Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің лексикалық жіктелісі

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5

І тарау Қазақ тіліндегі функционалдық стильдер
1.1 Функционалдық стиль туралы түсінік және оның зерттелуі ... ... 6.9
1.2 Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің жіктелісі ... ... 10.19

ІІ тарау Функционалдық стильдердің лексикалық ерекшеліктері
2.1 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ..20.26
2.2 Ресми іс қағаздары стилінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... 27.36
2.3 Публицистикалық стильдің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... .37.46
2.4 Ғылыми стильдің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47.50
2.5 Көркем әдебиет стилінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ..51.60

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62.63

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университеті
Теориялық және қолданбалы тіл білімі кафедрасы

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің лексикалық
жіктелісі

Мамандығы: қазақ тілі мен әдебиеті

Студент: Хамитова Ардақ

Ғылыми жетекші: Бердібай Шалабай

Қорғауға жіберілді

“ ” 2007ж.

Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., профессор Б.Шалабай

Алматы 2007ж.

Диплом жұмысының жоспары:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3- 5

І тарау
Қазақ тіліндегі функционалдық стильдер

1.1 Функционалдық стиль туралы түсінік және оның зерттелуі ... ... 6-9
1.2 Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің жіктелісі ... ... 10-19

ІІ тарау
Функционалдық стильдердің лексикалық ерекшеліктері

2.1 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . .20-26
2.2 Ресми іс қағаздары стилінің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... 27-
36
2.3 Публицистикалық стильдің лексикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... .37-
46
2.4 Ғылыми стильдің лексикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .47-50
2.5 Көркем әдебиет стилінің лексикалық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . .51-60

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .61

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...62-63

Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Сан ғасырлық тарихы бар, миллиондаған адамдарға
қызмет етіп отырған, мемлекеттік тіл статусына ие болған қазақ тілі сияқты
ірі тілдің тарихын танытуда функционалдық стильдерінің пайда болуы,
қалыптасуы, дамуы, бүгінгі хал-жайының маңызы зор. Осы орайда,
функционалдық стильдердің лексикалық жіктелісінің орны бөлек деген
тұжырымға келеміз.
Бұл мәселе Р.Сыздықованың, М.Балақаевтың, Е.Жанпейісовтің,
М.Томановтың, Б.Манасбаевтың, М.Серғалиевтің, Х.Кәрімовтің зерттеу
еңбектерінде біршама зерттелді.
Аталған еңбектерде функционалдық стильдердің лексикалық ерекшеліктері
түбегейлі көрсетілген жоқ. Сол ерекшеліктерді нақтылы тілдік фактілер
арқылы арнайы зерттеу диплом жұмысының өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Дипломның басты нысаны етіп қазақ тілінің түсіндірме
сөздігіндегі тілдік материалдар алынды. Сонымен қатар, көркем әдебиеттерден
де мысалдар алынды. Әр стильдің лексикалық ерекшелігін анықтай түсу үшін
көркем әдебиетпен қатар түсіндірме сөздікті де пайдаландық.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі мақсаты –
қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің лексикалық
жіктелісін, лексикалық ерекшелігін айқындап, олардың жасалу жолдарын
стильдік тұрғыдан зерттеп, талдау.
Осы мақсатта мынандай міндеттерді шешу көзделеді:
- сөздердің мәтінге қарай өзгеруін, мағыналық ерекшелігін талдау.
- сөз қолданысының тілдік-стильдік қызметін таныту.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы
Қазіргі қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдері лингвистикалық
стилистика тұрғысынан арнайы қарастырылып, тілдік қолданыстардың лексикалық
ерекшелігі мен өзгешелігі ажыратылып ашылды.Әр стильге тән тілдік
қолданыстар ғылыми негізде сипатталады.
Зерттеудің әдістері мен материалдары.
Функционалдық стильдердің лексикалық жіктелісін қарастыру кезінде
әлеуметтік қызметіне қарай салыстыру әдісін, материалын түйіндеп,
тұжырымдауда жүйелеу, талдау, сипаттау әдістері қолданылады.
Жалпы стильдер жайлы, олардың өзіне тән мәселелері қарастырылған
В.В.Виноградов, М.Н.Кожина, Т.Г.Винокур, Р.А.Будагов, А.Н.Гвоздев,
Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, М.Балақаев, М.Томанов, О.Бүркітов,
Б.Әбілқасымов, Б.Әбілмәжінова, Б.Шалабай, Ә.Болғанбайұлы, Ғ.Қалиев т.б.
тілші ғалымдардың теориялық тұжырымдары басшылыққа алынды.
Диплом жұмысына ғылыми тұжырымдар жасауға тілдік, стилистикалық
талдауға негіз болған материалдар қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен
алынды.

Зерттеу жұмысының құрылымы.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұрады.
Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Дипломның негізгі мазмұны.
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, нысаны, зерттеудің мақсаты мен
міндеттері, теориялық және практикалық маңызы мен зерттеу әдістері және
т.б. мәселелер сөз болады.
Бірінші тарауда функционалдық стильдер жайлы түсінік, олардың дамуы,
қалыптасуы және зерттелуі,сонымен қатар лексикалық жіктелісі
қарастырылады.
Екінші тарауда функционалдық стильдердің түрлеріне жеке-жеке тоқталып,
олардың лексикалық ерекшеліктері сараланады.
Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижелері жинақталып, тұжырымдалып
беріледі.

І тарау Қазақ тіліндегі функционалдық стильдер

1.1 Функционалдық стиль туралы түсінік және оның зерттелуі

Зерттелетін тақырып қазіргі қазақ тіліндегі функционалдық стильдер,
алдымен, осы категорияның мән-мазмұнына, яғни беретін ұғымы мен қазақша
аталуына тоқталу қажет. Әңгімені терминнен басталық. Ғалым Р.Сыздықтың
еңбегінде [1. 198б.] атап көрсетіледі.
Қызметтік стиль дегеніміз функциональный сөзінің дәлме-дәл
аудармасы болмақ, бұл жердегі функция сөзінің мағынасы қызмет дегеннен
гөрі, мақсат, арнау ұғымдарына саятынын ескерсек, сірә, мақсаттық стиль
деген вариант ұтымды болар деп ойлаймыз.
Қазақ әдеби тілінің мақсаттық стильдері жөнінде 1960-1970 жылдарда
монографиялар (оқу құралдары) мен мақалалар жазған мамандар М. Балақаев, Е.
Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтар [2. 4б.] ең алдымен бұл
категорияға орыс тіл білімінде бірқыдыру орныққан танымға сүйеніп анықтама
береді: Стиль – ол белгілі бір қатынастың түрінде тілдік единицаларды
сұрыптап пайдалану арқылы ойды жеткізу мәнерінің көрінісі... Стиль
дегеніміз - өмірдің белгілі бір саласында қолданылып, тарихи қалыптасқан
тілдік құралдардың жүйесі. Бұл, әрине, тың немесе сәл өзгеше анықтама
емес, функционалдық стиль жөніндегі орыс зерттеушілері ұсынған танымның
сөзбе-сөз аудармасы.
Стиль түрлеріне ажыратуда да қазақ мамандары осы жолмен кеткен:
функционалдық стильдердің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттеудің
негізгі көзі тілдің қолданысы (речевые контексты) болып табылады, бұл
қолданыстар белгілі бір жанрға тән болып келеді деген [3. 4б.] сияқты,
немесе жанрға қатысты бөлінген стильдер айқынырақ танылады [4. 20б.]
дегендей орыс тілі зерттеушілерінің тұжырымдарын басшылыққа алып, қазақ
тілінің де мақсаттық стильдерін жанрлық негізде тармақтайды:
публицистикалық әдебиет жанры публицистикалық стильді, көркем әдебиет
үлгілері көркем әдебиет стилін, сол сияқты ресми іс-қағаздары мен кеңсе
тілінің стилі, ғылыми-техникалық әдебиет стилі деп ажыратады [5. 33б.].
Қазақ стилистика мәселелерін зерттеушілер тіл білімінің бұл саласына
қатысты өз ойларын айтып, тың теориялық ізденістерге бармайды. Тіпті
функциональный деген сөзді не орысша қолдана салудан сақтанып, не қазақша
баламасын іздестіру әрекетін жасамай, терминнің бұл компонентін мүлде
атамауды жөн көргендік те бар. Мысалы, Қазақ тілінің стилистикасы атты
еңбектерінде (1-басылымы 1966, 2-басылымы 1974 жылдары жарық көрді)
авторлар функциональный деген анықтауышты кемде-кем жұмсап, жай ғана
әдеби тілдердің стильдері дей салады. Ал шындығында стиль сөзінің
алдында анықтауышы тұрмаса, оны бірнеше ұғымда түсінуге тура келеді.
Өйткені орыс ғалымдары дұрыс көрсеткендей, стиль термині әдебиеттану
ғылымында да қолданылады, тіпті жеке ақын-жазушылардың көркемдік
шеберлігін, шығармашылық бейнесін (образ автора дегенді) тануда да стиль
сөзі қолданыла береді. Сондықтан тілге қатыстыра жұмсалатын стиль
терминіне келгенде, алдына функционалды немесе мақсатты, қолданыстық,
әлеуметтік деген тәрізді анықтама компонент қою керек. Осы себептен
функциональный сөзін айтпай тастап кетіп, әрі аудармашылық, әрі теориялық
тығырықтан оңай құтыла алмаймыз.
Тілдің қатынас құралы ретінде неге, кімге арналып жұмсалатындығы
туралы әңгіме тілдің өзін зерттеуден әлдеқайда кейін басталғаны аян.
Әсіресе қазақ тіл білімінде бұны тілтанымның (речеведение дегеннің) екінші
кезектегі саласы десек те болар. Тіл білімінің стилистика саласы орыс
ғылымында үстіміздегі ғасырдың 20-жылдарынан бастап жанданды, 50-жылдардың
ішінде Вопросы языкознания журналының беттерінде (1954, №1-6, 1955, №1)
стилистика, стиль мәселелеріне арналған пікірсайыс (дискуссия) жүргізілді.
Мәселе түбегейлі шешілмегенімен, көптеген обьект қырларының табиғаты
анықталып, сыры ашылды. Айтылған пікірлерді акад. В.В. Виноградов
тұжырымдап, өз көзқарасын білдіреді.
Зерттеушілердің қай-қайсысы да тілдің әлеуметтік қызметіне мақсаттық
стильдердің қатысты екендігін жоққа шығармайды. Сондықтан акад. В.В.
Виноградов тілдің әлеуметтік қызметінің түрлерін қ а р ы м –
қ а т ы н а с (общение), х а б а р л а у (сообщение) және ә с е р е т у
(воздействие) деп бөледі де, соларға сәйкес: біріншісінде тілдің күнделікті
сөйлесу стилі (обиходно-бытовой стиль), екіншісінде (хабарлау қызметінде)
іс қағаздары, ресми құжаттары және ғылыми стильдері, үшінші қазметінде
көркем әдебиет пен публицистика стильдері қолданылады деп таниды [6. 6б.].
Әрине, тілдің бұл қызмет түрлерінің бір-бірімен тығыз байланысып
жататындығы, тіпті араласып та кететіндігі баса айтылады. Демек, оларды
танытатын мақсаттық немесе әлеуметтік қызмет стильдері бір-бірінен соншама
оқшауланып тұрмайтындығы, кейде әрқайсысына тән стильдік белгілерді
ажыратудың қиынға соғатындығы қоса көрсетіледі.
Тілдің әлеуметтік қызметіне қарай стильдік бөлінісіне келгенде тіл
элементтерінің: сөздердің, грамматикалық амалдардың, көріктеу құралдарының
әр түрлі қарым-қатынас саласында, яғни коммуникативтік ортада жұмсалу
тәсілдері, қолданылу жиілігі, тіркесу қабілеттері сияқты сыртқы факторлар
ескеріледі. Сірә, бұл факторлар стильдік белгілерді анықтауда айтарлықтай
рөл атқаратын болу керек. Оны біз мақсаттық стильдердің бір-бірінен айырым
белгілерін атаған тұста көрсететін болармыз.
Ғылымның әр саласында стиль терминінің беретін мағынасы бірдей
еместігін осы тақырыпты сөз еткендер әрдайым көрсетіп келеді. Сондықтан
термин дегеніміз бір ғана мағынаны беретін, мейлінше ықшам, барынша дәл
болуы керек деген анықтама тек талып қана, ал шындығында терминдер
қолданыста жұмсауға оңтайлы, атқа жеңіл телпекбайлардың қатарынан
шығады, яғни көбінесе термин деп жүрген сөзіміз қолданыста, яғни әр салада
әр түрлі ұғымда жұмсалатын көп мағыналы сөз болып шығатыны байқалады.
Мысалы, О.А. Ахманованың Словарь лингвистических терминов (М., 1966)
деген сөздігінде стиль деген терминнің 45 ұғымды, тіл деген терминнің 108
ұғымды білдіретіндігі көрсетілген. Әсіресе әдебиет пен өнер және тіл білімі
саласына келгенде бұл сөздің семантикалық мәні өзгеше екендігі даусыз.
Стиль термині жалпы жазба дүниелердің жанрына байланысты да (мысалы,
кеңсе қағаздары стилі, ресми іс-қағаздар стилі, телеграф стилі), белгілі
бір қоғамдық іс-қарекеттер ситуациясына байланысты да (салтанатты стиль),
тілдің жұмсалу түріне қарай да (ауызша немесе ауызекі сөйлеу стилі, жазба
стиль) қолданылады. Көркем әдебиет жанрына қарай функционалдық стильді
атағанда, стиль терминін жұмсап, жеке суреткердің шығармашылық, шеберлік
стилін сөз еткенде басқа сөзді алу қажеттігі байқалады. В. Белинский соңғы
жағдайда слог писателя дегенді ұсынады. Біз де бұдан көп бұрын жазылған
бір еңбегімізде осы талапты мақұлдап, қазақ тілінде жазушының (ақынның)
мәнері деген терминді алған жөн деген едік. Әлі де осы пікірді қалаймыз.
Тілге келгенде стиль терминінің мағынасын акад. В.В. Виноградов
былайша анықтайды (дәл беру үшін тексті түпнұсқаша келтірелік): Стиль
языка – это семантически замкнутая, экспрессивно ограниченная и
целесобразно организованная система средства выражения, соответствующая
тому или иному жанру литературы или письменности (напр. стиль официально-
деловой, стиль концелярский, стиль телеграфный), той или иной социальной
ситуаций (стиль торжественный, стиль подчеркнуто вежливый и т.п.), тому или
иному характеру языковых отношений между разными членами или слоями
общества [7. 225б.].
Бұл ауырлау тілмен ұсынылған, бірден түсінуге қиындау соғатын
тұжырымды өз сөзімізбен тарқатсақ, тілдің функционалдық стилі дегеніміз
әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе
стилі), әдебиеттің белгілі бір жанрына (көркем әдебиет стилі, ғылыми стиль,
публицистикалық стиль), қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға
(салтанатты стиль, сыпайы стиль) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-
тәсілдер жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған,
яғни әр стильге қарай іріктелген тілдік құралдар тобы (жиыны) болып шығады.
Демек, тілдік стиль, дәлірек айтсақ, тілге қатысты қолданылатын
стиль термині бір емес, бірнеше ұғымға қатысты болып келеді. Ең алдымен,
мақсаттық стиль дегеніміз тек қана тілдік категория (құбылыс) болып
танылады. Екіншіден, ол тілдің әлеуметтік өміріндегі қарым-қатынастың бар
саласында қолданылатын коммуникативтік қазметіне байланысты болады (ал
тілдің коммуникативтік салалары бірнешеу екендігін, мысалы, В.А. Аврорин 12
түрін атайды). Сөйтіп, стиль дегеніміз тілдің өзіне емес, қолданысына
(речьке) қатысты болғандықтан, ол әлеуметтік сұраныстың мақсатына, оның
ішінде әдебиеттің жанрлық түрлеріне қарай ажыратылуы ғана емес, жұмсалу
түріне (ауызша немесе жазбаша), жұмсалу сипатына (салтанатты, жай), айтылу
бояуына (әзіл-сықақпен, қатаң сынмен деген сияқты)т.т. қарай бөлінуі де
ескеріледі. Сондықтан әдеби тілдің функционалдық (мақсаттық) стильдері
дегенді стильдің жоғарыда көрсетілген өзге түрлерінен бөлек қарастыру
керек. Мысалы, публицистикалық стиль мен телеграф стилі немесе салтанатты
стиль дегендер бір қатарда тұра алмайды: алдыңғысы функционалдық стиль
ретінде зерттелсе, соңғылары тіл қолданысының өзге ситуацияларына
байланысты құбылыс ретінде қаралуы керек. Публицистикалық стиль тіл
білімінің объектісі болса, салтанатты стиль, мәдениетті стиль сияқтыларды
ғылымның басқа салалары көбірек сөз етуі мүмкін.

1.2 Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің жіктелісі.

Функционалдық стильдердің жіктелуіне келгенде де әр зерттеуші жіктеу
принциптеріне орай әр түрлі бөледі. Ал жіктеу принциптері белгілі біл
өлшемдерге (критерийлерге) негізделуге тиіс болса, ол өлшемдердің өзі
даулы, яғни мақсаттық стильдерді тарамдау үшін олардың қандай белгілерін
өлшем ету керек деген мәселе түбегейлі, біржақты болып шешілген емес.
Өлшемнің ең бастысы тілдік элементтің, яғни жеке сөздердің,
грамматикалық тұлғалардың, синтаксистік құрылымдардың мақсаттық бір стильге
жататын туындының мазмұнына (тақырыбына) тән, мазмұнды баяндауға дәл
келетін қасиеті, сипаты болуы керек. Айталық, термин деп аталатын сөздер
ғылыми стильдегі үлгілердің мазмұнын ашуға қажет құралдар болып саналады
немесе етістіктің ауыспалы шақ деп аталатын = а+ды қосымшалы тұлғасы
мезгілге бейтарап, яғни әрдайым бола беретін іс-әрекетті, қимыл-қозғалысты
білдіретіндіктен, бұл да ғылыми стиль мен кеңсе іс-қағаздары стильдеріне
тән белгі болып келеді. Әр стильде осындай тіл элементтерінің мазмұндық,
мағыналық икемділігінен басқа да функционалдық белгілері болуы мүмкін, ол
белгілердің де өлшемі болуы заңды. Бірақ осы өлшемдерді нақпа-нақтап талдап
көрсетуде де бірізділік жоқ. Оның үстіне әрбір ұлттың әдеби тілінің
мақсаттық стиль өлшемдерінің өзге тілдердегімен әрдайым бірдей түсіп отыруы
және шарт емес.
Сонымен қатар зерттеушілер қай тілде болмасын әр мақсаттық стильдің
өзіне тән тілдік элементтердің (құралдардың) көрінісі бірінде көп, бірінде
аз дегендей бірдей еместігін атайды. Мақсаттық стильдердің біреулері барлық
құралдарды тегіс пайдаланса, енді біреулері таңдап, талғап, яғни көбінесе
тек өзіне тән элементтерді жұмсайды, соның нәтижесінде ондай стильдік
үлгілер тілі тұйықтала түседі. Мысалы, ресми іс-қағаздары стилі стандарт
формулаларымен, штамптарымен ерекшеленсе, ғылыми стиль арнайы
терминологиясымен ерекшеленеді. Ал публицистикалық стиль бұлардан гөрі
еркіндеу келеді, оның өз лексикасы мен фразеологиясы тұрақсыздау болады.
Көркем әдебиет стиліне келетін болсақ, мұның өлшемдерін ашып айту қиын.
Оның ерекшелігі, кейбір зерттеушілер айтқандай, поэтикалық элементтердің
бар болуында емес (көркем шығарманың барлығында бірдей поэтизмдердің
қайткенде де орын алуы шарт та емес, мүмкін де емес), бірақ тілдік
құралдардың әдеби-көркемдік жағынан көрінуі – көркем әдебиет стиліне
әлдеқайда тән болып келеді.
Сөйтіп, біршама анықталған өлшемдерге қарап тілдік стильдерді әуелі
жұмсалу түріне қарай а у ы з ш а және ж а з б а ш а стиль деп бөлушілік
бар. Оның үстіне ауызша стиль мен ауызекі сөйлеу стилін шатастырмау керек
екендігі де айтылады. Біздіңше де, бұл таным дұрыс болар, өйткені ауызша
функционалдық стиль - әдеби тілдің құзырындағы құбылыс, яғни ол - әдеби
тілдің ауызша жұмсалу түрі, айталық, көпшілік алдында ауызша ұсынылатын
сөздер – орысша публичная речь дегенге жататындар: бұрынғы қазақ
шешендерінің (билердің) сөздері, қазіргі лекторлардың, жиын-жиналыстарда
сөйлеушілердің, ауызша баяндама, хабарлама жасаушылардың, мұғалімдер мен
оқушы немесе студенттердің сабақ барысында айтылатын сөздері. Ал ауызекі
сөйлеу тілі (орысша разговорная речь) – күнделікті қарым-қатынас
барысында ауызша қолданылатын тіл үлгісі, бұл - әдеби тілдің қарама-
қарсысында танылатын құбылыс, оның өз заңдылықтары бар.
Дегенмен мақсаттық стильдер көбіне-көп әдеби тілдің жазба түріне
қатыстырыла сөз болады. Чех ғалымы Б. Гавранектің айтуынша, стиль
проблемасы әдеби тіл және оның нормалары туралы ұғымдармен байланысты болып
келеді. Осының өзінде классификация біркелкі емес. Мысалы, Л.В. Щерба жазба
тілдің әуелі екі түрге бөлініп жүргендігін айтады: көркем әдебиет тілі және
іс-қағаздарының тілі. Іс қағаздарына ғалым кеңсе тілін, заң-закондар тілін,
ғылым тілін, хат-хабарлар тілін (эпистолярлық үлгілер тілін) жатқызады.
Бұлайша бөлу тіл мамандарының басқалардың танымы дейді. Гвоздев:
функционалдық стильдерді әдебиеттің (жазба дүниенің) жанрына қарай
бөлгенде, олар бір-бірінен айқынырақ ажыратылады дей келіп, ол да жалпы
мақсаттық стильдерді кітаби немесе көпшілікке арналған (публичный) тіл
стилі және тұрмыстық ауызекі сөйлеу стилі деп бөледі. Көпшілік қолды немесе
кітаби (кітаби бұл жерде жазба дегеннің синонимі деп танылатын сияқты)
стильге 1) іс қағаздары, 2) көркем әдебиет, 3) публицистикалық шығармалар,
4) ғылыми еңбектер тілін жатқызады.
Орыс тіл білімінде, теориялық негіздер жағынан оның ізімен келе жатқан
қазақ тіл білімінде мақсаттық стильдерді жіктеудің біршама орныққан, яғни
оқулықтарда ұсынылған дәстүрлі үлгісі бар. Олар: публицистикалық, ресми іс-
қағаздары, ғылыми және көркем әдебиет стильдері. Бұл – Прага мектебі
ғалымдары мен Ш.Баллиден келе жатқан классификация, оны кезінде Л.В. Щерба
мен акад. В.В. Виноградов бастаған бірқатар орыс тіл мамандарының
қостағанын білеміз. Кейбір зерттеушілер бұл жіктеудің ішіне көркем әдбиет
стилін қоспайды. Мысалы, Развитие функциональных стилей современного
русского языка (М.,1968) деген жинақта көркем әдебиет тілі функционалдық
стиль үлгісі қатарында сөз етілмейді. В.Д. Левин, В.П. Мурат сияқты
зерттеушілер көркем әдебиетті мақсаттық стиль үлгісі деп санамайды. Ал
көптеген зерттеушілер (В.В. Виноградов, Р.А. Будагов, Л.В. Щерба,
А.И.Ефимов, Р.И. Гальперин, А.Н. Гвоздев, В.Г. Адмони, Е.М. Галкина-
Федорук, М.Н. Кожина т.б.) көркем әдебиет үлгілерін өз алдына функционалдық
стильге жатқызады. Бұлардың ішінде акад. В.В.Виноградовтың классификациясы
көңіл аударарлық. Ғалым тілдің қызмет ету сипатын қарым-қатынас қызметі,
хабарлау қызметі, әсер ету қызметі деп үшке бөлетінін жоғарыда айттық.
Осыған қарай зерттеуші тілдің енді қолданыстағы мақсатты бөлінісін
күнделікті (тұрмыстағы) сөйлеу стилі (ол қарым-қатынас жасау қызметін
өтейді), іс қағаздары, ресми құжаттар, және ғылыми стилі (ол хабарлау
қызметін атқарады), публицистикалық және көркем-беллитристикалық стиль (ол
әсер ету қызметін өтейді) деп қарастырады[6. 6б.]. Сайып келгенде, мұнда да
көркем әдебиет стилі, публицистикалық және ғылыми стильдер, ресми іс-
қағаздары стильдері, ауызша сөйлеу стилі деген дәстүрлі классификация келіп
шығады.
Зерттеушілер әдеби тілдің стильдік тарамдалуына жанр принципін
негіз етеді. Соған орай көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилі,
қоғамдық-публицистика жанрына публицистика стилі, тағы сол сияқты әр жанрға
әр стиль сай келмек. Тілдің функционалдық стилі дегеніміз, әдебиеттің
белгілі бір жанрына, немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір саласына
(мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі, телеграф стилі деген деген сияқты), я
болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға (мысалы, салтанатты
стиль, сыпайы стиль т.т.) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр
стильге қарай іріктелген) тілдік құралдар тобы.
Демек, тілдің функционалдық стильдері ең алдымен оның әдебиет жанрына
қарай ажыратылған тарамдары. Стильді сөз еткенде, тілдің барлық
элементтерін қамтуға тура келеді: Стиль ойды білдіру құралдарының жүйесі
ретінде, тіл құрылымының барлық элементтерін: дыбыстары да, грамматикалық
тұлғаларды да, сөз қазынасын да, фразеологиялық тіркестерді де және осы
салалардың композициялық-синтаксистік жағынан құрылу тәсілдерін де
қамтиды.
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдерінің құрылысы, саны, сипаты
және иерархиялық сатысы (қайсысы басым болғаны) барлық дәуірде бірдей
болмағаны сөзсіз.
Ауызша әдеби тілдің стильдік тарамдары негізінен екі үлкен топқа
бөлінеді. Олар: көркем әдебиет стилі мен ауызша сөйлеу стилі. Көркем
әдебиет стилі поэзия жанрының сөз үлгісі арқылы дамыды. Сондай-ақ шешендік
сөздер деп аталатын ұйқасты-ырғақты проза және ертегілер болып ауыздан
ауызға тарады. Ал ауызша көркем сөйлеу стилін ұрпақтан ұрпаққа ауызша
таратылып келген шежірелер мен қарасөз түріндегі дидактикалық ақыл сөздер
танытты. Көркем әдебиет стилі ауызша әдеби тілдің басты (доминант) стилі
болып келді. Ауызша әдеби тілдің айқын ажыратылған публицистикалық, ғылыми,
кеңсе-іс қағаздары стильдері болған жоқ.
Ал қазақ жазба әдеби тілінің ұлттық кезеңіне дейін жартылай ғылыми
әдебиет стилі, ресми іс қағаздары стилі және эпистолярлық (хат-хабарлар)
стильдері болды. Жартылай ғылыми стиліне жазба шежірелер мен мұсылманша
діни әдебиет жатса, ресми құжаттар стиліне әр алуан кеңсе қағаздарының,
үкіметтің басқару орындары тарапынан берілетін түрлі бұйрық-жарлықтар,
ережелердің тілі жатады. Эпистолярлық стильді хаттар немесе біреуге арналып
жіберілген жазбалар (послания) тілі танытады. Бұлардан басқа өткен соңғы
екі ғасыр ішінде қазақ топырағында (қазақ тілінде) діни әдебиет үлгілері
болды. Олардың дені мұсылман дінін, біразы христиан дінін уағыздайтын,
түсіндіретін, баяндайтын шығармалар түрінде көрінді. Діни тақырыптағы
әдебиеттің басым көпшілігі (Шариғат ул-ислам, христиан дінін уағыздайтын
кітапшалар т.б.) проза жанрында болса, кейбіреулері поэзия түрінде
кездеседі. Сөз жоқ, қазақша теологиялық әдебиеттің де өзіне хас стильдік
белгілері болғанын айту керек.
Қазақ тілінің осы күнгі стильдік тарамдалуының басы ХІХ ғасырдың ІІ
жартысына тура келеді. Бұл тұста қазақ тілінде мерзімді баспасөз пайда
болды, соған орай әдебиеттің қоғамдық-публицистикалық жанрының іргетасы
қалана бастады. Бұл жанр қазақша публицистикалық стильдің алғашқы үлгілерін
туғызды. Өткен ғасырдың соңғы онжылдықтарынан бастап, қазақ тілінде
көпшілікке арналған жартылай ғылыми әдебиет жанры жанданды. Мысалы, сол
кездегі қазақ қауымында жиі кездесетін адам мен малдың ауру-індеттері,
қазақ қоғамының экономикасы (мысалы, кейбір кәсіптер туралы), мәдениет т.б.
жайында жарық көрген кітапшалар – қазақ тіліндегі ғылыми-көпшілік
әдебиеттің алғашқы көріністері (Трахома деген жаман көз ауру, Жамандату,
қойдұрғы турасында, Егіншінің қызмет аты жайында т.б.). Бұл стильдің
едәуір етек жая бастаған тұсы – үстіміздегі ғасырдың басы, ал нағыз
өркендеген, айқындалған дәуірі – қазіргі кезең.
Сондай-ақ көркем әдебиет стилінің де проза жанрын қамтып, әлдеқайда
дами түсуі ХІХ ғасырдың орта тұсынан басталады. Бұған Ыбырай мен Абай
шығармалары үлкен себепші болды. ХХ ғасырдың басы – қазақ көркем әдеби
стилінің бірсыпыра күшейген, өз ішінен тарамдалған тұсы. Осы кезеңде проза,
драматургия жанрларына сай белгілер пайда болып, әрі қарай дамыды, стильдер
жігі айқындала түсті. Сөйтіп, өткен ғасырдың ІІ жартысында қазақтың ұлттық
әдеби тілінің мынадай функционалдық стильдері болды: көркем әдебиет стилі,
публицистикалық стиль, жартылай ғылыми стиль, ресми-іс қағаздары стилі,
эпистолярлық стиль.
Функционалдық стиль дегеніміз тілдің қолданысына, дәлірек айтса,
тілдің қандай мақсатта, кімге арнап жұмсалатындығына қатысты құбылыс
болғандықтан, оның қызметтік сипатын ескерудің мәні зор деп табамыз. Ол
қызметтердің түрлерін зерттеушілер былайша көрсетеді: мысалы, А.А. Леонтьев
1) қарым-қатынастық қасиеті (коммуникативтік қызметі), 2) ойлау құралы
ретіндегі қызметі, 3) адамзаттың әлеуметтік тарихи тәжірибесін меңгеру
құралы ретіндегі қызметі, 4) ұлттық мәдени саладағы қызметі, 5) таным
құралы ретіндегі қызметі деп бөледі; В.А. Аврорин тіл: 1) коммуникативтік
(қатынас құралы ретінде), 2) экспрессивтік (ойдыбілдіру құралы ретінде), 3)
конструктивтік (ойды қалыптастыру ретінде), 4) аккумулятивтік (тәжірибе мен
білім жинау) қызметтерін атқарады деп санайды.
Сірә, қайталап айтсақ, функционалдық стильдерді жіктеуге келгенде
тілдің әлеуметтік қызмет түрлерін (сипатын) ескерудің мәні бар болса керек.
Әрине, ол қызметтерді қалайша айтсақ та (Леонтьевше қарапайым түсіндірме
мәнермен немесе Авроринше ғылыми терминдермен), санын азайтып не көбейтсек
те, негізгі түрлерін анық білеміз және ол қызметтері бір нәрсені өзгелерге
(не кейінгілерге) хабарлау, өзгелермен қарым-қатынас жасау және оқырман мен
тыңдаушыға әсер ету мақсаттарын көздейтіндігі тілдің қолданыстағы жіктелуін
ажыратуға әбден көмектеседі. Мүмкін, сондықтан да қазіргі көптеген әдеби
тілдердің мақсаттық стильдер жүйесі бір-біріне ұқсас түсіп жатқанының бір
себебі осында болар. Дегенмен әрбір ұлттық әдеби тілдің даму барысында оның
қоғам өмірінде қолданылу ерекшеліктеріне, яғни экстралингвистикалық
факторларға қарай өзгешеліктері болуы да мүмкін.
Тегі, функционалдық стильдердің пайда болып қалыптасуына және әрі
қарай баяу не интенсивті дамуында тіл қозғалысының өз заңдылықтарынан тыс
тұратын жағдайлар – ғылымда экстралингвистикалық фактор дегендер басты
рөл атқарады, анықтаңқырап айтсақ, тілдің әлеуметтік қызмет өрісі
функционалдық стильдердің қалыптасуына не өшуіне тікелей ықпалын тигізеді.
Мысалы, белгілі бір тілде ғылымның көптеген салалары дамымаған болса, ол
тілдің ғылыми стилінің болуы мүмкін емес. Айталық, орыс тіл мамандары ХVIII
ғасырдың ортасына дейінгі орыс тілінің ғылыми стилін сөз етуге болмайды
дегенді айтады[8. 18б.]. Қазақ тілінің де публицистикалық, жартылай ғылыми
стильдерінің алғашқы үлгілері жайында ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бастап
ауызға алуға тура келеді. Ресми құжаттар мен кеңсе-іс қағаздары стилі қазақ
қауымында ХVІІ – ХІХ ғасырларда едәуір қолданылғанын, білеміз. Бұған 1940
жылы проф. М.П.Вяткин жариялаған Материалы из истории Казахской ССР (т.
ІV, М. – Л., 1940) деген кітаптағы қазақ хандарының, сұлтандарының өзге
әкімшіліктермен, орыс империясы кеңсесінен, көрші хандықтармен жазысқан
қағаздары толық дәлел бола алады. Ол қағаздар түпнұсқада ғарызнама
(прощение), хат (письмо), мағлұмнама (уведомление), ағламнама
(донесение), ғарыз хал (прощение) деп аталып, бәрі де ресми-іс қағаздары
ретінде танылады. Бірақ ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы бұл жазбалар қазақтың таза
ұлттық тілінде емес, түркі халықтарының мәдени-әлеуметтік өмірінде, соның
ішінде қазақ қоғамында да ертеден келе жатқан ортаазиялық түркі жазба
(шағатай) тілі дәстүрін сақтаған үлгілер болды. Дегенмен бұл жазбаларда
қазақ тілінің де элементтері орын алғандықтан және жазушылар, дәлірек
айтсақ, жаздырушылар қазақтар болғандықтан, бұларды қазақтың ескі жазба
тілінің кеңсе-іс қағаздары стилін танытатын үлгілер деп атауға болады. Бұл
стиль де жан-жақты талданып, зерттелген емес, тек алғашқы ізденістер ғана
бар [9. 11б.].
Таза ғылыми стильді, ұлттық әдеби тілдің ресми-іс қағаздары стилін
үстіміздегі ғасырдан бастап сөз етеміз. Ал бұлардың орнына бұрын, тіпті
ертеректен бастап қазақ әдби тілінің ауызша шешендік стилі, ауызша шежіре
стилі деген қосалқы тарамдары болды дей аламыз. Шешендік сөздер мен ата
тегін тарату үлгілерін функционалдық стиль дәрежесінде танып, талдау
жұмыстары әлі жүргізілген емес. Ал бұндай ізденістер өте қажет, өйткені
мақсаттық стильдер бір-біріне қатты әсер ететін, бір-біріне ауыс-түйіс
жасап жататын құбылыстар. Белгілі бір стиль із-түссіз жоғалып кетпейді,
немесе ғайыптан пайда болмайды. Қазіргі функционалдық стиль үлгілерінің
тілінен бұрынғы стильдік белгілердің ізін таба аламыз. Сонымен, бұл
айтылғандардан байқалатыны – орысша терминді пайдаланып, функционалдық
стиль деп атап жүргенімізді қазақшалай қалсақ, мақсаттық стиль немесе
қолданыс стилі деген терминдер дәлірек келер еді, өйткені бұл – тілдің
әлеуметтік қолданысына қарай сөз болатын құбылыс, ал әлеуметтік қолданысына
қарай сөз болатын құбылыс, ал әлеуметтік қолданыстың мақсаттары біреу емес,
бірнеше болатындықтан, сол мақсатты атай, яғни сол мақсаттарды көздейтін
әдебиет түрлерін: көркем әдеби, публицистика, ғылыми, іс қағаздары, хат-
хабарлар деген сияқты санамалаған принципті біз де қостаймыз.
Функционалдық стильдердің тарамдала түсуі (түрлерінің көбейе түсуі),
әбден қалыптасып, бір-бірімен айырым белгілерінің айқындалуы – жазба әдеби
тілге әсіресе ұлттық әдеби тілге тән құбылыстар. Бірақ белгілі бір әдеби
тілдің, айталық, қазақ тілінің ұлттық жазба дәуіріне дейін де функционалдық
стильдік бөлінісі болған жоқ деуге боламайды. Әрине, түрлері қазіргіден аз
болуы, сипаттама белгілері әлсіз болуы заңды. Айталық, қазақтың ұлттық
жазба әдеби тілі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан бастап қалыптасты десек, оған
дейінгі әдеби тілінде көркем поэзия стилі және проза түрінде айтылған
ауызша шежіре стилі, ресми-іс қағаздар стилі, эпистолярлық стильдері болды
дей аламыз. Бұл стильдердің барлығы бірдей ұлттық (төл) болмауы тағы заңды,
өйткені ресми-іс қағаздар, яғни қазақ хандарының әкімшілік-кеңсе құжаттары
мен өзгелермен (айталық, орыс империясының әкімшілік орындарымен) жазысқан
хат-хабарлары қазақтың таза өз тілінде жазылмай, ортағасырлық түркі жазба
дәстүріне (шағатай тіліне) негізделіп жүргізілгендіктен, ол жазбалар
тілінің ұлттық (қазақтық) сипаты әлсіз болғанын түсіну қиын емес.
Ал ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан, әсіресе соңғы ширегінен бермен қарай
қазақтың ұлттық жазба әдеби тілінің едәуір қалыптасып, дами түскені, оның
функционалдық стильдері айқындала түскені мәлім. Ең соңғы ескертетін жайт:
функционалдық стильдерді зерттеуде, сірә , мәселеге екі тұрғыдан келу керек
болар: бірі – функционалдық стильдердің белгілі біреуіне тән тілдік
элементтерді анықтау, яғни тіл құралдарының белгілі бір функционалдық
стильге жататын үлгілерге тән болып келуін зерттеу, екіншісі – тілдік
элементтердің белгілі бір функционалдық стиль тезіне түсіп жұмсалуын
талдау.
Біріншіден, стиль деп белгілі бір тілдегі грамматикалық және
синтаксистік тәсілдердің қолданылу принциптерін айтамыз. Бір ұғымды,
оқиғаны айтып, не жазып жеткізу үшін қажетті тілдік тәсілдерді сұрыптап,
екшелеп қолдану әдісі. Екіншіден, жалпы халықтық тіл негізгі қатынас құралы
түрінде өмірдің барлық саласында пайдаланылады. Осы негізгі қатынас құралын
белгілі бір жүйелікке, нормаға салатын әдеби тіл. Әдеби тіл жалпыхалықтық
тілдің ауызша және жазбаша түрлерінің негізінде қалыптасады. Сондай-ақ
жалпыхалықтық тілдің ауызша және жазбаша формалары мен оның стильдерінде
тілдік белгілерді (сөз, сөз тіркес, сөйлем) қалай қолдану қажет екенін
көрсетеді. Үшіншіден, стилистика тілдің қолдану заңдылықтарын зерттейтін
ғылым болғандықтан, тілдік белгілердің дұрыс қолданылу нормасын көздейді.
Тілдік құрылымдарды дұрыс, ұтымды қолдана білудің қоғамдық мәні зор екенін
ашып көрсетеді. Тілдік белгілерді сұрыптап, қолдану заңдылықтары айтылатын
ойдың мазмұнына байланысты болғандықтан, ойлау жұмысының нәтижелерін тіл-
сөз арқылы бейнелейді. Сөз арқылы жеткізілетін ой мен оның мазмұнының
арасында тығыз байланыстылық болады. Ауызша не жазбаша түрінде айтылатын
ойдың түсінікті нақтылы болуына айрықша көңіл бөліп, оның мазмұнын дәл бере
алатын тілдік құралдарды сұрыптап, қолдана білудің маңызы да зор екенін
сезіне білу керек.
Сөйтіп, стиль жөніндегі лингвист ғалымдардың еңбектерін тұжырымдай
отырып, жалпы халықтың қазақ әдеби тілінің тарихи қалыптасқан функциональды
стильдің бес тармағын жеке-жеке топтауға әбден болатынын байқатты. Себебі
тіл - оқу, өнер, әдебиет, мәдениет, баспасөз, радио, дипломатиялық қарым-
қатынас, ғылым, өндіріс, ресми қағаздар т.б. салаларда қызмет ететін
қоғамның құралы. Осыған орай, тілді стильдік тармақтарға ажыратылды.
1. Ресми іс қағаздар – кеңсе тілінің стилі.
2. Публицистикалық стиль (газет-журанылының стилі).
3. Ғылыми-техникалық әдебиеттің стилі.
4. Көркем әдебиет тілінің стилі.
5. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі.
Сонымен, тілдің функционалдық стилдері, жоғарыда көрсетілгендей,
әдебиеттің белгілі бір жанрына немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір
саласына немесе бір ситуацияға сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйесі. Сөйлеуші немесе жазушы белгілі бір стильді, сол стильге байланысты
ерекшеліктерді көбірек пайдалануына байланысты, тілдік құбылыстар жөнінде
М.Балақаев пен М.Серғалиев: “Мұндай стильдік тармақтар әдеби тіл қызметінің
артуы, тілдің дамуы нәтижесінде жасалады. Ендеше тілдегі стильдік
жүйелердің саралануы әдеби тілдің солғұрлым буыны қатып, бұғанасы бекігені
деп түсіну керек” – дейді [10. 11-12б.] Сонымен көптеген өзге де тілдер
сияқты, қазақтың қазіргі ұлттық жазба әдеби тілінің де бұл күнде
функционалдық стилдері: көркем әдебиет стилі, публицистикалық, ғылыми
(немесе ғылыми техникалық), эпистолярлық стильдер және ресми іс-қағаздары
мен кеңсе қағаздары стилі деп жіктелетін болса, оларды бір-бірінен
ажырататын тілдік белгілері болулары керек. Бұлар жөнінде стилистика
мәселесімен айналысқан зерттеушілер біршама пікірлер айтып, фактілерді
көрсетіп келді.
М.Балақаев : іс қағаздары: қаулы-қарарлар, заң, бұйрық, үндеу, кіріс-
шығыс құжаттарында көріктеу элементтерінің жұмсалу шарты емес, бұларда
сөйлемдер толымды, жақты болып келеді: қаулы етеді, шешім қабылдады,
тапсырылсын, міндеттелсін сияқты дайын үлгілер қолданылады дейді. Ғылыми
стильдің өзіне тән белгілерін: тілі жинақы, стилі қатаң, сөздері дәлме-
дәл, тап-тұйнақтай болу, бірізділік және дәлділік деп атайды, оның үстіне
сөйлемдер күрделі болады, сабақтас сөйлемнің басыңқы сыңарлары ойдың
негізгі бөлшегі болып, бағыныңқы сөйлемге ерекше мағыналық қызмет
жүктеледі; мұнда диалектизм, жаргон, қарапайым сөздер болмайды, шартты
белгілер мен қысқартулар көп болады, – деп түйеді.
Публицистикалық стильде бірізділік күшті болады, терминдерді, сөз
тіркестерін жұмсауда, сөйлемдерді құрастыруда әдеби тілге және өзіне тән
дәстүрлі қалыптасқан нормаларды қатаң сақтайды; баспасөз беттерінде
метафоралық қолданыстар болады.
Көркем әдеби стильдің ерекшелігі эстетикалық қызметте жұмсалуында;
жазушы образды, ұтымды сөздерді, фразалар мен мақал-мәтелдерді халық
тілінен, фольклордан алып пайдаланумен қатар, өздері де жаңаларын жасайды,
өзге стильдердің элементтерін жұмсайды, диалектизм, архаизм, кәсіби сөз,
жаргондарды пайдаланады; көркем әдебиетте әдеби нормадан жөнді-жөнсіз
ауытқулар көп ұшырайды, сондықтан басқа стильдер тіліне өнеге-үлгі бола
бермейді, - деп қорытады зерттеуші [11. 33-38б.].
Функционалдық стильді айқындауды тілдің әлеуметтік мүддені көздеп
жұмсалуы – негізгі принцип. Зерттеуші М.Н. Кожина функционалдық стильдерді
шығарманың жанрына я болмаса экспрессиялық сипатына, сондай-ақ сөздің
айтылу түріне (ауызша не жазбаша) қарай ажырату лингвистикалық ғылым
тұрғысынан негізгі принцип бола алмайды дейді. Сондықтан көркем әдебиет
стилін айқындайтын принциптерді өзге тұстардан іздеу керек болар. Айталық,
көркем әдебиеттің коммуникативтік қызметіне үстелетін эстетикалық қызметі
оның функционалдық стилін танытатын белгілердің бірі болмақ. Сірә, қай
құбылысты да өзге ұқсас нәрселердің қарама-қарсысында немесе фонында
салыстыра қарағанда, оның өзіне тән белгілері айқынырақ көрінбек, сол
себептен орыс тілінің көркем әдебиет стилі көбіненсе ғылыми әдебиет
стилімен, я болмаса публицистикалық стильдерімен салыстырыла зерттеліп жүр.

Қандай болмасын әдеби тілдің жан-жақты дамуының басты белгілерінің
бірі – оның стильдік тармақтарының қалыптасуы және саралануы. Қазақ әдеби
тілі де сондай тілдердің қатарына жатады. Әдеби тілдегі стильдік
дифференциясы – оның өмір сүруінің заңдылығы. “Тілдік стильдердің көп
түрлілігі жалпы халықтық тілдің бірлігіне еш нұқсан келтірмейді. Керісінше
бұларсыз тілдің жалпыхалықтық тіл түрлі формада қолданылуға тиіс, - дейді
Будагов.
Жан-жақты дамыған әдеби тіл өзінің стильдік тармақтарынсыз,
функционалдық стильдерінсіз өмір сүру мүмкін емес. Әдеби тілдің әрбір
функционалдық стилі белгілі бір қызметке бағытталады. “Стиль – ол белгілі
бір қатынастың түрінде тілдік единицаларды сұрыптап пайдалану арқылы, ойды
жеткізу мәнерінің көрінісі” – деген анықтама беріледі. Демек, стиль – ойды,
хабарды жеткізудің әдісі. Ал функционалдық стильдер тілдің осы қызметімен
тікелей байланысты болады. Әдеби тілдің функционалдық стильдері оның түрлі
қызметіне сәйкес көрініс табады.
Функционалдық стиль әдебиеттің жанр түрлеріне сәйкес пайда болады.
Осыған сәйкес көркем әдебиет жанрына көркем әдебиет стилі, публицистика
жанрына публицистика стилі сәйкес келмек. Тілдің функционалдық стильдері –
ең алдымен оның әдебиет жанрына қарай ажыратылған тарамдары [9. 24-25б.].
Қазақ әдеби тілінде көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль,
ғылыми стиль, ресми стиль және ауызекі сөйлеу стилі сияқты функционалдық
стиль түрлері бар.
Функционалдық стильдердің әдеби тілдегі ролі мен маңызына тоқтала
отырып, қазақ әдеби тілі күрделі стильдер жүйесінен тұратындығын, әдеби тіл
тарихы ұғымын сол әдеби тілдің стильдерінің тарихы құрайтындығын айтуымыз
керек.
Әдеби тілдің стильдері, екінші сөзбен айтқанда, әдеби норманың
варианттары болып келеді. Әрбір функционалдық стильдің тек өзіне ғана тән,
басқа стиль нормаларына қарағанда үстем болып келетін нормалары болады. Осы
нормалық ерекшеліктер әрбір функционалдық стильдің өзіндік сипатын
анықтауға себепші болады.
Функционалдық стильдердің өзіндік ерекшеліктерінің бар екендігін
дәлелдей отырып, олардың бір-бірімен тығыз байланыстылығын да айтуымыз
керек. Сондықтан оларға топтастыру жасаған кезде айыруға қиыншылық
туғызатын ортақ белгілердің болуы жоғарыдағыдай стиларалық тығыз
байланыстың белгісі деп ұғынуымыз керек. Әдеби тілдің функционалдық
стильдерінің өзара сабақтас болуы кейбір стилистикалық әдебиеттерде
жоғарыда көрсетілген функционалдық стиль түрлерінен басқа да ғылыми -
көпшілік стиль, техникалық стиль, әдеби-публицистикалық стиль, газеттік
стиль, шешендік стилі сияқты түрлері бар деп айтуына себепші болып жүр.
Алайда бұл аталғандар жоғарыда айтылған функционалдық стильдердің бірінің
түрі ғана. Мұндай құбылысты лингвистикада “подстиль” (шағын стиль) деп
атайды.
Әдеби тілдің функционалдық стильдері бір-бірімен байланыссыз, томаға-
тұйық күйде емес, керісінше өзара байланыста және қарым-қатынаста болады.
Оларға тән ортақ стилистикалық белгілері де аз емес. Сондықтан жоғарыдағы
кейбір шағын стильді функционалдық стиль деп түсінудің өзі стильдер
жүйесінің осы қасиетінен туындаған.
Сөздің функционалдық түрлерінің әрқайсысына тән стилистикалық бояуы
болады. Қандай сөз түрі болмасын оның бойынан ең алдымен мынадай негізгі
стилистикалық белгілерді іздеуіміз қажет.
1. Эмоциялы сөз (эмоциясыз сөз) - АА;
2. Игерусіз сөз (игерулі сөз) – СС;
3. Нормаланған сөз (нормаланбаған сөз) – НН;
Ауызша немесе жазбаша болсын, ауызекі немесе кітаби түрде келсін,
көркем әдебиет, публицистика, ресми және т.б. стиль формасында қолданылсын,
сөздің кез келген түрі жоғарыда көрсетілген белгілерге сәйкес эмоциялы және
эмоциясыз, игерусіз және игерулі, нормаланған және нормаланбаған түрде
келеді.
Лингвист К.Долинин әдеби тілдің функционалдық стильдерін саралау
процесінде осы негізгі белгілерді басшылыққа ала отырып, сөз түрлерін 8
топқа бөліп, таблица ұсынады
1. А, С, Н Эмоциялы нормаланған сөз - “Әдеби стиль”
2. А, С, -Н Эмоциялы нормаланбаған сөз - “Қарапайым сөйлесу стилі”
3. А, -С, Н Эмоциялы игерулі әдеби сөз - “Публицистикалық стиль”,
“шешендік сөз стилі”, “әдеби баяндау стилі”, “салтанатты – саяси стиль”
және т.б.
4. А, -С, -Н Эмоциялы игерулі нормаланбаған сөз – мысалы, әдеби
норманы игермеген адамның достық хаты.
5. -А, С, Н Эмоциясыз нормаланған сөз; сирек кездесетін түр.
6. –А, С, -Н Эмоциясыз нормаланбаған сөз; өте сирек кездесетін түр.
7. –А, -С, Н Эмоциясыз игерулі сөз – көптеген “ақпарат жанрларының
стилі”, “ресми іс қағаздар стилі”, “ғылыми стиль” және т.б.
8. -А, -С, -Н Эмоциясыз игерулі нормаланбаған сөз – мысалы, әдеби
норманы игермеген адамның ашық хаты, 4-түрге жақын.
Әбеди тілімізде сөздің осы сегіз түрінің бәрі бірдей кең қолданыс
таппайды. 1, 2, 3 және 7 түрлер тілде жиі кездессе, 4, 5 және 8-түрлер
сирек кездеседі. Осы таблицаны негізге ала отырып, кез келген әдеби тілде
функционалдық стильдің 5 түрі бар деп айта аламыз. Олар – көркем әдеби
стилі, публицистикалық стиль, ғылыми стиль, ресми стиль және ауызекі сөйлеу
стилі. Әдеби тілдің функционалдық стильдерінің өзара тығыз қарым-қатынаста
болатынын, бір стилистикалық әдістің бірнеше стильге ортақ болып келетінін
анықтай отырып, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін, қасиеттерін,
белгілерін танып білудің қазақ тіл білімінде ерекше мәні бар екендігін
айтуымыз керек.

ІІ тарау Функционалдық стильдердің лексикалық ерекшеліктері

2.1 Ауызекі сөйлеу стилінің лексикалық ерекшелігі

Тілдің лексикалық, грамматикалық тәсілдерді, сөз тудыру, сөз құбылту,
сөйлем құрау ережелерін қамтитыны белгілі. Бірақ тіл қамтитын амал-
тәсілдерді әр стиль өзінше жұмсайды, сөйтіп өзінше сөз тіркестіру,
синтаксистік форма құрау ерекшеліктерін тудырады. Стильдің өзгешелігіне
себеп болатын нәрсе – оның коммуникативтік сипаты. Пікір алысудың ретіне
қарай (диалог, монолог, ауызша, жазбаша түрде пікірлесу), мазмұнына қарай
(ғылыми еңбек, көркем шығарма, газет очеркі т.т.) сөйлеуші тілдік амалдарды
талғап жұмсайды. Және коммуникативтік жағдай, мазмұн тұрақты фактор
болғандықтан, стиль де тұрақты, жүйелі система ретінде қалыптастырылады.
Ауызекі сөйлеу тілін дара стильдік сала деп танимыз. Мұның солай
екендігі, арнайы сөз болмаса да, лексико-географиялық, лексикологиялық,
грамматикалық еңбектерде айтылып жүр. Бұл еңбектерде жеке сөздер,
грамматикалық формалар ауызекі сөйлеу тіліне тән фактілер екендігі ара-тұра
ескертіліп отырады. Көпшілік жұрт көркем шығармадан, радио, телевизия
хабарларынан ауызекі сөйлеу тілінің мәнерін айқын танып ажыратады. Осының
бәрі ауызекі сөйлеу тілі дара стильдік сала ретінде обьективтік факт екенін
дәлелдейді.
Ауызекі сөйлеу тілінің стильдік мәнерін қалыптастыратын нәрсе оның
өзіндік коммуникативтік сипаты болса, бұл ауызекі сөйлеу стиліне тән
коммуникативтік жағдай барлық тілдерде бірдей көрінеді.
Ауызекі тіл мәселелеріне арналған еңбектерде [12. 3-7б.] ауызекі
сөйлеу тілін қалыптастыратын коммуникативтік жағдайлардың бастылары ретінде
мыналар аталады: 1. Пікір айту ауызша әрі сөйлеуші мен тыңдаушының жүзбе-
жүз отырып қатысуы үстінде болады. 2. Пікір айту диалог түрінде, яғни екі
немесе бірнеше адамның қатысуы арқылы жүреді. 3. Пікір айту ешқандай
дайындықсыз, емін-еркін әңгіме үстінде құралады.
Осы үш шарт ауызекі сөзге бірдей тән болғанымен, оның лексикалық,
грамматикалық ерекшеліктерін қалыптастыруда соңғы екеуінің мәні ерекше.
Тыңдаушы мен сөйлеушінің жүзбе-жүз отырып ауызекі пікір алысуы, информация
беруі лекция, баяндама жасау, әңгіме айту кезінде де болатын жағдай. Бұл
шарт тек ауызекі сөйлеу тіліне ғана тән емес, ауызекі түрде жүзеге асатын
бірнеше стильдерге де тән. Ауызекі сөздің диалог түрінде жүруі оның
синтаксистік құрылысына, лексикасына көп әсер етеді. Біріншіден, сөз
айтуға, түсінуге ыңғайлы құралуға тиіс. Осы коммуникативтік талап ауызекі
сөзге сөйлемдердің, сөз тіркестерінің үнемді болып құралатын варианттарының
күрделі ойды білдіретін сөйлемдердің мағыналық бунақтарға (сегменттерге)
таратылып айтылуынан (кім келгенін сұрады – кім келді, соны сұрады), осыны
іске асыратын синтаксистік тәсілдерден т.б. көрінеді. Екіншіден, диалог
сөзде репликалар (диалогқа қатысушы екі жақтың сөзі) өзара ұштасып,
сабақтасып жатады. Бұл да ауызекі сөздің диалог ретінде жүруі репликаларды
байланыстыратын синтаксистік тәсілдерден ғана көрініп қоймайды. Бұл да
ауызекі сөйлеу тілінің синтаксистік құрылысына тән ерекшелік тудырады.
Сөйлеу тілі адамдардың бір-бірімен күнделікті қатынасында
пайдаланылады. Сондықтан, онда тілдің коммуниктивтік функциясы баса
сезіледі.
Сөйлеу стилі белгілі бір жағдайда тікелей жасалатын қатынас стилі
болғандықтан, ол сөйлеудің ауызша формасымен тығыз байланысты. Ауызша
сөйлеуде еркіндік басым келеді. Яғни үйреншікті жағдайда адамдар қысылмай
еркін сөйлейді. Өйткені онда күнделікті өмірге байланысты мәселе сөз
болады. Сондықтан сөйлеу тақырыбына сай тұрмыста көп жұмсалатын үйреншікті
сөздер мен сөз тіркестері қолданылады. Бұл сөйлеу – тіліне тұрмыстық сипат
беріп, оны қарапайымдандырады. Мысалы:
- Денсаулық қалай, мықты ма?
- Жаман емес.
- Қайда дем аласың жазда?
- Үйде.
(Сөйлеу тілінен).
- Мылжыңдап барасың ант ұрған.
- Құдай ақы, рас. Біздің қатыннан құрт сұрап әкетті.
(Мұстафин).
Жоғарыдағы мысалдардың тақырыбы да, сөйлеу жағдайы да әр басқа. Соған
орай, олардың лексикалық құрамы да өзгеше боып сұрыпталған (қарапайым және
тұрпайы сөздер). Тек лексикасы ғана емес, сонымен бірге, ол сөз үлгілерінің
сөйлем құрылысына, ондағы сөздердің орын тәртібіне қарай әрқайсысының өзіне
тән әуезділігін және мәнерлік қасиетін аңғарту онша қиынға соқпайды.
Сөйтіп, сөйлеу тілінің өзіндік ерекшелігін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.