін бюджет арқылы дамушы елдерге көмек
түрінде және елдердің халықаралық ұйымдар және т.б. жарна үлестіру;

2. . Әлемдік қаржы нарықтары - әлемдік қаржы келісімдерінің
орталығы ретінде

Келісім объектісі ретінде ақша капиталы болатын нарықтық қатынастардың
спецификалық сферасы ретінде әлемдік валюталық, несиелік және қаржы
нарықтары болып келеді. Функционалды көзқарас тұрғыдан - бұл ұдайы
өндірістің үздіксіздігі және рентабельдігі мақсатында әлемдік қаржы
ағымдарын жинақтау және үлестіруді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар
жүйесі болып табылады. Институционалды көзқарастан қарайтын болсақ, ол
халықаралық қаржы ағымдарының қозғалысы жүзеге асатын банктер, арнайы
қаржылық-несиелік мекемелер, қор биржалар жиынтығы болады.
Әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтары дамуының объективті
негізі - ол іс-әрекеттегі капиталдың айналым заңдылығы. Бір учаскілерде
уақытша бос капиталдар босатылады, ал басқа учаскілерде әрдайым оларға
сұраныс пайда болып отырады. Капиталдар іс-әрекетсіз отыра алмайды. Ол
олардың табиғаты мен нарықтық экономика заңдарына қарама-қайшы болады.
Әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтары осы қарама-қайшылықты
бүкіләлемдік шаруашылық деңгейде шешеді. Нарықтық механизм арқылы уақытша
бос ақша капиталдары жаңадан капитал айналымына тартылады, ол ұдайы өндіріс
және кәсіпкерлер пайдасы процесінің үздіксіздігін қамтамасыз етеді.
Әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтары сәйкес ұлттық нарықтар
базасында пайда болады. Олар ұлттық нарықтармен тығыз байланыста болады,
бірақ біршама спецификалық ерекшеліктері бар. Алдымен, оларды үлкен
масштабтарымен айырамыз. Тек алдыңғы қатарлы өнеркәсібі дамыған жеті
елдердің қаржы ағымдары шамамен күніне 500 млрд. доллар көлеміне жетеді.
Әлемдік сауда бойынша төлемдерден 35 есе көп. Батыс эксперттерінің бағасы
бойынша әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтарда болатын
күнделікті операциялар әлемдік сауда келісімдерінен 50 есе асып кетеді (5(.
Халықаралық есеп айырысу Банкісі тіркейтін халықаралық банктік займдар
көлемі 1980 жылы 1300 млрд. доллардан 1997 жылы 8300 млрд. долл. өсті.
Валюталық нарықтардағы күнделікті келісімдер 1985-1995 жылдары 190 млрд.-
тан 1200 млрд. долларға өсті. Халықаралық қаржы нарықтары құралдары
есебінен әр түрлі жобалардың қаржылау көлемі 1993 жылы 820 млрд. доллардан
1996 жылы 1570 млрд. долларға дейін өсті.
Сонымен қатар, әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтары үшін
географиялық шекараның жоқтығы және операциялардың тәулік бойы жүргізілуі
тән, олар операциялар стандартизациялау негізінде және жаңа компьютерлер
базасында ақпараттық технологиялар, қағассыз операциялар пайдалану арқылы
жүзеге асады. Осы операциялардың қатысушылары ретінде негізінен - бірінші
класстық банктер, корпорациялар, қаржы-несиелік институттар болады; займдер
көбінесе бірінші классты займшыларға немесе берік кепілдемесе бар
займшыларға ұсынылады.
Әлемдік валюталық, несиелік, бағалы қағаздар және қаржы нарықтарын
қалыптастырудың алғы шарты капиталдардың өндірісте және банктік істе
концентрациялауында, шаруашылық байланыстардың интернационализациясы және
глобализациясында, банк аралық телекоммуникацияның дамуында жатыр. Бүгінде
“глобализация” термині интернационализация процесінің жалғасы ретінде
түсініледі. Ол алдыңғы қатарлы экономикалық субъектілердің глобалды
экспансиясы мағынасын білдіреді, ол барлық әлемді өзінің әрекеттесу
сферасы, сонымен бірге капиталдардың глобалды араласуы ретінде қарастырады,
олар өзінің икемділігі мен қозғалмалдығының арқасында кез-келген уақытта
әлемнің кез-келген нүктесінде бола алады және басқа капиталдармен бәсекеге
түсе алады.
Халықаралық экономикалық қатынастардың дамуы, шикізат көзі, өткізу
нарығы, пайдалы инвестициялар үшін бәсекелестік күрестің өршуі барысында
қаржы ағымдары күтпеген жерден ұлттық сипатты жоғалтып, бір елден екінші
елге өте бастайды. Ұлттық валюталық, несиелік және қаржы нарықтары өзінің
біршама дербестілігін сақтай отырып, өзіне сәйкес әлемдік нарықтармен тығыз
байланысады, олар оның іс-әрекетін толықтырады және ішкі экономикасы мен
ақша-несиелік жүйесімен байланысты болады.
Әлемдік қаржы орталықтары - бұл халықаралық валюталық, несиелік, қаржы
операциялары, бағалы қағаздар және алтынмен жасалынатын келісімдерді жүзеге
асыратын банктер мен арнайы несие-қаржылық мекемелердің шоғырлану
орталықтары болып табылады. Тарихи тұрғыдан, олар ұлттық нарықтар
базасында, кейінірек - әлемдік валюталық, несиелік және қаржы нарықтары
негізінде пайда болды (1(.
Ең алдымен, халықаралық қаржы жүйесі моноорталықтандырылған құрылым
сипатында көрініс алды, мұнда бір ғана, яғни, ең басты орталық халықаралық
қаржы жүйесінде монополды жағдайға ие болды және қаржы ағымдарының көпшілік
бөлігін тартты. Елдердің экономикалық дамуының біркелкі еместігінен қаржы
гегемониясы әлемдік орталығы әрдайым бір елден екінші бір елге көшіп
отырды. Соңынан, мұндай моноорталықтандырылған жүйе бұзылды. Қазіргі
замаңғы әлемге полицентристік құрылым сипаты тән, ол әлемнің әр түрлі
аймақтарында қаржы ағымдарының тарту күшімен теңестірілетін біршама ірі
орталықтардың бар болуымен ерекшелінеді.
Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін әлемнің жетекші қаржы орталығы
Ұлыбритания еді, ол әлемдік өндірісте, саудада, валюталық қатынастарда,
банктік істе үстем етті. Ол Ұлыбританияда капитализм дамуының жоғары
деңгейімен, фунт стерлингтің біршама тұрақтылығымен, колониялармен кең
сауда байланыстарымен, дамыған несие жүйесімен себептелінді. Әр түрлі
елдердің капиталдары халықаралық сауданың едәуір бөлігін несиелей отырып,
Лондон нарығында шоғарланды. Халықаралық есеп айырысудың 80% фунт
стерлингте жүрді.
Бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін қаржы орталығы АҚШ-қа ауысты.
Бірақ Лондон валюта, несие, бағалы қағаздар және т.б. халықаралық
операцияларында маңызды роль ойнауды жалғастыра берді. Еуропадан АҚШ-қа
қаржы орталығының ауысуы нәтижесінде Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін
ағылшын фунт стерлингі мен американ доллары арасында лидерлік үшін қатты
күрес туғызды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін доллар жалғыз валюта –лидер болды,
ал АҚШ-тың қаржы нарығы - әлемнің басты қаржы нарығы болды. 60-жылдардан
бастан АҚШ біртіндеп әлемнің қаржы нарығы ретінде өзінің монополды жағдайын
жоғалта бастады. 70-90 жылдары әлемдік экономикада үш орталықтарының
қалыптасуы, ең алдымен Батыс Еуропа және Жапонияда жаңа үстем қаржы
орталықтарының құруымен қоса жүрді. Оған олардың экономикалық потенциалының
қатаюы, сонымен бірге несие-қаржы жүйесін реформалау және оны дерегуляция
саясатын іске асыру, яғни шектеулер, әсіресе валюталық шектеулерді жою
саясаты әсер етті. Осының нәтижесінде полицентристік қаржы жүйесі пайда
болды, онда әр түрлі елдерде орналасқан қаржы ұйымдар бірге өмір сүріп,
бәсекелесіп және қызмет жасап отырады.
70-жылдардың ортасынан бастап АҚШ бірінші болып ұлттық қаржы жүйесін
либерализациялауға кірісті. Біртіндеп депозиттер мен ссудалар бойынша
проценттер төлеудің шектеулері жойылды, сұрағанға дейін ақша салуға
проценттер енгізілді, облигациялар бойынша табысқа салық жойылды. 1981
жылдың соңында АҚШ-та еркін банктік зонасы құрылды, онда шетелдік банктер
американдық салық төлеуден және банктік регламентациядан босатылады.
Еуропалық одақ болып біріккен Батыс Еуропа елдері бұрынғы американизмге
қарама-қарсылық көрсету өзінің қаржы орталығын құруға ұмтылды. Бірақ
батысеуропалық елдердің валюталық, несиелік, қаржы нарықтарының
интеграциясы біраз уақытқа дейін өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда
интеграциясынан артта қалды. Ол елдер арасындағы қарама-қайшылықтармен
себептелді, олардың ұлттық шешімдер пайдасына қарай бюджеттік, несиелік,
инвестициялық саясат саласында ұлттық тәуелсіздіктен өз еркімен кетуін
қаламауынан болды. 1993 жылы Еуропалық одақ Маастрих келісіміне сәйкес
экономикалық және валюталық одақ құруға бет алды, батысеуропалық аймақта
белсенді түрде біріңғай қаржы кеңістігі және біріңғай қаржы жүйесі
қалыптаса бастады.
Франция, Германия, Ұлыбритания сияқты жетекші батыс-еуропалық елдерде
70-80-жылдарда банктік және қаржы операцияларының либерализация саясаты,
банктік реформалар жүргізілді. Ол елдер арасында қаржы ағымдарының кеңеюіне
және Батыс Еуропада, соның ішінде Париж және Франкфурт-на-Майн қалаларында
мықты қаржы орталықтарын қалыптастыруға мүмкіндік беруі. Қазіргі таңда ол
алтынмен операциялар жасау бойынша Лондонмен біріншілікке таласатын маңызды
әлемдік қаржы орталығы Цюрих болып табылады, сонымен бірге Люксембургті де
жатқызамыз.
80-жылдардың ортасынан бастап, әлемдік шаруашылықта Жапонияның
позицияларының күшеюі, мықты банктік жүйені құру, халықаралық экономикалық
айналымға иенаны енгізу, валюталық шектеулерді жою нәтижесінде жаңа әлемдік
қаржы орталығы Токио болды. Жапония банктері қазіргі таңда әлемде басым
болып отыр, сонымен бірге АҚШ және Батыс Европа банктерінен қалыспай
халықаралық операциялар сферасында да үстем.
Ірі қаржы орталықтары соңғы жылдары әлемдік шаруашылықтың перифериясында
да пайда болды, соның ішінде Багам аралында, Сингапурде, Сянганда
(Гонконгта), Панама, Бахрейнде және т.б. Бұл райондар төмен салық және
несие-қаржы мекемелерінің күнделікті іс-әрекетінің шығындары, мемелекеттің
аз ғана араласуы, либеральды валюталық және банктік заңдарға байланысты
халықаралық қаржы ағымдарының тарту орталығы болды.
Несие-қаржы мекемелері көбінесе резидент еместермен (яғни, басқа елдің
тұрғындарымен) осы елге шетелдік валютамен операциялар жасайтын әлемдік
қаржы орталықтары оффшорлық қаржы орталықтары атауымен аталады. Мұндай
қаржы орталықтары, сонымен бірге салықтықтан баспана ретінде қызмет
жасайды, өйткені мұнда операцияларға жергілікті салықтар жүктелмейді және
валюталық шектеулерден босатылады.
Қазіргі таңда 55 әлемдік оффшорлық қаржы орталықтарында 3 трлн. астам
доллар айналымда жүр, ол әлемдік жалпы ұлттық продуктының шамамен 15%
құрайды. Бірақ бұл баға төмендетілген деп есептелінеді, өйткені оффшорлық
орталықтарда есептелмейтін құпия есептер де бар.
Осылайша тәулік бойы жұмыс жасайтын халықаралық нарықтық механизм
қалыптасты, ол халықаралық қаржы ағымдарын басқарып отырады. Нақты уақыт
режимінде арнайы ақпараттық агенттіктердің мониторларында өткізу орнына
байланысты емес нарықтық бағалар, котировкалар, валюталық курстар, пайыздық
мөлшері және басқа да халықаралық операциялардың валюталық-қаржылық
шарттар көрінеді.
Әлемдік қаржы нарығының қалыптасуы XX ғасырдың 30-жылдарына жатады.
Бірақ, Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңінде сауда-экономикалық байланыстарды
бұзып, әлемдік қаржы кризисі тереңдетілді. Әлемдік қаржы жүйесінің
реконструкциясы 1944 жылы Бретон-Вудтық конференциясынан басталды. Әлемдік
қаржы нарығы түсінігі бойынша экономистердің пікір бірнеше моменттерден
айырылысады. Бірі оны ссудалық капитал нарығының құрама бөлігі ретінде
қарастырса, және функциональдық тұрғыдан ұдайы өндірістің үздіксіздігі және
рентабельділігі мақсатында әлемдік қаржы ағымдары аккумуляциясын және
таратылып бөлінуін қамтамасыз ететін нарықтық қатынастар жүйесі ретінде
қарастырады. Олар тек капиталдарды үлкен сақталған ақшасы бар елдерден
басқа жетіспейтін елдерге орналастыру функциясы ғана арқылы әлемдік қаржы
нарықтарын шектеуге мүмкін деп ойлайды. Өйткені, олардың пікірінше, дамыған
саланың экспортталған капиталының үлкен бөлігі сол өзі сияқты дамыған не
оффшорлық зоналарға ауысатынына байланысты негіздейді, осыған сәйкес
әлемдік қаржылардың негізгі арналуы тәуекелді басқару, құқықтық реттеу және
салық салудан қашу болып табылады дейді. Басқа экономистердің айтуынша,
валюталық нарықтан спекулятивтік операцияларды бөлу керек, бірақ іс-жүзінде
спекулятивтік келісімді хеджирлеу келісімінен айыру өте қиын, өйткені екі
жағдайда да шаруашылық субъектісіне ашық валюталық позицияны ашуға тура
келеді. Әдістердің жалпылығы қысқамерзімді активтер – ақша нарығы және
ұзақмерзімді активтер – капитал нарығы сияқты сауда нарығын айыруында болып
табылады. Сонымен бірге, барлығы евронарық деп аталатын, әрекеті
халықаралық қаржы сферасымен шектеліп қоймайтын, сонымен қатар халықаралық
қаржы нарығын әр түрлі елдер резиденттері арасында жәй ғана активтермен
алмасу сияқты ерекше белгісі арқылы бөліп көрсетуге ұмтылмайтын нарықты
айтады (6(.
Сөйте тұра, капиталдардың мұндай күшейтілген ауысуы қаржы нарығына
халықаралық сипат береді, сондықтан ел экономикасына инвестицияланған
толығымен шетел капиталын бөліп көрсетуге және шетелде орныққан ұлттық
капиталды ескеру қиын. Өйткені капитал “үздіксіз өзін көбейтіп отыратын
құн” ретінде қозғалыссыз өмір сүре алмайды, ол әрдайым айналымда болу
керек, жаңа құн құра отырып, қайта-қайта өндіріске құюлуы тиіс. Сондықтан,
әрине капитал пайдалы салымның күнделікті ізденісінде болып отырады, ол оны
бір елден екінші елге ауысуына мәжбүр еткізеді.
Сондықтан, әлемдік қаржы нарығы - ол әр түрлі рольді ойнайтын – капитал
экспортері, оның рецепиенттері, немесе осы рольдерді бірге алып жүру,
мысалы капитал транзиті сияқты барлық елдер қатысатын экономикалық
қатынастар болып табылады. Ең үлкен мән постиндустриальды елдерге беріледі.
Онда олардың көбінесе есеп айырысу орталығы болатын банктер орналасқан.
Мысалы, Лондон, Гонконг, Токиода басқа елде болып жатқан субъектілер
арасындағы келісімдер көрінуі мүмкін, сондықтан оларды ақша-қаржы жүйесі
әлемдік қаржы нарығының негізін құрайтын капитал клирингі елдері деп атауға
болады.
Осы нарық әр түрлі мемлекеттер субъектілерімен жүзеге асатын
келісімдерден құрылады. Қандай қаржы құралдары сатып алу-сату объектісі
болуына байланысты валюталық, несиелік, қор нарықтары, алтын және басқа
бағалы металлдар нарықтарын айырады. Соңғы он жылда туынды қаржы
құралдарымен операциялар шапшаң даму үстінде.
Әлемдік қаржы нарықтарына валюталық нарықты жатқызамыз, онда мыналар
қатысады (7(:
❑ жеке және заңды тұлғалар, оларға тауар және қаржы нарықтарында
операциялар үшін конверсия қажетті алдынғы стадия болып табылады;
❑ осы операция түрлерін жүзеге асыратын спекулянттар мен
арбитражерлар;
❑ валюталық тәуекелден қорғайтын хедждер;
❑ барлық қатысушылар үшін валюта ауыстыру операцияларымен қызмет
көрсетуге арналған делдалдар;
❑ валюта-қаржы жүйесін тұрақтандыру мақсатында валюталық нарықты
реттеп отыратын мемлекеттік және мемлекет аралық ұйымдар.
Әлемдік қаржы нарықтарына тікелей ұзақ мерзімді нарықтарды жатқызуға
болады. Қысқа мерзімді келісімдер көбінесе спекулятивтік ақшаны тартады дем
есептелгенімен, және әлемдік нарықтың өзінің негізгі қозғалыс
тенденциясынан қысқа мерзімді ауытқу салдарынан жылдам пайда түсіруге
негізделген. Салық салуда, басқа заң базасында айырмашылық бар жағдайында
қысқа мерзімге, бірақ револьверлік қайта келісу шарты арқылы, несиелік
келісімдер формасында елдер арасында әр түрлі қаржы және экономикалық
қатынастар рәсімдеуге пайдалы болуп жатыр.
Бағалы қағаздар нарығы капитал ретінде ақшаға негізделсе, ол қор деп
аталады, осы қасиетінде ол қаржы нарығы операциясында көлемі мен масштабы
бойынша негізгілерінің бір құрама бөлігі болады. Онда, қор нарығы бағалы
қағаздар нарығының үлкен үлесіне ие, сондықтан осы екі түсініктер де
әдебиетте синонимдер деп аталады. Сонымен бірге, туынды және негізгі қор
құралдары анықтамасына келмейтін бағалы қағаздардың қалған бөлігі
шаруашылықтың нақты субъектісіне айналым құралының уақытша толтырудың
қайнар көзі ретінде болуы мүмкін. Сонықтан бағалы қағаздардың ол бөлігі де
қаржы нарығына жатады.
Сақтандыру нарығы мен зейнетақы активтері нарығында қалыптасып келе
жатқан қатынастар жиынтығы тікелей қаржыға жатады. Мысалы, нарықтың әрбір
субъектісі тәуекелді және материалдық құралдарды, ресурстарды ала- алмау
ықтималдылығын сақтандырады, осылайша оларды толтырудың қайнар көзін өзіне
құрады.
Сақтындыру және зейнетақы қорлары ақшаны өндіріске инвестициялайды,
яғни белсенді ұдайы өндіріске кірісіп, онда жаңа құнды құра бастайды.
Соныдқтан, халық құралдары сақтандыру және зейнетақы қорлары арқылы ұдайы
өндіріс процесіне түсіп, осыған байланысты сақтандыру нарығы да белгілі бір
елдің қаржы нарығы құрылымына кіреді және ол арқылы халықаралық қаржы
сферасына енеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде мынадай қорытындыларға келуге
болады:
❑ Қазіргі таңда әлемдік экономикада глобализация процесі
байқалуда, онда әлемдік қаржы нарығына маңызды орын беріледі;
❑ әлемдік қаржы нарығы елдер арасында капиталдар ағымына
мүмкіндік береді, ол олардың үлкен экономикалық интеграциясына
әкеледі;
❑ әлемдік қаржы нарығы елдердің ақша –несиелік және қаржы
сферасының тығыз өзара әрекеттесуінің себептейді, онда сату
көлемі бойынша және өзіндік капитал мөлшері бойынша лидерлердің
басты офистері пайда болады – негізгі специализация бойынша
әлемде осы салада ең ірі концерндер.
Экономика глобализациясының қазіргі кезеңгі кезеңінде қаржы әрекеті
халықаралық экономикалық қатынастардың дамып келе жатқан саласы болып
табылады. Оның ең масштабты секторы болып капиталдардың халықаралық орын
ауыстыруы болады, ол тауар саудасын қарағанда жылдам өседі. Қазіргі кезде
әлемде осы секторда бәсекеге түсетін бірнеше негізгі орталықтар бар. Ұзақ
уақыт бойы әлемде капиталдың ең басты экспортері ролінде Америка болды. XX
ғасырдың соңғы он жылында Германия, Англия, Франция сияқты Батыс Еуропа
елдері өзінің шетелдік инвестициялар масштабы бойынша Американы әлдеқайда
озды. Үшінші қаржы ортылығы болып Жапония саналады. Сонымен бірге соңғы
жылдары жаңа қаржы базалары қалыптасты, әсіресе Сауд Аравиясы, Кувейт, БАЭ
сияқты бай елдері өзінің 80% мұнайдолларын өндірісі дамыған елдерге
бағыттап отыр.

ТАРАУ. ҰЛТТЫҚ ҚАРЖЫ ЖҮЙЕСІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ (АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ
АЙМАҚТЫҚ ҚАРЖЫ ОРТАЛЫҒЫ МЫСАЛЫНДА)

2.1. Қазақстан Республикасының қаржы жүйесін талдау

Қазақстан Республикасы дамуының макроэкономикалық көрсеткіштері
қазіргі замаңғы кезеңде өткен жылдарға қарағанда барлық оптимистік
болжамдары едәуір басымдылықты көрсетті. Жетекші мемлекеттік
шенеуніктердің авторитетті пікірлері бойынша Қазақстан әлемнің ең жылдам
дамып келе жатқан үш елдің бірі болып саналады. Соңғы үш жылдың ішінде
республиканың ЖІӨ өсуінің орташа көрсеткіші 11% деңгейінде болды (8(.
Қазақстан Республикасының өсу темпі 2004 жылы шамамен 8%, ал 2005 жылы –
13,5% болды (9(. 2004 жылы Қазақстан экономикасының 9,6 % болған өсу
көрсеткіші ТМД елдерінде ең жоғары көрсеткіштердің бірі болды (10(. Үкімет
басшысы Д.Ахметов көрсеткен соңғы мәліметтеріне сүйенсек, 2004 жылдың
қорытындылары бойынша ЖІӨ өсуі 9%, еңбек ақысының нақты өсуі – 7,6%,
өнеркәсіптік продукцияның өсу көлемі – 8,4% болды (11(. “Соңғы 4 жылдың
ішінде Қазақстанның барлық экономикалық өсімі 40% құрады. Өнеркәсіптік
өндірісті және ауыл шаруашылығы көлемінің өсуі – шамамен 50% болды” (12(.
2005 жылдың нәтижелері бойынша барлық зейнетақы активтері 2,5 млрд.
доллардан асып, 368,349 млрд. теңгені құрады (13, 31б.(. 2004 жылдың 1-ші
жарты жылдығында банктердің барлық капиталы 11,8%-тен 136,5 млрд. теңгеге
дейін, ал активтері 14,5%-тен 934,7 млрд. теңгеге дейін өсті.
Республиканың алтын-валюталық резервтерінің көлемі 2004 жылы 6% өсті. “2005
жылдың 11 айы ішінде... банктердің барлық өзіндік капиталы 38,6%-тен 223,4
млрд. теңгеге дейін өсті (валюталық эквиваленті – 1,5 млрд. доллардан
астам). Банктердің барлық активтері 39,3%-ке жоғарылап, шамамен 1,6 трлн.
теңгені құрады (валюталық эквиваленті – шамамен 10,9% млрд. доллар)” (14,
4б.(.
Экономиканың көптеген салаларында өндірістің позитивті өсу жағдайында
банктер ендігі жерде несиелеу әрекеттерін жандандырды. 2004 жылдың соңына
қарай банктік несиелердің жалпы көлемі бір жылдың ішінде 85,6% өсіп, 276,2
млрд. теңге немесе 1,9 млрд. АҚШ долларын құрады. (10(. Қазір, үш жылдан
кейін де несиелеу нарығы қаржы нарығының ең өсіңкі дамып келе жатқан саласы
болып тұр. “2005 жылдың 11 айы ішінде экономикада банктер несиелерінің
жалпы көлемі 41,2%-тен 949,5 млрд. теңгеге өсті (валюталық эквиваленті –
шамамен 6,48 млрд. доллар)” (14, 5б.(. “Соңғы үш жылдың ішінде негізгі
капиталға инвестицияның өсуі 2,5 еседен астам өсті” (12(. Шетелдік
инвестициялар үлесінің 20,2%-ден 31%-ке дейін жоғарылап, кәсіпорындар,
ұйымдар және халық қаражатының 71,3%-тен 61,5%-ке төмендеуі арқылы қаржылау
көзі бойынша инвестиция құрылымы да өзгерді (9(.
Жалпы, егерде республиканың қаржылық қамтамасыз етілуін қарайтын
болсақ, онда жағдай біршама оңға айналды. Шынында, біздің республикамыздың
мысалында соңғы жыдары шетелдік инвесторлар ағымы және республиканың
өнеркәсіпітік өндірістің өсуі арасында біршама тәуелділікті байқауға
болады. Өндірістің өсуін туындататын Қазақстанға келіп жатқан шетелдік
инвестиция ағымының көбеюі республиканың өзіндік капиталы көлемінің біршама
жинақталуына әсер етеді.
Кейбір зерттеушілер Қазақстанды нетто-кредитор деп атауға асықты,
өйткені республиканың халықаралық резервтері, Ұлттық қорды қоса есептегенде
әлдеқашан 4714 млн. АҚШ долларын құрады, сол екі арада мемлекеттің сыртқы
міндеттемелері 3,8 млрд. доллардан аспайды (8(. Республиканың капиталдың
едәуір көлемін жинақталуына және ішкі қаржы нарығында қаржылу құралдарының
шектелгендігіне байланысты республика Үкіметімен валюталық либерализация
концепциясы қабылданды, және осыған лайықтап лицензиялауды жоюмен
қазақстандық капиталдың сыртқы нарыққа кіруіне рұқсат етудің нақты
шараларымен бағдарлама дайындалу үстінде (15(.
Қазақстан Республикасының ХҚН-ға интеграциясының кажеттілігі, осы
бағытта республиканың кейбір табыстары сияқты, негізінде айқын көрініп тұр,
бірақ ол тұрақты емес. Алдыңғы бөлімде осындай тұрақсыздықтың кейбір
себептері және олардың дамып келе жатқан елдердің экономикасына әсері
қарастырылған.
Экономиканы осы халықаралық қаржылық нарығының өзгерістерінен қорғау
үшін Бүкіләлемдік банк дамып келе жатқан елдерге келесі шараларға кірісуге
ұсынады:
• банктік жүйені нығайту;
• капиталдың қысқа мерзімді құйылуы өзгерістерін азайту;
• қаржылық сферада халықаралық бірлесуге, шетелдік инвестициялардың
реттелуіне ұмтылу;
• елдің экономикалық ортасын жақсарту, дипропорцияларды жою.
Осы шараларды ұсыну кезінде Әлемдік банкі эксперттерінің логикасы
бойынша еді. Біріншіден, экономика шетелдік қаржылық ағымнан толығымен
аулақталған болса да, ішкі қаржылық либерализациясынан түскен пайдалар
берік банктік реттелуісіз қамтамасыз етілмейді. Екіншіден, банктік
реттелуді нығайтуына жылдар талап етіледі, осы аралық кезеңде үкімет
шетелдік капиталдың қысқы мерзімді ағымының өзгерістерін азайтуға
бағытталған саясатты жүргізу тиіс. Үшіншіден, дамып келе жатқан елдер ұзақ
мерзімді шетелдік инвестициялар үшін өзінің тартымдылығын жоғарылатқысы
келеді. Глобальды өндірістіік жүйелердің өсуі... көрсетіп отырғандай,
трансұлттық фирмалар өндірістік процестерді елдер арасында тарата отырып,
оларды бөлшектеп жатыр. Ірі ішкі нарықтар, мүмкін, жаңа аймақтарға кіруге
ұмтылған және осылайша, инфрақұрылымына және білімдік деңгейіне
сәйкестендірілген үлкен емес елдердің дамуына мүмкіндік туғызатын
трансұлттық компаниялар үшін өзінің мағынасын жоғалтар. Соңында, қаржылық
және нормативтік саясаттың аспектілерін байланыстыру әрекеттерінің дамып
келе жатқан елдерге артықшылықтары болуы мүмкін.
Дәл осы кезеңде Қазақстан Республикасының жағдайын талдау үшін осы
ұсыныстар бойынша жүруге ынталану қажет.
Біздің банктік жүйеміз біршама қатаң келеді, бірақ тіптен қатаң
басқарылатын жүйе деп сипаттауға болмайды, ол Әлемдік банк талаптарына сай
болып келеді, оның айтуынша, банктік тәжірибеде “нормативтік шыдамдылық”
деп аталатын шектеуді ұсынады, бірақ банкті тым артық реттеуі ақша
қаражаттарының аз реттелінетін банктік емес секторға жұмсалынатына алып
келіп соқтыруы мүмкін – дейді. Қазақстанның орталық банкінің саясаты
банктерді көбірек капитализациялануын ынталандыруға бағытталған. Сонымен
бірге, депозиттердің сақтандыру жүйесі табысты енгізілген, ол Қазақстан
халқының банктік жүйеге сенімділігін арттырды және банктік есепшоттарда
халықтардың едәуір бос қаржысын шоғырландыруға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісі жариялаған статистика негізінде
есептелген кейбір цифрларды келтірейік. Ұлттық банкінің мәліметтері осы
жұмысты жазу кезінде 2004 жылдың қазан айының мәліметтері келтірілген,
оларды жаңарту басқа қайнар көзден жасалды.

1 кесте. 2001 жылдың желтоқсан айынан 2005 жылдың желтоқсан айына кезең
аралығында Қазақстан Республикасы банктік жүйесінде депозиттердің өсуі (%
берілген) (16, 40-41б.(.
2001 2002 2003 2004 2005
Депозиттердің барлығы, 29 63 47 35 26,2
соның ішінде
Ұлттық валютада 7 53 8 51 65,6
Банктік емес заңды 25 73 -3 57
тұлғалар
Жеке тұлғалар -18 11 46 36 76,1
Шетелдік валютада 67 74 85 28 -0,2
Банктік емес заңды 1591 56 56 20
тұлғалар
Жеке тұлғалар 58 114 134 35 13
Депозиттердің жалпы
сомасынан
Банктік емес заңды 44 65 24 36 23,5
тұлғалар
Жеке тұлғалар, резидент 6 59 101 36 29,9
еместерді қоса
есептегенде

Осы кестені талдай отырып келесі қорытындылар жасауға болады:

- банктік жүйеге депозиттер ағымының шыңы 2000 жыл мен (депозиттерді
сақтандыру жүйесінің табысты енгізілуінің салдарынан) 2001
(капиталдарды легализациялау және 1999 және 2000жж. экономиканың
өсуіне байланысты) жылдарға келсе де, депозиттер өсуінің тенденциясы
сақталынып отыр;
- халық - Қазақстанның банктік жүйесіне бос ақшаның түсуінің негізгі
қайнар көзі болып отыр, және егерде бұрын шетелдік валютадағы
депозиттер басым болса, қазір қазақстандық теңге сақтау валютасы
ретінде бәсекеге түсе бастады;
- заңды тұлғалардың есепшоттарында шетелдік валютадағы депозиттердің өсу
темпісінің едәуір төмендеуімен қатар, олардың ұлттық валютада
депозиттерінің едәуір өсу фактісі қызықтырады. Біз оны экономиканың
өсуімен байланыстырамыз, өйткені өндірістік сфераға қаржы жұмсауына
байланысты кәсіпорындардың бос ақшасы азайып кле жатыр. Бірақ істің
мұндай жағдайы тартымды ақшаларға деген екінші деңгейдегі банктердің
баға саясатына да байланысты болуы мүмкін.
Банк депозиттері бойынша пайыздық мөлшер динамикасы біртіндеп
төмендеуімен сипатталады. “2004 жылдың желтоқсанына қарағанда 2005 жылдың
қарашасында жеке түлғалар үшін теңгелік шұғыл депозиттердің орташа сыйлық
беру пайыздық мөлшері 11,0% -тен 10,0%-ке дейін төмен түсті, ал заңды
тұлғалар үшін банктік емес депозиттер бойынша – 5,4%-тен 3,0%-ке дейін
болды” (14, 5б.(.

2 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.