Жиенбай жырау шығармашылығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ ӨЛЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ТАРАУ. ЖИЕНБАЙДЫҢ ЖАЗБАША АЙТЫСЫ МЕН АҚЫН ЖӨНІНДЕГІ АҢЫЗ ӘҢГІМЕЛЕР ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Бітіру жұмысын қысқаша баяндау
І ТАРАУ. СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ ӨЛЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ТАРАУ. ЖИЕНБАЙДЫҢ ЖАЗБАША АЙТЫСЫ МЕН АҚЫН ЖӨНІНДЕГІ АҢЫЗ ӘҢГІМЕЛЕР ... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Бітіру жұмысын қысқаша баяндау
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:
ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Даркембаева А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к.,
Карбозов Е.К.
Норма бақылаушы:
Бейсенбаев П.
Қорғауға жіберілді:
маусым 2007 ж.
Қазақ әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі:
З.Бисенғали
АЛМАТЫ, 2007
Р Е Ф Е Р А Т
Жұмыстың тақырыбы: Жиенбай жырау шығармашылығы.
Жұмыс көлемі: 52 бет
Жұмыстың құрылымы: Мазмұны, кіріспе, І тарау, ІІ тарау, қорытынды,
әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың мақсаты: Осы кезеңге дейін жеке зерттеу еңбегінің нысаны болмай
келген Жиенбай Дүзбенбетұлының әдеби мұрасын ғылыми айналымға енгізу.
Жұмыс мазмұны: Кіріспе бөлімінде Жиенбай Дүзбенбетұлының ғұмырлық баянына
қысқаша тоқталып өттік. Ол өскен орта мен оның ақын ретінде қалыптасуына
негіз болған факторлар, Жиенбай ақын қалыптастырған мектеп пен оның
түлектері жайында сөз қозғадық.
І тарауда Сыр бойындағы ақындар қалыптастырған дәстүр мен сол дәстүрді
дамыта отырып, жаңаша жырлаған, сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген
Жиенбай ақын өлеңдері сараланды. Арқалы ақынның адамгершілік мұраттарды
мазмұнына тірек еткен өлеңдері мен сөз өнерінің өміршеңдігін жырлаған
толғауларына талдаулар жасалды.
ІІ тарауда Жиенбай ақынның Тұрымбет пен Жүсіп ақындармен жасаған жазбаша
айтысына тоқталдық, жалпы жазба айтыстың Сыр бойы ақындарына тән екендігін
дәйектеп, оның тарихына көз жүгірттік.
Зерттеу әдістері: талдау, жүйелеу, салыстыру, т.б. әдіс-тәсілдерді
басшылыққа алдық.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ
ӨЛЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
ІІ ТАРАУ. ЖИЕНБАЙДЫҢ ЖАЗБАША АЙТЫСЫ МЕН АҚЫН ЖӨНІНДЕГІ АҢЫЗ
ӘҢГІМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысымызда осы кезеңге дейін жеке
зерттеу еңбегінің нысаны бола қоймаған Жиенбай Дүзбенбетұлының шығармашылық
келбетін ашып көрсетуге ұмтылыс жасадық. Зерттеушілердің назарына іліге
қоймаған, әлі де болса тың тақырып саналатын Жиенбай ақынның сөз зергері
ретіндегі шеберлік деңгейі мен оның өскен ортасы, ақын ретінде қалыптасуына
негіз болған факторлар, Жиенбай ақын қалыптастырған мектеп пен өнерпаздан
үлгі алған шәкірттері жайында сөз қозғадық.
Сыр бойындағы ақындық дәстүр мен сол дәстүрді дамыта отырып, жаңаша
жырлаған, сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Жиенбай ақын өлеңдері
сараланып, арқалы ақынның адамгершілік мұраттарды мазмұнына тірек еткен
өлеңдері мен сөз өнерінің өміршеңдігін жырлаған толғауларына талдаулар
жасалды.
Жиенбай ақынның Тұрымбет пен Жүсіп ақындармен жасаған жазбаша айтысына,
жалпы жазба айтыстың тарихына тоқталдық.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері халқымыздың
әдебиеті мен мәдениеті, ғылымы мен өнері жаңа қырынан зерделеніп жатқан
уақытта ауыл арасының ғана ақыны болып қалмай, қазақ халқының қамын жеген,
қазақтың ел болуында жауһар жырларымен бірлікке үндеген, халқының зор
мақтанышына айналған Жиенбай жырау шығармаларын қарастырудың қажеттілігі
туындайды. Сөз өнері ғасырлар бойына адамгершілік ұлағатын келешек ұрпаққа
өсиет етуде белсенді қызмет атқарып келеді. Адамгершілік мәселесін
жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін, әдеби байланыстармен ықпалдасуын
Жиенбай жырау шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Сөз өнерінің бүгінгі күнге дейін түрлене жеткен сан алуан үлгілерін
қарастыру, ұқсас белгілерін анықтау мен айырмасын ажырату, оларды ғылыми
негізде сараптаудың қажеттігін байқатады. Жиенбай жырау мен онымен тұстас
өмір сүрген ақын-жыраулар өлеңдеріндегі білім-ғылым насихатын, адамгершілік
идеялар мен діни-философиялық ой-толғамдарды ұлт әдебиетінің даму үрдісі
негізінде қарастырудың өзектілігі айқындала түседі.
Ежелден жалғасқан сөз өнері мен жыраулар поэзиясының арақатынасын сан
ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерттеу
келелі мәселелердің бірінен саналады. Оның ішінде ХІХ ғасырда дүниеге
келіп, ғасырлар тоғысында өмір сүрген, аз да болса аса құнды жәдігерлерімен
ел есінде сақталған Жиенбай жырау мұрасының қалың қазақ алдында айқара
ашылып, ғылыми зердеге түсуі уақыттың талабына сай жасалуы тиіс дүние десе
де болғандай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жиенбай ақын жөніндегі зерттеу еңбегіміздің
тың тақырыпты қозғағандығын жоғарыда айтып өттік. Сондықтан да оның
зерттелу деңгейін сөз еткенде Сыр өңіріндегі өлкетанушылар мен өлкелік
газет-журнал беттерінде жарияланған бірді-екілі өлеңдерін ғана айтуға
болады.
Адамдықты, ізгілікті өлең өзегіне арқау ету әлемдік әдебиетке тән
құбылыс, себебі сөз өнерінің негізгі нысаны адами болмыс, көркемдік
қуатымен адамзатты әсемдікке тәрбиелер құрал рөлін атқаратын да әдебиет
болып саналады. Кез-келген халықтың сөз өнері адамзаттың рухани қажетіне
сай қалыптасып, рухани өмірді мазмұнына сыйдырады десек қателесе қоймаймыз.
19 ғасырдағы жыраулар поэзиясы да мазмұндық тұрғыдан адамдық болмыс пен
адамгершілік қасиеттерді сөз етуімен құнды.
Адамгершілік мәселесі – адамзат баласы өмірге келген күннен бастап бүкіл
жұртшылықты толғандырып келе жатқан күрделі мәселе. Рухани толығып, кісілік
кемелдікке жету адамзат үшін басты мақсат саналатыны белгілі. Ал сөз
өнерінде адамгершілік мұраттардың көрініс табуы көне заманнан желі тартатын
көкейкесті жайт.
Тарихтың тереңінен тамыр алатын Жиенбай жыраудың жыр үлгілеріне жіті көз
салар болсақ, рухани-адамгершілік тақырыбы халық тағдырымен қатар
өрілетіндігін байқаймыз. Ізгілікті таным тұрғысынан жыр толғаған әрбір
дәуірдің дарын иелері мен дуалы ауыздары, баға жетпес құнды дүниелері бар
екендігі айқын. Осындай рухани асыл мұралар сөз өнерінің даму заңдылығына
сай келетін тарихи жалғастық негізінде жырланады.
Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз-әңгімелерден бастау
ала отырып, түркі дәуіріндегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында
жаңғырып, жалғасын тапты. Жырларында адамгершілік идеясын ту етіп көтерген
Жиенбайдың қай туындысының болмасын тәрбиелік мәні зор. Осы тұрғыдан
алғанда адамгершілік тақырыбын мазмұнына өзек еткен жырау өлеңдерін зерттеу
зәру мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи-мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісінде үлкен
бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді.
Біздің жұмысымызда аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де
болса зерттеліп бітпеген ірі тұлғалардың бірі – Жиенбай жыраудың
шығармашылығы сөз болады.
Жиенбай Дүзбенбетұлының өмірбаянына қысқаша тоқталып өтер болсақ, белгілі
жырау 1864 жылы бұрынғы Қазалы уезі Қармақшы ауданы Қуаңдария болысындағы
N2 ауылда дүниеге келген. Бұл қазіргі уақытта Қызылорда облысы Қармақшы
ауданына қарасты (Тұрмағамбет ақын атындағы) ауылдардың бірі болып
саналады. Жиенбайдың ата-тегі төмендегіше өрбиді: Кіші жүзден Алшын, онан
Қара кесек – Байсары (Кете) – Бозаншар – Түмен қожа – Сары-Құлыс – Әлмамбет
(Дуан) – Әліқұл – Базар – Тайқоңыр – Түкібай – Ментай – Дүзбенбет, одан
Жиенбай тарайды. Атақты жырау есімінің Жиенбай аталуы жөнінде халық
арасында “белгілі ақын Шораяқтың Омарының туған жиені еді, бұл – Омардың
қойған есімі” деген әңгіме сақталған. Жиенбай жырау 1929 жылы өзі туған
өлкеде өмірден өтеді. Оның ұрпақтары қазір Ақжар ауылында тұрады.
Ақынның Кете Жүсіппен, Тұрымбет Салқымбаевпен жасаған жазбаша айтысы 1965
жылы жарық көрген “Айтыс” жинағының 2-томында жарияланған. Айтыс 1910
жылдар шамасында болған. Бұл айтысқа қатысты материалдарды осы өлкеден
шыққан әйгілі зерттеуші Мардан Бәйділдаев жинап, 1964 жылы Қызылорда
экспедициясы жинаған материалдар деген атаумен бір папка етіп Әдебиет және
өнер институтының қолжазбалар қорына табыс еткен. Жазба материалдар
Қызылорда облысында тұрушы Әлқуат Қайнарбаевтан жазылып алынған екен.
Жырлары 2003 жылы “Қасиетті Қармақшы”, 2004 жылы жарық көрген “Ғасырлар
толқыны” жинақтарына енген.
І ТАРАУ.
СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІ
Жыраулар поэзиясы бірнеше ғасырларға созылған, тұтастай алғанда жыр
шоғырын құрайтын, сөз мәйегін сақтаған, әдебиет алқабындағы құнарлы кезең
саналады. Ежелгі дәуір әдебиетінен үлгі ала отырып дамыған жалынды жырлар
мен даңқты жыраулар өсиеті күні бүгінге дейін өнеге тұтылып, өзінен кейінгі
сөз өнеріне де игі әсерін тигізіп келеді.
“Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай
кезеңі – 19 ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі
де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының
парақтарынан да белгілі. Әлем тарихында 19 ғасыр “Ұлттық сананың оянуы”
дәуірі ретінде бағаланатындығы аян” [1, 8-б.]. Осындай дәуірде өмірге
келіп, өлең туындатқан Жиенбай жырау шығармашылығын кезең құбылыстары мен
өмір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Жиенбай жырау шығармашылығындағы
түрлі тақырыптағы өлеңдердің жырлану жүйесіне зер салсақ, халқымыздың
ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас екеніне көз
жеткіземіз. Сөз өнері мен сол өнерді туындатушы өнерпаздар біте қайнасып,
кірігіп жатқан кезеңде жыраулық әдебиет мектептері мен әдеби дәстүр уақыт
талабына сай соны көркемдік соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік
мәселелер, саяси тақырыптар, күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды
көріністер жыраулар шығармаларының өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне
ұласып отырды.
Сыр сүлейлері деген атаумен қазақ мәдениетіндегі әдеби шығармашылық
өнер мектебінің көркемдік жалғастығы дәстүрін қалыптастырған ақын-жыраулар
шоғыры өзге өлкедегі өнер иелерінен оқ бойы озық тұрған ерекше талант
иелері еді. Ешнияз сал Жөнелдікұлы, Балқы Базар Оңдасұлы, Қарасақал Ерімбет
Көлдейбекұлы, Әзілкеш Шымырұлы, Бұдабай Қабылұлы, Дүр Оңғар Дырқайұлы,
Құлан Алдабергенұлы, Кете Жүсіп Ешниязұлы, Омар Шораяқұлы, Керейт Даңмұрын
Кенжебекұлы, Қаңлы Жүсіп Қадырбергенұлы, Нұртуған Кенжеғұлұлы, Тұрымбет
Салқынбайұлы, Шәді Сеңгірбайұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Ыспан Сүлейменұлы,
Кете Аманжол, т.б. Сыр бойы ақындық мектебінің негізін қалаушылар еді.
Жоғарыда аттары аталған ақын-жыраулар шығармашылығының сөз бен саз
тұтасқан табиғаты қай қоғам, қандай дәуірде болмасын маңыздылығын жоймақ
емес. Поэзиялық туындыларының композициялық құрылысындағы ырғағы мен
дыбыстардың әуезділік үндестіктері, сондай-ақ мағыналық-мазмұндық
құрылымның жалпы мақам, сарын тұтастығын құрайтын сипаты айрықша назар
аударарлықтай.
Мәдениет тарихында қазақ өнерінің ежелгі замандық дәстүрлерін жинақтаған
Сырдария өзені бойындағы ақын-жыраулар шығармашылығы сөз өнерін туындатумен
ғана шектелмей, орындаушылық өнердің жаңа бір үлгілерін қалыптастырды.
Олардың орындаушылық өнеріне негіз болған Сыр бойы ақын-жырауларының
әрқайсысының шығармашылық стильдік даралығын айқындайтын мақамдық-саздық
мектептер де танылды. Бұл арада біз Сыр бойы ақындары туындыларын белгілі
бір сазбен сүйемелдей көпшілік ортада орындап, тыңдаушыларын қалыптастыру
арқылы, сол қалыптасқан қауымның құлағына сіңісті болған саз-әуендерді
атадан балаға мирас ету негізінде жеткізгенін баса айтқымыз келеді.
Құлақтан кіріп, бойды алған осындай әсем әуездерді тыңдарманы арқылы сақтап
қалған Сыр өлкесінде мақамдық-саздық мектептер дәстүрінің мол болғандығын
байқаймыз.
Сөз арқауына негіз болған мұндай мектептер қатарына жататын Жиенбай
жырау мақамы, Ешнияз сал сазы, Молдахметтің боздамасы, Жүсіптің
саздары, Көшенейдің әуендері, Тасбергеннің маңырамасы, Сәрсенбайдың
аңырамасы, Нұртуған мектебінің мақамдары, Нартай әні, т.б. мақамдық-
әуездік үлгілердің қалыптасуының өнерге тән заңдылықтары бар [2, 15-б.].
Сыр бойы ақын-жырауларының атадан балаға мирас болып келе жатқан
дәстүрлі өнері мен олардың лирико-эпикалық және дидактикалық шығармаларының
барлығы да ұрпақтар жалғастығы аясында адамгершілік, имандылық ұлағатын
насихаттай келе, тәлім-тәрбиелік қызмет атқарады.
Бірнеше ғасыр бойына жыр күмбезін жоғары көтеріп келе жатқан Сыр елінің
көркем тілмен өрнектелген шежіресі, жан дүниесінің жарқырап тұрған айнасы,
кейінгі ұрпаққа айтылған ұлағаты мен ғибраты осы Сыр сүлейлерінің сыр
тұнған туындылары арқылы болашаққа жол тауып келеді.
Сыр сүлейлері өнерінің тамыры тереңде, тарихы есте жоқ ескі заманда. Ол
біртұтас әлемдік әдебиет пен мәдениеттің өзегін жарып шыққан ажырамас бір
бөлшегі, дүние қанша тұрса сонша қастерлеп ұстайтын қымбат қазынаның бірі.
Сыр саңлақтары осы кезеңге дейін ел үшін тер төгіп, халық құрметіне бөлене
қызмет етсе, бүгінгі ұрпақ та аталар сөзі – ақылдың көзі деп біледі. Келер
ұрпақ та кемел сөздерді көңіл көкжиегінде шамшырақ етіп ұстайтындығы
белгілі.
Сыр бойында Қорқыт атадан жалғасқан жыраулық дәстүр мен Шығыс
шайырларының жазба әдебиет үлгісі үндестігінің сан ғасырлық үрдісі бар, ол
әсіресе сүлейлер шығармашылығынан анық көрінеді. Орта ғасырлардағы түркі
шайырлары көп қолданған көркемдік құралдар, өлең түрлері, оның ішінде ғазал
стилі, кітаби сөздер – бәрі-бәрі көне мәдениет кіндігі болған Сейхун (Сыр)
бойындағы ақын-жыраулардан жалғастық тапқан.
Сыр өңірі ақындық мектебіне тән бірінші ерекшелік – оның өкілдерінің
ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің тізгінін қатар ұстауы еді. Олардың
негізгі үлгі алып, үйренер бастау бұлағы ауыз әдебиеті болды. Ауыз әдебиеті
үлгілерін терең меңгеріп, одан үлгі ала отырып, тәжірибе жинақтаудың
нәтижесінде Сыр сүлейлері жырларының басым бөлігі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісінде келіп, төкпелік сипатқа ие болды.
Сыр бойы ақындары үшін нәр алар негізгі тамырдың бірі, халықтық сөз
өнері – мақал-мәтелдер болғандықтан, олардың шығармаларында мұндай сөз
мәйегінің көптеп қолданылуы да назар аударарлықтай.
Сыр бойы ақындарының шығармашылығы туралы Р.Бердібай: Бір тақырыпқа
бірнеше ақынның қатарласа, жарыса жазып, өнер бәйгесіне түсуі, шығыс
аңыздарын заманға, халық өміріне лайықтап жаңартып жырлауы, хат арқылы
айтысулар, жұмбақ шешісулер, өмірдің философиясын жан-жақты толғайтын
ғибрат өлеңдер жаратулар тағы басқа ерекшеліктер бұл атырап ақындарының
творчествосына хас белгілер болатын дейді [3, 43-б.].
Сонымен Сыр бойы ақындық мектепке әсер етіп, оның қалыптасып, дамуына
ықпалын тигізген негізгі үш көзді қысқаша санамалап шығар болсақ, олар –
жоғарыда атап өткен ауыз әдебиеті үлгілері, шығыс әдебиеті дәстүрі және де
осы өңірдегі ақындық орта өкілдерінің бірінен-бірінің үлгі алып үйренуін,
тәжірибе жинақтауын баса айтар едік.
Шығысқа ортақ рухани-әдеби дәстүрлер үлгісі Сыр бойы шайырларында мол
сақталған. Қорқыт бабамызбен тарихи таным тамыры бір осындай ғажайып бай
үрдістің көптеген мысалдарын Жиенбай жырау шығармаларынан да көруге
болады.
Расында көрнекті жырау шығармаларында өзі өмір сүрген кезең үлесіндегі
уақыт пен қоғам, заман зердесі көрініс тапқан. Белгілі бір дәуірдің
болмысын байыптап, шынайы бейнесін тануда сөз өнерінің орны ерекше дейтін
болсақ, Жиенбай жырау өлеңдерінен де қоғам тынысы кеңінен танылады.
Ақындық өнермен қатар әнші, жырау ретінде танылған Жиенбай Сыр бойы
халқының асқақ әндерін, Омар, Жүсіп, Ерімбет, Базар, Оңғар, Шегебай сынды
Сыр сүлейлерінің айшықты жырларын нәшіне келтіре орындап, ел арасына
таратушы қызметін де атқарған. Оның асқақ әндерін Сыр бойының халқы құмарта
тыңдаған. Арабша сауатты Жиенбай Сыр ақындарының өлеңдерімен қатар шығыстық
дастан-жырларды жаттап, домбыраға қосып мәнеріне келтіре жырлайтын жарақты
жырау атанған. Сондай-ақ өзі де өлең шығарып, ақындық талантымен талайды
тәнті еткен. Атадан балаға мирас болып келе жатқан жыраулық өнер дәстүрін
Жиенбайдың жалғағаны жайында Сыр елінде мынадай сөз қалған:
“Жиенбай – жыр бұлағы Кетедегі,
Шәкірт қып көп шайырды жетеледі.
Баласы Рүстембек ол да жырау
Демейді Жиенбайдан бөтен еді”.
Қуаныш Баймағанбетов жазып қалдырған осы өлең жолдары ақын-жыраулар
арасында әрдайым айтылып отырады. Сыр сүлейлерін өзіне ұстаз тұтқан ақын
өзі де ұстаз бола білген. Рүстембек пен Нартай, Әлібек, Молдахмет, Орынбай,
Тасберген, Мұзарап, Ибаш, Әбділда сияқты Сыр бойының әнші, ақын, жыраулары
Жиенбайдан өнеге алып, оны өздеріне ұстаз тұтқан. Олардың Жиенбай
жырларынан сусындағаны, жыраулық өнерінен үлгі алғандығы айқын. Жиенбай
жыраудың жыр маржанын кестелеген озық ойлы ақын екендігін атақты Сыр сүлейі
Шораяқтың Омары да атап көрсетеді:
Келіспесе кестесі –
Ретсіз сөзді кім тыңдар?
Дүзбенбетұлы Жиенбай
Ақ домбыра қолға алып,
Ұшатын құстай қомданар!
Жиенбай Дүзбенбетұлын атақты жырау Жиембет Бортоғашұлымен (кей
әдебиеттерде Біртоғаш, Мүфтоңаш деп те жазылып жүр) шатастыруға болмайды.
Екеуінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Біз сөз етіп отырған
Жиенбай жырау Сыр өңірінде 19 ғасырдың екінші жартысында дүниеге келсе,
қазақ арасына есімі ертеден мәлім Жиембет жырау 16 ғасырдың соңы мен 17
ғасырдың алғашқы жартысында Есім ханның тұсында Жайық жағасында Байбарақ,
Байшерек деген жерлерде ғұмыр кешкен. Бұл өңірлер қазір Орал облысы Тайпақ
ауданына қарайды. Жырау әрі әскербасы атанған Жиембет жырау қазақ тарихында
ел бастаған көсем деңгейіне көтерілген елеулі тұлғалардың бірі, Кіші жүз
құрамындағы Байұлының Тана руынан шыққан. Жиембет – кезінде Есім ханмен
жағаласып өткен батыр жырау. Алғашында Есім ханның қасында болып, ел
тұтастығын сақтау жолында қажырлы қайрат көрсеткенімен, бүкіл Кіші жүзге
сөзі жүріп тұрған Жиенбеттің билігінен сескенген хан оны інісі Жолымбетпен
бірге алысқа жер аударады [4, 236-б.]. Ойындағысын тайсалмай айтып (Есім
сені есірткен, Есіл де менің кеңесім), халық сөзін билік басындағыларға
шынайы жеткізе білуі жөнінен екі дәуірде өмір сүрген есімдері бір-біріне
жуық келетін жыраулардың ұқсастығы байқалады.
Қоғам дамуымен қабат дамып, қоса өзгеріске ұшырап отыратын әдебиетте
әрбір кезеңнің ізі қалады. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың
көркем тарихы дейді зерттеуші З.Қабдолов (5, 20-б.(. Шынайы өмірде тарихи
тізбектелген түрлі оқиғаларға әсемдікпен әр беріп, көркем реңк үстейтін де,
сол көркемдік қуатымен адамзатты әсемдікке тәрбиелер құрал рөлін атқаратын
да әдебиет болып саналады.
Халықтық сөз өнері адамзаттың рухани қажетіне сай қалыптасып, рухани
өмірді мазмұнына сыйдырады. Руханият мәселесі – адам өмірге келгеннен бері
бірге жасасып келе жатқан, сөз өнерімен қабат дамыған тақырып.
Әрине, ХІХ ғасырда сөз өнері, оның ішінде жыраулар поэзиясы бір мезетте
дамып кеткен жоқ. Мың жылдық тарих қойнауында мың сан адамның орасан зор
еңбегі мен қалыптастырған дәстүрі бар. Салт-дәстүр мәселесі жөніндегі
тұжырымға көңіл қояр болсақ, төмендегі пікірге сүйенеміз: Салт – ұрпақ
тәрбиесінің мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып,
адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп отыратын құбылыс. Дәстүр – сол салттың
өмірде әлденеше рет қайталанып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған
түрі (6, 37-б.(. Ал әдебиеттегі дәстүр танымы да осыдан келіп тарайды. Бұл
жайында әдебиеттанушы Б.Майтанов былай дейді: Көркем әдебиеттегі дәстүр
туралы сөз бүкіл әдебиеттің тарихымен тығыз байланысты. Өнердегі көркемдік
әдіс тәрізді дәстүр де көптеген субъективті факторларға тәуелді болғанмен,
кең мағынада алғанда объективті құбылыс (7, 10-б.(. Дәстүр жалғастығы деп
– тұтас идеялық-эстетикалық дәрежесінің көтеріліп, жанрлық, тақырыптық
алқабының кеңеюін, шеберлігінің шыңдалуын айтамыз (8, 9-б.(. Әр кезеңдегі
жаңашыл қадамдар дәстүр сүрлеуін ұзарта түспек (8, 279-б.(. Дәстүр
әрдайым жаңашылдыққа кеп тіреледі, жаңашылдық өзгеше формаға еніп,
дәстүрдің қайнауынан шығады да, қайталай дәстүрге айналады (7, 52-б.(. Сөз
өнеріндегі өміршең келер дәстүр мен ерекшелікке бой ұрып тұратын жаңашылдық
турасындағы ғалымдарымыздың пікірі осындай. Бұл жөнінде өз ойлары мен
тұжырымдарын білдірмеген зерттеушілер аз болар, себебі олар әдебиет жайында
жаза отырып, дәстүрге соқпай кете алмайды. Шығарманы жазу барысында не
болмаса туынды мен туындыгер жөнінде пікір білдіру кезінде көбіне-көп
дәстүрге сүйеніп жатамыз. Дәстүр дүниесін даралай зерттегенде жоғарыдағы
ғалымдар пікірінің бір арнада тоғысатындығын байқадық. Зерттеушілер сан
тараптан толғамдар айтып, бірін-бірі толықтырады.
Біздің жұмысымызда қарастырылатын дәстүр жалғастығы – әдебиет
тарихындағы адамдыққа шақыру мен әсемдік әлеміне, әдемілікке үндеу арқылы
жер-жаһанға жақсылықтың жарқын нұрын төгетін ізгілікті рухани жалғастық.
Ізгілік ізденісі поэзияның негізгі мұраттарының бірінен саналады. Өнер –
адам үшін дегенді есте ұстасақ, өнер адам баласының ізгі қасиеттерін
тануына, табуына тікелей де жанама түрде жәрдемдесуді мақсат тұтуы тиіс.
Онсыз өнер, өнердің бір саласы ретіндегі көркем әдебиет тәрбиелік қуатын
жоғалтып, эстетикалық мұратына жете алмайды. Жыраулық поэзия үлгілері үшін
де адамның адамгершілігін асқақтата жырлаудан асқан асыл парыз болған емес.
Олай болса, өзі өмір сүрген дәуір мен одан бұрынғы заманның рухани
дүниесін бойына дарытып, сөз саптасы негізінде одан әрі дамытқан Жиенбай
жырау атамыздың ерен еңбегі қандай дәстүрлік үрдісте дамыды деген мәселе
бүгінгі жұмысымызда қамтылмақ.
Қандай да бір ақын шығармашылығы белгілі бір әдеби ортада туып,
қалыптасып, шыңдалу жолынан өтеді. Бара-бара сол дәстүрді жалғастырушы,
дамытушы болады. Сондықтан да Жиенбай Дүзбенбетұлы шығармашылығының Сыр
бойындағы әдеби дәстүрмен бірлікте көрінуі табиғи құбылыс.
Рухани-адамгершілік идеясын басты мақсат ретінде ұстанған Сыр бойының
сыралғы ақынының бірі Жиенбай жырау өлеңдердің мазмұнына жіті көз салар
болсақ, жыр бойына өзек болып рухани бай, биік адамгершілікті бейненің
сомдалатынын байқаймыз. Осындай суреттелу мен жыр мазмұнының рухани-
адамгершілік негізде өрілуі сан ғасырларға созылған жыраулар поэзиясының
рухани дүниесі мен адамгершілік ұстанымдары арасындағы сатылық айқындауды
байқатады. Мазмұнына этико-дидактикалық сарынды сыйдырған әдеби
туындылардың маңыздылығын анықтауда тағы да әдеби дәстүрге сүйенеміз.
Білімге ұмтылған ұлына даналықтың даңғыл жолын нұсқап, әдепті болуды,
адамдық қасиеттерді ұстануды насихаттайтын жыр шумақтары Жиенбай жырау
өлеңдерінің негізі болып табылады. Жиенбай жырау шығармашылығында
жинақталған ақылмандық поэзия үлгілері, кісілік келбетін ашып көрсеткен
шумақтар Кете Жүсіп, Базар жырау өлеңдерімен стилі, мазмұны тарапынан
теңдес түсіп жатады.
Ол – қазақ тілінің ұшан-теңіз сөз байлығын өлеңдерінде суреткерлікпен
қолдана отырып, сөз құдіретін дәріптеген, адамгершілік мұраттарды
шығармаларының негізгі арқауы еткен қаламгердің бірі.
Ақындар асқақтата жырлаған адамгершілік, адамдық ізгі қасиеттер қай
дәуірде де маңызын жоймақ емес.
Адамгершілік пен адамдық болмыс-бітімді мазмұнына сыйдырған өлеңдер не
болмаса дидактикалық жырлар жөнінде зерттеуші ғалым С.Негимов мынадай
анықтама береді: Дидактикалық поэзия – үлгі-насихаттық, өсиет сарын
сипатында түзілген, поэзиялық жанрда жазылған шығармалар. Дидактикалық
мазмұндағы туындыларда халықтық философия, педагогика, мораль, этика
мәселелері, гуманистік сарындар баяндалады. Дидактикалық поэзия үлгілеріне
Ж.Баласағұнның Құдатғу білігі, А.Иүгнекидің Ақиқат сыйы, М.Қашқаридың
Диуани лұғат-ит-түрік еңбегі, т.б. өсиет сарындас сөздер жатады (9, 129-
б.(.
“Сыйласып өтші жалғаннан” секілді сөз кестесін зерлей өрнектеген алып
ақынның адамдықтың әліппесі іспетті өлеңдері танылуға тиісті, зерттелуі
қажет мәселелердің бірінен саналады. Бұл өлең басқа да жыраулық поэзия
өкілдерінің өлеңдеріне ұқсас 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған. Ұйқасы да
жыр үлгісіне, жыраулық төкпе үрдіске сай а-ә-б-ә-в-г-ә болып келеді. Отыз
төрт тармақтан тұратын өлеңнің тақырыбынан-ақ белгілі болғандай, мазмұны
сыйластықты, өмірдің өтпелі де жалған екендігін, сол өмірде татулықтан асар
дүние болмастығын дәріптейді.
Өмірде көргені көп, түйгені мол адамдар ұрпағының болашағы үшін қам жеп,
қоғамдағы келеңсіздік келешекте қайталанбаса екен деген оймен өсиет
қалдырады. Осындай ізгі ниетті бабалардың аталы сөздері мен тәлім-
тәрбиесінен, сондай-ақ Жиенбай жыраудың жоғарыда аталған өлеңінен де көре
аламыз.
Ұлылыққа жеткізетін даналық, ал даналық, адалдық – адамдықтың биік
қағидалары. Затың адам болған соң, адамдық қасиетіңе лайықты болуға
тиіссің. Адамның ішкі әлемі кісілік қасиетінсіз қаңырап бос қалады. Оның
адам атанып жүруі де адамгершілігіне байланысты. Әр нәрсеге де тірлігіне
тірек, қасиетіне негіз болар тіні қажет. Адам адамдық, кісілік
қасиеттерімен ардақты, қадірлі. Бұл фәниде кісілік қасиеттерін жойып алмай,
бір-бірімен адамша қарым-қатынас орнату, өзім білемге салынбай, қоғамдық
ортада бірлік пен татулықты, тыныштық пен туыстықты қадірлей, бағалай білу,
мінекей, Жиенбай жыраудың аталмыш өлеңінің өнегесі осыған саяды.
“Сыйласып өтші жалғаннан” атты Жиенбай өлеңі
Анық болса әділдік
Ағайын тұрар қорғанып.
Елім – теңіз, ер – шөміш
Жарайды өтсем жорғалық
деген жолдардан бастау алады [10, 62-б.]. Әділдік бар жерде және қай
нәрсенің де әділін анық та айқын айтып, көрсете білсең, жан-жағыңдағы
ағайын-тумаң, жұртың сенен қорғанып жүреді әрі сені қорғаныш тұтады дегенді
мазмұн етеді жоғарыдағы төрт тармақ.
Адамдықтың асыл қасиеттерін, оның ішінде әділдікті өлең арқауына негіз
ету үрдісі ақын-жыраулардың барлығында дерлік жалғасым тапқан. Бұл тұрғыда
өлең толғамаған ақын кемде-кем, адамгершілікті, әділдікті жырлау барлық
қаламгерлердің басты қағидасы болатындығы белгілі.
Мәселен Әділдіктің белгісі аталатын Асан қайғының адамгершілік
қасиеттер жөніндегі өсиет өлеңі былай дейді:
Әділдіктің белгісі –
Біле тұра бұрмаса.
Ақылдының белгісі –
Өткен істі қумаса.
Жиенбай жыраудан бірнеше ғасыр уақыт бұрын өмір сүргенімен, екі түрлі
дәуірдің данышпан, дуалы ауыздарының сөздерінен түйілер түйін біреу ғана,
ол – әділдік дегеніміз анық та айқын, еш бұрмасыз болуы керек деген
тұжырым.
Әр халықтың рухани-адамгершілікке тәрбиелер дәстүрі – ғасырлар бойы даму
барысында қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын, атадан балаға
жалғасатын мирас. Осы мұраны кешеден бүгінге, бүгіннен ертеңге жеткізетін
әрбір дәуірдің данышпандары, сөз өнерін ұстанған шеберлері болып табылмақ.
Өмірлік тәжірибесі мол, ақыл иесі ақын ел мүддесі мен халық қамын ойлауды
басты міндеті санайды. Өмір шындығынан ой түйіп, қоғамдық мәні зор ірі
мәселелермен қатар адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастарды
адамгершілікке негіздей жырлайды.
“Сыйласып өтші жалғаннан” жырының жалғасы төмендегіше өріледі:
Қайыршы да күн көрген
Қолына түрлі дорба алып.
Бастағы бақсаң бақытты
Жақсы көріп достарың,
Сыртыңнан жүрер қуанып.
Әуелден жанды жаратты,
Бір-біріне дос етіп,
Дұшпандық етпе ұрланып [10, 62-б.].
Алғашқы тармақтардан бастап-ақ әділдікті, адалдықты насихаттаған ақын
жырын достықты қадір тұту мен дұшпандықты сыртқа тебуге шақырумен жалғайды.
Жыр жолдарының жалғасы жыраулар поэзиясының өзегі болып табылар “жамандық
– жақсылық” секілді антитезелық салыстырулар негізіндегі өлең жолдарымен
тоқайласады. Сөзіміздің дәлелін төмендегі жыр жолдарынан іздеп көрелік:
Жамандық жанға ойлама,
Жақсыға жасар үлестен
Жүресіңдер құр қалып.
Елемей елдің өсиетін
Жүрген көп семіп, бір жанып.
Жұртқа болса сенімің
Жүрерсің күндей нұрланып [10, 62-б.].
“Дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы әдеби тілді ажарлап, сөздің реңін
келтіре түсетін көркемдік тәсіл”, [11, 35-б.] яғни аллитерация сияқты
әдеби әдісті жыр шумақтарында қолдану арқылы Жиенбай жырау өлеңінің көрігін
арттыра түседі. Алғашқы үш тармақтың, одан кейінгі үш жолдың, яғни
жоғарыдағы жеті жолдың алтауының “Ж” дыбысынан басталуы Жиенбай енгізген
жаңалық емес, жыраулық поэзияда, одан әрідегі батырлық дастандарда ежелден
қалыптасқан әдеби үрдіс. Жиенбай жырау – сол жолды жалғаушы ғана, жалғай
тұра дамытушы қызметін де қоса атқарушы санатында. Бұл жолды жалғаушылар
санының мөлшерден тыс көп екендігін мұның алдында айтып өттік, себебі
жыраулар поэзиясының әрбір өкілінде, олардың шығармаларында кездесіп
отыратын құбылыс. Басқаны мысалға алмай-ақ, жаңа алдында сөз еткен Асан
қайғының Әділдіктің белгісі аталатын жырына тағы да тоқталып өтейік:
Жамандардың белгісі –
Жауға қарсы тұрмаса.
Зұлымдардың белгісі –
Бейбіттің малын ұрласа.
Надандардың белгісі –
Білгеннің тілін алмаса.
Жырдың алғашқы екі жолынан аллитерация құбылысын байқауға болады.
Бір топырақтан өніп-өскен, Сыр бойының сыралғы сүлейлерінің бірі
Тұрмағамбет ақынның да жақсы мен жаман тақырыбына арналған бірнеше өлеңдері
бар. Жақсылық пен жамандық жайы ақын атаулының қалам сілтемей қала алмайтын
тақырыбы. Ғалым Е. Ысмайылов ақын-жыраулардың қоғамдағы рөлін бағалай
келіп: “Олар адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар,
қағидалы сөздер айтып отырған”, – деп сөзіміздің растығын дәлелдейді [12,
42-б.]. Олай болса, Тұрмағамбет ақынның жақсылық пен жамандық жайын
толғаған “Жақсы мен жаман” атты өлеңі де қарсы мәндес екі ұғымды шендестіре
суреттейді:
Халық үшін туған хас жомарт,
Мың барсаң да пір көрер.
Кеудесі – зор, көңілі – пәс,
Мың айтсаң да бір көрер [13, 45-б.].
Адам бойында жақсы мен жаман қасиеттер тайталасып өмір сүреді. Сегіз
тармақтан тұратын аталмыш өлеңде жақсының жомарттық қасиеті, жаманның
дүниеқоңыздығы сөз етіледі. Хас жомарт жанның алдына “халқы үшін туған”
деген айқындауыш тіркелген. Жырда жаманның жамандығы сөз ұқпастығында
екендігі айтылады. Жаман – көңілі жақсылыққа бойлай алмас бейшара, жақсыны
етектен тартар күншіл, қызғаншақ, күйбең тірлік кешкен тоғышар. Асан қайғы
мен Тұрмағамбеттің, Жиенбай жыраудың да басты мақсаты адам баласын күңшіл
мінезден арылтып, көкіректегі ойды ояту.
Жиенбай жыраудың насихат өлеңдерінің негізгі идеялық түйіндері – фәнидегі
адамгершілік жақсылықты жарқырата таныту мен бақидағы имандылық игілігіне
ұластыру. Жиенбай Дүзбенбетұлының насихат өлеңдеріндегі адамгершілік-
гуманистік ой сарындары ұлттық поэзиямыздағы Абай дәстүріне сай дамудың
көрінісі еді.
Қазақ поэзиясының шыңы Абай жөніндегі М.Әуезовтың “Ол адамгершілікті,
моральдық философияны барлық жайдан жоғары қойды (14, 179-б.( деген ойы
ақын танымын терең танудан туған. Абайдың ақындық мұратының негізі рухани-
адамгершілік қағидаларын берік ұстанғандығында жатыр, ол адамдық мәселесін
тереңнен сөз еткен қаламгер. Осы негізде Абай да өлеңдерінде ізгілік
қасиеттерді ізденеді:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?!
Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын... (15, 276-б.(
Кемеңгер ақын надандықтан арылып, адамдықты табу жолын қарастырады,
ізгіліктің күзетшісі ақыл мен жүрекке жүгінеді:
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі.
Абайдың шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы рухани-имандылық ой-пікірлеріне
орай ұстазын “данышпандығы ғұлама философ еді деп бағалаған еді. Шәкәрім
Құдайбердіұлының осы бағасын Абайдан соң автордың өзіне қолдануға болады.
Шәкәрім – Абайдың соңынан ерген, өкшелес өскен інілерінің бірі, онымен
дүниетанымдық тұрғыдан теңдес түсіп жататын ақын, Абайдан кейінгі көп
ақынның бірегейінен саналар біртуар тұлға. Шығармаларының негізгі
лейтмотиві ар-ождан болып келетін Шәкәрім де адамдықтың қамы үшін қайрат
қылады.
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт бергем еңбек етем деп
Алдағы атар таң үшін.
Оның рухани-адамгершілік дәстүрді ұстана отырып, әдебиетті дамытуға мол
үлес қосқан ақын екендігі жөнінде зерттеушілер былай дейді: “Қазақтың
рухани, мәдени, әдеби өміріне айтарлықтай белсене араласып, гуманистік,
адамгершілік, ағартушылық идеяларды уағыздаған, мол көркем мұра қалдырған
Шәкәрім Құдайбердіұлы еді (16, 6-б.(.
Шал ақын қазақ қоғамында діннің алар орны туралы қысқа тұжырымды түйіндей
келе, ата-ананы құрметтеу жайында:
Мекке үлкен, Медине одан кіші,
Иман таба алар ма барған кісі?
Ата-ананы, мейманды құрметтесең,
Меккеңнен де нұрлы ғой үйдің іші, –
деп әке-шеше мен қонаққа көрсетілер құрметті Меккеге барып, Алла жолына тәу
етумен салыстырады.
Ата-анаға құрмет мәселесіне осынша мән беру арқылы бабаларымыз
ұрпақтарының өзімшіл болмауын қадағалап отырған, ақкөңілділік пен
кеңпейілділікке шақырған, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үндеген.
Адам баласының баршасына мейірбан көзбен қарауға тәрбиелеген, ұландарының
бойына ұлағат пен қадыр-қасиетті дарытқан. Дәстүрге негізделе келе, ана
сүтімен бойға сіңген қасиеттің ұзақ сақталатындығының, ұрпақтан ұрпаққа
ауысып отыратындығының нәтижесін біздер Жиенбай жырау өлеңдерінде ата-анаға
құрмет тақырыбының қамтылуынан көре аламыз.
Ер жеткізді ата-ана
Уақытымыз біткенде,
Жүрмейік ойсыз бипарық.
“Бипарық” сөзі парықсыздық, ойдың, істің парығына бармау мағынасын берері
белгілі. “Уақыт біткенде”, яғни бұл өмірден татар дәмің таусылар шақта ғана
ата-ананың қадірін біліп жүрмейік деген ой өлең жолдарының өзегіне
айналған.
Дәстүрдің ұласуы ой қайталау көрінісімен шектелмейді, ойды дамыта
жарасымды жалғастыра да алады.
Бұл өзіңнен бұрын сені дүниеге әкеліп, жарық сәуле сыйлаған әке мен
шешеге жақсылық жасау қажеттігі секілді ізгі ниеттермен астасатын,
адамшылықтың аса биік талаптарының бірі.
Жамандықтан жирену идеясын ата-анаға құрмет негізінде жалғастырып, көне
тақырыпты жаңаша түрленткен кейінгі дәуір дауылпаздарының көзқарастары
бабалар танымынан аса алшақ кетпейді. Әдеби дәстүр жөніндегі ғалымдар
пікірі де мұны айғақтайды. Дәстүрді қоғам мен уақыт сипаты анықтайды. Әр
буын қаламгерлерінің ортақ дүниетанымы сол бір көзқарастағы аса үлкен дарын
иесі тудырған дүниені нысана етіп қабылдауға мүмкіндік жасайды. Өмірдегі
талантты туындылардың молдығы әдеби дәстүр қазынасының байи түсуіне кепіл,
– дейді ғалым Б. Майтанов (7, 10б.(. Сол секілді Көнелік жаңалықты
байыптандырады, жаңалық көнелікті қанаттандырады деген еді ақын Олжас
Сүлейменов (6, 135б.(.
Жиенбай жырау:
Ерлерім, аз күн өмірде,
Сыйласып өтші жалғаннан,
Атанбай жұртқа сөзі арық, –
дейді жоғарыда сөз етілген жырының ең соңында. Аз күн жалғандағы сыйластық
бүкіл өміріңнің басты ұстанымы болуға тиіс деген ой толғамдарымен өлеңін
түйіндейді.
Жиенбай жыраудың жақсы мен жаман тақырыбына арнаған толғау тектес
жырының бірі Өрен жүйрік деп аталады. Қазірде Жиенбай мақамында
айтылатын, күміс көмей жыршы-термешілердің арқасында бүгінгі күнге жеткен
Өрен жүйріктің әуені де ерекше. Әйгерім Ешбаеваның орындауында
тыңдарманына көзайым болған өлең мазмұнының болашақ ұрпақ тәрбиесінде алар
орны да айрықша. Жиенбай жыраудың Өрен жүйрігі баспасөз беттерінде
немесе әдеби еңбектерде еш жарияланбаған, тек жыршылардың домбыраға қоса
жырлауымен белгілі болып, жұртшылыққа тарап келе жатқан мұра. Енді өлеңнің
өзін оқып көрелік:
Ер қайтпас өрен жүйрік салсаң өрден,
Артықша құтылмайды бақыт ерден.
Парқына әңгіменің ер түсінер
Қымбатты әрбір сөзім асыл зерден.
Жақсының жаманменен парқы басқа,
Арасы жақын емес аспан жерден.
Жақсыға сөз ереді оңнан, солдан
Бақытты жаман білмес басқа қонған.
Бақ-дәулет басқа берсе өз еркінде,
Қоштанбас қайсы пенде келсе қолдан.
Айырып арқар сақтар таудың тасын,
Қайырсыз кім көреді бардың қасын.
Әр жерде асып айтып алтын тозбас,
Сұрамаңыз аттың тісін, адам жасын.
Пайдасы бір жақсының тиер көпке
Амалдап әркім де асырайды жалғыз басын.
Басылым беттерін көрмеген осынау өлеңнің еш жерде жарияланбағандығы
себебінен зерттеу еңбегімізде толықтай беруді жөн санадық. Өрен жүйрік
жылқы малының жүйріктігіне байланысты айтылып, оны сипаттауға арналмаған,
адамзаттың да өрен жүйрігі болатындығын, ондай жүйрік жанның қандай
болмақ керектігі жырдың өне бойына өзек болған. Сонымен ақын жырын ә деп
бастағаннан-ақ өрен жүйрік жайындағы жырымның мәнін кез-келген адам
ұғына бермес, асыл зерден де қымбат әрбір сөзімнің парқына ерен ер ғана
жете алар дегенді айтады. Әрі қарай өлеңде жақсы менен жаманның арасы
аспан мен жерден жақын келмейтіндігі айтылады, яғни екеуінің арасы жер мен
көктей деген теңеуден қаншалықты алшақтық бар екендігін байқауға болады.
Жақсыға сөз ереді оңнан, солдан деген жолдар қазаққа тән жақсы да, жаман
мінезден хабар бергендей. Жақсы мінез Жақсының жақсылығын айт нұры
тасысынға саяды, яғни жақсы кісінің ел-жұрт үшін жасаған жақсы тірлігін,
халқына жасаған жақсылығын ауыз толтыра айта жүріп, оның мерейінің асуына
себепші болу. Ал қазақ жұртына тән жаман мінезді жыр жолдарындағы жақсыға
солдан ерген қаңқу сөзге қатысты топшылауға болады. Яғни жақсы жағымен ел
көзіне түскен жанға келсін-келмесін жамандықты да ілестіре жіберетін теріс
мінезді сынға алып, жырға қосады ақын. Бақытты жаман білмес басқа қонған
дегенде ақын бақтың қонғанын ақылға салған адам ғана ұға алады дегенді
айтқысы келеді, ал алған үстіне алсам, болған үстіне бола түссем дейтін
ашкөз жаман Алла тағаланың берген бағын да байқамай, менмендікке ұрынады.
Адамның жасын сұрамайды деген халық арасында айтылатын нақыл сөздің
Жиенбай жырау өлеңінен де орын алғандығын жоғарыдағы жыр жолдарынан
байқауға болады. Пайдасы бір жақсының тиер көпке, Амалдап әркім де
асырайды жалғыз басын – бұл өлең жолдарындағы өнеге-өсиет үлгісі тура
айтар насихаттан аулақ. Сен олай ет не болмаса былай жаса деп жырау ақыл
айтуға көшпейді, өзгенің іс-әрекетін сынға алу не болмаса дұрысын мақұлдау
негізінде өнеге көрсетеді.
Өлеңдерінің өрімінен ақынның өресін байқайтын болсақ, жыр толғамынан ой
өрісін тани аламыз. Жиенбай жырау шығармашылығында халық мұңы, ел тағдыры
тақырыбы да қозғалады. Әсіресе адамгершілікті насихаттайтын жырларында
халық қамын ойлап, ел мұқтажын жоқтауға шақырған өсиет басым. Бір өлеңінде
ол:
Өлсең молаң сайланар,
Халыққа етсең қызмет,
Бар әліңше тырбанып.
Екілік жоқ халықта,
Шындап алса ортаға,
Болмаймыз ба біз ғаріп.
Халқым шебер сынауға...
– дейді. Ел-жұртыңа қызмет етсең қай кезеңде де ескерусіз қалмайсың
деген Жиенбай жырау өлеңіндегі ордалы ойды Тұрмағамбет ақын да
жалғайды. Тұрмағамбет Ізтілеуовтың халыққа қалтқысыз қызмет етудің сан
түрлі жолдарын нұсқаған жыры – “Қайтсең де халқыңа қызмет қыл” деп
аталады. 1909 жылы жазылған термеде тереңдік танытар сөздер көптеп
орын тепкен.
“Талқанды тәтті емес деп теппе аяқпен,
Қарныңды қазы-қарта кернегенге”,
“Емес, – деп, – ата-тегі бізден артық,
Таласпа талабы артып өрлегенге!
Бақ қонып бастарыңа бітсе дәулет,
Көзің сал, көкірегі шерлегенге”
деген жолдардағы ақылға қонымды насихат-уағызы сөзіміздің дәлелі. Тікелей
тура үгіт пен тұспалдап жеткізу ақын дидактикасының басты көрінісі.
Тұспалдап жеткізуде астарында жасырылған ой оқырманын қызықтырып, тереңіне
жетімді, баршаға түсінікті болып келеді. Тұспалдау құпиялылығымен, туралық
айқындылығымен ерекшеленеді. Ал тікелей үгіт үлгісіндегі өлең Тұрмағамбет
дидактикасының тереңін танытып, көрігін аша түскендей. Ол ер болсаң елің
үшін қызмет ет деп ұрпағынан зор үміт күтіп, үлкен жауапкершілік жүктейді.
Жақсыға сүйсініп, жаманына күйінетін парасатты сезімталдық сарын әрдайым
халқының қамын ойлаған гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әрбір өлең,
терме, толғауларының жаны десе де болады.
Ақынның ел тағдырын сөз еткен өлеңдері “Қайрама халыққа тісіңді”,
“Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл”, “Қамын ойла халқыңның”, “Ел қамын жеген
ерлер” деп аталады.
“Қайрама халыққа тісіңді” өлеңі егіз ұйқасқа құрылған, елге жағымды іс
қылудың жолдарын жан-жақты көрсеткен.
Жаз болғаннан жадыңа ал,
Алдыңдағы қысыңды! –
деген жолдар кімді де болса ойлантары анық.
Ішкі жан дүниенің тазалығын сөз етуде ақын:
Қамын ойлап қарныңның
Қайрама халыққа тісіңді!
Ел ізіңе ермейді
Тазартып алмай ішіңді, –
деп рухтың кіршіксіз болуын бірде “ішті тазартып алумен” алмастырса, енді
бірде “көкіректегі ысты кетіру” тіркесімен сипаттап өтеді. Көңілдегі
күпірлікті жоя отырып, ғибрат сөзімді басқа қондырып, санаңа сіңірсең
көкіректегі ыс кетеді, жамандық атаулы жоламайды дейді.
Халық қамы жыр өзегіне айналған келесі өлең – “Қамын ойла халқыңның” деп
аталады. Өлең тақырыбының өзі бүкіл болмысын, мазмұнын, айтқысы келген ойын
ашық көрсетіп тұр. Егер сен ер болсаң қайратыңды күш-жігеріңді ел үшін
жұмса, “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі” деген халық мақалын
жадыңда ұста, – дейді. Әйел-баланы кім де болса асырайды, жетім-жесірге
қарас, қабақ шытпа. Сен де, ол да құдайдың пендесісіңдер. Бір-біріңнен
айырмашылықтарың жоқ. Оған бермеген ырзықты саған берсе, сені сынағаны.
Алла тағала бар қылып та сынайды, жоқ қылып та сынайды. Күн болып жарығын
бүкіл елге тарата ма, әлде шам болып өз ауласынан шыға алмай ма? Қолыңда
бар аз дүниеге көңіліңнің кесесі тасып-төгілмесін, – деп барша жұртты
имандылыққа шақырады. Ақынның бас-аяғы жұп-жұмыр осындай өлеңдері көңіл
көкжиегін кеңейтіп, адамдық ауылына сара жол салады. Осындай кенеуі кеткен
кейбір кемшіліктерді көрсететін ақын өлеңдері айна іспетті. Санасында
саңылауы бар кісі соған қарап бойындағы жамандықты ауыздықтап отыруға
әдеттенеді.
Жақсылық пен жамандықтың арасындағы тартыс адам пайда болғаннан бастап
бірге жасасып келе жатқан, өмірі таусылмайтын күрес екендігі белгілі.
Ежелгі дәуір әдебиеті мен қара қылды қақ жарған, туралықты жақтаған би-
шешендердің, от ауызды, орақ тілді жыраулардың пайымдауларында, Абай
бастаған кейінгі ақындардың өлеңдерінде негізгі ұстанатын темірқазық –
адамдық мәселесі болып саналады. Адамдықтың мәні де, алар бастауы да
Құранда. “Тәрбиесіз білім әумесерге қылыш ұстатқандай” дегендей осынау
тірлікте адамзатты рухани тоқыраудан құтқаратын да – тәрбие. Ал тәрбиенің
негізі – адамгершілікте.
Қай заманда да жақсылық пен жамандықтың қатар жасайтындығы белгілі, Абай
айтқан “өсек, өтірік, мақтаншақ, орынсыз бекер мал шашпақ” мінездері
адамзат арасында әр уақытта да кездеседі. Сондықтан қай кезеңнің қаламгері
болмасын, олардың әр шығармасының жібек арқау, алтын өзегі адамгершілік
мәселесі болып келуі заңды.
Бұқар жыраудың Тар пейілді кеңімес, Кең пейілді кемімес деген өлең
жолдары көнені қанаттандырған жаңаша құрылымды жыр қатарына жатады. Кең
болсаң, кем болмайсың деген халық нақылын өлеңіне өзек еткен Бұқар жырау
өсиеті Шал ақынның төмендегі жырымен үндес келеді:
Айдынды жақсы аймен тең,
Жомарт жігіт баймен тең,
Шешен жігіт дүрмен тең,
Иманды көңіл нұрмен тең.
Ақын жырында қолын жоқтық байласа да жаны жомарт, ниеті бай жігітті
баймен теңдестіреді.
Ұлы Абай ХІХ ғасырда Жақсылық ұзақ тұрмайды, Жамандық әркез тозбайды
деп жақсы қасиеттің орнын басуға жамандықтың әркез дайын тұратындығын,
екеуінің қатар өмір сүретіндігін сөз етеді. Қоғам мен адам санасы дами
түскенімен, жамандық килігуін қоймайды және өзі еш ескірмейді де тозбайды.
Жырлардағы сараңдық сарынын ақын Бейілі кедей байсыңдар деп антитезалық
ұғымдарды қатар қолдана отырып қысқа да нұсқа сипатта береді. Сараңдыққа
негіз болатын қасиеттің бірі – мал жиғыштық. Қазақ елі үшін мал шаруашылығы
күнкөріс көзі болып табылатындықтан, ақын халқының жайын жыр етерде малмен
тығыз байланыста қарайды.
Малға достың мұңы жоқ малдан басқа
Аларында шара жоқ алдамасқа.
Мал жиғыштық сараңдыққа жетелеп, малдан басқаны елең қылмайтын
көрсоқырлыққа, рухани аштыққа кезіктірмек. Малды мақтан үшін жиған байдың
оны қорғаштаумен-ақ күні өтетінін ақын былай жеткізеді: Байлар жүр жиған
малын қорғалатып... Малды, байлықты жанына жақын тұтатын жанның малдан
басқа жолдасы, қиыспас досы болуы да мүмкін емес: Пайда үшін біреу жолдас
бүгін таңда. Абай ақын өз заманының ар-ұяттан бұрын пайда ойлайтын
ұрпағына:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге, –
деп өсиет етеді. Сараңдықты, дүниеқоңыздықты жырлаған Абай мал-мүлік
мәселесіне жете мән береді. Рухани байлыққа ұмтылып, артық білуге
талпынғаннан гөрі мал, дүние байлығына бар өмірін сарп еткендерді сынайды.
Абай жырларында қозғалған мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
Қазақ әдебиеті кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы:
ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Даркембаева А.
Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к.,
Карбозов Е.К.
Норма бақылаушы:
Бейсенбаев П.
Қорғауға жіберілді:
маусым 2007 ж.
Қазақ әдебиеті
кафедрасының меңгерушісі:
З.Бисенғали
АЛМАТЫ, 2007
Р Е Ф Е Р А Т
Жұмыстың тақырыбы: Жиенбай жырау шығармашылығы.
Жұмыс көлемі: 52 бет
Жұмыстың құрылымы: Мазмұны, кіріспе, І тарау, ІІ тарау, қорытынды,
әдебиеттер тізімі.
Жұмыстың мақсаты: Осы кезеңге дейін жеке зерттеу еңбегінің нысаны болмай
келген Жиенбай Дүзбенбетұлының әдеби мұрасын ғылыми айналымға енгізу.
Жұмыс мазмұны: Кіріспе бөлімінде Жиенбай Дүзбенбетұлының ғұмырлық баянына
қысқаша тоқталып өттік. Ол өскен орта мен оның ақын ретінде қалыптасуына
негіз болған факторлар, Жиенбай ақын қалыптастырған мектеп пен оның
түлектері жайында сөз қозғадық.
І тарауда Сыр бойындағы ақындар қалыптастырған дәстүр мен сол дәстүрді
дамыта отырып, жаңаша жырлаған, сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген
Жиенбай ақын өлеңдері сараланды. Арқалы ақынның адамгершілік мұраттарды
мазмұнына тірек еткен өлеңдері мен сөз өнерінің өміршеңдігін жырлаған
толғауларына талдаулар жасалды.
ІІ тарауда Жиенбай ақынның Тұрымбет пен Жүсіп ақындармен жасаған жазбаша
айтысына тоқталдық, жалпы жазба айтыстың Сыр бойы ақындарына тән екендігін
дәйектеп, оның тарихына көз жүгірттік.
Зерттеу әдістері: талдау, жүйелеу, салыстыру, т.б. әдіс-тәсілдерді
басшылыққа алдық.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І ТАРАУ. СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ ЖЫРАУ
ӨЛЕҢДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...7
ІІ ТАРАУ. ЖИЕНБАЙДЫҢ ЖАЗБАША АЙТЫСЫ МЕН АҚЫН ЖӨНІНДЕГІ АҢЫЗ
ӘҢГІМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 51
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысымызда осы кезеңге дейін жеке
зерттеу еңбегінің нысаны бола қоймаған Жиенбай Дүзбенбетұлының шығармашылық
келбетін ашып көрсетуге ұмтылыс жасадық. Зерттеушілердің назарына іліге
қоймаған, әлі де болса тың тақырып саналатын Жиенбай ақынның сөз зергері
ретіндегі шеберлік деңгейі мен оның өскен ортасы, ақын ретінде қалыптасуына
негіз болған факторлар, Жиенбай ақын қалыптастырған мектеп пен өнерпаздан
үлгі алған шәкірттері жайында сөз қозғадық.
Сыр бойындағы ақындық дәстүр мен сол дәстүрді дамыта отырып, жаңаша
жырлаған, сөз өнеріне өзіндік қолтаңбасымен келген Жиенбай ақын өлеңдері
сараланып, арқалы ақынның адамгершілік мұраттарды мазмұнына тірек еткен
өлеңдері мен сөз өнерінің өміршеңдігін жырлаған толғауларына талдаулар
жасалды.
Жиенбай ақынның Тұрымбет пен Жүсіп ақындармен жасаған жазбаша айтысына,
жалпы жазба айтыстың тарихына тоқталдық.
Тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі бері халқымыздың
әдебиеті мен мәдениеті, ғылымы мен өнері жаңа қырынан зерделеніп жатқан
уақытта ауыл арасының ғана ақыны болып қалмай, қазақ халқының қамын жеген,
қазақтың ел болуында жауһар жырларымен бірлікке үндеген, халқының зор
мақтанышына айналған Жиенбай жырау шығармаларын қарастырудың қажеттілігі
туындайды. Сөз өнері ғасырлар бойына адамгершілік ұлағатын келешек ұрпаққа
өсиет етуде белсенді қызмет атқарып келеді. Адамгершілік мәселесін
жырлаудың қазақ әдебиетіндегі көрінісін, әдеби байланыстармен ықпалдасуын
Жиенбай жырау шығармашылығы арқылы пайымдаудың маңызы зор.
Сөз өнерінің бүгінгі күнге дейін түрлене жеткен сан алуан үлгілерін
қарастыру, ұқсас белгілерін анықтау мен айырмасын ажырату, оларды ғылыми
негізде сараптаудың қажеттігін байқатады. Жиенбай жырау мен онымен тұстас
өмір сүрген ақын-жыраулар өлеңдеріндегі білім-ғылым насихатын, адамгершілік
идеялар мен діни-философиялық ой-толғамдарды ұлт әдебиетінің даму үрдісі
негізінде қарастырудың өзектілігі айқындала түседі.
Ежелден жалғасқан сөз өнері мен жыраулар поэзиясының арақатынасын сан
ғасырлар бойы үзілмей келе жатқан дәстүр жалғастығы тұрғысынан зерттеу
келелі мәселелердің бірінен саналады. Оның ішінде ХІХ ғасырда дүниеге
келіп, ғасырлар тоғысында өмір сүрген, аз да болса аса құнды жәдігерлерімен
ел есінде сақталған Жиенбай жырау мұрасының қалың қазақ алдында айқара
ашылып, ғылыми зердеге түсуі уақыттың талабына сай жасалуы тиіс дүние десе
де болғандай.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жиенбай ақын жөніндегі зерттеу еңбегіміздің
тың тақырыпты қозғағандығын жоғарыда айтып өттік. Сондықтан да оның
зерттелу деңгейін сөз еткенде Сыр өңіріндегі өлкетанушылар мен өлкелік
газет-журнал беттерінде жарияланған бірді-екілі өлеңдерін ғана айтуға
болады.
Адамдықты, ізгілікті өлең өзегіне арқау ету әлемдік әдебиетке тән
құбылыс, себебі сөз өнерінің негізгі нысаны адами болмыс, көркемдік
қуатымен адамзатты әсемдікке тәрбиелер құрал рөлін атқаратын да әдебиет
болып саналады. Кез-келген халықтың сөз өнері адамзаттың рухани қажетіне
сай қалыптасып, рухани өмірді мазмұнына сыйдырады десек қателесе қоймаймыз.
19 ғасырдағы жыраулар поэзиясы да мазмұндық тұрғыдан адамдық болмыс пен
адамгершілік қасиеттерді сөз етуімен құнды.
Адамгершілік мәселесі – адамзат баласы өмірге келген күннен бастап бүкіл
жұртшылықты толғандырып келе жатқан күрделі мәселе. Рухани толығып, кісілік
кемелдікке жету адамзат үшін басты мақсат саналатыны белгілі. Ал сөз
өнерінде адамгершілік мұраттардың көрініс табуы көне заманнан желі тартатын
көкейкесті жайт.
Тарихтың тереңінен тамыр алатын Жиенбай жыраудың жыр үлгілеріне жіті көз
салар болсақ, рухани-адамгершілік тақырыбы халық тағдырымен қатар
өрілетіндігін байқаймыз. Ізгілікті таным тұрғысынан жыр толғаған әрбір
дәуірдің дарын иелері мен дуалы ауыздары, баға жетпес құнды дүниелері бар
екендігі айқын. Осындай рухани асыл мұралар сөз өнерінің даму заңдылығына
сай келетін тарихи жалғастық негізінде жырланады.
Адамгершілік мәселесін толғау ежелгі мифтен, аңыз-әңгімелерден бастау
ала отырып, түркі дәуіріндегі жазба ескерткіштер мен жыраулар поэзиясында
жаңғырып, жалғасын тапты. Жырларында адамгершілік идеясын ту етіп көтерген
Жиенбайдың қай туындысының болмасын тәрбиелік мәні зор. Осы тұрғыдан
алғанда адамгершілік тақырыбын мазмұнына өзек еткен жырау өлеңдерін зерттеу
зәру мәселелердің бірінен саналады.
Бүгінде тарихи-мәдени мұрамызды ел игілігіне айналдыру ісінде үлкен
бастамалар көтеріліп, көптеген игілікті шаралар атқарылып та үлгірді.
Біздің жұмысымызда аса құнды рухани мұраларының барлық қырлары әлі де
болса зерттеліп бітпеген ірі тұлғалардың бірі – Жиенбай жыраудың
шығармашылығы сөз болады.
Жиенбай Дүзбенбетұлының өмірбаянына қысқаша тоқталып өтер болсақ, белгілі
жырау 1864 жылы бұрынғы Қазалы уезі Қармақшы ауданы Қуаңдария болысындағы
N2 ауылда дүниеге келген. Бұл қазіргі уақытта Қызылорда облысы Қармақшы
ауданына қарасты (Тұрмағамбет ақын атындағы) ауылдардың бірі болып
саналады. Жиенбайдың ата-тегі төмендегіше өрбиді: Кіші жүзден Алшын, онан
Қара кесек – Байсары (Кете) – Бозаншар – Түмен қожа – Сары-Құлыс – Әлмамбет
(Дуан) – Әліқұл – Базар – Тайқоңыр – Түкібай – Ментай – Дүзбенбет, одан
Жиенбай тарайды. Атақты жырау есімінің Жиенбай аталуы жөнінде халық
арасында “белгілі ақын Шораяқтың Омарының туған жиені еді, бұл – Омардың
қойған есімі” деген әңгіме сақталған. Жиенбай жырау 1929 жылы өзі туған
өлкеде өмірден өтеді. Оның ұрпақтары қазір Ақжар ауылында тұрады.
Ақынның Кете Жүсіппен, Тұрымбет Салқымбаевпен жасаған жазбаша айтысы 1965
жылы жарық көрген “Айтыс” жинағының 2-томында жарияланған. Айтыс 1910
жылдар шамасында болған. Бұл айтысқа қатысты материалдарды осы өлкеден
шыққан әйгілі зерттеуші Мардан Бәйділдаев жинап, 1964 жылы Қызылорда
экспедициясы жинаған материалдар деген атаумен бір папка етіп Әдебиет және
өнер институтының қолжазбалар қорына табыс еткен. Жазба материалдар
Қызылорда облысында тұрушы Әлқуат Қайнарбаевтан жазылып алынған екен.
Жырлары 2003 жылы “Қасиетті Қармақшы”, 2004 жылы жарық көрген “Ғасырлар
толқыны” жинақтарына енген.
І ТАРАУ.
СЫР БОЙЫНДАҒЫ АҚЫНДЫҚ ОРТА ДӘСТҮРІ МЕН ЖИЕНБАЙ АҚЫН ӨЛЕҢДЕРІ
Жыраулар поэзиясы бірнеше ғасырларға созылған, тұтастай алғанда жыр
шоғырын құрайтын, сөз мәйегін сақтаған, әдебиет алқабындағы құнарлы кезең
саналады. Ежелгі дәуір әдебиетінен үлгі ала отырып дамыған жалынды жырлар
мен даңқты жыраулар өсиеті күні бүгінге дейін өнеге тұтылып, өзінен кейінгі
сөз өнеріне де игі әсерін тигізіп келеді.
“Қазақ әдебиеті тарихының ең бір құнарлы, дәстүрі берік, мазмұны бай
кезеңі – 19 ғасыр. Бұл ғасыр үлкен-үлкен құбылысты оқиғаларға да, күрделі
де шиеленісті әлеуметтік тартыстарға да толы болғандығы дүние тарихының
парақтарынан да белгілі. Әлем тарихында 19 ғасыр “Ұлттық сананың оянуы”
дәуірі ретінде бағаланатындығы аян” [1, 8-б.]. Осындай дәуірде өмірге
келіп, өлең туындатқан Жиенбай жырау шығармашылығын кезең құбылыстары мен
өмір шындығынан бөліп қарау мүмкін емес. Жиенбай жырау шығармашылығындағы
түрлі тақырыптағы өлеңдердің жырлану жүйесіне зер салсақ, халқымыздың
ғасырлар бойы қордаланған ұлттық құндылығымен тамырлас екеніне көз
жеткіземіз. Сөз өнері мен сол өнерді туындатушы өнерпаздар біте қайнасып,
кірігіп жатқан кезеңде жыраулық әдебиет мектептері мен әдеби дәстүр уақыт
талабына сай соны көркемдік соқпақтарға ойысты. Қоғамдық-әлеуметтік
мәселелер, саяси тақырыптар, күнделікті қауым тірлігіндегі жақсылы-жаманды
көріністер жыраулар шығармаларының өзекжарды саздарына, көкейкесті сөзіне
ұласып отырды.
Сыр сүлейлері деген атаумен қазақ мәдениетіндегі әдеби шығармашылық
өнер мектебінің көркемдік жалғастығы дәстүрін қалыптастырған ақын-жыраулар
шоғыры өзге өлкедегі өнер иелерінен оқ бойы озық тұрған ерекше талант
иелері еді. Ешнияз сал Жөнелдікұлы, Балқы Базар Оңдасұлы, Қарасақал Ерімбет
Көлдейбекұлы, Әзілкеш Шымырұлы, Бұдабай Қабылұлы, Дүр Оңғар Дырқайұлы,
Құлан Алдабергенұлы, Кете Жүсіп Ешниязұлы, Омар Шораяқұлы, Керейт Даңмұрын
Кенжебекұлы, Қаңлы Жүсіп Қадырбергенұлы, Нұртуған Кенжеғұлұлы, Тұрымбет
Салқынбайұлы, Шәді Сеңгірбайұлы, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Ыспан Сүлейменұлы,
Кете Аманжол, т.б. Сыр бойы ақындық мектебінің негізін қалаушылар еді.
Жоғарыда аттары аталған ақын-жыраулар шығармашылығының сөз бен саз
тұтасқан табиғаты қай қоғам, қандай дәуірде болмасын маңыздылығын жоймақ
емес. Поэзиялық туындыларының композициялық құрылысындағы ырғағы мен
дыбыстардың әуезділік үндестіктері, сондай-ақ мағыналық-мазмұндық
құрылымның жалпы мақам, сарын тұтастығын құрайтын сипаты айрықша назар
аударарлықтай.
Мәдениет тарихында қазақ өнерінің ежелгі замандық дәстүрлерін жинақтаған
Сырдария өзені бойындағы ақын-жыраулар шығармашылығы сөз өнерін туындатумен
ғана шектелмей, орындаушылық өнердің жаңа бір үлгілерін қалыптастырды.
Олардың орындаушылық өнеріне негіз болған Сыр бойы ақын-жырауларының
әрқайсысының шығармашылық стильдік даралығын айқындайтын мақамдық-саздық
мектептер де танылды. Бұл арада біз Сыр бойы ақындары туындыларын белгілі
бір сазбен сүйемелдей көпшілік ортада орындап, тыңдаушыларын қалыптастыру
арқылы, сол қалыптасқан қауымның құлағына сіңісті болған саз-әуендерді
атадан балаға мирас ету негізінде жеткізгенін баса айтқымыз келеді.
Құлақтан кіріп, бойды алған осындай әсем әуездерді тыңдарманы арқылы сақтап
қалған Сыр өлкесінде мақамдық-саздық мектептер дәстүрінің мол болғандығын
байқаймыз.
Сөз арқауына негіз болған мұндай мектептер қатарына жататын Жиенбай
жырау мақамы, Ешнияз сал сазы, Молдахметтің боздамасы, Жүсіптің
саздары, Көшенейдің әуендері, Тасбергеннің маңырамасы, Сәрсенбайдың
аңырамасы, Нұртуған мектебінің мақамдары, Нартай әні, т.б. мақамдық-
әуездік үлгілердің қалыптасуының өнерге тән заңдылықтары бар [2, 15-б.].
Сыр бойы ақын-жырауларының атадан балаға мирас болып келе жатқан
дәстүрлі өнері мен олардың лирико-эпикалық және дидактикалық шығармаларының
барлығы да ұрпақтар жалғастығы аясында адамгершілік, имандылық ұлағатын
насихаттай келе, тәлім-тәрбиелік қызмет атқарады.
Бірнеше ғасыр бойына жыр күмбезін жоғары көтеріп келе жатқан Сыр елінің
көркем тілмен өрнектелген шежіресі, жан дүниесінің жарқырап тұрған айнасы,
кейінгі ұрпаққа айтылған ұлағаты мен ғибраты осы Сыр сүлейлерінің сыр
тұнған туындылары арқылы болашаққа жол тауып келеді.
Сыр сүлейлері өнерінің тамыры тереңде, тарихы есте жоқ ескі заманда. Ол
біртұтас әлемдік әдебиет пен мәдениеттің өзегін жарып шыққан ажырамас бір
бөлшегі, дүние қанша тұрса сонша қастерлеп ұстайтын қымбат қазынаның бірі.
Сыр саңлақтары осы кезеңге дейін ел үшін тер төгіп, халық құрметіне бөлене
қызмет етсе, бүгінгі ұрпақ та аталар сөзі – ақылдың көзі деп біледі. Келер
ұрпақ та кемел сөздерді көңіл көкжиегінде шамшырақ етіп ұстайтындығы
белгілі.
Сыр бойында Қорқыт атадан жалғасқан жыраулық дәстүр мен Шығыс
шайырларының жазба әдебиет үлгісі үндестігінің сан ғасырлық үрдісі бар, ол
әсіресе сүлейлер шығармашылығынан анық көрінеді. Орта ғасырлардағы түркі
шайырлары көп қолданған көркемдік құралдар, өлең түрлері, оның ішінде ғазал
стилі, кітаби сөздер – бәрі-бәрі көне мәдениет кіндігі болған Сейхун (Сыр)
бойындағы ақын-жыраулардан жалғастық тапқан.
Сыр өңірі ақындық мектебіне тән бірінші ерекшелік – оның өкілдерінің
ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің тізгінін қатар ұстауы еді. Олардың
негізгі үлгі алып, үйренер бастау бұлағы ауыз әдебиеті болды. Ауыз әдебиеті
үлгілерін терең меңгеріп, одан үлгі ала отырып, тәжірибе жинақтаудың
нәтижесінде Сыр сүлейлері жырларының басым бөлігі жеті-сегіз буынды жыр
үлгісінде келіп, төкпелік сипатқа ие болды.
Сыр бойы ақындары үшін нәр алар негізгі тамырдың бірі, халықтық сөз
өнері – мақал-мәтелдер болғандықтан, олардың шығармаларында мұндай сөз
мәйегінің көптеп қолданылуы да назар аударарлықтай.
Сыр бойы ақындарының шығармашылығы туралы Р.Бердібай: Бір тақырыпқа
бірнеше ақынның қатарласа, жарыса жазып, өнер бәйгесіне түсуі, шығыс
аңыздарын заманға, халық өміріне лайықтап жаңартып жырлауы, хат арқылы
айтысулар, жұмбақ шешісулер, өмірдің философиясын жан-жақты толғайтын
ғибрат өлеңдер жаратулар тағы басқа ерекшеліктер бұл атырап ақындарының
творчествосына хас белгілер болатын дейді [3, 43-б.].
Сонымен Сыр бойы ақындық мектепке әсер етіп, оның қалыптасып, дамуына
ықпалын тигізген негізгі үш көзді қысқаша санамалап шығар болсақ, олар –
жоғарыда атап өткен ауыз әдебиеті үлгілері, шығыс әдебиеті дәстүрі және де
осы өңірдегі ақындық орта өкілдерінің бірінен-бірінің үлгі алып үйренуін,
тәжірибе жинақтауын баса айтар едік.
Шығысқа ортақ рухани-әдеби дәстүрлер үлгісі Сыр бойы шайырларында мол
сақталған. Қорқыт бабамызбен тарихи таным тамыры бір осындай ғажайып бай
үрдістің көптеген мысалдарын Жиенбай жырау шығармаларынан да көруге
болады.
Расында көрнекті жырау шығармаларында өзі өмір сүрген кезең үлесіндегі
уақыт пен қоғам, заман зердесі көрініс тапқан. Белгілі бір дәуірдің
болмысын байыптап, шынайы бейнесін тануда сөз өнерінің орны ерекше дейтін
болсақ, Жиенбай жырау өлеңдерінен де қоғам тынысы кеңінен танылады.
Ақындық өнермен қатар әнші, жырау ретінде танылған Жиенбай Сыр бойы
халқының асқақ әндерін, Омар, Жүсіп, Ерімбет, Базар, Оңғар, Шегебай сынды
Сыр сүлейлерінің айшықты жырларын нәшіне келтіре орындап, ел арасына
таратушы қызметін де атқарған. Оның асқақ әндерін Сыр бойының халқы құмарта
тыңдаған. Арабша сауатты Жиенбай Сыр ақындарының өлеңдерімен қатар шығыстық
дастан-жырларды жаттап, домбыраға қосып мәнеріне келтіре жырлайтын жарақты
жырау атанған. Сондай-ақ өзі де өлең шығарып, ақындық талантымен талайды
тәнті еткен. Атадан балаға мирас болып келе жатқан жыраулық өнер дәстүрін
Жиенбайдың жалғағаны жайында Сыр елінде мынадай сөз қалған:
“Жиенбай – жыр бұлағы Кетедегі,
Шәкірт қып көп шайырды жетеледі.
Баласы Рүстембек ол да жырау
Демейді Жиенбайдан бөтен еді”.
Қуаныш Баймағанбетов жазып қалдырған осы өлең жолдары ақын-жыраулар
арасында әрдайым айтылып отырады. Сыр сүлейлерін өзіне ұстаз тұтқан ақын
өзі де ұстаз бола білген. Рүстембек пен Нартай, Әлібек, Молдахмет, Орынбай,
Тасберген, Мұзарап, Ибаш, Әбділда сияқты Сыр бойының әнші, ақын, жыраулары
Жиенбайдан өнеге алып, оны өздеріне ұстаз тұтқан. Олардың Жиенбай
жырларынан сусындағаны, жыраулық өнерінен үлгі алғандығы айқын. Жиенбай
жыраудың жыр маржанын кестелеген озық ойлы ақын екендігін атақты Сыр сүлейі
Шораяқтың Омары да атап көрсетеді:
Келіспесе кестесі –
Ретсіз сөзді кім тыңдар?
Дүзбенбетұлы Жиенбай
Ақ домбыра қолға алып,
Ұшатын құстай қомданар!
Жиенбай Дүзбенбетұлын атақты жырау Жиембет Бортоғашұлымен (кей
әдебиеттерде Біртоғаш, Мүфтоңаш деп те жазылып жүр) шатастыруға болмайды.
Екеуінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей. Біз сөз етіп отырған
Жиенбай жырау Сыр өңірінде 19 ғасырдың екінші жартысында дүниеге келсе,
қазақ арасына есімі ертеден мәлім Жиембет жырау 16 ғасырдың соңы мен 17
ғасырдың алғашқы жартысында Есім ханның тұсында Жайық жағасында Байбарақ,
Байшерек деген жерлерде ғұмыр кешкен. Бұл өңірлер қазір Орал облысы Тайпақ
ауданына қарайды. Жырау әрі әскербасы атанған Жиембет жырау қазақ тарихында
ел бастаған көсем деңгейіне көтерілген елеулі тұлғалардың бірі, Кіші жүз
құрамындағы Байұлының Тана руынан шыққан. Жиембет – кезінде Есім ханмен
жағаласып өткен батыр жырау. Алғашында Есім ханның қасында болып, ел
тұтастығын сақтау жолында қажырлы қайрат көрсеткенімен, бүкіл Кіші жүзге
сөзі жүріп тұрған Жиенбеттің билігінен сескенген хан оны інісі Жолымбетпен
бірге алысқа жер аударады [4, 236-б.]. Ойындағысын тайсалмай айтып (Есім
сені есірткен, Есіл де менің кеңесім), халық сөзін билік басындағыларға
шынайы жеткізе білуі жөнінен екі дәуірде өмір сүрген есімдері бір-біріне
жуық келетін жыраулардың ұқсастығы байқалады.
Қоғам дамуымен қабат дамып, қоса өзгеріске ұшырап отыратын әдебиетте
әрбір кезеңнің ізі қалады. Әдебиет – ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың
көркем тарихы дейді зерттеуші З.Қабдолов (5, 20-б.(. Шынайы өмірде тарихи
тізбектелген түрлі оқиғаларға әсемдікпен әр беріп, көркем реңк үстейтін де,
сол көркемдік қуатымен адамзатты әсемдікке тәрбиелер құрал рөлін атқаратын
да әдебиет болып саналады.
Халықтық сөз өнері адамзаттың рухани қажетіне сай қалыптасып, рухани
өмірді мазмұнына сыйдырады. Руханият мәселесі – адам өмірге келгеннен бері
бірге жасасып келе жатқан, сөз өнерімен қабат дамыған тақырып.
Әрине, ХІХ ғасырда сөз өнері, оның ішінде жыраулар поэзиясы бір мезетте
дамып кеткен жоқ. Мың жылдық тарих қойнауында мың сан адамның орасан зор
еңбегі мен қалыптастырған дәстүрі бар. Салт-дәстүр мәселесі жөніндегі
тұжырымға көңіл қояр болсақ, төмендегі пікірге сүйенеміз: Салт – ұрпақ
тәрбиесінің мәдени тұрмысы мен шаруашылық тіршілігінен көрініс бере отырып,
адамның дүниеге келуімен бірге өрбіп отыратын құбылыс. Дәстүр – сол салттың
өмірде әлденеше рет қайталанып, тіршіліктен ұзақ уақыт тұрақты орын алған
түрі (6, 37-б.(. Ал әдебиеттегі дәстүр танымы да осыдан келіп тарайды. Бұл
жайында әдебиеттанушы Б.Майтанов былай дейді: Көркем әдебиеттегі дәстүр
туралы сөз бүкіл әдебиеттің тарихымен тығыз байланысты. Өнердегі көркемдік
әдіс тәрізді дәстүр де көптеген субъективті факторларға тәуелді болғанмен,
кең мағынада алғанда объективті құбылыс (7, 10-б.(. Дәстүр жалғастығы деп
– тұтас идеялық-эстетикалық дәрежесінің көтеріліп, жанрлық, тақырыптық
алқабының кеңеюін, шеберлігінің шыңдалуын айтамыз (8, 9-б.(. Әр кезеңдегі
жаңашыл қадамдар дәстүр сүрлеуін ұзарта түспек (8, 279-б.(. Дәстүр
әрдайым жаңашылдыққа кеп тіреледі, жаңашылдық өзгеше формаға еніп,
дәстүрдің қайнауынан шығады да, қайталай дәстүрге айналады (7, 52-б.(. Сөз
өнеріндегі өміршең келер дәстүр мен ерекшелікке бой ұрып тұратын жаңашылдық
турасындағы ғалымдарымыздың пікірі осындай. Бұл жөнінде өз ойлары мен
тұжырымдарын білдірмеген зерттеушілер аз болар, себебі олар әдебиет жайында
жаза отырып, дәстүрге соқпай кете алмайды. Шығарманы жазу барысында не
болмаса туынды мен туындыгер жөнінде пікір білдіру кезінде көбіне-көп
дәстүрге сүйеніп жатамыз. Дәстүр дүниесін даралай зерттегенде жоғарыдағы
ғалымдар пікірінің бір арнада тоғысатындығын байқадық. Зерттеушілер сан
тараптан толғамдар айтып, бірін-бірі толықтырады.
Біздің жұмысымызда қарастырылатын дәстүр жалғастығы – әдебиет
тарихындағы адамдыққа шақыру мен әсемдік әлеміне, әдемілікке үндеу арқылы
жер-жаһанға жақсылықтың жарқын нұрын төгетін ізгілікті рухани жалғастық.
Ізгілік ізденісі поэзияның негізгі мұраттарының бірінен саналады. Өнер –
адам үшін дегенді есте ұстасақ, өнер адам баласының ізгі қасиеттерін
тануына, табуына тікелей де жанама түрде жәрдемдесуді мақсат тұтуы тиіс.
Онсыз өнер, өнердің бір саласы ретіндегі көркем әдебиет тәрбиелік қуатын
жоғалтып, эстетикалық мұратына жете алмайды. Жыраулық поэзия үлгілері үшін
де адамның адамгершілігін асқақтата жырлаудан асқан асыл парыз болған емес.
Олай болса, өзі өмір сүрген дәуір мен одан бұрынғы заманның рухани
дүниесін бойына дарытып, сөз саптасы негізінде одан әрі дамытқан Жиенбай
жырау атамыздың ерен еңбегі қандай дәстүрлік үрдісте дамыды деген мәселе
бүгінгі жұмысымызда қамтылмақ.
Қандай да бір ақын шығармашылығы белгілі бір әдеби ортада туып,
қалыптасып, шыңдалу жолынан өтеді. Бара-бара сол дәстүрді жалғастырушы,
дамытушы болады. Сондықтан да Жиенбай Дүзбенбетұлы шығармашылығының Сыр
бойындағы әдеби дәстүрмен бірлікте көрінуі табиғи құбылыс.
Рухани-адамгершілік идеясын басты мақсат ретінде ұстанған Сыр бойының
сыралғы ақынының бірі Жиенбай жырау өлеңдердің мазмұнына жіті көз салар
болсақ, жыр бойына өзек болып рухани бай, биік адамгершілікті бейненің
сомдалатынын байқаймыз. Осындай суреттелу мен жыр мазмұнының рухани-
адамгершілік негізде өрілуі сан ғасырларға созылған жыраулар поэзиясының
рухани дүниесі мен адамгершілік ұстанымдары арасындағы сатылық айқындауды
байқатады. Мазмұнына этико-дидактикалық сарынды сыйдырған әдеби
туындылардың маңыздылығын анықтауда тағы да әдеби дәстүрге сүйенеміз.
Білімге ұмтылған ұлына даналықтың даңғыл жолын нұсқап, әдепті болуды,
адамдық қасиеттерді ұстануды насихаттайтын жыр шумақтары Жиенбай жырау
өлеңдерінің негізі болып табылады. Жиенбай жырау шығармашылығында
жинақталған ақылмандық поэзия үлгілері, кісілік келбетін ашып көрсеткен
шумақтар Кете Жүсіп, Базар жырау өлеңдерімен стилі, мазмұны тарапынан
теңдес түсіп жатады.
Ол – қазақ тілінің ұшан-теңіз сөз байлығын өлеңдерінде суреткерлікпен
қолдана отырып, сөз құдіретін дәріптеген, адамгершілік мұраттарды
шығармаларының негізгі арқауы еткен қаламгердің бірі.
Ақындар асқақтата жырлаған адамгершілік, адамдық ізгі қасиеттер қай
дәуірде де маңызын жоймақ емес.
Адамгершілік пен адамдық болмыс-бітімді мазмұнына сыйдырған өлеңдер не
болмаса дидактикалық жырлар жөнінде зерттеуші ғалым С.Негимов мынадай
анықтама береді: Дидактикалық поэзия – үлгі-насихаттық, өсиет сарын
сипатында түзілген, поэзиялық жанрда жазылған шығармалар. Дидактикалық
мазмұндағы туындыларда халықтық философия, педагогика, мораль, этика
мәселелері, гуманистік сарындар баяндалады. Дидактикалық поэзия үлгілеріне
Ж.Баласағұнның Құдатғу білігі, А.Иүгнекидің Ақиқат сыйы, М.Қашқаридың
Диуани лұғат-ит-түрік еңбегі, т.б. өсиет сарындас сөздер жатады (9, 129-
б.(.
“Сыйласып өтші жалғаннан” секілді сөз кестесін зерлей өрнектеген алып
ақынның адамдықтың әліппесі іспетті өлеңдері танылуға тиісті, зерттелуі
қажет мәселелердің бірінен саналады. Бұл өлең басқа да жыраулық поэзия
өкілдерінің өлеңдеріне ұқсас 7-8 буынды жыр үлгісінде жазылған. Ұйқасы да
жыр үлгісіне, жыраулық төкпе үрдіске сай а-ә-б-ә-в-г-ә болып келеді. Отыз
төрт тармақтан тұратын өлеңнің тақырыбынан-ақ белгілі болғандай, мазмұны
сыйластықты, өмірдің өтпелі де жалған екендігін, сол өмірде татулықтан асар
дүние болмастығын дәріптейді.
Өмірде көргені көп, түйгені мол адамдар ұрпағының болашағы үшін қам жеп,
қоғамдағы келеңсіздік келешекте қайталанбаса екен деген оймен өсиет
қалдырады. Осындай ізгі ниетті бабалардың аталы сөздері мен тәлім-
тәрбиесінен, сондай-ақ Жиенбай жыраудың жоғарыда аталған өлеңінен де көре
аламыз.
Ұлылыққа жеткізетін даналық, ал даналық, адалдық – адамдықтың биік
қағидалары. Затың адам болған соң, адамдық қасиетіңе лайықты болуға
тиіссің. Адамның ішкі әлемі кісілік қасиетінсіз қаңырап бос қалады. Оның
адам атанып жүруі де адамгершілігіне байланысты. Әр нәрсеге де тірлігіне
тірек, қасиетіне негіз болар тіні қажет. Адам адамдық, кісілік
қасиеттерімен ардақты, қадірлі. Бұл фәниде кісілік қасиеттерін жойып алмай,
бір-бірімен адамша қарым-қатынас орнату, өзім білемге салынбай, қоғамдық
ортада бірлік пен татулықты, тыныштық пен туыстықты қадірлей, бағалай білу,
мінекей, Жиенбай жыраудың аталмыш өлеңінің өнегесі осыған саяды.
“Сыйласып өтші жалғаннан” атты Жиенбай өлеңі
Анық болса әділдік
Ағайын тұрар қорғанып.
Елім – теңіз, ер – шөміш
Жарайды өтсем жорғалық
деген жолдардан бастау алады [10, 62-б.]. Әділдік бар жерде және қай
нәрсенің де әділін анық та айқын айтып, көрсете білсең, жан-жағыңдағы
ағайын-тумаң, жұртың сенен қорғанып жүреді әрі сені қорғаныш тұтады дегенді
мазмұн етеді жоғарыдағы төрт тармақ.
Адамдықтың асыл қасиеттерін, оның ішінде әділдікті өлең арқауына негіз
ету үрдісі ақын-жыраулардың барлығында дерлік жалғасым тапқан. Бұл тұрғыда
өлең толғамаған ақын кемде-кем, адамгершілікті, әділдікті жырлау барлық
қаламгерлердің басты қағидасы болатындығы белгілі.
Мәселен Әділдіктің белгісі аталатын Асан қайғының адамгершілік
қасиеттер жөніндегі өсиет өлеңі былай дейді:
Әділдіктің белгісі –
Біле тұра бұрмаса.
Ақылдының белгісі –
Өткен істі қумаса.
Жиенбай жыраудан бірнеше ғасыр уақыт бұрын өмір сүргенімен, екі түрлі
дәуірдің данышпан, дуалы ауыздарының сөздерінен түйілер түйін біреу ғана,
ол – әділдік дегеніміз анық та айқын, еш бұрмасыз болуы керек деген
тұжырым.
Әр халықтың рухани-адамгершілікке тәрбиелер дәстүрі – ғасырлар бойы даму
барысында қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын, атадан балаға
жалғасатын мирас. Осы мұраны кешеден бүгінге, бүгіннен ертеңге жеткізетін
әрбір дәуірдің данышпандары, сөз өнерін ұстанған шеберлері болып табылмақ.
Өмірлік тәжірибесі мол, ақыл иесі ақын ел мүддесі мен халық қамын ойлауды
басты міндеті санайды. Өмір шындығынан ой түйіп, қоғамдық мәні зор ірі
мәселелермен қатар адамдар арасындағы сан алуан қарым-қатынастарды
адамгершілікке негіздей жырлайды.
“Сыйласып өтші жалғаннан” жырының жалғасы төмендегіше өріледі:
Қайыршы да күн көрген
Қолына түрлі дорба алып.
Бастағы бақсаң бақытты
Жақсы көріп достарың,
Сыртыңнан жүрер қуанып.
Әуелден жанды жаратты,
Бір-біріне дос етіп,
Дұшпандық етпе ұрланып [10, 62-б.].
Алғашқы тармақтардан бастап-ақ әділдікті, адалдықты насихаттаған ақын
жырын достықты қадір тұту мен дұшпандықты сыртқа тебуге шақырумен жалғайды.
Жыр жолдарының жалғасы жыраулар поэзиясының өзегі болып табылар “жамандық
– жақсылық” секілді антитезелық салыстырулар негізіндегі өлең жолдарымен
тоқайласады. Сөзіміздің дәлелін төмендегі жыр жолдарынан іздеп көрелік:
Жамандық жанға ойлама,
Жақсыға жасар үлестен
Жүресіңдер құр қалып.
Елемей елдің өсиетін
Жүрген көп семіп, бір жанып.
Жұртқа болса сенімің
Жүрерсің күндей нұрланып [10, 62-б.].
“Дауыссыз дыбыстардың қайталануы арқылы әдеби тілді ажарлап, сөздің реңін
келтіре түсетін көркемдік тәсіл”, [11, 35-б.] яғни аллитерация сияқты
әдеби әдісті жыр шумақтарында қолдану арқылы Жиенбай жырау өлеңінің көрігін
арттыра түседі. Алғашқы үш тармақтың, одан кейінгі үш жолдың, яғни
жоғарыдағы жеті жолдың алтауының “Ж” дыбысынан басталуы Жиенбай енгізген
жаңалық емес, жыраулық поэзияда, одан әрідегі батырлық дастандарда ежелден
қалыптасқан әдеби үрдіс. Жиенбай жырау – сол жолды жалғаушы ғана, жалғай
тұра дамытушы қызметін де қоса атқарушы санатында. Бұл жолды жалғаушылар
санының мөлшерден тыс көп екендігін мұның алдында айтып өттік, себебі
жыраулар поэзиясының әрбір өкілінде, олардың шығармаларында кездесіп
отыратын құбылыс. Басқаны мысалға алмай-ақ, жаңа алдында сөз еткен Асан
қайғының Әділдіктің белгісі аталатын жырына тағы да тоқталып өтейік:
Жамандардың белгісі –
Жауға қарсы тұрмаса.
Зұлымдардың белгісі –
Бейбіттің малын ұрласа.
Надандардың белгісі –
Білгеннің тілін алмаса.
Жырдың алғашқы екі жолынан аллитерация құбылысын байқауға болады.
Бір топырақтан өніп-өскен, Сыр бойының сыралғы сүлейлерінің бірі
Тұрмағамбет ақынның да жақсы мен жаман тақырыбына арналған бірнеше өлеңдері
бар. Жақсылық пен жамандық жайы ақын атаулының қалам сілтемей қала алмайтын
тақырыбы. Ғалым Е. Ысмайылов ақын-жыраулардың қоғамдағы рөлін бағалай
келіп: “Олар адамгершілік, жақсылық пен жамандық жайында ойлар, болжаулар,
қағидалы сөздер айтып отырған”, – деп сөзіміздің растығын дәлелдейді [12,
42-б.]. Олай болса, Тұрмағамбет ақынның жақсылық пен жамандық жайын
толғаған “Жақсы мен жаман” атты өлеңі де қарсы мәндес екі ұғымды шендестіре
суреттейді:
Халық үшін туған хас жомарт,
Мың барсаң да пір көрер.
Кеудесі – зор, көңілі – пәс,
Мың айтсаң да бір көрер [13, 45-б.].
Адам бойында жақсы мен жаман қасиеттер тайталасып өмір сүреді. Сегіз
тармақтан тұратын аталмыш өлеңде жақсының жомарттық қасиеті, жаманның
дүниеқоңыздығы сөз етіледі. Хас жомарт жанның алдына “халқы үшін туған”
деген айқындауыш тіркелген. Жырда жаманның жамандығы сөз ұқпастығында
екендігі айтылады. Жаман – көңілі жақсылыққа бойлай алмас бейшара, жақсыны
етектен тартар күншіл, қызғаншақ, күйбең тірлік кешкен тоғышар. Асан қайғы
мен Тұрмағамбеттің, Жиенбай жыраудың да басты мақсаты адам баласын күңшіл
мінезден арылтып, көкіректегі ойды ояту.
Жиенбай жыраудың насихат өлеңдерінің негізгі идеялық түйіндері – фәнидегі
адамгершілік жақсылықты жарқырата таныту мен бақидағы имандылық игілігіне
ұластыру. Жиенбай Дүзбенбетұлының насихат өлеңдеріндегі адамгершілік-
гуманистік ой сарындары ұлттық поэзиямыздағы Абай дәстүріне сай дамудың
көрінісі еді.
Қазақ поэзиясының шыңы Абай жөніндегі М.Әуезовтың “Ол адамгершілікті,
моральдық философияны барлық жайдан жоғары қойды (14, 179-б.( деген ойы
ақын танымын терең танудан туған. Абайдың ақындық мұратының негізі рухани-
адамгершілік қағидаларын берік ұстанғандығында жатыр, ол адамдық мәселесін
тереңнен сөз еткен қаламгер. Осы негізде Абай да өлеңдерінде ізгілік
қасиеттерді ізденеді:
Атымды адам қойған соң,
Қайтіп надан болайын?!
Халқым надан болған соң,
Қайда барып оңайын... (15, 276-б.(
Кемеңгер ақын надандықтан арылып, адамдықты табу жолын қарастырады,
ізгіліктің күзетшісі ақыл мен жүрекке жүгінеді:
Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,
Ар, ұяттың бір ақыл – күзетшісі.
Абайдың шәкірті Шәкәрім Құдайбердіұлы рухани-имандылық ой-пікірлеріне
орай ұстазын “данышпандығы ғұлама философ еді деп бағалаған еді. Шәкәрім
Құдайбердіұлының осы бағасын Абайдан соң автордың өзіне қолдануға болады.
Шәкәрім – Абайдың соңынан ерген, өкшелес өскен інілерінің бірі, онымен
дүниетанымдық тұрғыдан теңдес түсіп жататын ақын, Абайдан кейінгі көп
ақынның бірегейінен саналар біртуар тұлға. Шығармаларының негізгі
лейтмотиві ар-ождан болып келетін Шәкәрім де адамдықтың қамы үшін қайрат
қылады.
Адамдық борыш ар үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт бергем еңбек етем деп
Алдағы атар таң үшін.
Оның рухани-адамгершілік дәстүрді ұстана отырып, әдебиетті дамытуға мол
үлес қосқан ақын екендігі жөнінде зерттеушілер былай дейді: “Қазақтың
рухани, мәдени, әдеби өміріне айтарлықтай белсене араласып, гуманистік,
адамгершілік, ағартушылық идеяларды уағыздаған, мол көркем мұра қалдырған
Шәкәрім Құдайбердіұлы еді (16, 6-б.(.
Шал ақын қазақ қоғамында діннің алар орны туралы қысқа тұжырымды түйіндей
келе, ата-ананы құрметтеу жайында:
Мекке үлкен, Медине одан кіші,
Иман таба алар ма барған кісі?
Ата-ананы, мейманды құрметтесең,
Меккеңнен де нұрлы ғой үйдің іші, –
деп әке-шеше мен қонаққа көрсетілер құрметті Меккеге барып, Алла жолына тәу
етумен салыстырады.
Ата-анаға құрмет мәселесіне осынша мән беру арқылы бабаларымыз
ұрпақтарының өзімшіл болмауын қадағалап отырған, ақкөңілділік пен
кеңпейілділікке шақырған, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үндеген.
Адам баласының баршасына мейірбан көзбен қарауға тәрбиелеген, ұландарының
бойына ұлағат пен қадыр-қасиетті дарытқан. Дәстүрге негізделе келе, ана
сүтімен бойға сіңген қасиеттің ұзақ сақталатындығының, ұрпақтан ұрпаққа
ауысып отыратындығының нәтижесін біздер Жиенбай жырау өлеңдерінде ата-анаға
құрмет тақырыбының қамтылуынан көре аламыз.
Ер жеткізді ата-ана
Уақытымыз біткенде,
Жүрмейік ойсыз бипарық.
“Бипарық” сөзі парықсыздық, ойдың, істің парығына бармау мағынасын берері
белгілі. “Уақыт біткенде”, яғни бұл өмірден татар дәмің таусылар шақта ғана
ата-ананың қадірін біліп жүрмейік деген ой өлең жолдарының өзегіне
айналған.
Дәстүрдің ұласуы ой қайталау көрінісімен шектелмейді, ойды дамыта
жарасымды жалғастыра да алады.
Бұл өзіңнен бұрын сені дүниеге әкеліп, жарық сәуле сыйлаған әке мен
шешеге жақсылық жасау қажеттігі секілді ізгі ниеттермен астасатын,
адамшылықтың аса биік талаптарының бірі.
Жамандықтан жирену идеясын ата-анаға құрмет негізінде жалғастырып, көне
тақырыпты жаңаша түрленткен кейінгі дәуір дауылпаздарының көзқарастары
бабалар танымынан аса алшақ кетпейді. Әдеби дәстүр жөніндегі ғалымдар
пікірі де мұны айғақтайды. Дәстүрді қоғам мен уақыт сипаты анықтайды. Әр
буын қаламгерлерінің ортақ дүниетанымы сол бір көзқарастағы аса үлкен дарын
иесі тудырған дүниені нысана етіп қабылдауға мүмкіндік жасайды. Өмірдегі
талантты туындылардың молдығы әдеби дәстүр қазынасының байи түсуіне кепіл,
– дейді ғалым Б. Майтанов (7, 10б.(. Сол секілді Көнелік жаңалықты
байыптандырады, жаңалық көнелікті қанаттандырады деген еді ақын Олжас
Сүлейменов (6, 135б.(.
Жиенбай жырау:
Ерлерім, аз күн өмірде,
Сыйласып өтші жалғаннан,
Атанбай жұртқа сөзі арық, –
дейді жоғарыда сөз етілген жырының ең соңында. Аз күн жалғандағы сыйластық
бүкіл өміріңнің басты ұстанымы болуға тиіс деген ой толғамдарымен өлеңін
түйіндейді.
Жиенбай жыраудың жақсы мен жаман тақырыбына арнаған толғау тектес
жырының бірі Өрен жүйрік деп аталады. Қазірде Жиенбай мақамында
айтылатын, күміс көмей жыршы-термешілердің арқасында бүгінгі күнге жеткен
Өрен жүйріктің әуені де ерекше. Әйгерім Ешбаеваның орындауында
тыңдарманына көзайым болған өлең мазмұнының болашақ ұрпақ тәрбиесінде алар
орны да айрықша. Жиенбай жыраудың Өрен жүйрігі баспасөз беттерінде
немесе әдеби еңбектерде еш жарияланбаған, тек жыршылардың домбыраға қоса
жырлауымен белгілі болып, жұртшылыққа тарап келе жатқан мұра. Енді өлеңнің
өзін оқып көрелік:
Ер қайтпас өрен жүйрік салсаң өрден,
Артықша құтылмайды бақыт ерден.
Парқына әңгіменің ер түсінер
Қымбатты әрбір сөзім асыл зерден.
Жақсының жаманменен парқы басқа,
Арасы жақын емес аспан жерден.
Жақсыға сөз ереді оңнан, солдан
Бақытты жаман білмес басқа қонған.
Бақ-дәулет басқа берсе өз еркінде,
Қоштанбас қайсы пенде келсе қолдан.
Айырып арқар сақтар таудың тасын,
Қайырсыз кім көреді бардың қасын.
Әр жерде асып айтып алтын тозбас,
Сұрамаңыз аттың тісін, адам жасын.
Пайдасы бір жақсының тиер көпке
Амалдап әркім де асырайды жалғыз басын.
Басылым беттерін көрмеген осынау өлеңнің еш жерде жарияланбағандығы
себебінен зерттеу еңбегімізде толықтай беруді жөн санадық. Өрен жүйрік
жылқы малының жүйріктігіне байланысты айтылып, оны сипаттауға арналмаған,
адамзаттың да өрен жүйрігі болатындығын, ондай жүйрік жанның қандай
болмақ керектігі жырдың өне бойына өзек болған. Сонымен ақын жырын ә деп
бастағаннан-ақ өрен жүйрік жайындағы жырымның мәнін кез-келген адам
ұғына бермес, асыл зерден де қымбат әрбір сөзімнің парқына ерен ер ғана
жете алар дегенді айтады. Әрі қарай өлеңде жақсы менен жаманның арасы
аспан мен жерден жақын келмейтіндігі айтылады, яғни екеуінің арасы жер мен
көктей деген теңеуден қаншалықты алшақтық бар екендігін байқауға болады.
Жақсыға сөз ереді оңнан, солдан деген жолдар қазаққа тән жақсы да, жаман
мінезден хабар бергендей. Жақсы мінез Жақсының жақсылығын айт нұры
тасысынға саяды, яғни жақсы кісінің ел-жұрт үшін жасаған жақсы тірлігін,
халқына жасаған жақсылығын ауыз толтыра айта жүріп, оның мерейінің асуына
себепші болу. Ал қазақ жұртына тән жаман мінезді жыр жолдарындағы жақсыға
солдан ерген қаңқу сөзге қатысты топшылауға болады. Яғни жақсы жағымен ел
көзіне түскен жанға келсін-келмесін жамандықты да ілестіре жіберетін теріс
мінезді сынға алып, жырға қосады ақын. Бақытты жаман білмес басқа қонған
дегенде ақын бақтың қонғанын ақылға салған адам ғана ұға алады дегенді
айтқысы келеді, ал алған үстіне алсам, болған үстіне бола түссем дейтін
ашкөз жаман Алла тағаланың берген бағын да байқамай, менмендікке ұрынады.
Адамның жасын сұрамайды деген халық арасында айтылатын нақыл сөздің
Жиенбай жырау өлеңінен де орын алғандығын жоғарыдағы жыр жолдарынан
байқауға болады. Пайдасы бір жақсының тиер көпке, Амалдап әркім де
асырайды жалғыз басын – бұл өлең жолдарындағы өнеге-өсиет үлгісі тура
айтар насихаттан аулақ. Сен олай ет не болмаса былай жаса деп жырау ақыл
айтуға көшпейді, өзгенің іс-әрекетін сынға алу не болмаса дұрысын мақұлдау
негізінде өнеге көрсетеді.
Өлеңдерінің өрімінен ақынның өресін байқайтын болсақ, жыр толғамынан ой
өрісін тани аламыз. Жиенбай жырау шығармашылығында халық мұңы, ел тағдыры
тақырыбы да қозғалады. Әсіресе адамгершілікті насихаттайтын жырларында
халық қамын ойлап, ел мұқтажын жоқтауға шақырған өсиет басым. Бір өлеңінде
ол:
Өлсең молаң сайланар,
Халыққа етсең қызмет,
Бар әліңше тырбанып.
Екілік жоқ халықта,
Шындап алса ортаға,
Болмаймыз ба біз ғаріп.
Халқым шебер сынауға...
– дейді. Ел-жұртыңа қызмет етсең қай кезеңде де ескерусіз қалмайсың
деген Жиенбай жырау өлеңіндегі ордалы ойды Тұрмағамбет ақын да
жалғайды. Тұрмағамбет Ізтілеуовтың халыққа қалтқысыз қызмет етудің сан
түрлі жолдарын нұсқаған жыры – “Қайтсең де халқыңа қызмет қыл” деп
аталады. 1909 жылы жазылған термеде тереңдік танытар сөздер көптеп
орын тепкен.
“Талқанды тәтті емес деп теппе аяқпен,
Қарныңды қазы-қарта кернегенге”,
“Емес, – деп, – ата-тегі бізден артық,
Таласпа талабы артып өрлегенге!
Бақ қонып бастарыңа бітсе дәулет,
Көзің сал, көкірегі шерлегенге”
деген жолдардағы ақылға қонымды насихат-уағызы сөзіміздің дәлелі. Тікелей
тура үгіт пен тұспалдап жеткізу ақын дидактикасының басты көрінісі.
Тұспалдап жеткізуде астарында жасырылған ой оқырманын қызықтырып, тереңіне
жетімді, баршаға түсінікті болып келеді. Тұспалдау құпиялылығымен, туралық
айқындылығымен ерекшеленеді. Ал тікелей үгіт үлгісіндегі өлең Тұрмағамбет
дидактикасының тереңін танытып, көрігін аша түскендей. Ол ер болсаң елің
үшін қызмет ет деп ұрпағынан зор үміт күтіп, үлкен жауапкершілік жүктейді.
Жақсыға сүйсініп, жаманына күйінетін парасатты сезімталдық сарын әрдайым
халқының қамын ойлаған гуманист ақын Тұрмағамбет Ізтілеуовтің әрбір өлең,
терме, толғауларының жаны десе де болады.
Ақынның ел тағдырын сөз еткен өлеңдері “Қайрама халыққа тісіңді”,
“Қайтсең де өз халқыңа қызмет қыл”, “Қамын ойла халқыңның”, “Ел қамын жеген
ерлер” деп аталады.
“Қайрама халыққа тісіңді” өлеңі егіз ұйқасқа құрылған, елге жағымды іс
қылудың жолдарын жан-жақты көрсеткен.
Жаз болғаннан жадыңа ал,
Алдыңдағы қысыңды! –
деген жолдар кімді де болса ойлантары анық.
Ішкі жан дүниенің тазалығын сөз етуде ақын:
Қамын ойлап қарныңның
Қайрама халыққа тісіңді!
Ел ізіңе ермейді
Тазартып алмай ішіңді, –
деп рухтың кіршіксіз болуын бірде “ішті тазартып алумен” алмастырса, енді
бірде “көкіректегі ысты кетіру” тіркесімен сипаттап өтеді. Көңілдегі
күпірлікті жоя отырып, ғибрат сөзімді басқа қондырып, санаңа сіңірсең
көкіректегі ыс кетеді, жамандық атаулы жоламайды дейді.
Халық қамы жыр өзегіне айналған келесі өлең – “Қамын ойла халқыңның” деп
аталады. Өлең тақырыбының өзі бүкіл болмысын, мазмұнын, айтқысы келген ойын
ашық көрсетіп тұр. Егер сен ер болсаң қайратыңды күш-жігеріңді ел үшін
жұмса, “Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі” деген халық мақалын
жадыңда ұста, – дейді. Әйел-баланы кім де болса асырайды, жетім-жесірге
қарас, қабақ шытпа. Сен де, ол да құдайдың пендесісіңдер. Бір-біріңнен
айырмашылықтарың жоқ. Оған бермеген ырзықты саған берсе, сені сынағаны.
Алла тағала бар қылып та сынайды, жоқ қылып та сынайды. Күн болып жарығын
бүкіл елге тарата ма, әлде шам болып өз ауласынан шыға алмай ма? Қолыңда
бар аз дүниеге көңіліңнің кесесі тасып-төгілмесін, – деп барша жұртты
имандылыққа шақырады. Ақынның бас-аяғы жұп-жұмыр осындай өлеңдері көңіл
көкжиегін кеңейтіп, адамдық ауылына сара жол салады. Осындай кенеуі кеткен
кейбір кемшіліктерді көрсететін ақын өлеңдері айна іспетті. Санасында
саңылауы бар кісі соған қарап бойындағы жамандықты ауыздықтап отыруға
әдеттенеді.
Жақсылық пен жамандықтың арасындағы тартыс адам пайда болғаннан бастап
бірге жасасып келе жатқан, өмірі таусылмайтын күрес екендігі белгілі.
Ежелгі дәуір әдебиеті мен қара қылды қақ жарған, туралықты жақтаған би-
шешендердің, от ауызды, орақ тілді жыраулардың пайымдауларында, Абай
бастаған кейінгі ақындардың өлеңдерінде негізгі ұстанатын темірқазық –
адамдық мәселесі болып саналады. Адамдықтың мәні де, алар бастауы да
Құранда. “Тәрбиесіз білім әумесерге қылыш ұстатқандай” дегендей осынау
тірлікте адамзатты рухани тоқыраудан құтқаратын да – тәрбие. Ал тәрбиенің
негізі – адамгершілікте.
Қай заманда да жақсылық пен жамандықтың қатар жасайтындығы белгілі, Абай
айтқан “өсек, өтірік, мақтаншақ, орынсыз бекер мал шашпақ” мінездері
адамзат арасында әр уақытта да кездеседі. Сондықтан қай кезеңнің қаламгері
болмасын, олардың әр шығармасының жібек арқау, алтын өзегі адамгершілік
мәселесі болып келуі заңды.
Бұқар жыраудың Тар пейілді кеңімес, Кең пейілді кемімес деген өлең
жолдары көнені қанаттандырған жаңаша құрылымды жыр қатарына жатады. Кең
болсаң, кем болмайсың деген халық нақылын өлеңіне өзек еткен Бұқар жырау
өсиеті Шал ақынның төмендегі жырымен үндес келеді:
Айдынды жақсы аймен тең,
Жомарт жігіт баймен тең,
Шешен жігіт дүрмен тең,
Иманды көңіл нұрмен тең.
Ақын жырында қолын жоқтық байласа да жаны жомарт, ниеті бай жігітті
баймен теңдестіреді.
Ұлы Абай ХІХ ғасырда Жақсылық ұзақ тұрмайды, Жамандық әркез тозбайды
деп жақсы қасиеттің орнын басуға жамандықтың әркез дайын тұратындығын,
екеуінің қатар өмір сүретіндігін сөз етеді. Қоғам мен адам санасы дами
түскенімен, жамандық килігуін қоймайды және өзі еш ескірмейді де тозбайды.
Жырлардағы сараңдық сарынын ақын Бейілі кедей байсыңдар деп антитезалық
ұғымдарды қатар қолдана отырып қысқа да нұсқа сипатта береді. Сараңдыққа
негіз болатын қасиеттің бірі – мал жиғыштық. Қазақ елі үшін мал шаруашылығы
күнкөріс көзі болып табылатындықтан, ақын халқының жайын жыр етерде малмен
тығыз байланыста қарайды.
Малға достың мұңы жоқ малдан басқа
Аларында шара жоқ алдамасқа.
Мал жиғыштық сараңдыққа жетелеп, малдан басқаны елең қылмайтын
көрсоқырлыққа, рухани аштыққа кезіктірмек. Малды мақтан үшін жиған байдың
оны қорғаштаумен-ақ күні өтетінін ақын былай жеткізеді: Байлар жүр жиған
малын қорғалатып... Малды, байлықты жанына жақын тұтатын жанның малдан
басқа жолдасы, қиыспас досы болуы да мүмкін емес: Пайда үшін біреу жолдас
бүгін таңда. Абай ақын өз заманының ар-ұяттан бұрын пайда ойлайтын
ұрпағына:
Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге, –
деп өсиет етеді. Сараңдықты, дүниеқоңыздықты жырлаған Абай мал-мүлік
мәселесіне жете мән береді. Рухани байлыққа ұмтылып, артық білуге
талпынғаннан гөрі мал, дүние байлығына бар өмірін сарп еткендерді сынайды.
Абай жырларында қозғалған мал ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz