Несие және есеп айырысу қатынастары
Кіріспе
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететің құқықтық нысандар.
1.1. Заем шарты
1.2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг шарты)
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
2.2. Банктiк шот шарты
2.3. Ақша аудару туралы шарт
2.4. Банк салымы шарты
Қорытынды
Пайлаланған әдебиеттің тізімі
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететің құқықтық нысандар.
1.1. Заем шарты
1.2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг шарты)
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
2.2. Банктiк шот шарты
2.3. Ақша аудару туралы шарт
2.4. Банк салымы шарты
Қорытынды
Пайлаланған әдебиеттің тізімі
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Д. А. Қонаев атындағы Университет
Азаматтық құқықтық пәндер кафедрасы
Кафедра
менгерушісі
з.ғ.к.,
доцент Жайлин
Ғабиден
Айнашевичпен
корғауға
жіберілген
_____________2006 ж.
Несие және есеп айырысу қатынастары тақырыптағы
диплом жұмысы.
Пікір айтушы:
Жетекші:
_________________________ Жайлин
Ғабиден Айнашевич
з.ғ.к., доцент
__________________2005 г.
_____________________
_______________________2005 г.
қолы
___________________________
қолы
ЗТ ЖБС- 04 студенті
Рамазанов Е.
Алматы
2006
Мазмұны
Кіріспе
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететің
құқықтық нысандар.
1. Заем шарты
2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг шарты)
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
2.2. Банктiк шот шарты
2.3. Ақша аудару туралы шарт
2.4. Банк салымы шарты
Қорытынды
Пайлаланған әдебиеттің тізімі
КІРІСПЕ
Ақылы шарттардың көбiсi бойынша затты бергенi, жұмысты атқарғаны,
қызмет көрсеткенi ушiн жауап ретiнде екiншi тараптың ақша төлеу жөнiндегi
мiндетi туындайды. Көп жағдайда олар жоғарыда аталған мақсаттарға немесе
несиелеу ушiн жеке, заңды тұлғалармен берiлетiн ақша қаражаттарын
ауыстырумен айналы-сатын банктер, арнайы коммерциялық ұйымдар арқылы жузеге
асырылады, кейбiр жағдайларда несиелеумен тiкелей банктер айналысады. Осы
кезде бiрқатар құқықтық қатынастар туындайды, оларды жалпы турде екi топќа
бөлуге болады: 1) есеп айырысу құқықтық қатынастары; 2) несиелiк құқықтық
қатынастар. Олар өзара тығыз байланысты, сатып алу-сату, мулiктi жалға алу,
мердiгерлiк, комиссия және т.б. шарттардан туындайтын басқа да ақша
мiндеттемелерiн жузеге асыру сияқты, екiншiден бiрiншiсiнсiз жузеге асыру
тәжiрибе жузiнде техникалық жағынан мүмкiн емес болады.
Егер есеп-айырысу қатынастарын (мiндеттемелерiн) сипат-тауға
талпынатын болсақ, онда оларға заңды және жеке тұлға-лардың банктiк шоттары
арқылы ақша қозғалысының процесiне себепшi болатын және оларды осы шоттарға
орналастыру (қаражаттарды сақтау) тәртiбiн реттейтiн құқықтық қатынастар
жататындығын атап өтуге болады.
Бұл құқықтық қатынастардың ерекшелiгi болып олардың жеке өзiндiк
экономикалық мазмұнға ие емес екендiгi және тек сол немесе өзге бiр
құқықтық қатынастарға қызмет көрсететiндiгi табылады. Олардың экономикалық
мазмұны туралы тек шартты турде есеп айырысу құқықтық қатынастарының өмiр
суруi мен жузеге асырылуы банктiк капиталдың қозғалысымен және оны
пайдаланумен тығыз байланысты екенiн еске ала отырып айтуға болады.
Олар қандай да бiр қосымша қатынастар (аксессуарлық мiндеттемелер)
нысанында құрастырылмайды, керiсiнше олар дербес құқықтық қатынастар
(мiндеттемелер) болып табылады. Бiр жағдайларда олар ақша операциялары ушiн
алғышарт ғана болады, мысалы, оған банктiк шот шарты жатады, ал басқа
жағдайларда есеп айырысу қатынастары бiр субъектiлерден екiншiлерiне сол
немесе өзге бiр негiздер бойынша, ақша қаражаттарын алмастыруға тiкелей
бағытталады, мұндай сеп айырысу құқықтық қатынастарына ақша аудару туралы
шарт жатады.
Қазiргi әлемде есеп айырысу қатынастарының маңызы өте үлкен болып
табылады. Қолма-қол ақшамен есеп айырысудың маңызы кәсiпкерлiк айналымда
және коммерциялық емес заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысуда тәжiрибе
жузiнде жоққа шығарылуда. Уақыт пен тәжiрибе қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың қолайлы екенiн көрсеттi. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
пайдалануға заңды тұлғалар қаражаттарының қозға-лысын тiркеудiң, оларды
пайдалануға салықтық бақылау жасаудың қазiргi тәсiлдерi негiзделедi. Бұл
салада ақшалардың қолма-қол емес айналымын реттеумен байланысты көп
мөлшердегi императивтiк нормалардың да көзделгенiн атап өтуге болады.
Несиелiк құқықтық қатынастар нарық қатысушыларында айналымға
тусiретiн құжаттарға, ақшаларға, шикiзат мен мате-риалдарға деген тұрақты
қажеттiлiктiң болуымен байланысты туындайды. Екiншi жағынан, еркiн ақша
капиталы бар (мысалы банктер) субъектiлер де оны пайдалы мақсатқа
пайдалануға мүдделi. Нарық қатысушыларының осындай қажеттiлiктерiн жузеге
асыру ушiн заем (өзге де несиелеу бойынша) қатынастарының нысаны
қолданылады. Осылайша, несиелiк құқықтық қатынастардың есеп айырысу
құқықтық қатынастарынан өзiндiк ерекшелiктерi бар, олар, тектi белгiлермен
анықталатын ақшаларды немесе заттарды, кейiн қайтару шартымен, беруден
көрiнiс табады. Мұндай мiндеттемелердiң заңдық ерекшелiгi – жеке
белгiлермен анықталатын заттарға қатысты туындайтындарға қарағанда, олар
“тек жойылмайды” қағидасын қолданумен заттың белгiсi бойынша
құрастырылатындығында.
Несиелеу бірқатар турде жургiзiлуi мүмкiн. Ол орын алып отырған
құқықтық қарым-қатынас аясында жузеге асырылуы мумкiн, мысалы, несие берушi
борышқорға оның ақшалай немесе өзге мiндеттемесiн орындауды кейiнге қалдыру
мумкiндiгiн бергенде несиелеудiң мұндай нысаны коммерциялық несие атауына
ие болған. Кейбiр жағдайларда несие берушi борышқорға оның мiндеттемесiн
орындауға қажет қаражатты алдын ала берiп қояды, мысалы тауарларды кейiннен
оларды сатып алушыға беру мақсатымен сатып алу кезінде.
Басқа жағдайларда несиелеуге осы ушiн арнайы бекiтiлетiн шарт турi
берiледi. Оларға заем шарты, соның iшiнде банкiлiк заем (несие) шарты,
банкiлiк салым шарты жатады. Сонымен, несиелiк құқықтық қатынастарды несие
берушiнiң қайтарымды немесе уақытша негiзде қандай да бiр игiлiктi (ақша,
тектiк белгiлермен анықталатын заттар, мiндеттеменi орындау мерзiмiн
кейiнге қалдыру) борышқорға берумен байланысты қатынастар ретiнде
сипаттауға болады. Есеп айырысу құқықтық қатынастарына қарағанда, несиелiк
қатынастар ақшалай да, натуралды-заттық та сипатқа ие болуы мүмкiн.
Есеп айырысу несиелiк қатынастарды реттеудiң айқын ерекшелiгi бар. Ол
мемлекеттiң экономиканың осы маңызды аясын бақылаусыз қалдырмайтындығына
және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң көмегiмен бiртұтас ақша-несие
саясатын жургiзетiндiгiне негiзделедi. Осыған орай есеп айырысу және
несиелiк құқықтық қатынастарды реттеу тек қана азаматтық құқық нормаларымен
жузеге асырылады. Мұны бiз жоғарыда да атап өткенбiз.
Бұл реттеушiлiк, сондай-ақ, мемлекеттiң ақша және несие жуйесiнiң
қөрылымын, банкiлiк операциялардыњ жузеге асырылу тәртiбiн, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң белгiленген нормативтерi бұзылғанда
субъектiлердiң жауапкершiлiгiн анықтайтын нормалар әрекетiне де
негiзделген. Сол себептен есеп айырысу-несиелiк қатынастарды реттеу ушiн
әкiмшiлiк, қаржылық және басқа да құқық салаларының бiрқатар заңды актiлерi
қолданылады.
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететін
құқықтық нысандар
1.1. Заем шарты
Заем шарты бойынша бiр тарап (заем берушi) басқа тараптың
(заемшының) меншiгiне (шаруашылық жургiзуiне, оралымды басқаруына) ақша
немесе тектiк белгiлермен айқындалған заттарды бередi (беруге
мiндеттенедi), ал заемшы заем берушiге дәл осындай ақша сомасын немесе осы
тектегi және сападағы заттардың тең мөлшерiн уақытында қайтаруға
мiндеттенедi.
Заем шарты реалды шарт болып табылады, заңнамамен көзделген
жағдайларда, ол консенсуалды болуы мумкiн. Реалды заем шарты ақша немесе
заттарды беру туралы келiсiмге қол жеткiзiлген сәттен бастап бекiтiлдi деп
саналады (заңнамада мәндi жағдайдың не болып табылатындығы туралы арнайы
жағдайлар жоқ, бiрақ, Азаматтық кодекс нормаларының мәнiсi бойынша, бәрiнен
де бұрын оған оның пәнi туралы жағдай жатады). Егер шарт тараптардың алдын
ала келiсiмiне негiзделсе, онда ол консенсуалды болып табылады.
Реалды заем шарты көп жағдайда бiр жақты болып табылады, өиткенi
заем берушi ақша немесе заттарды бергеннен кейiн мiндеттi тарап болып
заемшы ғана табылады, ал заем берушiде оған талап қою құқығы ғана болады.
ҚР Азаматтық кодексiнiң 717-бабының 2-бөлiгiне сәйкес ақша мен заттарды
бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) беру жузеге асқанда да шарттың бiр-жақты сипаты
сақталады. Заемшының ақша немесе заттардың белгiлi бiр мөлшерiн тиiстi
мерзiмдерде қайтару мiндетiмен қатар заем берушiде ақша немесе заттарды
одан әрi беру жөнiндегi мiндетi де болады. Осылайша, екi тарап бiр-бiрiне
қатысты талаптар қоя алатын болады, бiрақ олар қарама-қарсы бағытталған
сипатқа ие емес. Ақшаны (заттарды) бөлiп-бөлiп берудегi заем шарты реалды
шарт болып табылады, өйткенi, ол ақшаның (заттардың) бiрiншi бөлiгiн берген
сәттен бастап жасалды деп есептеледi.
Егер заңды актiлермен немесе шартпен өзгеше көзделмесе заем шарты
ақылы болып табылады. Заем шартының ақылы екендiгi туралы жалпы ереже ҚР
Азаматтық кодексiнiң 718-бабының 1-тармағында белгiленген. Бұрын егер
сыйақыға деген құқық шартпен тiкелей көзделмесе, азаматтар арасындағы заем
шарты ақысыз деп қабылданатын. Азаматтық кодекстiң жаңа редакциясына сәйкес
жалпы ереже бойынша ақысыз болып заттар берiлетiн заем шарты табылады (ҚР
АК-ң 718-бабының 2-тармағы). Мұндай шартта оның ақылығы ескерiлетiнi аз
болғандай, сыйақының мөлшерi мен нысаны (заттай немесе ақшалай да
ескертiлуге тиiс.
Заем шартының нысаны. Заем шарты ҚР Азаматтық кодексiнiң 151, 152-
шарты заемшының облигациясы, қол хаты немесе оған заем берушiнiң белгiлi
бiр соманы немесе заттардың белгiлi бiр мөлшерiн бергендiгiн куәландыратын
өзге де құжат болған жағдайда да тиiстi жазбаша нысанда жасалды деп
есептеледi (ҚР АК-ң 716-бабының 2-т.). Мәселенi осылай шешу заемшының
мiндетi кұрделi құралымды сипатқа ие емес екендiгiнен және заемдық
мiндеттемеге кез келген бiржақты ақшалай мiндеттеме айнала алатындығымен
байланысты. Сонымен қатар заем жағдайлары туындаған сот талқылауы барысында
одан әрi нақтылануға тиiс болады.
Заем шартының элементтерi. Заем шартының тараптары – заем берушi
мен заемшы болып азаматтық құқықтың кез келген субъектiлерi шыға алады.
Жеке тұлғалар әрекет қабiлеттiлiктiң тиiстi көлемiн иеленбеу себебiне
байланысты заем шартының қатысушылары бола алмайды. Осы айтылған сөз құқық
қабiлеттiлiгi арнайы сипатқа ие болатын заңды тұлғаларға да қатысты.
Олар заем берушiлер болып тек олардың жарғысында көзделген жағдайларда не
осы заңды тұлға мулкiнiң меншiк иесiнiң нақты рұқсатымен ғана бола алады.
Олар ақшаны өздерiнiң жарғылық қызметiн немесе оларға заңмен рұқсат етiлген
кәсiпкерлiк қызметтi қаржыландыру ушiн қарызға ала алады. Бiрақ
мемлекеттiк мекемелер ушiн елеулi шектеулер көзделген, шарт бағасын төлеу
ушiн кейiнге қалдыру немесе бөлiп-бөлiп төлеуден басқа олар заем
қаражаттарын тарта алмайды (өйткенi олар тек қана бюджет қаражаты есебiнен
қаржыландырылады). Жоғарыда атап өтiлгендей бұл өз алдына дербес сатып алу-
сату шартының, басқа шарттардың аясында жузеге асырылады, ал шарт бойынша
төлем жургiзудi кейiнге қалдыру немесе бөлiп-бөлiп төлеудi көздейтiн
жағдайлардың өзi тиiстi шарттардың кәдiмгi жағдайларына жатады.
Заңды тұлғалар мен азаматтарға кәсiпкерлiк қызмет ретiнде
азаматтардан заем турiнде ақша тартуға тиым салынады (КР АК-ң 715-б. 3т.).
Сондай-ақ олар банкiлiк заем шарттары бойынша заем берушi ретiнде болуға
құқылы емес.
Заем шартының нысанасы. Заем шартының пәнi болып тектiк
белгiлермен анықталатын ақша немесе заттар табылады. Мулiктiк құқықтар заем
шартының нысанасы бола алмайды. Қазақстан Республикасының “Төлемдер және
ақша аударулары туралы” заңы қолма-қол емес ақша қаражаттары” тусiнiгiн
кеңiнен пайдаланады, олар азаматтық құқықтың дербес объектiсi болып
табылмайды, өйткенi олар банктен ақша (ақша бiрлiктерiн) алуға
мiндеттемелiк құқықты ғана сипаттайды. Сондықтан қолма-қол және қолма-қол
емес ақшаларды шарттардың объектiсi ретiнде бөлiп қарастырудың ешқандай
тәжiрибелiк маңызы жоқ. Заем шартының нысанасы ретiнде толық көлемде шетел
валютасы бола алмайды. Себебі Қазақстаң Республикасының аумағында ақшалай
міндеттеме жалпы тәртіп бойынша тенгеде болады.
Заем шартының мазмұны. ҚР АК заем пәнiн беру тәртiбiн реттейдi.
Заем пәнiн беру мерзiмдерi, мөлшерi, жағдайлары шартта анықталады. Егер
шартпен өзгеше көзделмесе, заем пәнi оны заемшыға беру немесе оның банкiлiк
шотына ақша аударған сәтте берiлдi деп есептеледi. Заемшы заем алудан бас
тартуға құқылы, бұл туралы ол заем берушiнi оны берудiң шартпен белгiленген
мерзiмiне дейiн толығымен немесе iшiнара хабар-ландыруға тиiс. Заемшының
бас тарту құқығына тiкелей заңнамада немесе шартта көрсету арқылы тыйым
салыну мүмкiн. Тектiк белгiлермен анықталатын заттарды беру жөнiндегi заем
берушiнiң мiндетiн анықтайтын азаматтық кодекстегi норма жаңа норма болып
табылады. Оларды беру сатып алу-сату шарттары бойынша заттарды сатушылармен
беру жағдайы ушiн белгiленген, саны, сапасы, ыдысы мен буып-түйiлуi бойынша
көзделген талаптарды сақтаумен жузеге асырылуға тиiс.
Жалпы ереже бойынша заем нысанасы болады. Бұл орынды, өйткенi
заемшы заем пәнiн өз меншiгiне алады және оған оның кездейсоқ жойылуының
барлық қауiптерi жуктеледi. Сол себептi заемшы алған заем пәнiн өз қалауы
бойынша пайдалануға құқылы. Кейбiр жағдайларда заем берудiң ерекше
жағдайларына байланысты, мысалы, егер заем ерекшелiк (заемшының қаражатқа
деген аса қажеттiлiгiне байланысты т.с.с.) ретiнде берiлген болса, заем
берушi қарызға алынған соманы қайтаруды шынайы түрде қамтамасыз ете алатын
жағдайларды заемшының сақтауына мүдделi болуы мүмкiн. Аталған ұқсас
себептердiң салдарынан заем оны нысаналы пайдалану шартымен берiлуi мүмкiн
(ҚР АК 720-б. 2-т.). Нысаналы заем берген заем берушi заемның нысаналы
пайдаланылуын бақылауға құқық алады. Заемшыға заем берушiнiң осындай
бақылауды жузеге асыру мумкiндiгiн қамтамасыз ету мiндетi жуктеледi. Егер
заемшы заем пәнiн нысаналы пайдалану жөнiндегi, сондай-ақ оған заем
берушiнiң бақылау жасауын қамтамасыз ету жөнiндегi мiндетiн орындамаса,
онда заем берушi шарттан бас тартуға және заем пәнiнiң берiлмеген бөлiгiн
бермеуге құқылы. Сондай-ақ ол заемшыдан заем пәнiн және ол бойынша сыйақыны
мерзiмiнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Заемшыға заем пәнiн қайтару және сыйақы төлеу жөнiндегi өз мiндетiн
орындауыды қамтамасыз ету мiндетi жуктелуi мүмкiн. Қамтамасыз ету тәсiлдерi
басқа мiндеттемелердi орындауды қамтамасыз ету ушiн қолданылатын тәсiлдер
сияқты. Тусiндiрiле алатын себептерге байланысты мiндеттеменi орындаудың
кепiлпұл сияқты тәсiлi ќолданыла алмайды, жалпы, ол реалды шарттар бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамта-масыз ету ушiн қолданылуға жатпайды.
Негiзiнен тәжiрибеде мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң кепiл
сияќты тәсiлi қолданылады. Заем берушiге, сондай-ақ, заемның қамтамасыз
етiлуiне бақылау жасау мүмкiндiгi де берiледi, егер заңды актiлермен немесе
шартпен өзгеше белгiленбесе. Бақылау заемшының жалпы мiндеттемесiн
орындауға қамтамасыз етудi қолдануға да және қамтамасыз етудiң тиiстi
тәсiлiн қолдануға да жузеге асырылуы мүмкiн.
Заемшы қарызды қайтару бойынша өз мiндетiн өзiнiң орындамау қаупiн
сақтандыруға құқылы. Қазiргi кезеңде сақтандыру бiрқатар мiндеттемелердiң
орындалуын қамтамасыз етудiң тиiмдi тәсiлiне айналып отыр (жоңарыда рента
төлеудi қамтамасыз ету ушiн сақтандыруды қолдану туралы айтылған болатын),
алайда таза заңдық мағынада ол мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету
тәсiлiне жатпайды.
Заемшы заем пәнiн қайтаруды және сыйақы төлеудi қамтамасыз ету
жөнiндегi мiндетiн орындамаған кезде, сондай-ақ заем берушi жауап бермейтiн
мән-жайлар бойынша қамтамасыз етудi жоғалтқан немесе оның шарттарын
нашарлатқан жағдайда заем берушi шарттан бас тартуға құқылы.
Заем шартының негiзгi мазмұны: заемшының заем сомасын (тектiк
белгiлермен анықталған заттарды) қайтару мiндетi және тиiсiнше заем
берушiнiң оларды қайтаруды талап ету құқығы.
Заем пәнiн қайтару тәртiбi ҚР АК 722-бабымен реттелген. Қайтару
мерзiмi заем шартының мәндi жағдайларына жатпаса да оның өзiндiк маңызы
бар, заем шарты барлық жағдайларда дерлiк шарт пәнiн беру мерзiмiн көрсете
отырып жасалады, соған сәйкес қайтару мерзiмi де анықталады. Заем мерзiмi
көрсетiлмей берiлген кезде немесе оның мерзiмiн анықтау мүмкiн болмайтын
жағдайда ҚР АК-сы 722-бабының 1-тармағының ережесi қолданылады. 277-баптың
2-тармағына сәйкес орындалу мерзiмi талап ету сәтiмен анықталған
мiндеттеменi орындау ушiн жетi кундiк жеңiлдiк мерзiм белгiленгенi белгiлi.
Заем шарты ушiн осындай мерзiм отыз кундi құрайды, ол заем берушiнiң
қарызды қайтару туралы талапты қойған сәтiнен бастап есептеледi. Бұл
жеңiлдiк мерзiм орындалу мерзiмi талап ету сәтiмен анықталған шарттар
бойынша заем пәнiн қайтару кезiнде ғана емес, сонымен қатар заем берушiнiң
талап етуi бойынша заем пәнiн мерзiмiнен бұрын қайтарған жағдайларда да
қолданылады (ҚР АК 223-б.).
Сыйақы төлеу туралы шартсыз берiлген заем пәнi мерзiмiнен бұрын
қайтарылуы мүмкiн. Егер шартпен сыйақы төлеу көзделсе, онда бұл жағдайда
заем пәнiн қайтаруға заем берушiнiң алдын ала келiсiмi талап етiледi. Бұл
ҚР АК-сы 282-бабының 2-тармағында белгiленген ереженiң әрекет етуiмен
тусiндiрiледi. Соған сәйкес негiзгi қарызды өтеу мен сыйақы төлеу жөнiндегi
мiндеттемен қатар туындаған жағдайда бiрiншi кезек сыйақы төлеуге берiледi.
Әсiресе жоғарыда келтiрiлген жағдайда, заем пәнiн қайтару мерзiмi әлi
туындаѓан жоқ, сондықтан заем берушi қосымша пайда таба алады, яғни заем
пәнiн мерзiмiнен бұрын қайтару оның мүддесiне сай емес.
Заем пәнi оны заем берушiге берген немесе оның банктегi шотына
тиiстi ақша аударылған кезде қайтарылды деп есептеледi.
Заем пәнiн қайтару ерекше турдегi (ерекше болатын себебi –
әдеттегi баламалы мiндеттемедегi сияќты орындауды таңдау құқығы борышқорға
емес несие берушiге берiледi) баламалы мiндеттеменiң болуымен өзара
байланысты. Ақша заемы шарты бойынша заемшының мiндеттемесi тектiк
белгiлермен анықталған заттарды беру жолымен орындалуы мумкiн.
Егер заттар заемы шарты жасалса – борыш есебiн ақша берiлуi мумкiн.
Заттардың құны тараптардың келiсiмiмен анықталады (ҚР АК-сы 722-б, 2-т.).
Шартпен заем пәнiн бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) қайтару көзделгенде
борышқор заем пәнiнiң кезектi бөлiгiн қайтару ушiн белгiленген мерзiмдi
бұзған жағдайда заем берушiде заем пәнiн тиесiлi сыйақымен бiрге мерзiмiнен
бұрын қайтаруды талап ету құқықы пайда болады.
Заемшының заем берушiге сыйақы төлеу жөнiндегi мiндетi туралы
жоғарыда атап өткенбiз. Сыйақыны төлеу тәртiбi мен мерзiмi оның мөлшерi мен
нысаны сияқты заем шартымен белгiленедi.
Егер сыйақыны төлеу тәртiбi мен мерзiмдерi шартпен белгiленбесе, онда
ол ай сайын төленедi. Егер заемшы заем пәнiн қайтару бойынша мiндетiн
орындауды кешiктiрсе, онда сыйақы кешiктiрiлген уақыт iшiнде есептелiп
төленедi (заем пәнiн пайдаланған бүкiл кезеңге төленедi ҚР АК 718 б. 3-т.).
Заем шартының жазбаша нысанда бекiтiлуi заем берушi заемшыға шарт
бойынша талап етiлетiн орындауды iс жузiнде бермейтiн жағдай қалыптасуы
мүмкiн екенiне кепiлдiк бере алмайды. Осыған байланысты даулар сот
тәжiрибесiнде жиi кездеседi. Әрине, заемшының мүддесiн қалай да қорғау
қажет, сондықтан оған заем шартын оның валютасыздығы бойынша даулау құқығы
берiлген. Бұл кейiнгi уаќыттың тапқырлығы емес, өйткенi осындай даулау
мүмкiндiгi рим құқығында да мойындалған. Заемшы заем шартын заем берушiден
өзiнiң заем пәнiн iс жузiнде алмағандығына немесе шартта көрсетiлгеннен аз
мөлшерде алғандығына суйене отырып даулауға құқылы. Дәлелдеу мiндетi бұл
жағдайда заемшыға жуктеледi. Егер заңнамаға сәйкес заем мәмiлесiнiң жазбаша
нысаны талап етiлсе және ол сақталмаса, онда оны куәгерлiк көрсетулер
арқылы даулауға жол берiлмейдi. Бұған шарттың алдау, куш қолдану, қорқыту,
тараптар өкiлдерiнiң қаскунемдiк келiсiмi немесе ауыр мән-жайлар тоғысуының
ықпалымен жасалған жағдайлар қосылмайды.
Заем шартының турлерi. Жоғарыда аталған нысаналы заем шартынан
басқа Азаматтық кодекспен оның банк заемы шарты және мемлекеттiк заем шарты
сияқты турлерi көрсетiлген.
Банк заемы шарты бұрын банкiлiк ссуда (несиелiк шарт) шарты деп
аталатын. ҚР АК-сi бұл шартты дербес шарт турi ретiнде топтастыру
талпынысынан бас тартты. Банкiлiк заемға жалпы заем шартына қатысты
ережелерде, бiраќ ҚР АК-сы 228-бабында көзделген ерекшелiктердi ескере
отырып қолданылады. Е.Б.Осипов орынды атап өткендей, бұрын несиелiк шарттың
дербестiгiн жақтаған авторлар банктң бiр уақытта мемлекеттiк басқару органы
және шаруашылық субъетiсi ретiндегi ерекше рөлiне суйенген. Ал, ендi
банктер бұл оларға көптеген арнайы талаптар қойылатынына қарамастан,
кәсiпкерлiк қызметтiң субъектiлерi, бұл банк заемы шарты ушiн белгiленген
талаптарда ескерiледi. Сондықтан оған толық көлемде азаматтық-құқықтық
реттеу қолданылады (бұл жерде банкiлiк заем қатынастары банктер мен
клиенттер арасындағы қатынастарға жататынын ескеру қажет және сол себептен
оларды реттеуде банкiлiк заңнама алдындағы басымдық азаматтық-құқықтық
реттеуге берiледi ҚР АК-сы 3-бабы 3-т.).
Банкiлiк несие шарты қазiргi таңда зор маңызға ие. Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң 2001 жылға ақша несие саясатының негiзгi
бағыттарының мәтiнiнен туындайтындай ол жургiзiп отырған және нәтижесiнде
екiншi деңгейлi банктермен жузеге асатын несие саясаты экономиканың нақты
секторын дамыту ушiн жағдайлар қалыптастыруға бағытталған. Қазiрдiң өзiнде
осы бағытта елеулi жетiстiктерге қол жеткiзiлдi. Мәселен, банктердiң
қаржылық қорының қарқынды көтерiлуiне байланысты олардың несиелiк
белсендiлiгi де артты – 2005 жылы экономикаға несиелердiң көлемi 85,6%-ға
өстi және жылдың соңында 276,2 млрд теңгенi, яғни 1,9 млрд АҚШ долларынан
артық соманы құрады. Осы тенденцияның қазiр де сақталатынын айтуға болады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” заңы
“ссудалыќ операция” тұжырымын сақтап қалған “ссудалыќ операция болып
банктiң басқа тұлғаларға мерзiмдiлiк, қайтарымдылық және ақылылық
шарттарымен ақша беруi табылады” (“Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметi туралы” заңның 34-бабының 1-т.). Ссудалық операциялар банктiң
директорлар кеңесiмен немесе акционерлердiң жалпы жиналысымен бекiтiлетiн,
оның iшкi несие саясаты туралы Ережелерiне сәйкес жузеге асырылады. Мұндай
құжат iшкi маңызға ие болатынына қарамастан, ол тиiстi сол немесе өзге
банкпен бекiтiлетiн заем шартының мазмұнына да ықпал етедi және бұл жерде
теңестiрушi фактор болып бiрiншi кезекте несиелеудiң белгiленген орта
нарықтық намалары табылады.
Банк заемы шарты бойынша заем берушi заемшыға қарызға ақша беруге
мiндеттенедi. Осылайша, кәдiмгi заем шартына қарағанда, банк заемы шарты
консенсуалды болып табылады. Сонымен бiрге, заем пәнiн заемшының меншiгiне,
шаруашылық жургiзуiне немесе оралымды басқаруына беру жузеге асырылатын
жағдайлар осы жағдайда да сақталады, яғни банк заемы шартының мазмұнында
тупкiлiктi айырмашылық жоқ.
Заем қатынастарының табиғаты бәрiнен де бұрын реалды шарттарға
бейiмделгенiн ескере отырып, заем шартының мәселелерi қарастырылған
жұмыстардың авторлары әртүрлi көзқарастар бiлдiрген болатын. Мәселен,
Л.А.Новоселова несие шартын екi турде – “классикалық” реалды заем турiнде
және алдын ала шарт пен заемныә элементтерi бар ерекше өз алдына дербес
консенсуалды шарт ретiнде қарастыруды ұсынған.
Е.Б.Осипов банк өзiне белгiлi бiр нысанда және белгiлi бiр
жағдайларда несие беру мiндеттемесiн алатын несие шарты, осы позицияның
кейбiр жақтастарының пiкiрi бойынша, заем шартына алдын ала шарт болып
табылады деген позицияны ең дұрысы деп санайды. Бiздiң ойымызша осындай
аралық позициялардың болуы азаматтық құқықтық сол кезеңде, қазiргi кезеңде
де, қалыптасқан көзқарастар туралы тубегейлi қайта ойлану жағдайын бастан
өткiзген және өткiзiп отырғанымен байланысты. Бұдан әрi, банк заемы
шартының консансуалды сипатының мүмкiндiгiне сiлтеме жасаумен ғана
шектелуге болар деп ойлаймыз.
Банк заемы шарты, жоғарыда атап өтiлгендей, заем шартының бұл турiн
өз алдына жеке қарастыруға себеп болатын, басқа да ерекшелiктерге ие:
-заем берушi ретiнде заем беруге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банк немесе өзге де заңды тұлға бола алады. Басқа заңды және
жеке тұлғалар тек кәдiмгi заем шарттарын ғана жасай алады.
- банк заемының пәнi болып алдағы уақытта (банк заемының консенсуалды
шарты) және тiкелей шарт бекiту сәтiнде берiле алатын ақша табылады;
банк заемы шарты жазбаша нысанда жасалуға тиiс;
- банк заемы шартының жазбаша нысанын сақтамау оның жарамсыздығына әкеп
соғады;
-жалпы, сыйақы (мүдде) мен комиссия ставкалары, сондай-ақ банкiлiк қызмет
көрсеткенi ушiн тарифтер банктердiң өздерiмен дербес белгiленедi. Заемды
мемлекеттiк банктер берген немесе ол мемлекеттiң ақша қорларының есебiнен
берiлген жағдайда заем берудiң тәртiбi мен шарттары заң актiлерiмен және
уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың актiлерiмен реттелуi мүмкiн. Бұл жағдайда
заем беру заем берушiнiң мiндетi болып табылады, ал оның жасасқан шарты
заңнамада немесе уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың актiлерiнде белгiленген
мiндеттi ережелерге сәйкес болуѓа тиiс;
-банк заемы шарты бойынша заемшының мiндеттемелерi банктiң ақшалай қарыз
есебiне заттарды қабылдау жолымен тоқтатылуы мүмкiн емес.
Банк заемының қайтарылу шарты заемшы мiндеттемесiн орындауды
қамтамасыз етудiң мiндеттiлiк дәрежесi кәдiмгi заем шарттарына қарағанда
елеулi түрде артық екенiн бiлдiредi.
Банк мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң айып төлеу,
кепiл, кепiлдiк, кепiл болушылық сияқты басқа да тиiстi тәсiлдерiн таңдап,
өз келiсiмiн бередi. Жоғары несие қабiлеттiлiгi мен клиенттiң сенiмдiлiгi
жағдайында ғана банк несиенi қамтамасыз етусiз беру туралы шешiм қабылдауға
құқылы. Мұндай несие бланктiк деп аталады (“Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметi туралы” Заңның 35-б.).
Банк бiр заемшыға, банктiк операциялардың жекелеген турлерiн
жузеге асыратын банктер мен ұйымдардан осы заемшы алған заем қаражаттарының
көлемiн есептемегенде, оның активтерiнiң орташа жылдық құнынан асатын жалпы
сомадағы бланкiлiк несие беруге құқылы емес.
Ендi мемлекеттiк заем шартын қарастырайық. ҚР Ак-сы 726-бабына
сәйкес мемлекеттiк заем шарты бойынша заемшы – мемлекет, ал заем берушi –
азамат немесе заңды тұлға болады
Мемлекеттiк заем шарты нысаналы сипатқа ие. Мемлекеттiк заем алудың
мақсаттары заңнамамен немесе құзiреттi мемлекеттiк органмен анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұкiметiмен заем алу республикалық бюджеттiң
тапшылығын қаржыландыру мақсатында жузеге асырылады. Ұлттық банкпен заем
алу Қазақстан Республикасының төлем балансын қолдау және Ұлттық банктiң
алтын валюталық активтерiн толықтыру мақсаттарында, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында өткiзiлетiн ақша-несие саясатымен анықталатын басқа да
мақсаттар ушiн жузеге асырылады.
Жергiлiктi атқарушы органдардың заем алуы аймақтық инвестициялық
бағдарламаларды қаржыландырумен байланысты жергiлiктi бюджеттiң тапшылығын
жабу мақсаттарында жузеге асырылады.
Заңнамада мемлекеттiк заемдар ушiн шарт еркiңдiгi сақталатындығы
арнайы ескертiлген. Мемлекеттiк заемдар ерiктi болып табылады. Сол себептi
Мемлекеттiк заем қатынастарына субъектiлердi тарту тәсiлдерi болып оларға
пайдалы жағдайлар белгiлеу және қарызды қайтарудың жоғары дәрежеде
кепiлденуi табылады.
Мемлекеттiк заем шарты заем берушiнiң шығарылған мемлекеттiк
облигацияларды, сондай-ақ заем берушiнiң заемшыдан одан қарызға берiлген
ақшаны немесе заем талаптарына байланысты өзге де мулiктiк баламаны,
белгiленген сыйақыны немесе өзге де мулiктiк құқықтарды (осы заемды
айналымға шығару шарттарымен) шартта көзделген мерзiмде алу құқығын
куәландыратын басқа да мемлекеттiк бағалы қағаздарды (құжаттық немесе
құжаттық емес) алу жолымен жасалады. Мемлекеттiк бағалы қағаздар
(мемлекеттiк заем шарттары) әрекет ету мерзiмi бойынша уш турге бөлiнедi. 1
жылѓа дейiн айналымда журетiн бағалы қағаздар қысқа мерзiмдi, 1 жылдан 10
жылѓа дейiн орта мерзiмдi, 10 жылдан артық уақыт айналымда журетiн бағалы
қағаздар ұзақ мерзiмдi шарттары басымды турде қолданылады.
Бұдан басқа, бағалы қағаздардың эмиссиясынсыз заемның жекелеген
шарттары да бекiтiлуi мүмкiн. Қазақстан Республикасы Ұкiметiнiң шешiмi
негiзiнде әрбiр жеке шарт (келiсiм) немесе мемлекеттiк бағалы қағаздар турi
бойынша заемдарды тiкелей тарту Қазақстан Республикасының қаржы
министрлiгiмен жузеге асырылады. Қазақстан Республикасының мемлекет-тiк
бағалы қағаздарының эмитентi болып қаржы министрлiгi де табылады. Заемшы
мемлекет өз мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк қазына мулкiмен жауап
бередi. Ұкiмет мiндеттемелерi де Қазақстан Республикасының республикалық
бюджет қаражатымен қамтамасыз етiледi. Ұлттық банктiк мiндеттемелерi – оның
басқаруындағы барлық активтермен қамтамасыз етiледi. Жергiлiктi атқарушы
органдардың мiндеттемелерi оларға меншiк құқығы негiзiнде тиесiлi мулiкпен,
қаржы қорларымен және басқа да активтермен қамтамасыз етiледi.
Мемлекеттiк заемнан Қазақстан Республикасының резиденттерiмен
жузеге асырылатын және Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiктерiмен қамтамасыз етiлетiн мемлекеттiк емес заемдарды ажыратқан
жөн.
Заем шарттары бойынша жауапкершiлiк заңнамаға және шарт
жағдайларына сәйкес анықталады. ҚР Азаматтық кодексiнiң 353-бабына сәйкес
ақшалай мiндеттеменi орындамағаны ушiн жауапкершiлiк айтарлықтай маңызға
ие.
2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру
(факторинг шарты)
Факторинг шарты екi турлi қасиетке ие, оның мазмұны цессия
(талап етудi беру) сияқты мiндеттемедегi адамдардың ауыстырылу нысанын
еске салады. Екiншi жағынан, онда агенттiң арнайы сипаттағы қызметтердi
көрсетуiмен сипатталатын агенттiк келiсiмнiң де элементтерi бар.
Факторингтiң мәнiсi – қаржылық немесе өзге ұйымның (фактор) тауар
сатушысын сатып алу бағасын алудан босату арқылы оныњ жағдайын елеулi
турде жақсартуында болып табылады. Сатушы бұл кезде оныњ кәсiби құзiрет
аясымен қамтылатын функцияларды ғана атқарады, ол тауарлар мен құжаттарды
жөнелтудi және т.б. жузеге асырады.
Факторинг экспорттық-импорттық операциялар аясында кеңiнен
қолданылады. Мұнда субъектiлердi мемлекеттiк заем қатынастарына тартудың
тiкелей және жанама факторларын ажыратады.
Тiкелей факторинг кезiнде бiр ғана қаржы агентi болады: ол
экспортердiң (сатушының) елiнде факторинг туралы келiсiмдi экспортермен
бекiткен экспорт бойынша қаржы агентi. Жанама факторинг кезiнде екi қаржы
агентi болады: экспорт бойынша қаржы агентi және импортер (сатып алушы)
елiндегi импорт бойынша қаржы агентi. Жанама факторинг кезiнде сатушының
факторинг туралы келiсiмi белгiлi болған шетелдiк сатып алушы төлемдi өз
елiнде жузеге асырады. Импорт бойынша қаржы агентi экспорт бойынша қаржы
агентiне төлемдi сатушы елiнде төлейдi, ол алынған соманы экспортерға
бередi. Экспортер мен импорт бойынша қаржы агентi арасында шарттық
қатынастар болмайды. Жанама факторингтiң артықшылығы – қаржылық ұйымдардың
әрқайсысының, яғни экспорт бойынша қаржы агентiнiң және импорт бойынша
қаржы агентiнiң, жергiлiктi клиентпен iскерлiк қатынаста болуында.
Сондықтан, халықаралық жеке құқықтық сипатқа ие емес факторингтiң азаматтық-
құқықтық қатынастары туындайды. Факторингтiң құқықтық нысандары ретiнде
ашылған және ашылмаған факторинг ажыратылады.
Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг) шарты бойынша бiр
тарап, қаржы агентi (фактор) ақшаны басқа тараптың, клиенттiң билiгiне
бередi немесе беруге мiндеттенедi, ал клиент қаржы агентiне клиенттiң
(несие берушiнiң) осы ушiншi тұлғамен (борышқормен) қатынастарынан
туындайтын өзiнiң ақшалай талабын қаржы агентiне бередi немесе беруге
мiндеттенедi.
Факторинг шарты екi жақты ақылы шарт. Факторинг шартының екi
жақтылығы кейiнiрек қарастырылатын, тиiстi құқықтар мен мiндеттердiң
шарттың екi тарабында да туындайтынынан көрiнедi, олар келтiрiлген
анықтамада ашылған осы шарттың негiзгi мазмұнымен қамтамасыз етiлген.
Факторинг шартының ақылылығы алдын ала келiсiлген соманы беруге
жауап ретiнде клиенттiң факторға мулiктiк құқықты беруiнен көрiнедi.
Факторинг шарты реалды да, консенсуалды да сипатқа ие болуы мумкiн. Кейбiр
заем шарттарындағыдай ақшалай талапты берiп қаржыландыру шартының мақсатына
құқықтық маңыз берiлуi мумкiн. Жалпы ереже бойынша факторинг шартының
мақсаты маңызды болып табылмайды, тарап-тар көздейтiн мақсаттар айқын
болады, мәселен клиент шарт бойынша төлемдi өз уақытында және кепiлдi турде
алуды көздесе, фактор қандай да себептер бойынша берiлетiн мулiктiк
құқықтық өзiне өтуiне мудделi болады. Негiзiнен фактордың қызығушылығы
жузеге асырылатын ақшалай төлем сомасы мен өзiне өтетiн талаптың iс
жузiндегi құнындағы айырмашылықтан пайда табу мумкiндiгiне негiзделедi.
Факторинг шарты мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң
ерекше тәсiлi ретiнде қолданылуы мумкiн. Борышқорға ақшалай талабын клиент,
сонымен бiрге өзiнiң қаржы агентi алдындағы мiндеттемелерiн атқаруды
қамтамасыз ету мақсатында да беруi мумкiн (ҚР АК 729-б.). Мұндай
жағдайларда факторинг шарты ақшалай талапты берiп қаржыланды-рудың кәдiмгi
шартынан өз мазмұны бойынша ерекшеленуi мүмкiн және клиент пайдасына
төлемдi тоқтатуы немесе оның мөлшерiн шектеуi мүмкiн.
Шарттық факторингтiң нысаны. Факторинг шарты жазбаша нысанда
жасалуы мүмкiн. Талап етудi беру нысанына қойылатын талаптар сақталуға тиiс
(346-бап). Бұл талап етудi беру жузеге асатын мәмiле қандай жазбаша нысанда
жасалғанына қарай факторинг шартының нысаны тиiсiнше болуға тиiс дегендi
бiлдiредi. Мемлекеттiк тiркеудi қажет ететiн мәмiле бойынша талап етудi
беру осы мәмiленi тiркеу ушiн белгiленген тәртiпте тiркелуге тиiс. Бағалы
ордерлiк қағаз бойынша талап ету берiлген кезде клиентпен индоссамент
жузеге асырылуға тиiс.
Факторинг шартының элементтерi. Ақшалай талапты берiп
қаржыландыру шарты аясында жузеге асырылатын қызмет банкiлiк операциялар
қатарына жатады. Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметi туралы” Заңының 30-бабына сәйкес факторингтiк
операция: тауарлар (қызмет көрсету, жұмыс) сатып алушысынан төлемдi талап
ету құқығын төлемеу қаупiнен бiрге алу банктермен, Қазақстан Республикасын
Ұлттық банкiнiң Ұлттық банкiнiң лицензиясы болған кезде, жузеге асырылады.
Аталған заңды актiнiң 5-бабының мағынасы бойынша факторингтiк операцияларды
ұлттыќ банктiң лицензиясы негiзiнде банкiлiк операциялардың жекелеген
турлерiн жургiзуге құқылы болатын заңды тұлғалар да жузеге асыра алады.
Жоғарыда келтiрiлген анықтамадан байқайтынымыз ақшалай талапты
берiп қаржыландыру шарты екi жақты болып табылады. Сонымен бiрге Азаматтық
кодекс нормалары фактормен борышқор қатынастарын да реттейдi. Олардың
қатынастары құқықтық қатынастар, фактор ушiн орын алған сингулярлык құқық
мирасқорлығы аясында қалыптасатынымен, олар клиент пен фактор, клиентпен
борышқор қатынастарының сипатынан туындайтын кейбiр ерекшелiкке ие болады.
Бұл жайлы кейiнiрек тоқталамыз.
Клиент пен борышқор ретiнде потенциалды турде азаматтық-құқықтық
мiндеттемелердiң, жеке сипатқа иелерiнен басқа, кез-келген қатысушылары
бола алады. Бiраќ бұл азаматтық-құқықтық институттың даму тарихы осы шарт
турiн, ең алдымен, коммерциялық айналым қатысушыларының қатынастарына
қолдануды қамтамасыз еттi.
Қаржыландыру жузеге асырылатын беру пәнi ретiнде төлем мерзiмi
келген ақшалай талап (мұндай талап қойылып келген талап деп аталады) та,
болашақта туындайтын ақша алу (келешектегi талап) құқығы да болуы мүмкiн.
Беру пәнi болып табылатын ақшалай талап клиенттiң қаржы агентiмен
жасасқан шартында қолданылып келген ақшалай талапты шарт жасалған кезде, ал
келешектегi талапты – ол туындаған кезден кешiктiрмей анықтауға
(теңестiруге) мумкiндiк беретiндей болып бегiленуге тиiс.
Қолданылып келген ақшалай талап шарт жасалған кезден бастап, егер
бұл шартпен оның қаржы агентiне өтудiң өзге сәтi көрсетiлмесе, қаржы
агентiне ауысты деп есептеледi. Егер келешектегi ақшалай талап берiлетiн
болса, ол (талап беру пәнi болып табылатын) ақшаны борышкерден алу құқығы
iс жузiнде пайда болғаннан кейiн қаржы агентiне ауысты деп есептеледi.
Кейбiр жағдайларда қаржы агентiнiң талап ету құқығы белгiлi бiр оқиғаға
байланыстырылуы мумкiн. Яғни талап етудi беру сондай оқиға туындағаннан
кейiн кушiне енедi.
Мұндай жағдайда ақшалай талапты берудi қосымша рәсiмдеу талап
етiлмейдi. Факторинг шарты пәнiнiң құрамдас бөлiгi болып клиент пайдасына
қаржы агентiмен жузеге асырылатын қаржыландыру табылады. Ол төлейтiн ақша
қаражаттары шарттың бағасы болады, сондай-ақ олар берiлетiн несиелердiң
мөлшерiн құрайтын болады. Бұл ақша сомалары шарт бойынша баға белгiлеудiң
жалпы ережелерiне сәйкес анықталуға тиiс және өз құрамында фактор
қызметтерiнiң нарықтық құнын да ескеруге тиiс. Қар-жыландыру (несиелеу)
мөлшерi кез келген жағдайда берiлетiн ақшалай талаптың сипаттамасына
(мөлшерiне) тiкелей тәуелдi болатынын атап өткен жөн болар.
Қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi. Факторинг шартына
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 239-347-баптарымен көзделген
талап етудi беру туралы жалпы ережелер қолданылады. Тараптарға тән құқықтар
мен мiндеттердiң ерекшелiктерi факторинг қатынастарын арнайы реттейтiн
нормалармен белгiленуi мүмкiн.
Осылайша, клиент бұл шартты оған тиесiлi талап етуге қатысты
борышқордың келiсiмiнсiз бекiтуге құқылы. Бұған қоса, ақшалай талапты салу
немесе оны шектеу туралы келiсiм болғанның өзiнде де жарамды деп танылады.
Клиент қаржы агентiне жарамды талапты беруге мiндеттi. Бiрақ ол
жаңа несие берушi алдында борышқор ушiн кепiлдеме берушi және кепiл болушы
болмаса, осы талапты борышқордың орындамағаны ушiн жауапты болмайды.
Егер клиент борышқормен бекiтiлген шарт бойынша өз мiндеттемесiн
бұзса және егер жағдайға (шарт жағдайларына) байланысты борышқор бұл соманы
тiкелей клиенттен өндiрiп алуға құқылы болса, клиент факторға төленген ақша
сомасын борышқорға қайтаруға мiндеттi.
Кез келген мiндеттемеде сияқты қаржы агентi оны тиiстi турде
атқаруға тиiс. Қаржы агентiнiң мiндеттеменi тиiстi турде атқаруы шартпен
көзделген көлемдегi ақшаны екiншi тараптың – клиенттiң басқаруына
(меншiгiне) өз уақытысында беруден көрiнiс табады. Жоғарыда атап
өтiлгендей, бұл шарттың мәнiсi белгiлi бiр шамада заем (несие)
қатынастарына жақын. Ерек-шелiгi – заемшының белгiлi бiр уақыттан кейiн тең
мөлшердегi ақша немесе сол тектегi және сападағы заттарды беру жөнiндегi
дәстүрлi мiндетi факторинг шартында кейбiр ерекшелiктi иеленуiнде. Оның
құрылымы клиентке (заемшының) аталған мiндетiн өз талабын берумен
алмастыруға мүмкiндiк бередi (ол ақшалай болуға тиiс). Бiрақ бұл клиенттiң
меншiгiне фактордың ақша беру мiндетiн өзгертпейдi.
Шартта фактор ақшалай талапты берудiң орнына талапты жузеге
асырумен байланысты барлық ауыртпалықтарды өзiне қабылдайтын агенттiк
келiсiм элементтерiнiң болуы клиент ушiн фактормен көрсетiлетiн
қаржыландыру мөлшерi берiлетiн ақшалай талап мөлшерiнен кем болуға тиiс
деген оның ойына суйенедi. Бұл фактор көрсеткен қызметтердi жанама турде
төлеу нысанына себепшi болады. Бiрақ фактордың осындай тектес қызметтердi
көрсетумен байланысты мамандандырылған кәсiпкерлiк қызметтi жузеге асыруы
оған белгiлi бiр қауiптердiң (тәуекелдiң) жуктелетiндiгiн бiлдiредi.
Мәселен, ақшалай тарапты берiп қаржыландыру шарты бойынша клиент
қаржыландыру одан осы талапты қаржы агентiнiң сатып алуы жолымен жузеге
асырылғанда, соңғысы борышқордан талапты орындау ушiн алатын барлық сомаға
құқықты иемденедi, бiрақ клиент өзi алған сома қаржы агентi клиентiне
төлеген сомадан аз болғаны ушiн қаржы агентi алдында жауап бермейдi.
Фактормен қызмет көрсетудiң элементтерi, оның мiндеттемелерi,
клиент ушiн бухгалтерлiк есеп жургiзу және беру пәнi болып табылатын
ақшалай талаптарға қатысты (ақшалай талаптар бойынша есептер беру)
құжаттарды көрсету, сондай-ақ клиентке осы талаптармен байланысты өзге де
қаржылық қызметтердi көрсетудi қамтуы мүмкiн екенiн айқын көрiнiс табады.
Заңнама факторингтi клиенттiң фактор алдындағы мiндеттемесiн
қамтамасыз ету құралы ретiнде қолдану мүмкiндiгiн ескере отырып, ақшалай
талапты қаржы агентiне беру клиенттiң қаржы агентi алдындағы өз
мiндеттемесiн атқаруды қамтамасыз ету тәсiлi ретiнде жузеге асырылған
жағдайларда тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң ерекшелiктерiн
анықтайды. Егер шартпен өзгеше көзделмесе, өзiне талап етудi беру есебiнен
өз мiндеттемесiн қанағаттандырған қаржы агентi клиентке есеп табыс етуге
және оған талапты берiп қамтамасыз етiлген клиент мiндеттемелерi сомасынан
асатын соманы беруге мiндеттi. Бiрақ бұл жағдайда клиент те өз
мiндеттемесiн сақтап қалады. Егер фактор оған клиенттiң талап етуiн беру
есебiнен оның мiндеттемесi бойынша толық қанағаттандырылуға қол жеткiзе
алмаса.
Жалпы ереже бойынша талап етудi одан әрi беруге тыйым салынады.
Талап етудi одан әрi беру құқығы шарттың өзiмен қаржы агентiне берiлуi
мүмкiн.
Борышқордың құқықтық жағдайы – ол талап етудi бергеннен кейiн қаржы
агентi (жаңа несие берушi) алдында мiндеттi тұлға болып табылатындығымен
сипатталады. Талап етудi берудiң басќа да жағдайлары сияқты оның басқа
тұлға алдындағы мiндеттерiнiң пайда болуы, туындауына өзiнiң ешқандай
қатысы болмайтын заңдық фактiге байланысты анықталады.
Қалай болғанның өзiнде де борышќор қаржы агентiне төлем жасауға
мiндеттi. Мiндеттеменi орындау шарты болып оған оның жаңа несие берушiсi
болып фактор табылатындығы туралы хабарламаны алуы табылады. Хабарлама
клиентпен не қаржы агентiмен жасалуға тиiс. Хабарлама жөнiндегi мiндет
факторинг шартымен клиент немесе фактордың бiр тарабына жуктелетiн болады.
Хабарламада орындалуға жататын ақшалай талап нақты белгiленуге және
төлем жургiзiлуi тиiс қаржы агентi көрсетiлуi керек.
Борышқор қаржы агентiнен оған ақшалай талапты беру шындығында орын
алғандығы туралы дәлелдеме берудi талап етуге құқылы. Дәлелдемелердi беру
мерзiмi қажеттi уақыт кезеңiмен қисынды турде анықталуға тиiс немесе
борышқор мен қаржы агентiнiң келiсiмiмен нақты анықталуы мүмкiн. Егер де
қаржы агентi бұл мiндеттеменi орындамаса, борышқор клиенттiң өзiне төлем
жургiзуге құқылы болады, яғни клиент алдында ол берген талап етудi атқаруға
құқылы.
Борышқордың қаржы агентi алдында ақшалай талапты орындауы оны
клиенттiң алдындағы тиiстi мiндеттемелерiнен босатады. Қаржы агентiмен
белгiленген мерзiмде оған талап етудi беру дәлелдемелерiн бермеу салдарынан
клиент (бастапқы несие берушi) пайдасына төлем жасаған борышқор қаржы
агентiнiң пайдасына төлем жургiзу мiндетiнен босатылуға тиiс.
Борышқорға тағы бiр құқық – қаржы агентiне қарсы талаптар қою
құқығы берiледi (талаптар ҚР АК 370-бабына сәйкес қойылуға тиiс). Бұл
талаптар борышқор мен клиент арасындағы қатынастардан құралады. Қарсы
талаптар қою шарты болып борышқор клиенттiң қаржы агентiмен факторинг
шартын бекiткенi туралы хабарламаны алған сәтiнде олардың борышқор мен
клиент шарттарына сәйкес болғандығы табылады. Борышқорға, клиентпен
қатынастарда болуына негiзделген, қаржы агентiне қарсы талап қою құқығын
беру оған оларды сөзсiз қанағаттандыру құқығын бермейдi. Егер бұл факторинг
шартымен көзделсе және клиент оны борышқордың талаптары бар екендiгi туралы
ескертсе, қаржы агентi бұл талаптарды қанағат-тандыруға тиiс. Егер клиент
борышқор алдында мiндеттемелердiң бар екендiгi туралы қаржы агентiн
ескертпесе, онда қаржы агентi борышқордың қарсы талаптарын
қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.
Талапты берудiң нәтижесiнде қаржы агентiне төленген соманы тiкелей
клиенттен талап етуге құқығы бар борышқор белгiлi бiр жағдайларда оларды
қайтаруды қаржы агентiнен талап ете алады. Бұл қаржы агентi клиент
алдындағы талаптың берiлуi бойынша оны қаржыландыруды жузеге асырудағы
мiндеттердi орындамағаны не борышқордың алдындағы талаптың берiлуiне
байланысты қаржыландыруға жататын мiндеттеменi клиенттiң бұзғандығын бiле
тұра қаржыландыруды жургiзгенi дәлелденген жағдайларда мүмкiн болады.
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына
жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
ҚР АК-сы 38-тарауында банкiтiк қызмет көрсету туралы жалпы
ережелер жинақталған. Бұл шарттың мәнiсi: Бiр тарап (банк) екiншi тараптың
(клиенттiң) тапсырмасы бойынша банктiк қызмет көрсетуге, ал клиент, егер
шартта өзгеше көзделмесе, осы көрсетiлген қызметке ақы төлеуге
мiндеттенедi. Осылайша, банктiк қызмет көрсету шарты, жалпы ереже бойынша,
консенсуалды және ақылы шарт болып табылады.
Бiздiң заңнама банктiк қызмет көрсетуге қатысты жалпы нормаларды
бекiте отырып алға қарай кезектi қадам жасады және осы бағытта ол кейбiр
көршiлес мемлекеттердiң азаматтық зањнамаларының алдында келедi. Мысалы,
мұндай нормалар Қырғыз Республикасының, Ресей Федерациясының азаматтық
кодекстерiнде жоқ. Болашақта аралас шарттардың жекелеген топтарын
қалыптастыру кезiнде әрқашан да олардың өздерiне тән белгiлерiн ажырата
отырып, жалпы турде азаматтық заңнамада бекiткен орынды болады. Бұл жалпы
құқықтық реттеу сапасына да оңды әсер етедi.
Банктiк қызмет көрсету шартын ажыратудың маңыздылығы – оны жузеге
асыру барысында банк пен шаруашылық жургiзушi субъектiлер арасындағы есеп
айырысу несие қатынастарының кем дегенде бiр қатысушысының өзара қарым-
қатынастарының мәселелерi шешiлетiндiгiнде. Осылайша, бұл шарттар есеп
айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары болып табылады және
бiрқатар жағдайларда оларды жузеге асырудың тiкелей тәртiбiн де анықтайды.
ҚР азаматтық кодексi банктiк қызмет көрсету шарттарының
төмендегiдей турлерiнiң тiзiмiн келтiредi: 1) Банктiк шот шарты; 2) ақша
аудару шарты; 3) банк салымы шарты, ол негiзiнен несиелiк қатынастарды
қамтамасыз ететiн болғандықтан жоғарыда қарастырылып өткен; 4) заңнамамен
немесе тараптар келiсiмiмен көзделген өзге де шарт турлерi. Өз
қаражаттарына меншiк құқығын жузеге асыру мүмкiндiгiн клиенттiң кедергiсiз
жузеге асыру кепiлдiгiн құрған жағдайда банк шоттағы ақшаны пайдалана алады
және төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттарды жузеге асыру барысында
несиелiк сипаттағы қатынастар пайда болады.
Есеп айырысу қызметтерiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д. А. Қонаев атындағы Университет
Азаматтық құқықтық пәндер кафедрасы
Кафедра
менгерушісі
з.ғ.к.,
доцент Жайлин
Ғабиден
Айнашевичпен
корғауға
жіберілген
_____________2006 ж.
Несие және есеп айырысу қатынастары тақырыптағы
диплом жұмысы.
Пікір айтушы:
Жетекші:
_________________________ Жайлин
Ғабиден Айнашевич
з.ғ.к., доцент
__________________2005 г.
_____________________
_______________________2005 г.
қолы
___________________________
қолы
ЗТ ЖБС- 04 студенті
Рамазанов Е.
Алматы
2006
Мазмұны
Кіріспе
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететің
құқықтық нысандар.
1. Заем шарты
2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг шарты)
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
2.2. Банктiк шот шарты
2.3. Ақша аудару туралы шарт
2.4. Банк салымы шарты
Қорытынды
Пайлаланған әдебиеттің тізімі
КІРІСПЕ
Ақылы шарттардың көбiсi бойынша затты бергенi, жұмысты атқарғаны,
қызмет көрсеткенi ушiн жауап ретiнде екiншi тараптың ақша төлеу жөнiндегi
мiндетi туындайды. Көп жағдайда олар жоғарыда аталған мақсаттарға немесе
несиелеу ушiн жеке, заңды тұлғалармен берiлетiн ақша қаражаттарын
ауыстырумен айналы-сатын банктер, арнайы коммерциялық ұйымдар арқылы жузеге
асырылады, кейбiр жағдайларда несиелеумен тiкелей банктер айналысады. Осы
кезде бiрқатар құқықтық қатынастар туындайды, оларды жалпы турде екi топќа
бөлуге болады: 1) есеп айырысу құқықтық қатынастары; 2) несиелiк құқықтық
қатынастар. Олар өзара тығыз байланысты, сатып алу-сату, мулiктi жалға алу,
мердiгерлiк, комиссия және т.б. шарттардан туындайтын басқа да ақша
мiндеттемелерiн жузеге асыру сияқты, екiншiден бiрiншiсiнсiз жузеге асыру
тәжiрибе жузiнде техникалық жағынан мүмкiн емес болады.
Егер есеп-айырысу қатынастарын (мiндеттемелерiн) сипат-тауға
талпынатын болсақ, онда оларға заңды және жеке тұлға-лардың банктiк шоттары
арқылы ақша қозғалысының процесiне себепшi болатын және оларды осы шоттарға
орналастыру (қаражаттарды сақтау) тәртiбiн реттейтiн құқықтық қатынастар
жататындығын атап өтуге болады.
Бұл құқықтық қатынастардың ерекшелiгi болып олардың жеке өзiндiк
экономикалық мазмұнға ие емес екендiгi және тек сол немесе өзге бiр
құқықтық қатынастарға қызмет көрсететiндiгi табылады. Олардың экономикалық
мазмұны туралы тек шартты турде есеп айырысу құқықтық қатынастарының өмiр
суруi мен жузеге асырылуы банктiк капиталдың қозғалысымен және оны
пайдаланумен тығыз байланысты екенiн еске ала отырып айтуға болады.
Олар қандай да бiр қосымша қатынастар (аксессуарлық мiндеттемелер)
нысанында құрастырылмайды, керiсiнше олар дербес құқықтық қатынастар
(мiндеттемелер) болып табылады. Бiр жағдайларда олар ақша операциялары ушiн
алғышарт ғана болады, мысалы, оған банктiк шот шарты жатады, ал басқа
жағдайларда есеп айырысу қатынастары бiр субъектiлерден екiншiлерiне сол
немесе өзге бiр негiздер бойынша, ақша қаражаттарын алмастыруға тiкелей
бағытталады, мұндай сеп айырысу құқықтық қатынастарына ақша аудару туралы
шарт жатады.
Қазiргi әлемде есеп айырысу қатынастарының маңызы өте үлкен болып
табылады. Қолма-қол ақшамен есеп айырысудың маңызы кәсiпкерлiк айналымда
және коммерциялық емес заңды тұлғалар арасындағы есеп айырысуда тәжiрибе
жузiнде жоққа шығарылуда. Уақыт пен тәжiрибе қолма-қол ақшасыз есеп
айырысудың қолайлы екенiн көрсеттi. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
пайдалануға заңды тұлғалар қаражаттарының қозға-лысын тiркеудiң, оларды
пайдалануға салықтық бақылау жасаудың қазiргi тәсiлдерi негiзделедi. Бұл
салада ақшалардың қолма-қол емес айналымын реттеумен байланысты көп
мөлшердегi императивтiк нормалардың да көзделгенiн атап өтуге болады.
Несиелiк құқықтық қатынастар нарық қатысушыларында айналымға
тусiретiн құжаттарға, ақшаларға, шикiзат мен мате-риалдарға деген тұрақты
қажеттiлiктiң болуымен байланысты туындайды. Екiншi жағынан, еркiн ақша
капиталы бар (мысалы банктер) субъектiлер де оны пайдалы мақсатқа
пайдалануға мүдделi. Нарық қатысушыларының осындай қажеттiлiктерiн жузеге
асыру ушiн заем (өзге де несиелеу бойынша) қатынастарының нысаны
қолданылады. Осылайша, несиелiк құқықтық қатынастардың есеп айырысу
құқықтық қатынастарынан өзiндiк ерекшелiктерi бар, олар, тектi белгiлермен
анықталатын ақшаларды немесе заттарды, кейiн қайтару шартымен, беруден
көрiнiс табады. Мұндай мiндеттемелердiң заңдық ерекшелiгi – жеке
белгiлермен анықталатын заттарға қатысты туындайтындарға қарағанда, олар
“тек жойылмайды” қағидасын қолданумен заттың белгiсi бойынша
құрастырылатындығында.
Несиелеу бірқатар турде жургiзiлуi мүмкiн. Ол орын алып отырған
құқықтық қарым-қатынас аясында жузеге асырылуы мумкiн, мысалы, несие берушi
борышқорға оның ақшалай немесе өзге мiндеттемесiн орындауды кейiнге қалдыру
мумкiндiгiн бергенде несиелеудiң мұндай нысаны коммерциялық несие атауына
ие болған. Кейбiр жағдайларда несие берушi борышқорға оның мiндеттемесiн
орындауға қажет қаражатты алдын ала берiп қояды, мысалы тауарларды кейiннен
оларды сатып алушыға беру мақсатымен сатып алу кезінде.
Басқа жағдайларда несиелеуге осы ушiн арнайы бекiтiлетiн шарт турi
берiледi. Оларға заем шарты, соның iшiнде банкiлiк заем (несие) шарты,
банкiлiк салым шарты жатады. Сонымен, несиелiк құқықтық қатынастарды несие
берушiнiң қайтарымды немесе уақытша негiзде қандай да бiр игiлiктi (ақша,
тектiк белгiлермен анықталатын заттар, мiндеттеменi орындау мерзiмiн
кейiнге қалдыру) борышқорға берумен байланысты қатынастар ретiнде
сипаттауға болады. Есеп айырысу құқықтық қатынастарына қарағанда, несиелiк
қатынастар ақшалай да, натуралды-заттық та сипатқа ие болуы мүмкiн.
Есеп айырысу несиелiк қатынастарды реттеудiң айқын ерекшелiгi бар. Ол
мемлекеттiң экономиканың осы маңызды аясын бақылаусыз қалдырмайтындығына
және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкiнiң көмегiмен бiртұтас ақша-несие
саясатын жургiзетiндiгiне негiзделедi. Осыған орай есеп айырысу және
несиелiк құқықтық қатынастарды реттеу тек қана азаматтық құқық нормаларымен
жузеге асырылады. Мұны бiз жоғарыда да атап өткенбiз.
Бұл реттеушiлiк, сондай-ақ, мемлекеттiң ақша және несие жуйесiнiң
қөрылымын, банкiлiк операциялардыњ жузеге асырылу тәртiбiн, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң белгiленген нормативтерi бұзылғанда
субъектiлердiң жауапкершiлiгiн анықтайтын нормалар әрекетiне де
негiзделген. Сол себептен есеп айырысу-несиелiк қатынастарды реттеу ушiн
әкiмшiлiк, қаржылық және басқа да құқық салаларының бiрқатар заңды актiлерi
қолданылады.
1 тарау. Несие қатынастарың жалпылама қамтамасыз ететін
құқықтық нысандар
1.1. Заем шарты
Заем шарты бойынша бiр тарап (заем берушi) басқа тараптың
(заемшының) меншiгiне (шаруашылық жургiзуiне, оралымды басқаруына) ақша
немесе тектiк белгiлермен айқындалған заттарды бередi (беруге
мiндеттенедi), ал заемшы заем берушiге дәл осындай ақша сомасын немесе осы
тектегi және сападағы заттардың тең мөлшерiн уақытында қайтаруға
мiндеттенедi.
Заем шарты реалды шарт болып табылады, заңнамамен көзделген
жағдайларда, ол консенсуалды болуы мумкiн. Реалды заем шарты ақша немесе
заттарды беру туралы келiсiмге қол жеткiзiлген сәттен бастап бекiтiлдi деп
саналады (заңнамада мәндi жағдайдың не болып табылатындығы туралы арнайы
жағдайлар жоқ, бiрақ, Азаматтық кодекс нормаларының мәнiсi бойынша, бәрiнен
де бұрын оған оның пәнi туралы жағдай жатады). Егер шарт тараптардың алдын
ала келiсiмiне негiзделсе, онда ол консенсуалды болып табылады.
Реалды заем шарты көп жағдайда бiр жақты болып табылады, өиткенi
заем берушi ақша немесе заттарды бергеннен кейiн мiндеттi тарап болып
заемшы ғана табылады, ал заем берушiде оған талап қою құқығы ғана болады.
ҚР Азаматтық кодексiнiң 717-бабының 2-бөлiгiне сәйкес ақша мен заттарды
бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) беру жузеге асқанда да шарттың бiр-жақты сипаты
сақталады. Заемшының ақша немесе заттардың белгiлi бiр мөлшерiн тиiстi
мерзiмдерде қайтару мiндетiмен қатар заем берушiде ақша немесе заттарды
одан әрi беру жөнiндегi мiндетi де болады. Осылайша, екi тарап бiр-бiрiне
қатысты талаптар қоя алатын болады, бiрақ олар қарама-қарсы бағытталған
сипатқа ие емес. Ақшаны (заттарды) бөлiп-бөлiп берудегi заем шарты реалды
шарт болып табылады, өйткенi, ол ақшаның (заттардың) бiрiншi бөлiгiн берген
сәттен бастап жасалды деп есептеледi.
Егер заңды актiлермен немесе шартпен өзгеше көзделмесе заем шарты
ақылы болып табылады. Заем шартының ақылы екендiгi туралы жалпы ереже ҚР
Азаматтық кодексiнiң 718-бабының 1-тармағында белгiленген. Бұрын егер
сыйақыға деген құқық шартпен тiкелей көзделмесе, азаматтар арасындағы заем
шарты ақысыз деп қабылданатын. Азаматтық кодекстiң жаңа редакциясына сәйкес
жалпы ереже бойынша ақысыз болып заттар берiлетiн заем шарты табылады (ҚР
АК-ң 718-бабының 2-тармағы). Мұндай шартта оның ақылығы ескерiлетiнi аз
болғандай, сыйақының мөлшерi мен нысаны (заттай немесе ақшалай да
ескертiлуге тиiс.
Заем шартының нысаны. Заем шарты ҚР Азаматтық кодексiнiң 151, 152-
шарты заемшының облигациясы, қол хаты немесе оған заем берушiнiң белгiлi
бiр соманы немесе заттардың белгiлi бiр мөлшерiн бергендiгiн куәландыратын
өзге де құжат болған жағдайда да тиiстi жазбаша нысанда жасалды деп
есептеледi (ҚР АК-ң 716-бабының 2-т.). Мәселенi осылай шешу заемшының
мiндетi кұрделi құралымды сипатқа ие емес екендiгiнен және заемдық
мiндеттемеге кез келген бiржақты ақшалай мiндеттеме айнала алатындығымен
байланысты. Сонымен қатар заем жағдайлары туындаған сот талқылауы барысында
одан әрi нақтылануға тиiс болады.
Заем шартының элементтерi. Заем шартының тараптары – заем берушi
мен заемшы болып азаматтық құқықтың кез келген субъектiлерi шыға алады.
Жеке тұлғалар әрекет қабiлеттiлiктiң тиiстi көлемiн иеленбеу себебiне
байланысты заем шартының қатысушылары бола алмайды. Осы айтылған сөз құқық
қабiлеттiлiгi арнайы сипатқа ие болатын заңды тұлғаларға да қатысты.
Олар заем берушiлер болып тек олардың жарғысында көзделген жағдайларда не
осы заңды тұлға мулкiнiң меншiк иесiнiң нақты рұқсатымен ғана бола алады.
Олар ақшаны өздерiнiң жарғылық қызметiн немесе оларға заңмен рұқсат етiлген
кәсiпкерлiк қызметтi қаржыландыру ушiн қарызға ала алады. Бiрақ
мемлекеттiк мекемелер ушiн елеулi шектеулер көзделген, шарт бағасын төлеу
ушiн кейiнге қалдыру немесе бөлiп-бөлiп төлеуден басқа олар заем
қаражаттарын тарта алмайды (өйткенi олар тек қана бюджет қаражаты есебiнен
қаржыландырылады). Жоғарыда атап өтiлгендей бұл өз алдына дербес сатып алу-
сату шартының, басқа шарттардың аясында жузеге асырылады, ал шарт бойынша
төлем жургiзудi кейiнге қалдыру немесе бөлiп-бөлiп төлеудi көздейтiн
жағдайлардың өзi тиiстi шарттардың кәдiмгi жағдайларына жатады.
Заңды тұлғалар мен азаматтарға кәсiпкерлiк қызмет ретiнде
азаматтардан заем турiнде ақша тартуға тиым салынады (КР АК-ң 715-б. 3т.).
Сондай-ақ олар банкiлiк заем шарттары бойынша заем берушi ретiнде болуға
құқылы емес.
Заем шартының нысанасы. Заем шартының пәнi болып тектiк
белгiлермен анықталатын ақша немесе заттар табылады. Мулiктiк құқықтар заем
шартының нысанасы бола алмайды. Қазақстан Республикасының “Төлемдер және
ақша аударулары туралы” заңы қолма-қол емес ақша қаражаттары” тусiнiгiн
кеңiнен пайдаланады, олар азаматтық құқықтың дербес объектiсi болып
табылмайды, өйткенi олар банктен ақша (ақша бiрлiктерiн) алуға
мiндеттемелiк құқықты ғана сипаттайды. Сондықтан қолма-қол және қолма-қол
емес ақшаларды шарттардың объектiсi ретiнде бөлiп қарастырудың ешқандай
тәжiрибелiк маңызы жоқ. Заем шартының нысанасы ретiнде толық көлемде шетел
валютасы бола алмайды. Себебі Қазақстаң Республикасының аумағында ақшалай
міндеттеме жалпы тәртіп бойынша тенгеде болады.
Заем шартының мазмұны. ҚР АК заем пәнiн беру тәртiбiн реттейдi.
Заем пәнiн беру мерзiмдерi, мөлшерi, жағдайлары шартта анықталады. Егер
шартпен өзгеше көзделмесе, заем пәнi оны заемшыға беру немесе оның банкiлiк
шотына ақша аударған сәтте берiлдi деп есептеледi. Заемшы заем алудан бас
тартуға құқылы, бұл туралы ол заем берушiнi оны берудiң шартпен белгiленген
мерзiмiне дейiн толығымен немесе iшiнара хабар-ландыруға тиiс. Заемшының
бас тарту құқығына тiкелей заңнамада немесе шартта көрсету арқылы тыйым
салыну мүмкiн. Тектiк белгiлермен анықталатын заттарды беру жөнiндегi заем
берушiнiң мiндетiн анықтайтын азаматтық кодекстегi норма жаңа норма болып
табылады. Оларды беру сатып алу-сату шарттары бойынша заттарды сатушылармен
беру жағдайы ушiн белгiленген, саны, сапасы, ыдысы мен буып-түйiлуi бойынша
көзделген талаптарды сақтаумен жузеге асырылуға тиiс.
Жалпы ереже бойынша заем нысанасы болады. Бұл орынды, өйткенi
заемшы заем пәнiн өз меншiгiне алады және оған оның кездейсоқ жойылуының
барлық қауiптерi жуктеледi. Сол себептi заемшы алған заем пәнiн өз қалауы
бойынша пайдалануға құқылы. Кейбiр жағдайларда заем берудiң ерекше
жағдайларына байланысты, мысалы, егер заем ерекшелiк (заемшының қаражатқа
деген аса қажеттiлiгiне байланысты т.с.с.) ретiнде берiлген болса, заем
берушi қарызға алынған соманы қайтаруды шынайы түрде қамтамасыз ете алатын
жағдайларды заемшының сақтауына мүдделi болуы мүмкiн. Аталған ұқсас
себептердiң салдарынан заем оны нысаналы пайдалану шартымен берiлуi мүмкiн
(ҚР АК 720-б. 2-т.). Нысаналы заем берген заем берушi заемның нысаналы
пайдаланылуын бақылауға құқық алады. Заемшыға заем берушiнiң осындай
бақылауды жузеге асыру мумкiндiгiн қамтамасыз ету мiндетi жуктеледi. Егер
заемшы заем пәнiн нысаналы пайдалану жөнiндегi, сондай-ақ оған заем
берушiнiң бақылау жасауын қамтамасыз ету жөнiндегi мiндетiн орындамаса,
онда заем берушi шарттан бас тартуға және заем пәнiнiң берiлмеген бөлiгiн
бермеуге құқылы. Сондай-ақ ол заемшыдан заем пәнiн және ол бойынша сыйақыны
мерзiмiнен бұрын қайтаруды талап етуге құқылы.
Заемшыға заем пәнiн қайтару және сыйақы төлеу жөнiндегi өз мiндетiн
орындауыды қамтамасыз ету мiндетi жуктелуi мүмкiн. Қамтамасыз ету тәсiлдерi
басқа мiндеттемелердi орындауды қамтамасыз ету ушiн қолданылатын тәсiлдер
сияқты. Тусiндiрiле алатын себептерге байланысты мiндеттеменi орындаудың
кепiлпұл сияқты тәсiлi ќолданыла алмайды, жалпы, ол реалды шарттар бойынша
мiндеттемелердiң орындалуын қамта-масыз ету ушiн қолданылуға жатпайды.
Негiзiнен тәжiрибеде мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң кепiл
сияќты тәсiлi қолданылады. Заем берушiге, сондай-ақ, заемның қамтамасыз
етiлуiне бақылау жасау мүмкiндiгi де берiледi, егер заңды актiлермен немесе
шартпен өзгеше белгiленбесе. Бақылау заемшының жалпы мiндеттемесiн
орындауға қамтамасыз етудi қолдануға да және қамтамасыз етудiң тиiстi
тәсiлiн қолдануға да жузеге асырылуы мүмкiн.
Заемшы қарызды қайтару бойынша өз мiндетiн өзiнiң орындамау қаупiн
сақтандыруға құқылы. Қазiргi кезеңде сақтандыру бiрқатар мiндеттемелердiң
орындалуын қамтамасыз етудiң тиiмдi тәсiлiне айналып отыр (жоңарыда рента
төлеудi қамтамасыз ету ушiн сақтандыруды қолдану туралы айтылған болатын),
алайда таза заңдық мағынада ол мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз ету
тәсiлiне жатпайды.
Заемшы заем пәнiн қайтаруды және сыйақы төлеудi қамтамасыз ету
жөнiндегi мiндетiн орындамаған кезде, сондай-ақ заем берушi жауап бермейтiн
мән-жайлар бойынша қамтамасыз етудi жоғалтқан немесе оның шарттарын
нашарлатқан жағдайда заем берушi шарттан бас тартуға құқылы.
Заем шартының негiзгi мазмұны: заемшының заем сомасын (тектiк
белгiлермен анықталған заттарды) қайтару мiндетi және тиiсiнше заем
берушiнiң оларды қайтаруды талап ету құқығы.
Заем пәнiн қайтару тәртiбi ҚР АК 722-бабымен реттелген. Қайтару
мерзiмi заем шартының мәндi жағдайларына жатпаса да оның өзiндiк маңызы
бар, заем шарты барлық жағдайларда дерлiк шарт пәнiн беру мерзiмiн көрсете
отырып жасалады, соған сәйкес қайтару мерзiмi де анықталады. Заем мерзiмi
көрсетiлмей берiлген кезде немесе оның мерзiмiн анықтау мүмкiн болмайтын
жағдайда ҚР АК-сы 722-бабының 1-тармағының ережесi қолданылады. 277-баптың
2-тармағына сәйкес орындалу мерзiмi талап ету сәтiмен анықталған
мiндеттеменi орындау ушiн жетi кундiк жеңiлдiк мерзiм белгiленгенi белгiлi.
Заем шарты ушiн осындай мерзiм отыз кундi құрайды, ол заем берушiнiң
қарызды қайтару туралы талапты қойған сәтiнен бастап есептеледi. Бұл
жеңiлдiк мерзiм орындалу мерзiмi талап ету сәтiмен анықталған шарттар
бойынша заем пәнiн қайтару кезiнде ғана емес, сонымен қатар заем берушiнiң
талап етуi бойынша заем пәнiн мерзiмiнен бұрын қайтарған жағдайларда да
қолданылады (ҚР АК 223-б.).
Сыйақы төлеу туралы шартсыз берiлген заем пәнi мерзiмiнен бұрын
қайтарылуы мүмкiн. Егер шартпен сыйақы төлеу көзделсе, онда бұл жағдайда
заем пәнiн қайтаруға заем берушiнiң алдын ала келiсiмi талап етiледi. Бұл
ҚР АК-сы 282-бабының 2-тармағында белгiленген ереженiң әрекет етуiмен
тусiндiрiледi. Соған сәйкес негiзгi қарызды өтеу мен сыйақы төлеу жөнiндегi
мiндеттемен қатар туындаған жағдайда бiрiншi кезек сыйақы төлеуге берiледi.
Әсiресе жоғарыда келтiрiлген жағдайда, заем пәнiн қайтару мерзiмi әлi
туындаѓан жоқ, сондықтан заем берушi қосымша пайда таба алады, яғни заем
пәнiн мерзiмiнен бұрын қайтару оның мүддесiне сай емес.
Заем пәнi оны заем берушiге берген немесе оның банктегi шотына
тиiстi ақша аударылған кезде қайтарылды деп есептеледi.
Заем пәнiн қайтару ерекше турдегi (ерекше болатын себебi –
әдеттегi баламалы мiндеттемедегi сияќты орындауды таңдау құқығы борышқорға
емес несие берушiге берiледi) баламалы мiндеттеменiң болуымен өзара
байланысты. Ақша заемы шарты бойынша заемшының мiндеттемесi тектiк
белгiлермен анықталған заттарды беру жолымен орындалуы мумкiн.
Егер заттар заемы шарты жасалса – борыш есебiн ақша берiлуi мумкiн.
Заттардың құны тараптардың келiсiмiмен анықталады (ҚР АК-сы 722-б, 2-т.).
Шартпен заем пәнiн бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) қайтару көзделгенде
борышқор заем пәнiнiң кезектi бөлiгiн қайтару ушiн белгiленген мерзiмдi
бұзған жағдайда заем берушiде заем пәнiн тиесiлi сыйақымен бiрге мерзiмiнен
бұрын қайтаруды талап ету құқықы пайда болады.
Заемшының заем берушiге сыйақы төлеу жөнiндегi мiндетi туралы
жоғарыда атап өткенбiз. Сыйақыны төлеу тәртiбi мен мерзiмi оның мөлшерi мен
нысаны сияқты заем шартымен белгiленедi.
Егер сыйақыны төлеу тәртiбi мен мерзiмдерi шартпен белгiленбесе, онда
ол ай сайын төленедi. Егер заемшы заем пәнiн қайтару бойынша мiндетiн
орындауды кешiктiрсе, онда сыйақы кешiктiрiлген уақыт iшiнде есептелiп
төленедi (заем пәнiн пайдаланған бүкiл кезеңге төленедi ҚР АК 718 б. 3-т.).
Заем шартының жазбаша нысанда бекiтiлуi заем берушi заемшыға шарт
бойынша талап етiлетiн орындауды iс жузiнде бермейтiн жағдай қалыптасуы
мүмкiн екенiне кепiлдiк бере алмайды. Осыған байланысты даулар сот
тәжiрибесiнде жиi кездеседi. Әрине, заемшының мүддесiн қалай да қорғау
қажет, сондықтан оған заем шартын оның валютасыздығы бойынша даулау құқығы
берiлген. Бұл кейiнгi уаќыттың тапқырлығы емес, өйткенi осындай даулау
мүмкiндiгi рим құқығында да мойындалған. Заемшы заем шартын заем берушiден
өзiнiң заем пәнiн iс жузiнде алмағандығына немесе шартта көрсетiлгеннен аз
мөлшерде алғандығына суйене отырып даулауға құқылы. Дәлелдеу мiндетi бұл
жағдайда заемшыға жуктеледi. Егер заңнамаға сәйкес заем мәмiлесiнiң жазбаша
нысаны талап етiлсе және ол сақталмаса, онда оны куәгерлiк көрсетулер
арқылы даулауға жол берiлмейдi. Бұған шарттың алдау, куш қолдану, қорқыту,
тараптар өкiлдерiнiң қаскунемдiк келiсiмi немесе ауыр мән-жайлар тоғысуының
ықпалымен жасалған жағдайлар қосылмайды.
Заем шартының турлерi. Жоғарыда аталған нысаналы заем шартынан
басқа Азаматтық кодекспен оның банк заемы шарты және мемлекеттiк заем шарты
сияқты турлерi көрсетiлген.
Банк заемы шарты бұрын банкiлiк ссуда (несиелiк шарт) шарты деп
аталатын. ҚР АК-сi бұл шартты дербес шарт турi ретiнде топтастыру
талпынысынан бас тартты. Банкiлiк заемға жалпы заем шартына қатысты
ережелерде, бiраќ ҚР АК-сы 228-бабында көзделген ерекшелiктердi ескере
отырып қолданылады. Е.Б.Осипов орынды атап өткендей, бұрын несиелiк шарттың
дербестiгiн жақтаған авторлар банктң бiр уақытта мемлекеттiк басқару органы
және шаруашылық субъетiсi ретiндегi ерекше рөлiне суйенген. Ал, ендi
банктер бұл оларға көптеген арнайы талаптар қойылатынына қарамастан,
кәсiпкерлiк қызметтiң субъектiлерi, бұл банк заемы шарты ушiн белгiленген
талаптарда ескерiледi. Сондықтан оған толық көлемде азаматтық-құқықтық
реттеу қолданылады (бұл жерде банкiлiк заем қатынастары банктер мен
клиенттер арасындағы қатынастарға жататынын ескеру қажет және сол себептен
оларды реттеуде банкiлiк заңнама алдындағы басымдық азаматтық-құқықтық
реттеуге берiледi ҚР АК-сы 3-бабы 3-т.).
Банкiлiк несие шарты қазiргi таңда зор маңызға ие. Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкiнiң 2001 жылға ақша несие саясатының негiзгi
бағыттарының мәтiнiнен туындайтындай ол жургiзiп отырған және нәтижесiнде
екiншi деңгейлi банктермен жузеге асатын несие саясаты экономиканың нақты
секторын дамыту ушiн жағдайлар қалыптастыруға бағытталған. Қазiрдiң өзiнде
осы бағытта елеулi жетiстiктерге қол жеткiзiлдi. Мәселен, банктердiң
қаржылық қорының қарқынды көтерiлуiне байланысты олардың несиелiк
белсендiлiгi де артты – 2005 жылы экономикаға несиелердiң көлемi 85,6%-ға
өстi және жылдың соңында 276,2 млрд теңгенi, яғни 1,9 млрд АҚШ долларынан
артық соманы құрады. Осы тенденцияның қазiр де сақталатынын айтуға болады.
Қазақстан Республикасының “Банктер және банк қызметi туралы” заңы
“ссудалыќ операция” тұжырымын сақтап қалған “ссудалыќ операция болып
банктiң басқа тұлғаларға мерзiмдiлiк, қайтарымдылық және ақылылық
шарттарымен ақша беруi табылады” (“Қазақстан Республикасындағы банктер және
банк қызметi туралы” заңның 34-бабының 1-т.). Ссудалық операциялар банктiң
директорлар кеңесiмен немесе акционерлердiң жалпы жиналысымен бекiтiлетiн,
оның iшкi несие саясаты туралы Ережелерiне сәйкес жузеге асырылады. Мұндай
құжат iшкi маңызға ие болатынына қарамастан, ол тиiстi сол немесе өзге
банкпен бекiтiлетiн заем шартының мазмұнына да ықпал етедi және бұл жерде
теңестiрушi фактор болып бiрiншi кезекте несиелеудiң белгiленген орта
нарықтық намалары табылады.
Банк заемы шарты бойынша заем берушi заемшыға қарызға ақша беруге
мiндеттенедi. Осылайша, кәдiмгi заем шартына қарағанда, банк заемы шарты
консенсуалды болып табылады. Сонымен бiрге, заем пәнiн заемшының меншiгiне,
шаруашылық жургiзуiне немесе оралымды басқаруына беру жузеге асырылатын
жағдайлар осы жағдайда да сақталады, яғни банк заемы шартының мазмұнында
тупкiлiктi айырмашылық жоқ.
Заем қатынастарының табиғаты бәрiнен де бұрын реалды шарттарға
бейiмделгенiн ескере отырып, заем шартының мәселелерi қарастырылған
жұмыстардың авторлары әртүрлi көзқарастар бiлдiрген болатын. Мәселен,
Л.А.Новоселова несие шартын екi турде – “классикалық” реалды заем турiнде
және алдын ала шарт пен заемныә элементтерi бар ерекше өз алдына дербес
консенсуалды шарт ретiнде қарастыруды ұсынған.
Е.Б.Осипов банк өзiне белгiлi бiр нысанда және белгiлi бiр
жағдайларда несие беру мiндеттемесiн алатын несие шарты, осы позицияның
кейбiр жақтастарының пiкiрi бойынша, заем шартына алдын ала шарт болып
табылады деген позицияны ең дұрысы деп санайды. Бiздiң ойымызша осындай
аралық позициялардың болуы азаматтық құқықтық сол кезеңде, қазiргi кезеңде
де, қалыптасқан көзқарастар туралы тубегейлi қайта ойлану жағдайын бастан
өткiзген және өткiзiп отырғанымен байланысты. Бұдан әрi, банк заемы
шартының консансуалды сипатының мүмкiндiгiне сiлтеме жасаумен ғана
шектелуге болар деп ойлаймыз.
Банк заемы шарты, жоғарыда атап өтiлгендей, заем шартының бұл турiн
өз алдына жеке қарастыруға себеп болатын, басқа да ерекшелiктерге ие:
-заем берушi ретiнде заем беруге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң
лицензиясы бар банк немесе өзге де заңды тұлға бола алады. Басқа заңды және
жеке тұлғалар тек кәдiмгi заем шарттарын ғана жасай алады.
- банк заемының пәнi болып алдағы уақытта (банк заемының консенсуалды
шарты) және тiкелей шарт бекiту сәтiнде берiле алатын ақша табылады;
банк заемы шарты жазбаша нысанда жасалуға тиiс;
- банк заемы шартының жазбаша нысанын сақтамау оның жарамсыздығына әкеп
соғады;
-жалпы, сыйақы (мүдде) мен комиссия ставкалары, сондай-ақ банкiлiк қызмет
көрсеткенi ушiн тарифтер банктердiң өздерiмен дербес белгiленедi. Заемды
мемлекеттiк банктер берген немесе ол мемлекеттiң ақша қорларының есебiнен
берiлген жағдайда заем берудiң тәртiбi мен шарттары заң актiлерiмен және
уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың актiлерiмен реттелуi мүмкiн. Бұл жағдайда
заем беру заем берушiнiң мiндетi болып табылады, ал оның жасасқан шарты
заңнамада немесе уәкiлеттi мемлекеттiк органдардың актiлерiнде белгiленген
мiндеттi ережелерге сәйкес болуѓа тиiс;
-банк заемы шарты бойынша заемшының мiндеттемелерi банктiң ақшалай қарыз
есебiне заттарды қабылдау жолымен тоқтатылуы мүмкiн емес.
Банк заемының қайтарылу шарты заемшы мiндеттемесiн орындауды
қамтамасыз етудiң мiндеттiлiк дәрежесi кәдiмгi заем шарттарына қарағанда
елеулi түрде артық екенiн бiлдiредi.
Банк мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң айып төлеу,
кепiл, кепiлдiк, кепiл болушылық сияқты басқа да тиiстi тәсiлдерiн таңдап,
өз келiсiмiн бередi. Жоғары несие қабiлеттiлiгi мен клиенттiң сенiмдiлiгi
жағдайында ғана банк несиенi қамтамасыз етусiз беру туралы шешiм қабылдауға
құқылы. Мұндай несие бланктiк деп аталады (“Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметi туралы” Заңның 35-б.).
Банк бiр заемшыға, банктiк операциялардың жекелеген турлерiн
жузеге асыратын банктер мен ұйымдардан осы заемшы алған заем қаражаттарының
көлемiн есептемегенде, оның активтерiнiң орташа жылдық құнынан асатын жалпы
сомадағы бланкiлiк несие беруге құқылы емес.
Ендi мемлекеттiк заем шартын қарастырайық. ҚР Ак-сы 726-бабына
сәйкес мемлекеттiк заем шарты бойынша заемшы – мемлекет, ал заем берушi –
азамат немесе заңды тұлға болады
Мемлекеттiк заем шарты нысаналы сипатқа ие. Мемлекеттiк заем алудың
мақсаттары заңнамамен немесе құзiреттi мемлекеттiк органмен анықталады.
Қазақстан Республикасының Ұкiметiмен заем алу республикалық бюджеттiң
тапшылығын қаржыландыру мақсатында жузеге асырылады. Ұлттық банкпен заем
алу Қазақстан Республикасының төлем балансын қолдау және Ұлттық банктiң
алтын валюталық активтерiн толықтыру мақсаттарында, сондай-ақ, Қазақстан
Республикасында өткiзiлетiн ақша-несие саясатымен анықталатын басқа да
мақсаттар ушiн жузеге асырылады.
Жергiлiктi атқарушы органдардың заем алуы аймақтық инвестициялық
бағдарламаларды қаржыландырумен байланысты жергiлiктi бюджеттiң тапшылығын
жабу мақсаттарында жузеге асырылады.
Заңнамада мемлекеттiк заемдар ушiн шарт еркiңдiгi сақталатындығы
арнайы ескертiлген. Мемлекеттiк заемдар ерiктi болып табылады. Сол себептi
Мемлекеттiк заем қатынастарына субъектiлердi тарту тәсiлдерi болып оларға
пайдалы жағдайлар белгiлеу және қарызды қайтарудың жоғары дәрежеде
кепiлденуi табылады.
Мемлекеттiк заем шарты заем берушiнiң шығарылған мемлекеттiк
облигацияларды, сондай-ақ заем берушiнiң заемшыдан одан қарызға берiлген
ақшаны немесе заем талаптарына байланысты өзге де мулiктiк баламаны,
белгiленген сыйақыны немесе өзге де мулiктiк құқықтарды (осы заемды
айналымға шығару шарттарымен) шартта көзделген мерзiмде алу құқығын
куәландыратын басқа да мемлекеттiк бағалы қағаздарды (құжаттық немесе
құжаттық емес) алу жолымен жасалады. Мемлекеттiк бағалы қағаздар
(мемлекеттiк заем шарттары) әрекет ету мерзiмi бойынша уш турге бөлiнедi. 1
жылѓа дейiн айналымда журетiн бағалы қағаздар қысқа мерзiмдi, 1 жылдан 10
жылѓа дейiн орта мерзiмдi, 10 жылдан артық уақыт айналымда журетiн бағалы
қағаздар ұзақ мерзiмдi шарттары басымды турде қолданылады.
Бұдан басқа, бағалы қағаздардың эмиссиясынсыз заемның жекелеген
шарттары да бекiтiлуi мүмкiн. Қазақстан Республикасы Ұкiметiнiң шешiмi
негiзiнде әрбiр жеке шарт (келiсiм) немесе мемлекеттiк бағалы қағаздар турi
бойынша заемдарды тiкелей тарту Қазақстан Республикасының қаржы
министрлiгiмен жузеге асырылады. Қазақстан Республикасының мемлекет-тiк
бағалы қағаздарының эмитентi болып қаржы министрлiгi де табылады. Заемшы
мемлекет өз мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк қазына мулкiмен жауап
бередi. Ұкiмет мiндеттемелерi де Қазақстан Республикасының республикалық
бюджет қаражатымен қамтамасыз етiледi. Ұлттық банктiк мiндеттемелерi – оның
басқаруындағы барлық активтермен қамтамасыз етiледi. Жергiлiктi атқарушы
органдардың мiндеттемелерi оларға меншiк құқығы негiзiнде тиесiлi мулiкпен,
қаржы қорларымен және басқа да активтермен қамтамасыз етiледi.
Мемлекеттiк заемнан Қазақстан Республикасының резиденттерiмен
жузеге асырылатын және Қазақстан Республикасының мемлекеттiк
кепiлдiктерiмен қамтамасыз етiлетiн мемлекеттiк емес заемдарды ажыратқан
жөн.
Заем шарттары бойынша жауапкершiлiк заңнамаға және шарт
жағдайларына сәйкес анықталады. ҚР Азаматтық кодексiнiң 353-бабына сәйкес
ақшалай мiндеттеменi орындамағаны ушiн жауапкершiлiк айтарлықтай маңызға
ие.
2. Ақшалай талапты берiп қаржыландыру
(факторинг шарты)
Факторинг шарты екi турлi қасиетке ие, оның мазмұны цессия
(талап етудi беру) сияқты мiндеттемедегi адамдардың ауыстырылу нысанын
еске салады. Екiншi жағынан, онда агенттiң арнайы сипаттағы қызметтердi
көрсетуiмен сипатталатын агенттiк келiсiмнiң де элементтерi бар.
Факторингтiң мәнiсi – қаржылық немесе өзге ұйымның (фактор) тауар
сатушысын сатып алу бағасын алудан босату арқылы оныњ жағдайын елеулi
турде жақсартуында болып табылады. Сатушы бұл кезде оныњ кәсiби құзiрет
аясымен қамтылатын функцияларды ғана атқарады, ол тауарлар мен құжаттарды
жөнелтудi және т.б. жузеге асырады.
Факторинг экспорттық-импорттық операциялар аясында кеңiнен
қолданылады. Мұнда субъектiлердi мемлекеттiк заем қатынастарына тартудың
тiкелей және жанама факторларын ажыратады.
Тiкелей факторинг кезiнде бiр ғана қаржы агентi болады: ол
экспортердiң (сатушының) елiнде факторинг туралы келiсiмдi экспортермен
бекiткен экспорт бойынша қаржы агентi. Жанама факторинг кезiнде екi қаржы
агентi болады: экспорт бойынша қаржы агентi және импортер (сатып алушы)
елiндегi импорт бойынша қаржы агентi. Жанама факторинг кезiнде сатушының
факторинг туралы келiсiмi белгiлi болған шетелдiк сатып алушы төлемдi өз
елiнде жузеге асырады. Импорт бойынша қаржы агентi экспорт бойынша қаржы
агентiне төлемдi сатушы елiнде төлейдi, ол алынған соманы экспортерға
бередi. Экспортер мен импорт бойынша қаржы агентi арасында шарттық
қатынастар болмайды. Жанама факторингтiң артықшылығы – қаржылық ұйымдардың
әрқайсысының, яғни экспорт бойынша қаржы агентiнiң және импорт бойынша
қаржы агентiнiң, жергiлiктi клиентпен iскерлiк қатынаста болуында.
Сондықтан, халықаралық жеке құқықтық сипатқа ие емес факторингтiң азаматтық-
құқықтық қатынастары туындайды. Факторингтiң құқықтық нысандары ретiнде
ашылған және ашылмаған факторинг ажыратылады.
Ақшалай талапты берiп қаржыландыру (факторинг) шарты бойынша бiр
тарап, қаржы агентi (фактор) ақшаны басқа тараптың, клиенттiң билiгiне
бередi немесе беруге мiндеттенедi, ал клиент қаржы агентiне клиенттiң
(несие берушiнiң) осы ушiншi тұлғамен (борышқормен) қатынастарынан
туындайтын өзiнiң ақшалай талабын қаржы агентiне бередi немесе беруге
мiндеттенедi.
Факторинг шарты екi жақты ақылы шарт. Факторинг шартының екi
жақтылығы кейiнiрек қарастырылатын, тиiстi құқықтар мен мiндеттердiң
шарттың екi тарабында да туындайтынынан көрiнедi, олар келтiрiлген
анықтамада ашылған осы шарттың негiзгi мазмұнымен қамтамасыз етiлген.
Факторинг шартының ақылылығы алдын ала келiсiлген соманы беруге
жауап ретiнде клиенттiң факторға мулiктiк құқықты беруiнен көрiнедi.
Факторинг шарты реалды да, консенсуалды да сипатқа ие болуы мумкiн. Кейбiр
заем шарттарындағыдай ақшалай талапты берiп қаржыландыру шартының мақсатына
құқықтық маңыз берiлуi мумкiн. Жалпы ереже бойынша факторинг шартының
мақсаты маңызды болып табылмайды, тарап-тар көздейтiн мақсаттар айқын
болады, мәселен клиент шарт бойынша төлемдi өз уақытында және кепiлдi турде
алуды көздесе, фактор қандай да себептер бойынша берiлетiн мулiктiк
құқықтық өзiне өтуiне мудделi болады. Негiзiнен фактордың қызығушылығы
жузеге асырылатын ақшалай төлем сомасы мен өзiне өтетiн талаптың iс
жузiндегi құнындағы айырмашылықтан пайда табу мумкiндiгiне негiзделедi.
Факторинг шарты мiндеттемелердiң орындалуын қамтамасыз етудiң
ерекше тәсiлi ретiнде қолданылуы мумкiн. Борышқорға ақшалай талабын клиент,
сонымен бiрге өзiнiң қаржы агентi алдындағы мiндеттемелерiн атқаруды
қамтамасыз ету мақсатында да беруi мумкiн (ҚР АК 729-б.). Мұндай
жағдайларда факторинг шарты ақшалай талапты берiп қаржыланды-рудың кәдiмгi
шартынан өз мазмұны бойынша ерекшеленуi мүмкiн және клиент пайдасына
төлемдi тоқтатуы немесе оның мөлшерiн шектеуi мүмкiн.
Шарттық факторингтiң нысаны. Факторинг шарты жазбаша нысанда
жасалуы мүмкiн. Талап етудi беру нысанына қойылатын талаптар сақталуға тиiс
(346-бап). Бұл талап етудi беру жузеге асатын мәмiле қандай жазбаша нысанда
жасалғанына қарай факторинг шартының нысаны тиiсiнше болуға тиiс дегендi
бiлдiредi. Мемлекеттiк тiркеудi қажет ететiн мәмiле бойынша талап етудi
беру осы мәмiленi тiркеу ушiн белгiленген тәртiпте тiркелуге тиiс. Бағалы
ордерлiк қағаз бойынша талап ету берiлген кезде клиентпен индоссамент
жузеге асырылуға тиiс.
Факторинг шартының элементтерi. Ақшалай талапты берiп
қаржыландыру шарты аясында жузеге асырылатын қызмет банкiлiк операциялар
қатарына жатады. Қазақстан Республикасының “Қазақстан Республикасындағы
банктер және банк қызметi туралы” Заңының 30-бабына сәйкес факторингтiк
операция: тауарлар (қызмет көрсету, жұмыс) сатып алушысынан төлемдi талап
ету құқығын төлемеу қаупiнен бiрге алу банктермен, Қазақстан Республикасын
Ұлттық банкiнiң Ұлттық банкiнiң лицензиясы болған кезде, жузеге асырылады.
Аталған заңды актiнiң 5-бабының мағынасы бойынша факторингтiк операцияларды
ұлттыќ банктiң лицензиясы негiзiнде банкiлiк операциялардың жекелеген
турлерiн жургiзуге құқылы болатын заңды тұлғалар да жузеге асыра алады.
Жоғарыда келтiрiлген анықтамадан байқайтынымыз ақшалай талапты
берiп қаржыландыру шарты екi жақты болып табылады. Сонымен бiрге Азаматтық
кодекс нормалары фактормен борышқор қатынастарын да реттейдi. Олардың
қатынастары құқықтық қатынастар, фактор ушiн орын алған сингулярлык құқық
мирасқорлығы аясында қалыптасатынымен, олар клиент пен фактор, клиентпен
борышқор қатынастарының сипатынан туындайтын кейбiр ерекшелiкке ие болады.
Бұл жайлы кейiнiрек тоқталамыз.
Клиент пен борышқор ретiнде потенциалды турде азаматтық-құқықтық
мiндеттемелердiң, жеке сипатқа иелерiнен басқа, кез-келген қатысушылары
бола алады. Бiраќ бұл азаматтық-құқықтық институттың даму тарихы осы шарт
турiн, ең алдымен, коммерциялық айналым қатысушыларының қатынастарына
қолдануды қамтамасыз еттi.
Қаржыландыру жузеге асырылатын беру пәнi ретiнде төлем мерзiмi
келген ақшалай талап (мұндай талап қойылып келген талап деп аталады) та,
болашақта туындайтын ақша алу (келешектегi талап) құқығы да болуы мүмкiн.
Беру пәнi болып табылатын ақшалай талап клиенттiң қаржы агентiмен
жасасқан шартында қолданылып келген ақшалай талапты шарт жасалған кезде, ал
келешектегi талапты – ол туындаған кезден кешiктiрмей анықтауға
(теңестiруге) мумкiндiк беретiндей болып бегiленуге тиiс.
Қолданылып келген ақшалай талап шарт жасалған кезден бастап, егер
бұл шартпен оның қаржы агентiне өтудiң өзге сәтi көрсетiлмесе, қаржы
агентiне ауысты деп есептеледi. Егер келешектегi ақшалай талап берiлетiн
болса, ол (талап беру пәнi болып табылатын) ақшаны борышкерден алу құқығы
iс жузiнде пайда болғаннан кейiн қаржы агентiне ауысты деп есептеледi.
Кейбiр жағдайларда қаржы агентiнiң талап ету құқығы белгiлi бiр оқиғаға
байланыстырылуы мумкiн. Яғни талап етудi беру сондай оқиға туындағаннан
кейiн кушiне енедi.
Мұндай жағдайда ақшалай талапты берудi қосымша рәсiмдеу талап
етiлмейдi. Факторинг шарты пәнiнiң құрамдас бөлiгi болып клиент пайдасына
қаржы агентiмен жузеге асырылатын қаржыландыру табылады. Ол төлейтiн ақша
қаражаттары шарттың бағасы болады, сондай-ақ олар берiлетiн несиелердiң
мөлшерiн құрайтын болады. Бұл ақша сомалары шарт бойынша баға белгiлеудiң
жалпы ережелерiне сәйкес анықталуға тиiс және өз құрамында фактор
қызметтерiнiң нарықтық құнын да ескеруге тиiс. Қар-жыландыру (несиелеу)
мөлшерi кез келген жағдайда берiлетiн ақшалай талаптың сипаттамасына
(мөлшерiне) тiкелей тәуелдi болатынын атап өткен жөн болар.
Қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi. Факторинг шартына
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң 239-347-баптарымен көзделген
талап етудi беру туралы жалпы ережелер қолданылады. Тараптарға тән құқықтар
мен мiндеттердiң ерекшелiктерi факторинг қатынастарын арнайы реттейтiн
нормалармен белгiленуi мүмкiн.
Осылайша, клиент бұл шартты оған тиесiлi талап етуге қатысты
борышқордың келiсiмiнсiз бекiтуге құқылы. Бұған қоса, ақшалай талапты салу
немесе оны шектеу туралы келiсiм болғанның өзiнде де жарамды деп танылады.
Клиент қаржы агентiне жарамды талапты беруге мiндеттi. Бiрақ ол
жаңа несие берушi алдында борышқор ушiн кепiлдеме берушi және кепiл болушы
болмаса, осы талапты борышқордың орындамағаны ушiн жауапты болмайды.
Егер клиент борышқормен бекiтiлген шарт бойынша өз мiндеттемесiн
бұзса және егер жағдайға (шарт жағдайларына) байланысты борышқор бұл соманы
тiкелей клиенттен өндiрiп алуға құқылы болса, клиент факторға төленген ақша
сомасын борышқорға қайтаруға мiндеттi.
Кез келген мiндеттемеде сияқты қаржы агентi оны тиiстi турде
атқаруға тиiс. Қаржы агентiнiң мiндеттеменi тиiстi турде атқаруы шартпен
көзделген көлемдегi ақшаны екiншi тараптың – клиенттiң басқаруына
(меншiгiне) өз уақытысында беруден көрiнiс табады. Жоғарыда атап
өтiлгендей, бұл шарттың мәнiсi белгiлi бiр шамада заем (несие)
қатынастарына жақын. Ерек-шелiгi – заемшының белгiлi бiр уақыттан кейiн тең
мөлшердегi ақша немесе сол тектегi және сападағы заттарды беру жөнiндегi
дәстүрлi мiндетi факторинг шартында кейбiр ерекшелiктi иеленуiнде. Оның
құрылымы клиентке (заемшының) аталған мiндетiн өз талабын берумен
алмастыруға мүмкiндiк бередi (ол ақшалай болуға тиiс). Бiрақ бұл клиенттiң
меншiгiне фактордың ақша беру мiндетiн өзгертпейдi.
Шартта фактор ақшалай талапты берудiң орнына талапты жузеге
асырумен байланысты барлық ауыртпалықтарды өзiне қабылдайтын агенттiк
келiсiм элементтерiнiң болуы клиент ушiн фактормен көрсетiлетiн
қаржыландыру мөлшерi берiлетiн ақшалай талап мөлшерiнен кем болуға тиiс
деген оның ойына суйенедi. Бұл фактор көрсеткен қызметтердi жанама турде
төлеу нысанына себепшi болады. Бiрақ фактордың осындай тектес қызметтердi
көрсетумен байланысты мамандандырылған кәсiпкерлiк қызметтi жузеге асыруы
оған белгiлi бiр қауiптердiң (тәуекелдiң) жуктелетiндiгiн бiлдiредi.
Мәселен, ақшалай тарапты берiп қаржыландыру шарты бойынша клиент
қаржыландыру одан осы талапты қаржы агентiнiң сатып алуы жолымен жузеге
асырылғанда, соңғысы борышқордан талапты орындау ушiн алатын барлық сомаға
құқықты иемденедi, бiрақ клиент өзi алған сома қаржы агентi клиентiне
төлеген сомадан аз болғаны ушiн қаржы агентi алдында жауап бермейдi.
Фактормен қызмет көрсетудiң элементтерi, оның мiндеттемелерi,
клиент ушiн бухгалтерлiк есеп жургiзу және беру пәнi болып табылатын
ақшалай талаптарға қатысты (ақшалай талаптар бойынша есептер беру)
құжаттарды көрсету, сондай-ақ клиентке осы талаптармен байланысты өзге де
қаржылық қызметтердi көрсетудi қамтуы мүмкiн екенiн айқын көрiнiс табады.
Заңнама факторингтi клиенттiң фактор алдындағы мiндеттемесiн
қамтамасыз ету құралы ретiнде қолдану мүмкiндiгiн ескере отырып, ақшалай
талапты қаржы агентiне беру клиенттiң қаржы агентi алдындағы өз
мiндеттемесiн атқаруды қамтамасыз ету тәсiлi ретiнде жузеге асырылған
жағдайларда тараптардың құқықтары мен мiндеттерiнiң ерекшелiктерiн
анықтайды. Егер шартпен өзгеше көзделмесе, өзiне талап етудi беру есебiнен
өз мiндеттемесiн қанағаттандырған қаржы агентi клиентке есеп табыс етуге
және оған талапты берiп қамтамасыз етiлген клиент мiндеттемелерi сомасынан
асатын соманы беруге мiндеттi. Бiрақ бұл жағдайда клиент те өз
мiндеттемесiн сақтап қалады. Егер фактор оған клиенттiң талап етуiн беру
есебiнен оның мiндеттемесi бойынша толық қанағаттандырылуға қол жеткiзе
алмаса.
Жалпы ереже бойынша талап етудi одан әрi беруге тыйым салынады.
Талап етудi одан әрi беру құқығы шарттың өзiмен қаржы агентiне берiлуi
мүмкiн.
Борышқордың құқықтық жағдайы – ол талап етудi бергеннен кейiн қаржы
агентi (жаңа несие берушi) алдында мiндеттi тұлға болып табылатындығымен
сипатталады. Талап етудi берудiң басќа да жағдайлары сияқты оның басқа
тұлға алдындағы мiндеттерiнiң пайда болуы, туындауына өзiнiң ешқандай
қатысы болмайтын заңдық фактiге байланысты анықталады.
Қалай болғанның өзiнде де борышќор қаржы агентiне төлем жасауға
мiндеттi. Мiндеттеменi орындау шарты болып оған оның жаңа несие берушiсi
болып фактор табылатындығы туралы хабарламаны алуы табылады. Хабарлама
клиентпен не қаржы агентiмен жасалуға тиiс. Хабарлама жөнiндегi мiндет
факторинг шартымен клиент немесе фактордың бiр тарабына жуктелетiн болады.
Хабарламада орындалуға жататын ақшалай талап нақты белгiленуге және
төлем жургiзiлуi тиiс қаржы агентi көрсетiлуi керек.
Борышқор қаржы агентiнен оған ақшалай талапты беру шындығында орын
алғандығы туралы дәлелдеме берудi талап етуге құқылы. Дәлелдемелердi беру
мерзiмi қажеттi уақыт кезеңiмен қисынды турде анықталуға тиiс немесе
борышқор мен қаржы агентiнiң келiсiмiмен нақты анықталуы мүмкiн. Егер де
қаржы агентi бұл мiндеттеменi орындамаса, борышқор клиенттiң өзiне төлем
жургiзуге құқылы болады, яғни клиент алдында ол берген талап етудi атқаруға
құқылы.
Борышқордың қаржы агентi алдында ақшалай талапты орындауы оны
клиенттiң алдындағы тиiстi мiндеттемелерiнен босатады. Қаржы агентiмен
белгiленген мерзiмде оған талап етудi беру дәлелдемелерiн бермеу салдарынан
клиент (бастапқы несие берушi) пайдасына төлем жасаған борышқор қаржы
агентiнiң пайдасына төлем жургiзу мiндетiнен босатылуға тиiс.
Борышқорға тағы бiр құқық – қаржы агентiне қарсы талаптар қою
құқығы берiледi (талаптар ҚР АК 370-бабына сәйкес қойылуға тиiс). Бұл
талаптар борышқор мен клиент арасындағы қатынастардан құралады. Қарсы
талаптар қою шарты болып борышқор клиенттiң қаржы агентiмен факторинг
шартын бекiткенi туралы хабарламаны алған сәтiнде олардың борышқор мен
клиент шарттарына сәйкес болғандығы табылады. Борышқорға, клиентпен
қатынастарда болуына негiзделген, қаржы агентiне қарсы талап қою құқығын
беру оған оларды сөзсiз қанағаттандыру құқығын бермейдi. Егер бұл факторинг
шартымен көзделсе және клиент оны борышқордың талаптары бар екендiгi туралы
ескертсе, қаржы агентi бұл талаптарды қанағат-тандыруға тиiс. Егер клиент
борышқор алдында мiндеттемелердiң бар екендiгi туралы қаржы агентiн
ескертпесе, онда қаржы агентi борышқордың қарсы талаптарын
қанағаттандырудан бас тартуға құқылы.
Талапты берудiң нәтижесiнде қаржы агентiне төленген соманы тiкелей
клиенттен талап етуге құқығы бар борышқор белгiлi бiр жағдайларда оларды
қайтаруды қаржы агентiнен талап ете алады. Бұл қаржы агентi клиент
алдындағы талаптың берiлуi бойынша оны қаржыландыруды жузеге асырудағы
мiндеттердi орындамағаны не борышқордың алдындағы талаптың берiлуiне
байланысты қаржыландыруға жататын мiндеттеменi клиенттiң бұзғандығын бiле
тұра қаржыландыруды жургiзгенi дәлелденген жағдайларда мүмкiн болады.
2 тарау. Банктiк қызмет көрсету (төлем айналымына
жәрдемдесетiн шарттар)
2.1. Банк қызметің көрсету туралы жалпы ережелер
ҚР АК-сы 38-тарауында банкiтiк қызмет көрсету туралы жалпы
ережелер жинақталған. Бұл шарттың мәнiсi: Бiр тарап (банк) екiншi тараптың
(клиенттiң) тапсырмасы бойынша банктiк қызмет көрсетуге, ал клиент, егер
шартта өзгеше көзделмесе, осы көрсетiлген қызметке ақы төлеуге
мiндеттенедi. Осылайша, банктiк қызмет көрсету шарты, жалпы ереже бойынша,
консенсуалды және ақылы шарт болып табылады.
Бiздiң заңнама банктiк қызмет көрсетуге қатысты жалпы нормаларды
бекiте отырып алға қарай кезектi қадам жасады және осы бағытта ол кейбiр
көршiлес мемлекеттердiң азаматтық зањнамаларының алдында келедi. Мысалы,
мұндай нормалар Қырғыз Республикасының, Ресей Федерациясының азаматтық
кодекстерiнде жоқ. Болашақта аралас шарттардың жекелеген топтарын
қалыптастыру кезiнде әрқашан да олардың өздерiне тән белгiлерiн ажырата
отырып, жалпы турде азаматтық заңнамада бекiткен орынды болады. Бұл жалпы
құқықтық реттеу сапасына да оңды әсер етедi.
Банктiк қызмет көрсету шартын ажыратудың маңыздылығы – оны жузеге
асыру барысында банк пен шаруашылық жургiзушi субъектiлер арасындағы есеп
айырысу несие қатынастарының кем дегенде бiр қатысушысының өзара қарым-
қатынастарының мәселелерi шешiлетiндiгiнде. Осылайша, бұл шарттар есеп
айырысу және несие қатынастарының алғы шарттары болып табылады және
бiрқатар жағдайларда оларды жузеге асырудың тiкелей тәртiбiн де анықтайды.
ҚР азаматтық кодексi банктiк қызмет көрсету шарттарының
төмендегiдей турлерiнiң тiзiмiн келтiредi: 1) Банктiк шот шарты; 2) ақша
аудару шарты; 3) банк салымы шарты, ол негiзiнен несиелiк қатынастарды
қамтамасыз ететiн болғандықтан жоғарыда қарастырылып өткен; 4) заңнамамен
немесе тараптар келiсiмiмен көзделген өзге де шарт турлерi. Өз
қаражаттарына меншiк құқығын жузеге асыру мүмкiндiгiн клиенттiң кедергiсiз
жузеге асыру кепiлдiгiн құрған жағдайда банк шоттағы ақшаны пайдалана алады
және төлем айналымына жәрдемдесетiн шарттарды жузеге асыру барысында
несиелiк сипаттағы қатынастар пайда болады.
Есеп айырысу қызметтерiн ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz