Геожүйенің ластауындағы техногендік факторлар анализі
Кіріспе
1. ТАРАУ. Алматы агломерациясының қалыптасуының табиғи ерекшеліктері
1.1 Геологеоморфологиялық және тектоникалық ерекшеліктер
1.2Табиғи ортаның қалыптасуындағы гидроклиматтық факторлар
1.3. Топырақ және биотикалық факторлар
2.тарау. Геожүйенің ластауындағы техногендік факторлар анализі
2.1.Қаланың техногеобио қалыптсуының теоретикалық бастапқы жағдайлары
2.2.Қаланы ластаушы көздердің сипаты
2.3. Қаланың ауа және су бассейндерінің ластану дәрежесінің факторлық. анализі
3. тарау. Геожүйенің медико.географиялық ерекшеліктері
3.1.Физико.географияның дамуындағы медико.географиялық зерттеулердің мағынасы
3.2.Ластанған табиғи ортаның адам денсаулығына әсері
3.3.Техногенез әсерінен пайда болатын адам организміндегі негізгі патологиялық өзгерістер
3.4. Алматы агломерациясының экологиялық жағдайының жақсартуына арналғған ұсыныстар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. ТАРАУ. Алматы агломерациясының қалыптасуының табиғи ерекшеліктері
1.1 Геологеоморфологиялық және тектоникалық ерекшеліктер
1.2Табиғи ортаның қалыптасуындағы гидроклиматтық факторлар
1.3. Топырақ және биотикалық факторлар
2.тарау. Геожүйенің ластауындағы техногендік факторлар анализі
2.1.Қаланың техногеобио қалыптсуының теоретикалық бастапқы жағдайлары
2.2.Қаланы ластаушы көздердің сипаты
2.3. Қаланың ауа және су бассейндерінің ластану дәрежесінің факторлық. анализі
3. тарау. Геожүйенің медико.географиялық ерекшеліктері
3.1.Физико.географияның дамуындағы медико.географиялық зерттеулердің мағынасы
3.2.Ластанған табиғи ортаның адам денсаулығына әсері
3.3.Техногенез әсерінен пайда болатын адам организміндегі негізгі патологиялық өзгерістер
3.4. Алматы агломерациясының экологиялық жағдайының жақсартуына арналғған ұсыныстар.
Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:
Кіріспе
Жер бетіндегі барлық тіршілік иелері сияқты адамдар да ішкі ортаның
әсерін сезеді және сезіне береді. өмірінің алғашқы күндерінен-ақ адам
олардың әсерінен қарым-қатынаста болады. Адам организмі қоршаған ортамен
тығыз байланыста болады және биосфера жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Қоршаған ортаны тіршілік көзінсіз немесе адамды қоршаған ортасыз елестету
мүмкін емес. Өмір, адамдардың өзі тұрған мекен-жайларындағы табиғи
факторларының әсері тарапынан алғанда тіршілік етуіне әр түрлі жағдайлар
ұсына отырып, орасан зор эксперимент жүргізеді. Басқа да тірі организмдер
сияқты адамдар да орта жағдайларында өзгеруі; тіршілік ету үшін жағымды
түрде қалыптасады немесе қалыптаса алмай ол қоршаған ортаның әсерінен өмір
сүруін жояды.
Қазір Алматы қаласының экологиялық жағдайы өте нашар. Үш жағынан тау
қоршаған қалада ауа қабаты қозғалысының ауысуы қиын. Шыққан қалдықтар
өздерінде қалады. Сондықтан ондағы ауаның біршама ластынуына алып келді.
Қаланың ауа бассейніне жыл сайын өнеркәсіп орындары мен көлік қалдықтарынан
жүздеген, кейде мыңдаған тонна әр түрлі зиянды заттар түседі. өнеркәсіп
қалдықтарының құрамының сапасы мен санына байланысты, олардың периодттығы
мен өмір сүру ұзақтығына, сондай-ақ тасымалдауын анықтайтын жағдайларына,
қалдықтардың таралуы мен атмосфералық жауын шашындар арқылы зиянды
заттардың шайылуына, атмосферадағы фотохимиялық реакциялардың
интенсивтілігіне және де көптеген басқа да факторларға байланысты
атмосфераның ластану дәрежесі қалыптасады.
Көптеген қала тіректерінде кейбір қоспалардың концентрацияларының
белгілі мөлшерде жоғарлауы ауа райы жағдайын жою үшін қолайсыз әсер етуі
мүмкін. Метеорологиялық факторлардың әсерінен ауаның ластануын болжауда
қала көшелеріндегі жұмыс күнінің басындағы және аяғындағы автокөлік санының
өсуі, ауаны қыздырудың ерекшеліктері ескеріледі.
Қала ортасының адамдардың денсаулығына әсер етуі – күрделі үрдіс,
себебі ол әр түрлі қосапалардың төменгі мөлшердегі созылмалы периодында
әсер етуші факторладың үлкен мөлшері болып табылады. Өнеркәсіп, энергетика,
көлік транспорттарының өсуінен пайда болған атмосфераның ластануы ірі
қалалардағы адамдардың организміне әсер тетін ішкі ортаның маңызды факторы.
Алматы қаласындағы ластанудың себептерін анықтау және оның қала
тұрғындарының денсаулығына әсерін білу, сондай-ақ этиологиялық факторлардың
қала тұрғындарының денсаулығына әсері туралы мағұлмат алу осы жүргізілген
жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу әдісін таңдауда келесі мәселелер ескеріледі:
• Адам зерттеу объектісі ретінде оның қызметі қоршаған ортаның
ластануының негізгі себебі болып табылады.
• Алматы белгілі табиғи ортасы бар ірі, қазіргі талапқа сай қала ретінде
қарастырылады. Қала жағдайында территорияға, тұрғындарға қоршаған
ортаның әсер ету факторларының комплекстері: медико-географиялық,
экологиялық және географиялық орналасу ерекшеліктері болып табылады.
Қала территориясындағы қоршаған орта факторларының біркелкі еместігі
анықталған, олай дейтініміз оларды территориялық- кеңістіктік
аспектілерінде, қала масштабында зерттеу керектігін көрсетеді.
• Қоршаған ортаның ластануы қала тұрғындарының денсаулығына әсер етуші
фактор ретінде. Қаланың қоршаған ортасын негізгі ластаушысы болып
табылатын: шаң, күкірт диоксиді, азот диоксиді, көмірқышқыл газы,
көміртегі.
Қазақстан жағдайында ішкі ортаның адам денсаулығына әсері 50%-ды құрайды,
берілген анықтамаларға қарағанда 77% ауыру жағдайлары, өлімнің жартысынан
астамы және 57%- дұрыс емес физикалық дамуы қошағана ортаның қолайсыз
факторларымен байланысты. Аурудың 80%-на экологиялық факторлар әсер етеді.
Адам әсіресе қоршаған орта тарапынан күшті әсерді сезінеді. Қаланың
ластануы қалдықтар үшін өзекті мәселе болып отыр, себебі ол Адам
организміне қолайсыз әсер етеді. Берілген жұмыста мен ауа бассейнін
тазарту, негізінен Алматы қаласын улы газдардан тазартуды қарастырдым.
Өзектілігі болып табылатын, ол адамдарда аллергиялық аурулардың жаңа
түрлерінің пайда болуы, және де басқа аурулардың түрлері ерте кездерде де
адамға мұндай өлімші әсерін тигізбеген.
Осылардың барлығын адамдар есере отырып, өздерінің ұлтарақтай
жерлеріне қамқорлық жасап, өздерінің тұратын қалаларын да ұмытпауы керек,
себебі қала –ол оның үйі, ол әрқашанда ретті болуы керек.18, 25
1– ТАРАУ. Алматы агломерациясының қалыптасуының табиғи ерекшеліктері
1.1 Геологеоморфологиялық және тектоникалық ерекшеліктер
Алматы – Қазақстан Республикасының басты қаласы. Ол Іле бойы жазығы
оңтүстігін ала Тянь-Шань тау сілемдерінің солтүстігінде орналасқан.
Республика жерінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Іле алатауының солтүстік
беткейі баурайында, теңіз деңгейінен 700-900 метр жоғары, Үлкен және Кіші
Алматы өзендері аңғарларында жайласқан. Солтүстік жағында қала территориясы
сәл еңістеу жазыққа ұласады. Атырабының 900 метрден жоғары орналасқан өңірі
- әртүрлі шөп өскен далалы, далалы-орманды шұрайлы алқап.
Алматы – еліміздегі аса ірі қалалардың бірі. Халқы 1 млн. 200 мыңнан
астам ( 1994 ж.), 1700 шаршы километрден астам жерді алып жатқан бір жарым
ғасырға жуық тарихы бар қала. Ресми астана Ақмолаға көшкенімен, Алматы
қаласы – Республикамыздың ғылымы, мәдениеті дамыған оңтүстік астана болып
қала беруі күмәнсіз. Алматы қаласы Қазақстан Республикасының оңтүстiк-
шығысында, Iле Алатауы жотасының солтүстiк баурайында, Үлкен және Кiшi
Алматы өзендерiнiң айырылым бұрышында орналасқан. Алматы Тянь-Шань тауы
бөктерiнде және евразиялық континенттiң орталығында, Қазақстан
Республикасының оңтүстiк-шығысында, шығыс ұзындығының 770 және солтүстiк
кеңдiгiнiң 430 ширегiнде жатыр. Қала территориясы оңтүстiктен солтүстiкке
қарай бiртiндеп төмендеуде. Бұл жағынан қарағанда, өз территориясының
экологиялық ерекшелiктерiн қалыптастыратын физико-географиялық және табиғи-
климаттық сипаты бойынша қала айрықша болып табылады. Алматы планетамыздағы
“жоғары” орналасқан аз ғана қалалардың бiрi, Алматының солтүстiк нүктесi
теңiз деңгейiнен 650 м биiктiкте, ал оңтүстiк нүктесi 950 м астам биiктiкте
орналасқан. Қаланы көбiнесе “еңiс қала” деп атайды.
Қаланы оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс жағынан тау сiлемдерi белдеулеп жатыр.
Бұл аймақ солтүстiк және солтүстiк-шығысқа қарай әр түрлi бұрышпен
төмендейдi (көбiнесе 3 пен 1 градус аралығында). Сонымен қатар, қаланың
орталық бөлiгi өзендердiң шығарылым конусы арқылы пайда болған екi еңiс
жазықтықтың кездескен жерiнде орналасқан. Осылайша, Алматы үлкен бiр
шұңқырда тұрған тәрiздi, бұл – Алматы территориясындағы экологиялық
жағдайдың төмендеуiнiң бiрден-бiр себебi. Қала жағдайының ерекшелiктерi де
осы айрықша орналасумен байланысты болса керек.
Алматы төңірегі негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау
жүйесінің бір сілемі – Іле Алатауы жатыр. Тау етегіндегі шайынды жанас
абаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі.Үлкен және
Кіші Алматы өзеңдерінің аралығы дөңбектасты-малтатасты шегінділерден
түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен
жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының
оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты
тілімделген.
Альпілік техтоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп берді.
Биік таулы ярус ( 3000-5000 ) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең
құзды, құлама беткейлі, шаңырау сайлы боп келеді. Гляциалдық белдеудің
біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік
беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғандығы байқалады. Бұған
шектес төменгі ярустың ( 1500-2000 ) бедері терең сайлар мен жыраларға
толы. Өзен аңғарының беткейі тік ғұлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік
жері – Іле Алатауының Талғар шыңы ( 4973 ). Қала маңындағы Іле Алатауының
солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұнда бөктерлік биік шоқылар
көп. Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан
және малтатасты шөгінділерден түзілген. Беті лессті, құмды-сазды қабаттан
тұрады. Сотүстікке қарайғы атырап бедері едәуір еңіс келеді де бірте-бірте
тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай ( Весновка
), Рмизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ
аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің аллювий және зол (
жел ) шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктіктері 60-80 метр
шамамен қырқалар мен төбелер жиі ұшырайды. Құмды қырқалардың беткейлерінде
қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдіктер өседі.
Алматы альпілік сипаттағы тау массиві – Іле Алатауы антиклинорийінің
солтүстік қанаты етегінде. Ендікке жуық бағытта созылған геологиялық
құрылымдар мен тектоникалық жарылыстар зоналарының жалпы бағытына сәйкес
келетін бұл жота граниттен, габбродан, эфузиялар мен олардың туфтарынан,
эффузиялық шөгінді жыныстардын, аздап құмтастардан, тақтатастардан,
мәрмәрдан түзілген. Іле Алатауының қазіргі сипаты палеогеннің ақырында
басталған тектоникалық процестердің нәтижесінде қалыптсқан.
Бүкіл антропоген кезінде таулардың биіктеуіне байланысты Іле
Алатауының солтүстік беткейлеріндегі өзен аңғарлары мен шатқалдарында
дөңбектас, қиыршықтас, малтатас, құм-саз қрамдыкесек жыныстар мол жиылды.
Бұлар тау етектерінде ысырынды конустарды түзіп, төменіректе ені 10-15 км.,
қалыңдығы 2000-3000 метрлік тұнба жыныстар қабатына ұласады.
Қала атырабының жоғары сейсмикалығы неогендік-антропогендік
тектоникалық қимылмен, көне және тас терең жарылыстарымен байланысты. Мұнда
үлкен апат болған. Верный 28 мамыр ( 9 мамыр ) 1887 жылы және Кемин 22
желтоқсан 1910 ( 4 қаңтар 1911 ) жер сілкінулері болды. Сейсмиологиялық
және геофизикалық кешендік зерттеулер жер сілкінудің қалыпты 9 болдық
зонасын және одан да жоғары сейсмикалық аймақтарды анықтауға мүмкіндік
берді, ірі ғимараттар тұрғызуға қажетті антисейсмикалық шараларды анықтады.
Алматы күшті лайлы тасқындардың қаупі бар аймаққа орналасқан. Кіші
Алматы өзенінің арнасында 1921 және 1973 жылдары болды. 1921 жылы қалаға 3
млн. кубометрден астам балшық пен тас қаптады. Мореналық Тұйықсу көлінен
басталған 1973 жылғы лайлы тасқынды Медеу платинасы бөгеп тоқтатты. 1977
жылы тамызда Үлкен Алматы өзені аңғарларында 6 млн. кубометр көлемдегі сел
тасқыны болды. Одан қаланы қазіргі Үлкен Алматы платинасы сақтап қалды.
Қазіргі кезде елді мекендер мен халық шаруашылық обьектілерін лайлы
тасқындар мен қар көшкіндерінен сақтандыру жобаларының жүйесі іске қосылды.
Алдын ала сақтандыру шаралары кеңінен жүргізілуде.
Қаланы кеңейту үшін жер бедері қолайсыз, ылғалы мол босаң топырақты
алаңдар кеңінен игерілуде. Қала шегіндегі антропогендік қабаттардың
қалыңдығы 10-15 метр болғандықтан, ірі ғимараттардың ірге тасы тереңдікте
орнатылды. Қала іші мен оның төңірегінен табылған құм, қиыршықтас,
малтатас, құрылыстық және беттеме тас, ізбестас тағы басқа кендері кеңінен
қолданылады.2
1.2Табиғи ортаның қалыптасуындағы гидроклиматтық факторлар
Алматы өзінің гидрогеологиялық жағдайы жөнінен Іле артезиян алабына,
Іле Алатауының солтүстік бөктерлік терең ойпаңы аймағына жатады. Қалыңдығы
3200 метрден астам палеоген-неоген, антропоген шөгінділерінде түзілу тегі
мен құрамы әртүрлі жер асты суы жиылған.
Палеоген мен төменгі неогенннің құм қабаттарында тұзды ( 37-54 г л),
хлоридті натрийлі, ыстық ( 70-80), арыны күшті ( 250-300 атмосфералық
қысымдағы) жер асты суы бар. Суының құрамы ( г кг ): иод – 0,007, бром –
0,060, бор – 0,006-0,018, кремний қышқылы – 0,017, фтор – 0,007.
Жоғары неоген жыныстары қабатының 1750 метр тереңдігінен ыстық ( ұнғы
забойында 81 С ), сәл тұздылау су шығады. Құрамы ( г кг ): иод – 0,001-
0,002, бор – 0,020, бром – 0,012-0,017, кремний қышқылы – 0,036, фтор –
0,003, газдары ( % ): азот пен сирек газдар - 85%, оттек – 13%, метан - 2%.
Судың емдік қасиеті анықталды. Мұнда қол-аяқ, жүйке, ішек-қарын ауруларын
емдейтін санаторий салынуда.
Антропогеннің дөңбектасты-малтатасты, құмды-саздақты шөгінділерде (
қалыңдығы 500 метрден астам ) жер асты суының ағыны бар. Үлкен және Кіші
Алматы, Қарғалы өзендерінің ысырынды конустарында бұл су арынсыз келеді, ал
таудан 16-20 км қашықтағы сазды қабаттарда арынды судың бірнеше
горизонттары қалыптасқан, суы тұщы ( 0,2-0,3 г л ), гидрокорбонатты,
кальцийлі және салқын. Бұл горизонттарда 50-60% өзен суы, 20-25%
ирригациялық су, 10% атмосфера суының үлесі бар. Антропоген жыныстарының
сулары қаланы сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылуда.
Тауда жарықшақтық және өте тұщы ( 0,1-0,3 г л ), гидрокорбонатты,
кальцийлі-магнийлі су көздері өте көп. Неогеннің тұзды шөгінділерінің
жапсарларындағы су сәл ащы ( 1-3 г л ), сульфатты-натрийлі
болады.Тектоникалық жарылыстар мен минералды жылы су аймақтары байланысты.
Бұл сулардың шипалық қасиеті бар. Алма-арасан санаторийі осындай судың
негізінде жұмыс істейді.
Қала және оның төңірегіндегі өзендер Іле алабына жатады. Негізінен
бұлар ағыны қатты, арналы енсіз ( 10-15 м ) және терең шатқалды ( 800-1000
м ) келеді. Бастауларының орналасу және су жинау сипатына қарай бұлар екі
топқа бөлінеді: бастаулары қар жиегінен төменде жатқан бөктерлік өзендер
мен мұздықтардан шығатын биік таулық өзендер. Негізінен атмосфералық жауын-
шашын суымен толысатын болғандықтан,су көздерінің ең жоғары деңгейлері
көктемгі қар еруге шілде айларындағы таудағы қар мен мұздықтардың еруіне
байланысты байқалады. Өзен суы июльдің басында, яғни ауа температурасының
шұғыр жоғарылауына байланысты мұздықтардың көп еритін уақытында молыға
түседі. Осы кезде сел тасқындары жиі болады. Таңертеңгілікте су
деңгейлерінің тәуліктік ауытқуы аз, ал кешкілікте мұздықтардың күндіз
еруінен су деңгейі 15-20 см-ге дейін көтеріледі.
Қала арқылы Үлкен Алматы мен Кіші Алматы және бұлардың салалары –
Есентай ( Весновка ), Ремизовка, Казачка, Қарасу өзендері ағады. Бұлар 3000
метрден жоғары беткейлерден басталады, негізінен мұздық суымен толысады,
деңгейінің төмендеуіне не көтерілуіне жуын-шашын мен жер асты суы әсер
етеді.
Үлкен Алматы өзені Іле Алатауының 3500 м биіктіктегі беткейлік
мұздықтан басталады. Негізінен мұздық суымен толысады. Орта биіктік (
зонасында) аймағында мұның бір тармағының жоғары антропоген мұздық
моренасымен көмкерілуінен Үлкен Алматы көлі пайда болған. Оның төменгі
жолында өзен суы құбырымен СЭС-тің тізбегіне беріледі. Одан сәл төменіректе
өзен аңғарында Үлкен Алматы су бөгені салынған. Өзен қаланың батыс
бөлігімен ағып, қаладан 52 км қашықтықта Қаскелең өзеніне құяды. Жылдың
орташа су шығыны 4 м с. Қаланы электр энергиясы және сумен қамтамасыз
етуде маңызы зор.
Кіші Алматы өзені Тұйықсу мұздығынан басталады. Аңғарында лайлы
тасқынға тосқауыл ретінде Медеу су бөгені бой көтерген. Қалаға жеткенше
Кіші Алматыға Кімасар және Бұтақты ( Бутаковка ) салалары құяды. Қаладан
үш тармақ – Кіші Алматы, Есентай ( Весновка ), Казачка өзендері ағып өтеді.
Кіші Алматы, Есентай арналары қала ішінде жеке-жеке тосқауыл бөгеттерге
бөлініп жағасы бетондалған. Кіші Алматы қаланың солтүстігінде Қапшағай
бөгеніне құяды.
Қала өміріне байланысты көлдер негізінен гляциялық аймақта орналасқан.
Олар шапшаң еритін мұздықпен көмкерілген көл және мореналық немесе
ерімейтін мұздықпен байланысқан көлдер боп екі топқа бөлінеді. Іле Алатауы
сілендерінде зерттелген 128 мореналық шағын көл бар. Бұлар – тұщы су көзі,
сондай-ақ таулық көлдер лай тасқындарының қалыптасу процесінде үлкен роль
атқарады. Тұйықсу мұздығының етегінде Кіші Алматы аңғарында осындай үш көл
бар. Олардың аумағы жиі өзгереді, кейде мүлде тартылып қалады, соңынан
қайтадан пайда болады. Қала өмірі үшін Ақсай бөгені, Ащыбұлақ бөгені,
Қапшағай бөгені, Мыңжылқы бөгені, Сайран бөгені сияқты жасанды айдындардың
маңызы зор. Іле бойындағы Қапшағай тағы басқа бөгендер қала халқының
демалыс орындарына айналып отыр.
Қалаға тiкелей әсер ететiн Iле Алатауы жотасының солтүстiк баурайында
жалпы аумағы 308,3 км2 болатын 307 мұздық бар. Солтүстiк баурайдың мұздық
аумағы батыста Ұзынқарғалы өзенiнiң бас жағынан шығыста Түрген өзенiнiң бас
жағына дейiн созылып жатыр. Қарлы белдеу 3800-3900 м биiктiкте өтедi. Iрi
мұздықтар жотаның орта бөлiгiндегi шыңдарда 4700-4900 м биiктiкте
орналасқан. Тұйықсу мұздығы Кiшi Алматы өзенiнiң бастауындағы Кiшi Алматы
мұздықтар тобының iшiнде ең iрiсi болып саналады. Оның ұзындығы 5 км-ге
жуық, аумағы 4 км2. Тұйықсу инесi мұздығының ұзындығы 4 км, аумағы 2,5 км2,
Молодежный мұздығы – 2,5 км және 2 км2, Мәметова мұздығы – 2,2 км және 0,7
км2. Тұйықсу мұздығындағы мұз қабатының қалыңдығы төменгi жағында 15 м
жуық, ортасында – 60-70 м, ал жоғарғы жағында – 100 м. Мұздықтардың төменгi
бөлiктерi күштi (200-230 м) моренамен қапталған. Морена гляциалдық
талқандаушы селдердi қалыптастыру көзi болып табылады. Соңғы онжылдықта
1951, 1956, 1973 және 1999 жылдары iрi селдер болды.
Алматыда континенттік климат қалыптасқан. Климаттық жағдайы – желсіз,
тымық ауа-райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай
ығысуымен ерекшеленеді. Ауаның көпжылдық орташа температурасы +9 С, ең
жоғары температурасы +42 С, ең төменгісі –38 С ( 1. 4. 1. – кестені қараңыз
).
Бозқырау шамамен 14- қазан мен 18- көкек арлығында байқалды, ерте
түсетін кезі 28-ші қыркүйек, кешіккенде 30-шы мамырға дейін созылады.
Ауаның 0˚ С-тан жылы кезі жылына орташа есеппен 240 тәулікке дейін жетеді.
Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 176 тәулік, 10 – наурыздан 18-
қарашаға дейін созылады. Тұрақты аяз, яғни ауаның 0˚С – тан төмен мәні
орташа есеппен 67 тәуліктей, шамамен 19 желтоқсаннаң 23 ақпанға дейінгі
кезеңді қамтиды. Ауа температурасы 30˚ С – тан жоғары ыстық күндердің саны
орташа есеппен 36 күндей.
Қуаңщылығы басым кез – тамыз айы , бұл айда қалаға орташа есеппен 24
мм ғана жауын-шашын түседі, ал ылғал мол түсетін кезең – көктем мезгілі
мамыр айы – 93 мм. Жылдық жауын-шашынның кезең – көкек пен мамыр айлары,
бұл құбылыс кейде қазаң-қарашы айларында байқалады.
Қардың тұрақты жатуы шамамен 30 – қазаннан, толық еру мезгілі 2 –
көкекке дейін созылады. Тұманды күндер қала және оның маңында орта есеппен
жылына 50-70 күндей болады. Күн күркіреу, найзағай жарқылдаужылына орташа
есеппен 23-45 күндей болады. Аспанды көбіне орта және жоғарғы ярусты бұлт
басады. Жазда бұлттылықтың қайталануы 12%. Күн ашықтығының қайталануы жыл
бойына 70% - ке жуықтайды. Сібір антициклонының қалыптасуына байланысты
қала үстінде атмосфералық қысым артады. Ең жоғарғы қысым
гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы сианциясы деңгеінде 1930 жылы
байқалды. Ол 951 гПа ( гектопаскаль) тең болды. Радиация толқынының
ұлғаюынан және ауаның жылынуынан атмосфаралық қысым кемиді. Алматы
гидрометеорологиялық станйиясы деңгейіндегі ең төменгі қысым – 897,5 гПа
1964 жылы байқалды. Қысым ауытқуының жылдық орташа ауытқуы – 13,6 гПа-ға
тең. Жыл ішіндегі қысым максимумы – 926,3 гПа қарашада, минимумы – 912,7
гПа шілдеде болады. Қысымның өзгеруі жыл бойында бірқалыпты болмайды, күн
сайынғы өзгеріс шамасы – 2-4 гПа тең. Циклон әрекетінің күшті кезінде
өзгеріс шамасы шілдеде 10,5 гПа, желтоқсанда 37,7 гПа-ға жетуі мүмкін.
Қаланың бір-бірінен 30 км қашықтықтағы оңтүстік пен солтүстік шекарасы
аралығындағы қысымның жылдық орташа ауытқуы 110,5 гПа шамасында.
Гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-
шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады (30%), жазда мұның тұрақтылығы
артады (37%), қыста кемиді (19%). Қаланың солтүстік шығыс бөлігінде (
Боралдай және аэропорт маңында) жел көбіне солтүстік-батыстан слғады.
Жылдамдығы 15 мс, не бұдан да
күшті жел жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Басқа ірі қалалардағыдай Алматы
қаласының орталығында да “жылы аралда” ауа қыста -0,8 -3,8 С, жазда -2,2
-2,6 С –тай жылы. Қаланың солтүстік шетіне қарағанда орталық бөлігінде аяз
жеті тәулік кеш түсіп, 3 тәулік ерте шығады. Сондықтан да қаланың солтүстік
шетіне қараіанда орталық бөлігінде аязсыз уақыт он күн ұзақ болады.1
Алматының климаттық ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұліаюы,
тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші ауданының
артуы, өнеркәсіптік және көліктің қалдықтары айнала қоршаған ортаға көптеп
шығарылуы тағы басқа жағдайлар ықпалын тигізуде. Алматы қаласының
орналасқан территориясының табиғи жаідайын, оның ішінде жер бедері мен
климаттық көрсеткіштерін бағалай келіп айтарымыз:
1) Қаланың оңтүстігі түгелдей биік таумен қоршалғандықтан оның қала
аумағының табиғи климаттық және экологиялық жағдайларына әсері орасан зор.
а) Бұл аса биік таулар солтүстіктен де, оңтүстіктен де келген ауа
ағымдарын ешқайда жібермей ұстайтын экран. Негізгі ылғал әкелетін ауа
ағымдары солтүстіктен болғандықтан оның басым бөлігі осы тау етектері мен
таулардың әртүрлі биіктіктерінде түсіп, таудан әрі өтпейді десе де болады.
б) Тек ылғал ғана емес, сонымен қатар (ауа) жел ағыны да тау
етектерінде бәсеңдеп, тоқтайды. Сондықтан да қала территориясында, кейбір
жергілікті сирек уақытша тұратын қиын желдер болмаса, жалпы желсіз. Міне,
сондықтан да қала территориясында ауа ағыны жылжуы жоқтың қасы. Бұл қаланың
экологиялық жағдайын нашарлататын негізгі себеп.
2) Бұл жайында анықталған көрсеткіштер жұмыстың келесі бөлімдерінде
келтірілген.
3) Міне осылардың нәтижесінде қаланың экологиялық жағдайын одан әрі
қарай шиеленістірмеу үшін қала халқының одан әрі қарай өсуі қажетсіз.
Эколог-ғалым М. Шымболатовтың есебі бойынша Алматы қаласының экологиясын
нашарлатпау үшін халық саны 600-700 мыңнан аспауы қажет. Ал қалада тек
өзінде тұратын халықтың саны 1 млн.-нан астам. Астананың Ақмолаға көшуінің
бір себебі осы болса керек.
Кесте №1.
Ауаның көпжылдық орташа экстремальдық және жауын-шашынның көпжылдық
орташа мөлшері, салыстырмалы ылғалдығы
Айлар I II III IV
A 1,146 0,722 0,521 0,63
B 1,151 1,238 1,852 0,86
C 0,08 0,30 0,36 0,06
Мұнда атмосфераның жермен жанасқан ауа қабатындағы және топырақтағы
гальваникалық улы металлдардың түсу мүмкіншіліктері қарастырылды.
Егер ластаушы заттарды негізгі көзінен алыстауына қарай қарастырсақ,
онда Алматы қаласындағы улы қалдықтардың үш өнеркәсіптік кешені бөлінеді,
гальваникалық шламдарды өңдеу бойынша: Түркісіб ауданында (төрт
өнеркәсіптік мекеме) және Алмалы ауданында (алты өнеркәсіптік мекеме) және
Әуезов ауданында (үш мекеме), олар үшін орналасудың геометриялық нүктесі
болып мүмкін болатын ластанудың нүктесі есептеледі.8, 9
Алматы қаласындағы барлық аудандардың ішінде Алмалы ауданы өзін өзі
тазалау үрдісіне әсер ететін қарқынды жер беті су көздері жоқ аумақ болып
есептеледі. Есентай өзені бір кездері тірі су арнасы деп есептелсе,
қазіргі уақытта мүлдем әсерін тигізбейді. Алмалы ауданының территориясында
шамамен қырық өнеркәсіптік мекемелер орналасқан және олардың санитарлық-
қорғаныстық зонасы бір-біріне жапсарласып, тығыз орналасқан. Бұл жердегі
бірден бір жұмыс істеп тұрған өзін-өзі тазалау факторы болып тәулікке
байланысты бағытын өзгертетін желдік құбылыстар: түнде –оңтүстік желдері,
күндіз –басым болатын солтүстік желдері.
Түркісіб ауданында атмосфералық ауаның қарқынды циркуляциясына жағдай
жасайтын Кіші Алматы өзенінің барына қарамастан, мұнда да экологиялық
жағдай туғызатын өзінің техногендік ерекшеліктері бар. Бұл мұндағы
аэропорт, Алматы І темір жол вокзалы, сонымен бірге өнеркәсіптік
мекемелердің өте тығыз орналасуы (15 шақты), аудандық қазандық (Солтүстік-
шығыс аудандық қазандық), коммуналды және бірнеше неркәсіптік қазандықтың
орналасуы.
Осылайша, Түркісіб ауданы бойынша ерекше зиянды улы қалдықтардың мөлшері
техногендік әрекеттен пайда болып күрделене түседі және өзін-өзі тазалау
негізінен Кіші Алматы өзені арнасының маңында және солтүстік-шығыс бағытта
жүреді.
Бостандық ауданында өзін-өзі тазалау үрдістері жағы уақытта қарқынды
жүреді және техногендік ауырпашылықтармен байланысты жоғары экологиялық
жағдай туындамаған.
Мұнда Әл-Фараби даңғылына екі аудандық қазандық 1990 жылдан тоқтап тұр.
Жетісу ауданының техногендік жағдайына әсер ететін маңызды атропогендік
факторлар –күл жиналу, құрылыстық-өнеркәсіптік саласында зиянды улы
қалдықтар шығаратын бірнеше өнеркәсіптік мекемелер (цементтік, бетондық,
керамикалық, бентониттік және т.б. шаң түрлері), сонымен қатар, тұрмыстық
қалдық өңдейтін бекет (қалалық қалдық төгетін жерлер) және соңғысы қатты
тұрмыстық қалдықтар зауыты. Бұл аудандағы өзін-өзі тазалауға мүмкіндік
беретін факторлар жоққа тән: қала орналасқан ысырынды конусы 10 градусқа
дейін құлап, онсыз да әлсіз желді кемітеді. Онда қарқынды жер беті сулары
жоқ. Бұл ауданда негізінен ұсақ дисперстті шаң бөлетін құрылыс өнеркәсіп
мекемелері (асбест шаңдары, кірпіш және т.б.), сонымен қатар бентонитті
батпақтар, формалық қоспалар және тағы басқалар.
Қаланың батыс бөлігінде В (Әуезов ауданы) өнеркәсіп орындарының негізі
Төле би мен Райымбек көшелерінің қиылысында және бірнеше мекеме Саин мен
Тұрғұт Озал көшелерінің аралығында орналасқан. Жазғы уақытта мұнда Үлкен
Алматы өзені аңғарында жел болып, бұл аудан басқаларына қарағанда тазалау
болады.
Осылайша, өзін-өзі тазалау қабілеті төмен жағдай В зонасы мен С
зонасынан орталық бөліктеріне тән және мұнда маңызды техногендік
ауыртпалықтар мен ластануға тез ұшырайтын табиғи факторлардың бары
байқалады. Бірінші аудан Алматы қаласының орталық бөлігінде екі ысырындының
қиылысқан жерінде орналасқан, ал екінші аудан қаланың ең төменгі бөлігінде
жатыр. Бұрын көрсетілгендй, адам денсаулығына факторлардың кешені әсер
етеді де урбоэкологияның үш мәселесін тудырады (қалалық ортаны қабылдау,
әлеуметтік еңбектік потенциал және адам денсаулығын қоғау).
Урбоэкология –бұл қала салу ғылымының бір саласы және адам экологиясының
бір бөлігі, оның міндетіне қала салу құрылымдарының қоршаған ортамен
байланысы кіреді, сонымен қатар осы байланысты тиімді пайдаланып, жобалауды
дұрыс атқару.
Осылайша, урбоэкология міндетіне қоғам мен табиғаттың өзара қатынас
аспектілеррі кіретін білім салаларына арқа сүйейді, олар география,
биология, гигиена, технология және қала салу тағы да басқа ғылыми жүйелер.
Адам экологиясында урбоэкология маңызды орын алады, ол жайында оның
экологиялық ғылымдар жүйесіндегі орнына қарап айтуға болады.22
Қазіргі кезде қала салу жобалары әр түрлі территориялық деңгейлерді
қамтиды: макро территориалды (орналастырудың аймақтық схемалары), мезо
территориалды (аудандық жоспарлаудың жобалары мен проектілері, ірі қалалар
мен облыстарға арналған табиғатты қорғаудың кешенді территориялық
схемалары) және микро территориалды (елді мекендер мен оның бөліктерінің
жоспары).
Макро территориалды деңгейде басты мәселе ретінде архитектуралық-
жоспарлық, географиялық және экологиялық мәселелерді шешу қарастырылады.
Мезо территориалды деңгейде архитектуралық-жоспарлық, географиялық,
экологиялық мәселелер мен бірге гигиеналық жолдары қарастырылады. Мини
территориалды деңгейде урбоэкологиялық мәселелерді шешу кезінде гигиеналық,
технологиялық және архитектуралық-жоспарлық іс-шаралар басым болады.
Егер қаланы антропогендік экологиялық нышан ретінде қарастырсақ, онда еш
асырмасыз айтсақ, қала тұрғындары шегіп отырған ауыртпалық ауылдық
тұрғындардың ауырпалықтарнынан асып түседі, яғни табиғи экологиялық. Әр
түрлі факторлармен өзара байланыс, оның ішінде қолайсыздарымен де, әр түрлі
аймақтың байырға тұрғындарында ұзақ тарихи кезеңінде қалыптасты.
Морфофизиологиялық, генетикалық, психиолгиялық және тағы басқа
ерекшеліктер, жергілікті тұрғындарға тән –олар адам қалыптасу тарихындағы
ғасырлық немесе мың жылдық нәтижесі.
Географиялық факторлармен байланысты аурулардың мәселесі әрбір
зерттеушіде туындайды. Ол медициналық география немесе географиялық
патология мәселелерінде қарастырылады. Шын мәнінде, тропиктік елдерге және
оларға мүлдем ұқсамайтын салқын климатты елдерге тән аурулар жалпы
көпшіілкке мәлім бе? Литосфера немесе гидросферадағы (жер сілкіну, су тасу,
цунами, көшкіндер, селдер) жойқын қозғалыстар көпшіліктің жарақаттық
термикалық және тағы да басқа кері әсерлерді назарға алмауға бола ма? Бұл
сұрақтардан басқа тағы да нақты мәселелерді шешу же үлкен жұмыс.
Табиғи географиялық сұрақтар да бар. Мұндай сұрақтарға көптеген
ғалымдар, оның ішінде Париждік профессор Maximilien Sorre жауап ретінде
Адам географиясының бірінші шешетін мәселесі адамды тірі организм ретінде
зерттеуде. Осы сәтте табиғи ортаның әсері қарастырылады. Оған климат қандай
әсер қалыптастырады? Жануарлар ортасында ол өзін қалай ұстайды, оған
олардан қысым болады ма, әлде адам оларға өз заңдарын өз қажеттілігі үшін
жүргізіледі ме?.
Maximilien Sorre –нің пайымдауынша, тек осы сұрақтарға жауап бере
отырып, адамның спецификалық экологиясын, ал егер адам экологиясының
мәселесін кең көлемде алсақ, онда адамның барлық географиясы мен
экологиясын жасауға болады.
Америкалық проффесор Jacques May пікірінше, экология –берілген қоршаған
ортада тірі қалуға деген қабілеттілік дейді.
Медициналық экологияға ауқымды қоршаған ортада да, индивидумның ішінде
де аурулардың үйін зерттейтін ғылым ретінде арнайы анықтама береді.
Проффесор осы өз қарасына байланысты мынандай қорытындыға келеді. Ауруды
берілген қоршаған ортадағы тірі ұлпаның өмір сүру күресінен анықтайды.
Jacques May –дің сөзі бойынша ауру нақты уақыт нүктесі мен кеңістікте
сәйкессіз пайда бола алмайды. Оған екі түрлі фактор әсер етеді:
Біріншіден, бұл қоршаған орта стимулының формасын қабылдайтын факторлар
(мысалы, тыныс жолдарындағы вирустар, тағамдағы ауадағы у немесе
эмоцияналды күйзеліс);
Екіншіден, бұл ұлпаның жауап реакциясын тудыратын факторлар.
Адамда Этиологиялық факторлар немесе Ояту себептері ауруларының
пайда болуының арасынан Jacques May мыналарды ажыратады:
1. Бейорганикалық факторлар
2. Органикалық факторлар
3. Әлеуметтік және мәдени стимулдар
Бұл факторлар жергілікті жердің географиялық және мәдени
ерекшеліктеріне байланысты өзгереді.
Jacques May бейорганикалық факторларға жылуды, ылғалдылығын, жел мен
жарық режимін, топырақ құрамындағы микроэлементтерді, су мен тағамдаға
микроэлементтерді жатқызады. Бұл факторлардың әсері зерттеледі және әрдайым
анықталып отырады. Бұл факторларды, мысалы радиация, магнит алаңдары,
ғарыштық сәулелер, статистикалақ электрді қажет деп қарауға болады, бірақ
олардың әсері жеткілікті зерттелмеген. Климаттық және бейорганикалық
факторлар адам ағзасына екі түрлі жолмен әсер етеді: тікелей және жанама.
Тікелей әсер туралы аз блгілі, себебі жанама әсер тікелей әсерді көлеңкелеп
көрсетеді. Тікелей әсердің өзі климаттық мынадай физикалық элементтермен,
яғни ылғалдылығымен беріледі. Жанама әсер берілген жерде орналасқан тірі
заттармен жүзеге асырылады. Табиғатта климаттық факторлар әсерімен тығыз
байланыстағы жануарлар әлемінің әртүрлі формаларының әрекетін анықтау
мүмкін емес.
Әлеуметтік және мәдени аурулар стимулдары Jacques May-дың айтуы
бойынша, мәдениет адамдарды нақты стимулдардың патогендік әсерімен қорғайды
немесе басқа да жаңа пайда болған стимулдарға ұшыратады. Бұл жағдаймен
проффесор ауаның ластануын байланыстырады, осының нәтижесінде өкпе ісігі
пайда болады, сондай-ақ жүрек-қан тамыр аурулары және жүйке аурулары
әлеуметтік факторлармен байланысты. Jacques May-дың айтуы бойынша –бұл
аурулар әртүрлі патогендік стимулдарға берген жауап реакциясы болып
табылады. Экологиялық көзқарасы бойынша, бұл реакция көбісінде өлімге
әкеліп соғады
Тұрғындардың денсаулығына әсер ететін спецификалық факторлардың бірі
–қала жағдайындағы көрінетін орта болып табылады. Сонымен урбанизация
адамдардың қалыптасу этнографиясының қалыпты көрінетін ортасына белгілі
өзгерістер енгізді. Бұл сондай-ақ қоршаған кеістік құрылымына да, түсті
гаммаларға да байланысты. Егер басқа аймақтарда жасыл желектер көп болса,
қала жағдайында қара-сұр түс басты роль атқарады. Әрі қарай, негізгі
ортадабіршама үлеске тегіс жер қабаты, ал қалада ол негізгі үлеске ие
болады. Сондай-ақ жыл сайын жер қабаты мен шыныларды қосуға болады.
Сызықтар мен бұрыштарды таңдауда да ерекшеліктер бар. Қала тұрғындарының
көзқарастары аумағында әсіресе түзу бұрыштар көп, ал ормандарда, мысалға,
шұғыл бұрыштар мен қисық сызықтар көп. Сонымен бірге орманда әртүрлі
сызықтар қалыңдығы бойынша көптеп кездеседі. Сондай-ақ оманда, әсіресе
ауаның әлсіз желдерін байқауға болады, ал қалада объектілердің көп бөлігі
статистикалық жағдайда болады.
Бірақ қала, бұл алдымен жалпы тұрғындар, олар мұнйды, газды, тас
көмірді, қара металл рудаларын, су, минералды тыңайтқыштарды, құрылыс
материалдарын қажет етеді. Обылыс шекарасының өсуіне қарай тұрғындар саны
да өседі, және осының әсерінен өнеркәсіптік кәсіпорындар да өседі.
Өнеркәсіп қоршаған ортаның ең күшті факторларының бірі болып есептеледі.
Қаланың атмосфералық ауасының ластануының негізгі көзі энергетика, өнекәсіп
және автокөлік болып есептеледі, сондай-ақ қалдықтардың (%) әсіресе үлкен
көлемі олардың арасында былай көрсетіледі: шаң: өнеркәсіп – 50, энергетика
– 43; көмір қышқылы: автокөлік – 90, өнеркәсіп – 10; азот қышқылы:
энергетика – 60, автокөлік – 35, өнекәсіп – 5; көміртегі: өнеркәсіп – 73,
автокөлік – 27.
Егер өнеркәсіп ауаға немесе суға зиянды заттарды бөліп шығармаса, онда
ол шулы немесе көлікті пайдаланса, ауаның химиялық заттармен немесе шумен
ластанудың көзі болып табылады. Сондай-ақ жеңіл өнеркәсіп мекемелері осыдан
20-25 жыл бұрын зиянсыз болса,қазіргі уақытта ол қоршаған ортаның
ластануының көзі болып отыр.23,27
Қоршаған ортаның ластануына өмірдің барлық жақтары әсер етеді
–қаладағы ашық күндер санының азаяды, өсімдіктердің жойылуы құрылыс
материалдарының бұзылуына әкеліп соғады, ауаның, судың, топырақтың
химиялық құрамы өзгереді. Осыладың барлығы адам денсаулығы үшін кәдімгідей
әсер етеді, яғни, жоғары аурушаңдылық, уақытсыз кәрілік және ақырында
болашақ ұрпақтың өзгеруі мүмкін.
Егер адамның денсалуғына қоршаған ортаның интегральды көрсеткіш саны
ретінде қарастырсақ, онда берілген аспект қаланың белгілі территориясындағы
тұрғындардың денсалығымен байланыстыра зерттеу керектігін көрсетеді, сондай-
ақ өмір сүру ортасының ыңғайлылығының дәрежесіне, берілген территорияның
техногендік бұзылу оның дәрежесіне байланысты тұрғындардың денсаулық
сапасына байланысты болады.
Сонымен алынған зоналардағы улы минералдардың әсері жердің беткі
атмосфералық қабатында көрсеткіштердің жоғары экологиялық мәндерімен
тығыздығында (улы қалдықтардың зияндылығы мен сиымдылығы бойынша)
адамдардың организіміне негативті әсер етуі мүмкін және экологиялық риск
зоналарына: А зонасы территориясының орталық бөлігі (әкімшілік Түркісіб
ауданы) және В зонасының орталық бөлігі (Алмалы ауданы).
Экологиялық риск зонасы қарқынды жер асты сулары жоқ, темір жолдар
жүргізілмеген экологиялық таза, жұмыс істейтін өнеркәсіп кәсіпорындары және
Райымбек пен Сүйінбай даңғылдарынан өтетін күшті көлік магистральдары бар
территориялардан өтеді. Экологиялық риск зоналарының территорияларын
зерттеу нәтижесінен алынған мәліметтер бойынша бұл жерлерден Алматы
қаласының балаларының ентікпе ауруларымен ауруы сәйкес келеді.
Әртүрлі қоспалардың концентрациясына ауа бассейндерінде болатын
атмосфералық жауын-шашын әсерінің сарапталынған сипаты облыс
территориясындағы ылғалдылық тәртібінде өзгеретінін зерттеген. Одан ауаны
тазалау үрдісінде тұнбалардың өзгеру тәртібінің ролі туралы қорытынды
жасалды.
Жауын-шашынның түсуі –жаңбыр немесе қар атмосферадан ластаушы
заттардың түсуінің механизмдерінің бірі болып табылады және олардың жер
бетіне шөгуі. Қоспаларджың жоғары концентрация қатары жаңбырдан соң анық
байқалады, ал эффектілігі олардың атмосферадан жойылуы көбісінде түскен
жауын-*шашынның қарқындылығы мен санына байланысты. Ауаны атмосфералық
жауын-шашынмен тазалау мәселесі Алматы облыс территориясында аз зерттелген,
ал оның бірнеше аспектілері, атмосферадан зиянды заттарды шаю үрдісінде
жауын-шашын тәртібінің өзгеруіне әсері сияқты әлі де зерттелмеген. Бұдан
мынаны есте сақтау керек, жыл бойына облыс территориясына орташа жауын-
шашынның мөлмері 400-450 мм. Сондықтан берілген фактор ауадағы қоспалардың
құрамына, мысалы Ресейдің еуропалық бөлігіндегідей әсер етпейді. Бірақ та
облыстың таулы аудандарының орталық бөліктерінде түсетін жауын-шашын
мөлшері 600-700 мм дейін жетеді. Осы жерде ірі өнеркәсіптік көлік
потенциалы орналасқан, ол атмосфераның ластануының ірі көзі болып табылады.
Бұл аудандарда таулы қыраттарға жақындаған сайын ауада зиянды қоспалардың
шоғырланған жағдайлары, әсіресе әлсіз желдер мен температураның инверциясы
байқалады. Осыған байланысты, беріоген территорияда атмосфераны ластаушы
заттардан тазалаудан атмосфералық жауын-шашындар ролі жоғарлайды. Осы
рольдің негізгі нәтижесі атмосферадан қоспаларды жоюда жауын-шашынның
болуы, сондай-ақ Алматы облысында ұзақ мерзім ішінде атмосфералық жауын-
шашынның мөлшерін зерттеу және олардың ауаны ластау дәрежесіне әсерін
зерттеу.3
Негізгі мақсаты –ол ауа бассейнін әр түрлі қоспалардан тазартудағы
жаңбыр мен қардың түсуінің әсерін анықтау. Қоспаларды жауын-шашынмен шаю
үрдісі екі түрлі тәсілмен өтетіні белгілі. Мұндай ластаушы қоспалар бұлт
түзілу үрдісінде бұлттардың тамшыларында ериді, одан соң трансформация
үлкен жаңбыр тамшыларының мөлшерінде және еріген қоспалар жауын-шашынмен
жер бетіне түседі. Атмосферадан зиянды заттарды шаюдың басқа тәсілі ауадағы
жаңбыр тамшыларында болатын поллютанттарды ұстап қалу болып табылады және
оларды жер бетіне апару. Біріншідегі сияқты, екінші жағдайда да
атмосфералық жауын-шашынның түсуі белгілі бір ауа бассейнінің тазалануына
әкеліп соғады.
Алматы қаласында стационарлық бақылау мәліметтері бойынша ауадағы әр
түрдегі қоспалардың өзгеруіне қатты –қардың және сұйық –жаңбырдың әсері
сарапталынған. Бұл үшін тәуліктер алынды, онда бірнеше реет жауын-шашынның
түсуі белгіленген. Таңдау басқа да факторлардың әсерінің минимизациясына
тоқталды, ол желдің жылдамдығы, тұмандар, ауа температурасының инверциясы
және атмосфераның ластану дәрежесін өзгертуге әсерін тигізетін қоспалар.
Мұндай тәсілдің нәтижесінде атмосфералық жауын-шашынның түсу әсерінен ауа
бассейіндеріндегі зиянды қоспалардың құрамында ауытқулар болатыны
анықталды.
Сонымен Алматы қаласында мамыр айында түскен жауын-шашын әсерінен
бірнеше сағатта SO2, NO2 концентрациясы 67пайызға төмендеді және таңертеңгі
уақытта 6,008 ммм3 және 0,004 ммм3 жетті. Қалада жауын –шашын тоқтаған
соң ауадағы күкірт қышқылының мөлшері төмендеді. Жауыннан соң шаң мен NO
концентрациясының өзгеру тенденциясы қарама-қарсы белгілерге ауысты, Алматы
ауа бассейнінде олардың құрамы өте қарқында мөлшерде өсті, соңғы 5 сағаттың
ішінде қоспалардың мөлшері 90 пайызды құрады. Әсіресе көмір оксидінің
концентрациясы байқалды. Алматыда қарастырылған тәулік ішінде оның
атмосферадағы құрамы түскен жауын кезеңімен сәйкес емес. Сонымен оның
концентрациясы жоғары.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер қарастырылған территориядағы жауын-
шашынның атмосфераны шаң, күкірт диоксиді, азот диоксиді сияқты қоспалардан
тазалауға әсер ететінін растайды. Жауын түскен олардың концентрациясы көп
ретке төмендейді, әсіресе мұндай тенденциялар анық байқалады, бұл мұндағы
атмосфераның аса жоғары ластануымен байланысты болса керек және таулы
аймақтарда жауын-шашынның жоғарғы мөлшерде болуынан. Жауын тоқтаған соң
қала үшін, сондай-ақ қарастырылған қоспалардың, әсіресе күкірт диоксидінің
төмендеуі тән.
Алматы қаласындағы ауа бассейнініде NO2 құрамының жоғарлауы
байқалады, бұл әсіресе төменгі көздер –автокөліктерден түсетін қалдықтардың
мөлшерімен байланысты. Бұл қоспалардың өсу темпі атмосфераның өзін-өзі
тазалау темпінен асып түседі.
Осылайша қаланың ауа бассейнінің жағдайы қоршаған ортаның сапасын
анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Атмосфералық ауа
жағдайы бойынша Алматы лас қалалар қатарына жатады, әлемдік жоспарда Алматы
бірінші ондықта тұр. Алматы ірі өнеркәсіптік қала емес, бірақ ол
атмосфералық ауадағы зиянды қоспалардың концентрациясының көрсеткіші
бойынша, сондай қалалардан асып түседі. Ластану көздері, аурудың пайда болу
себептері жоғарыда анықталғандай өнеркәсіптік кәсіпорындар, автокөлік жылу
жүйелерінің құралдары болып табылады. Атмосфераны ластайтын спектрына
барлық қалдықтар кіреді: шаң, күкірт ангидриді, көмір қышқылы, азот
қышқылы, бензоперен, көміртегі, ауыр металлдар, аммиак, формальдигид. Бұл
заттардың концентрациялары қаланың гидромет қызметінің мәліметң бойынша
барлық ластаушы заттардың ШШК-да көп есе жоғарлайтынын растайды, бұл
тұрғындар денсалуғы үшін аса қауіпті.15
2.2.Қаланы ластаушы көздердің сипаты
Алматы қаласы статистика Басқармасының 2000 жылдың 1 қаңтардағы
деректерi бойынша Алматы қаласы машина парктерiнде 186,9 мың көлiк болды.
Олар атмосфераға бiр жыл iшiнде 200 мың тонна зиянды зат шығарады. Әрбiр
жүргiзушi бiр күнде орташа алғанда 5 литр жанар май жұмсайды. Бұл көлемнiң
үштен бiрiн дизель жағар майы құраған күннiң өзiнде де, Алматыда күнделiктi
1,5 миллион литр бензин жағылады.
Қазір қалада автокөлік саны 350 мыңға жетті (2002). Бұл 14-15
облыстағы машина санына тең. Оның көбі ескі. Ал олардан шығатын автомобиль
түтінінің құрамында 200 түрлі химиялық улы заттар болады. Оның ішінде
қауіптісі – формальдегид, фенол, азот диоксиді, полициклидтік көмірсутегі.
Сонымен қатар олардан шығатын улы газдар мен олардың фотохимиялық
айналуларының нәтижесінде түзілген зиянды өнімдер – фотооксиданттар
(озон,Na2О), альдегид иемденеді 4,5(№ 1 сурет).
Сурет №1.
Автокөлік қозғалысының тәуліктік динамикасы
(автокөлік, мың)
3,0
2,0
1,0
7 10 13 15 18
21 уақыт
Сурет №2
Алматы қаласының өндірістік қалдықтарының пайда болу және көмілу
көлемінің диаграммасы
өндіріс қалдықтарының түзілу мөлшері
өндіріс қалдықтарының көмілу мөлшері
Сурет №3
Алматы қаласының өндірістік улы қалдықтарының пайда болу және көмілу
көлемінің диаграммасы
өндіріс қалдықтарының түзілу мөлшері
өндіріс қалдықтарының көмілу мөлшері
1 млн.халқы бар қалалардағы негізгі су (су, отын, ) және шығу (ағынды
сулар, қатты қалдықтар, ауаны ластаушылар) қалдықтары
Улы газ. ТЭЦ-2 –ден батыстан шығыс бағытқа қарай қалаға тарау тенденциясы
ең қатты ластанған аудан Алматы-1. Ол жерде оның фондық көрсеткіші 1000
есе көп концентрацияланған. 1000-ға жуық фондық улы газдың көрсеткіші
АЗТМ және Поршень зауыттары маңайында байқалады, яғни мына төрт бұрышта
Төле би көшесі-Райымбек даңғылы, Розыбакиев көшесі-Сейфуллин даңғылы.(
№2, №3 сурет)
Сынап. Сынап та қалаға ТЭЦ-2 –ден түседі.Сынап концентрациясы Райымбек
даңғылы мен Рысқұлов көшесінің қиылысы аудандарында және Дорожник ықшам
ауданы трассасында 10 фондық көрсеткіштен артық байқалады. Сонымен қатар
жергілікті сынапты дақтар ТЭЦ-1 аудандарында 30 фоннан артық жинақталған,
АХБК маңайында да 30 фоннан асады.
Берилий. Металлдардың ішіндегі ең улысы. 10 фонға дейінгі көрсеткіштер
АЗТМ және Поршень зауытының маңайында байқалады, ал одан аз көрсеткіш
(3 фон) Сейфуллин даңғылынан төмен қарай Гоголь көшесіне дейінгі
аймақтарда байқалады. ТЭЦ-1 және ТЭЦ-2 аудандары берилиймен ластанған.
Алматы қаласын қоршаған ортасына берилийдің пайда болуы белгісіз.
Күкіртті және азотты ангидрид. Қалдықтар тенденциясының негізгі көзі ТЭЦ-
2. Бұл газдардан пайда болуы көмір мен мазуттың жағуы әрекетінен.
Мұнай өнімдері. Ең ластанған аудан мұнай базалары орналасқан аудандар
(Сүйінбай даңғылы). Аномальды ластану ошақтары Жұлдыз және Алтай
ықшам аудандарына бағытталады. Бұл жердегі мұнай өнімдерінің
концентрациясы 5 фоннан артық. Мұнай өнімдерімен аномальды ластану ескі
ықшам аудандарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жер бетіндегі барлық тіршілік иелері сияқты адамдар да ішкі ортаның
әсерін сезеді және сезіне береді. өмірінің алғашқы күндерінен-ақ адам
олардың әсерінен қарым-қатынаста болады. Адам организмі қоршаған ортамен
тығыз байланыста болады және биосфера жүйесінің бір бөлігі болып табылады.
Қоршаған ортаны тіршілік көзінсіз немесе адамды қоршаған ортасыз елестету
мүмкін емес. Өмір, адамдардың өзі тұрған мекен-жайларындағы табиғи
факторларының әсері тарапынан алғанда тіршілік етуіне әр түрлі жағдайлар
ұсына отырып, орасан зор эксперимент жүргізеді. Басқа да тірі организмдер
сияқты адамдар да орта жағдайларында өзгеруі; тіршілік ету үшін жағымды
түрде қалыптасады немесе қалыптаса алмай ол қоршаған ортаның әсерінен өмір
сүруін жояды.
Қазір Алматы қаласының экологиялық жағдайы өте нашар. Үш жағынан тау
қоршаған қалада ауа қабаты қозғалысының ауысуы қиын. Шыққан қалдықтар
өздерінде қалады. Сондықтан ондағы ауаның біршама ластынуына алып келді.
Қаланың ауа бассейніне жыл сайын өнеркәсіп орындары мен көлік қалдықтарынан
жүздеген, кейде мыңдаған тонна әр түрлі зиянды заттар түседі. өнеркәсіп
қалдықтарының құрамының сапасы мен санына байланысты, олардың периодттығы
мен өмір сүру ұзақтығына, сондай-ақ тасымалдауын анықтайтын жағдайларына,
қалдықтардың таралуы мен атмосфералық жауын шашындар арқылы зиянды
заттардың шайылуына, атмосферадағы фотохимиялық реакциялардың
интенсивтілігіне және де көптеген басқа да факторларға байланысты
атмосфераның ластану дәрежесі қалыптасады.
Көптеген қала тіректерінде кейбір қоспалардың концентрацияларының
белгілі мөлшерде жоғарлауы ауа райы жағдайын жою үшін қолайсыз әсер етуі
мүмкін. Метеорологиялық факторлардың әсерінен ауаның ластануын болжауда
қала көшелеріндегі жұмыс күнінің басындағы және аяғындағы автокөлік санының
өсуі, ауаны қыздырудың ерекшеліктері ескеріледі.
Қала ортасының адамдардың денсаулығына әсер етуі – күрделі үрдіс,
себебі ол әр түрлі қосапалардың төменгі мөлшердегі созылмалы периодында
әсер етуші факторладың үлкен мөлшері болып табылады. Өнеркәсіп, энергетика,
көлік транспорттарының өсуінен пайда болған атмосфераның ластануы ірі
қалалардағы адамдардың организміне әсер тетін ішкі ортаның маңызды факторы.
Алматы қаласындағы ластанудың себептерін анықтау және оның қала
тұрғындарының денсаулығына әсерін білу, сондай-ақ этиологиялық факторлардың
қала тұрғындарының денсаулығына әсері туралы мағұлмат алу осы жүргізілген
жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу әдісін таңдауда келесі мәселелер ескеріледі:
• Адам зерттеу объектісі ретінде оның қызметі қоршаған ортаның
ластануының негізгі себебі болып табылады.
• Алматы белгілі табиғи ортасы бар ірі, қазіргі талапқа сай қала ретінде
қарастырылады. Қала жағдайында территорияға, тұрғындарға қоршаған
ортаның әсер ету факторларының комплекстері: медико-географиялық,
экологиялық және географиялық орналасу ерекшеліктері болып табылады.
Қала территориясындағы қоршаған орта факторларының біркелкі еместігі
анықталған, олай дейтініміз оларды территориялық- кеңістіктік
аспектілерінде, қала масштабында зерттеу керектігін көрсетеді.
• Қоршаған ортаның ластануы қала тұрғындарының денсаулығына әсер етуші
фактор ретінде. Қаланың қоршаған ортасын негізгі ластаушысы болып
табылатын: шаң, күкірт диоксиді, азот диоксиді, көмірқышқыл газы,
көміртегі.
Қазақстан жағдайында ішкі ортаның адам денсаулығына әсері 50%-ды құрайды,
берілген анықтамаларға қарағанда 77% ауыру жағдайлары, өлімнің жартысынан
астамы және 57%- дұрыс емес физикалық дамуы қошағана ортаның қолайсыз
факторларымен байланысты. Аурудың 80%-на экологиялық факторлар әсер етеді.
Адам әсіресе қоршаған орта тарапынан күшті әсерді сезінеді. Қаланың
ластануы қалдықтар үшін өзекті мәселе болып отыр, себебі ол Адам
организміне қолайсыз әсер етеді. Берілген жұмыста мен ауа бассейнін
тазарту, негізінен Алматы қаласын улы газдардан тазартуды қарастырдым.
Өзектілігі болып табылатын, ол адамдарда аллергиялық аурулардың жаңа
түрлерінің пайда болуы, және де басқа аурулардың түрлері ерте кездерде де
адамға мұндай өлімші әсерін тигізбеген.
Осылардың барлығын адамдар есере отырып, өздерінің ұлтарақтай
жерлеріне қамқорлық жасап, өздерінің тұратын қалаларын да ұмытпауы керек,
себебі қала –ол оның үйі, ол әрқашанда ретті болуы керек.18, 25
1– ТАРАУ. Алматы агломерациясының қалыптасуының табиғи ерекшеліктері
1.1 Геологеоморфологиялық және тектоникалық ерекшеліктер
Алматы – Қазақстан Республикасының басты қаласы. Ол Іле бойы жазығы
оңтүстігін ала Тянь-Шань тау сілемдерінің солтүстігінде орналасқан.
Республика жерінің оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Іле алатауының солтүстік
беткейі баурайында, теңіз деңгейінен 700-900 метр жоғары, Үлкен және Кіші
Алматы өзендері аңғарларында жайласқан. Солтүстік жағында қала территориясы
сәл еңістеу жазыққа ұласады. Атырабының 900 метрден жоғары орналасқан өңірі
- әртүрлі шөп өскен далалы, далалы-орманды шұрайлы алқап.
Алматы – еліміздегі аса ірі қалалардың бірі. Халқы 1 млн. 200 мыңнан
астам ( 1994 ж.), 1700 шаршы километрден астам жерді алып жатқан бір жарым
ғасырға жуық тарихы бар қала. Ресми астана Ақмолаға көшкенімен, Алматы
қаласы – Республикамыздың ғылымы, мәдениеті дамыған оңтүстік астана болып
қала беруі күмәнсіз. Алматы қаласы Қазақстан Республикасының оңтүстiк-
шығысында, Iле Алатауы жотасының солтүстiк баурайында, Үлкен және Кiшi
Алматы өзендерiнiң айырылым бұрышында орналасқан. Алматы Тянь-Шань тауы
бөктерiнде және евразиялық континенттiң орталығында, Қазақстан
Республикасының оңтүстiк-шығысында, шығыс ұзындығының 770 және солтүстiк
кеңдiгiнiң 430 ширегiнде жатыр. Қала территориясы оңтүстiктен солтүстiкке
қарай бiртiндеп төмендеуде. Бұл жағынан қарағанда, өз территориясының
экологиялық ерекшелiктерiн қалыптастыратын физико-географиялық және табиғи-
климаттық сипаты бойынша қала айрықша болып табылады. Алматы планетамыздағы
“жоғары” орналасқан аз ғана қалалардың бiрi, Алматының солтүстiк нүктесi
теңiз деңгейiнен 650 м биiктiкте, ал оңтүстiк нүктесi 950 м астам биiктiкте
орналасқан. Қаланы көбiнесе “еңiс қала” деп атайды.
Қаланы оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс жағынан тау сiлемдерi белдеулеп жатыр.
Бұл аймақ солтүстiк және солтүстiк-шығысқа қарай әр түрлi бұрышпен
төмендейдi (көбiнесе 3 пен 1 градус аралығында). Сонымен қатар, қаланың
орталық бөлiгi өзендердiң шығарылым конусы арқылы пайда болған екi еңiс
жазықтықтың кездескен жерiнде орналасқан. Осылайша, Алматы үлкен бiр
шұңқырда тұрған тәрiздi, бұл – Алматы территориясындағы экологиялық
жағдайдың төмендеуiнiң бiрден-бiр себебi. Қала жағдайының ерекшелiктерi де
осы айрықша орналасумен байланысты болса керек.
Алматы төңірегі негізінен таулы келеді. Оңтүстігінде Тянь-Шань тау
жүйесінің бір сілемі – Іле Алатауы жатыр. Тау етегіндегі шайынды жанас
абаттарынан түзілген ысырынды конус элементтері көп кездеседі.Үлкен және
Кіші Алматы өзеңдерінің аралығы дөңбектасты-малтатасты шегінділерден
түзілген. Қала негізінен осы ысырынды конус пен лайлы тасқындар әрекетінен
жиналған жыныстар қабатының үстінде орналасқан. Алматы территориясының
оңтүстік бөлігі, оның орталық, әсіресе солтүстік бөлігіне қарағанда қатты
тілімделген.
Альпілік техтоникалық қозғалыстар Іле Алатауына күрделі кейіп берді.
Биік таулы ярус ( 3000-5000 ) бедері альпілік сипатта, тік жартасты, терең
құзды, құлама беткейлі, шаңырау сайлы боп келеді. Гляциалдық белдеудің
біраз бөлігін мұз басып жатады. Бұл аймақта тау жыныстарының үгілу және тік
беткейлермен төмен қарай сусу қарқыны күшті болғандығы байқалады. Бұған
шектес төменгі ярустың ( 1500-2000 ) бедері терең сайлар мен жыраларға
толы. Өзен аңғарының беткейі тік ғұлама келеді. Алматы төңірегінің ең биік
жері – Іле Алатауының Талғар шыңы ( 4973 ). Қала маңындағы Іле Алатауының
солтүстік сілемі аласа төбе, адырлы келеді, мұнда бөктерлік биік шоқылар
көп. Тау етегіне ұштасып жатқан жазық өңір негізінен борпылдақ жыныстардан
және малтатасты шөгінділерден түзілген. Беті лессті, құмды-сазды қабаттан
тұрады. Сотүстікке қарайғы атырап бедері едәуір еңіс келеді де бірте-бірте
тегістеле бастайды. Бұл өңірде Үлкен және Кіші Алматы, Есентай ( Весновка
), Рмизовка өзендері бар. Солтүстік батысқа қарай сай-жыралар мен құрғақ
аңғарлар көп, жер беті сәл еңістеу, антропоген кезеңінің аллювий және зол (
жел ) шөгінділерінен түзілген жазық дала. Мұнда биіктіктері 60-80 метр
шамамен қырқалар мен төбелер жиі ұшырайды. Құмды қырқалардың беткейлерінде
қуаң далаға бейімделген ксерофитті өсімдіктер өседі.
Алматы альпілік сипаттағы тау массиві – Іле Алатауы антиклинорийінің
солтүстік қанаты етегінде. Ендікке жуық бағытта созылған геологиялық
құрылымдар мен тектоникалық жарылыстар зоналарының жалпы бағытына сәйкес
келетін бұл жота граниттен, габбродан, эфузиялар мен олардың туфтарынан,
эффузиялық шөгінді жыныстардын, аздап құмтастардан, тақтатастардан,
мәрмәрдан түзілген. Іле Алатауының қазіргі сипаты палеогеннің ақырында
басталған тектоникалық процестердің нәтижесінде қалыптсқан.
Бүкіл антропоген кезінде таулардың биіктеуіне байланысты Іле
Алатауының солтүстік беткейлеріндегі өзен аңғарлары мен шатқалдарында
дөңбектас, қиыршықтас, малтатас, құм-саз қрамдыкесек жыныстар мол жиылды.
Бұлар тау етектерінде ысырынды конустарды түзіп, төменіректе ені 10-15 км.,
қалыңдығы 2000-3000 метрлік тұнба жыныстар қабатына ұласады.
Қала атырабының жоғары сейсмикалығы неогендік-антропогендік
тектоникалық қимылмен, көне және тас терең жарылыстарымен байланысты. Мұнда
үлкен апат болған. Верный 28 мамыр ( 9 мамыр ) 1887 жылы және Кемин 22
желтоқсан 1910 ( 4 қаңтар 1911 ) жер сілкінулері болды. Сейсмиологиялық
және геофизикалық кешендік зерттеулер жер сілкінудің қалыпты 9 болдық
зонасын және одан да жоғары сейсмикалық аймақтарды анықтауға мүмкіндік
берді, ірі ғимараттар тұрғызуға қажетті антисейсмикалық шараларды анықтады.
Алматы күшті лайлы тасқындардың қаупі бар аймаққа орналасқан. Кіші
Алматы өзенінің арнасында 1921 және 1973 жылдары болды. 1921 жылы қалаға 3
млн. кубометрден астам балшық пен тас қаптады. Мореналық Тұйықсу көлінен
басталған 1973 жылғы лайлы тасқынды Медеу платинасы бөгеп тоқтатты. 1977
жылы тамызда Үлкен Алматы өзені аңғарларында 6 млн. кубометр көлемдегі сел
тасқыны болды. Одан қаланы қазіргі Үлкен Алматы платинасы сақтап қалды.
Қазіргі кезде елді мекендер мен халық шаруашылық обьектілерін лайлы
тасқындар мен қар көшкіндерінен сақтандыру жобаларының жүйесі іске қосылды.
Алдын ала сақтандыру шаралары кеңінен жүргізілуде.
Қаланы кеңейту үшін жер бедері қолайсыз, ылғалы мол босаң топырақты
алаңдар кеңінен игерілуде. Қала шегіндегі антропогендік қабаттардың
қалыңдығы 10-15 метр болғандықтан, ірі ғимараттардың ірге тасы тереңдікте
орнатылды. Қала іші мен оның төңірегінен табылған құм, қиыршықтас,
малтатас, құрылыстық және беттеме тас, ізбестас тағы басқа кендері кеңінен
қолданылады.2
1.2Табиғи ортаның қалыптасуындағы гидроклиматтық факторлар
Алматы өзінің гидрогеологиялық жағдайы жөнінен Іле артезиян алабына,
Іле Алатауының солтүстік бөктерлік терең ойпаңы аймағына жатады. Қалыңдығы
3200 метрден астам палеоген-неоген, антропоген шөгінділерінде түзілу тегі
мен құрамы әртүрлі жер асты суы жиылған.
Палеоген мен төменгі неогенннің құм қабаттарында тұзды ( 37-54 г л),
хлоридті натрийлі, ыстық ( 70-80), арыны күшті ( 250-300 атмосфералық
қысымдағы) жер асты суы бар. Суының құрамы ( г кг ): иод – 0,007, бром –
0,060, бор – 0,006-0,018, кремний қышқылы – 0,017, фтор – 0,007.
Жоғары неоген жыныстары қабатының 1750 метр тереңдігінен ыстық ( ұнғы
забойында 81 С ), сәл тұздылау су шығады. Құрамы ( г кг ): иод – 0,001-
0,002, бор – 0,020, бром – 0,012-0,017, кремний қышқылы – 0,036, фтор –
0,003, газдары ( % ): азот пен сирек газдар - 85%, оттек – 13%, метан - 2%.
Судың емдік қасиеті анықталды. Мұнда қол-аяқ, жүйке, ішек-қарын ауруларын
емдейтін санаторий салынуда.
Антропогеннің дөңбектасты-малтатасты, құмды-саздақты шөгінділерде (
қалыңдығы 500 метрден астам ) жер асты суының ағыны бар. Үлкен және Кіші
Алматы, Қарғалы өзендерінің ысырынды конустарында бұл су арынсыз келеді, ал
таудан 16-20 км қашықтағы сазды қабаттарда арынды судың бірнеше
горизонттары қалыптасқан, суы тұщы ( 0,2-0,3 г л ), гидрокорбонатты,
кальцийлі және салқын. Бұл горизонттарда 50-60% өзен суы, 20-25%
ирригациялық су, 10% атмосфера суының үлесі бар. Антропоген жыныстарының
сулары қаланы сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылуда.
Тауда жарықшақтық және өте тұщы ( 0,1-0,3 г л ), гидрокорбонатты,
кальцийлі-магнийлі су көздері өте көп. Неогеннің тұзды шөгінділерінің
жапсарларындағы су сәл ащы ( 1-3 г л ), сульфатты-натрийлі
болады.Тектоникалық жарылыстар мен минералды жылы су аймақтары байланысты.
Бұл сулардың шипалық қасиеті бар. Алма-арасан санаторийі осындай судың
негізінде жұмыс істейді.
Қала және оның төңірегіндегі өзендер Іле алабына жатады. Негізінен
бұлар ағыны қатты, арналы енсіз ( 10-15 м ) және терең шатқалды ( 800-1000
м ) келеді. Бастауларының орналасу және су жинау сипатына қарай бұлар екі
топқа бөлінеді: бастаулары қар жиегінен төменде жатқан бөктерлік өзендер
мен мұздықтардан шығатын биік таулық өзендер. Негізінен атмосфералық жауын-
шашын суымен толысатын болғандықтан,су көздерінің ең жоғары деңгейлері
көктемгі қар еруге шілде айларындағы таудағы қар мен мұздықтардың еруіне
байланысты байқалады. Өзен суы июльдің басында, яғни ауа температурасының
шұғыр жоғарылауына байланысты мұздықтардың көп еритін уақытында молыға
түседі. Осы кезде сел тасқындары жиі болады. Таңертеңгілікте су
деңгейлерінің тәуліктік ауытқуы аз, ал кешкілікте мұздықтардың күндіз
еруінен су деңгейі 15-20 см-ге дейін көтеріледі.
Қала арқылы Үлкен Алматы мен Кіші Алматы және бұлардың салалары –
Есентай ( Весновка ), Ремизовка, Казачка, Қарасу өзендері ағады. Бұлар 3000
метрден жоғары беткейлерден басталады, негізінен мұздық суымен толысады,
деңгейінің төмендеуіне не көтерілуіне жуын-шашын мен жер асты суы әсер
етеді.
Үлкен Алматы өзені Іле Алатауының 3500 м биіктіктегі беткейлік
мұздықтан басталады. Негізінен мұздық суымен толысады. Орта биіктік (
зонасында) аймағында мұның бір тармағының жоғары антропоген мұздық
моренасымен көмкерілуінен Үлкен Алматы көлі пайда болған. Оның төменгі
жолында өзен суы құбырымен СЭС-тің тізбегіне беріледі. Одан сәл төменіректе
өзен аңғарында Үлкен Алматы су бөгені салынған. Өзен қаланың батыс
бөлігімен ағып, қаладан 52 км қашықтықта Қаскелең өзеніне құяды. Жылдың
орташа су шығыны 4 м с. Қаланы электр энергиясы және сумен қамтамасыз
етуде маңызы зор.
Кіші Алматы өзені Тұйықсу мұздығынан басталады. Аңғарында лайлы
тасқынға тосқауыл ретінде Медеу су бөгені бой көтерген. Қалаға жеткенше
Кіші Алматыға Кімасар және Бұтақты ( Бутаковка ) салалары құяды. Қаладан
үш тармақ – Кіші Алматы, Есентай ( Весновка ), Казачка өзендері ағып өтеді.
Кіші Алматы, Есентай арналары қала ішінде жеке-жеке тосқауыл бөгеттерге
бөлініп жағасы бетондалған. Кіші Алматы қаланың солтүстігінде Қапшағай
бөгеніне құяды.
Қала өміріне байланысты көлдер негізінен гляциялық аймақта орналасқан.
Олар шапшаң еритін мұздықпен көмкерілген көл және мореналық немесе
ерімейтін мұздықпен байланысқан көлдер боп екі топқа бөлінеді. Іле Алатауы
сілендерінде зерттелген 128 мореналық шағын көл бар. Бұлар – тұщы су көзі,
сондай-ақ таулық көлдер лай тасқындарының қалыптасу процесінде үлкен роль
атқарады. Тұйықсу мұздығының етегінде Кіші Алматы аңғарында осындай үш көл
бар. Олардың аумағы жиі өзгереді, кейде мүлде тартылып қалады, соңынан
қайтадан пайда болады. Қала өмірі үшін Ақсай бөгені, Ащыбұлақ бөгені,
Қапшағай бөгені, Мыңжылқы бөгені, Сайран бөгені сияқты жасанды айдындардың
маңызы зор. Іле бойындағы Қапшағай тағы басқа бөгендер қала халқының
демалыс орындарына айналып отыр.
Қалаға тiкелей әсер ететiн Iле Алатауы жотасының солтүстiк баурайында
жалпы аумағы 308,3 км2 болатын 307 мұздық бар. Солтүстiк баурайдың мұздық
аумағы батыста Ұзынқарғалы өзенiнiң бас жағынан шығыста Түрген өзенiнiң бас
жағына дейiн созылып жатыр. Қарлы белдеу 3800-3900 м биiктiкте өтедi. Iрi
мұздықтар жотаның орта бөлiгiндегi шыңдарда 4700-4900 м биiктiкте
орналасқан. Тұйықсу мұздығы Кiшi Алматы өзенiнiң бастауындағы Кiшi Алматы
мұздықтар тобының iшiнде ең iрiсi болып саналады. Оның ұзындығы 5 км-ге
жуық, аумағы 4 км2. Тұйықсу инесi мұздығының ұзындығы 4 км, аумағы 2,5 км2,
Молодежный мұздығы – 2,5 км және 2 км2, Мәметова мұздығы – 2,2 км және 0,7
км2. Тұйықсу мұздығындағы мұз қабатының қалыңдығы төменгi жағында 15 м
жуық, ортасында – 60-70 м, ал жоғарғы жағында – 100 м. Мұздықтардың төменгi
бөлiктерi күштi (200-230 м) моренамен қапталған. Морена гляциалдық
талқандаушы селдердi қалыптастыру көзi болып табылады. Соңғы онжылдықта
1951, 1956, 1973 және 1999 жылдары iрi селдер болды.
Алматыда континенттік климат қалыптасқан. Климаттық жағдайы – желсіз,
тымық ауа-райымен және ауа қабаттарының тау аңғарлары арқылы төмен қарай
ығысуымен ерекшеленеді. Ауаның көпжылдық орташа температурасы +9 С, ең
жоғары температурасы +42 С, ең төменгісі –38 С ( 1. 4. 1. – кестені қараңыз
).
Бозқырау шамамен 14- қазан мен 18- көкек арлығында байқалды, ерте
түсетін кезі 28-ші қыркүйек, кешіккенде 30-шы мамырға дейін созылады.
Ауаның 0˚ С-тан жылы кезі жылына орташа есеппен 240 тәулікке дейін жетеді.
Вегетациялық кезеңнің орташа ұзақтығы 176 тәулік, 10 – наурыздан 18-
қарашаға дейін созылады. Тұрақты аяз, яғни ауаның 0˚С – тан төмен мәні
орташа есеппен 67 тәуліктей, шамамен 19 желтоқсаннаң 23 ақпанға дейінгі
кезеңді қамтиды. Ауа температурасы 30˚ С – тан жоғары ыстық күндердің саны
орташа есеппен 36 күндей.
Қуаңщылығы басым кез – тамыз айы , бұл айда қалаға орташа есеппен 24
мм ғана жауын-шашын түседі, ал ылғал мол түсетін кезең – көктем мезгілі
мамыр айы – 93 мм. Жылдық жауын-шашынның кезең – көкек пен мамыр айлары,
бұл құбылыс кейде қазаң-қарашы айларында байқалады.
Қардың тұрақты жатуы шамамен 30 – қазаннан, толық еру мезгілі 2 –
көкекке дейін созылады. Тұманды күндер қала және оның маңында орта есеппен
жылына 50-70 күндей болады. Күн күркіреу, найзағай жарқылдаужылына орташа
есеппен 23-45 күндей болады. Аспанды көбіне орта және жоғарғы ярусты бұлт
басады. Жазда бұлттылықтың қайталануы 12%. Күн ашықтығының қайталануы жыл
бойына 70% - ке жуықтайды. Сібір антициклонының қалыптасуына байланысты
қала үстінде атмосфералық қысым артады. Ең жоғарғы қысым
гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы сианциясы деңгеінде 1930 жылы
байқалды. Ол 951 гПа ( гектопаскаль) тең болды. Радиация толқынының
ұлғаюынан және ауаның жылынуынан атмосфаралық қысым кемиді. Алматы
гидрометеорологиялық станйиясы деңгейіндегі ең төменгі қысым – 897,5 гПа
1964 жылы байқалды. Қысым ауытқуының жылдық орташа ауытқуы – 13,6 гПа-ға
тең. Жыл ішіндегі қысым максимумы – 926,3 гПа қарашада, минимумы – 912,7
гПа шілдеде болады. Қысымның өзгеруі жыл бойында бірқалыпты болмайды, күн
сайынғы өзгеріс шамасы – 2-4 гПа тең. Циклон әрекетінің күшті кезінде
өзгеріс шамасы шілдеде 10,5 гПа, желтоқсанда 37,7 гПа-ға жетуі мүмкін.
Қаланың бір-бірінен 30 км қашықтықтағы оңтүстік пен солтүстік шекарасы
аралығындағы қысымның жылдық орташа ауытқуы 110,5 гПа шамасында.
Гидрометеорологиялық обсерваторияның Алматы станциясында оңтүстік-
шығыс бағыттан соғатын жел басым байқалады (30%), жазда мұның тұрақтылығы
артады (37%), қыста кемиді (19%). Қаланың солтүстік шығыс бөлігінде (
Боралдай және аэропорт маңында) жел көбіне солтүстік-батыстан слғады.
Жылдамдығы 15 мс, не бұдан да
күшті жел жыл бойына 15 тәуліктей соғады. Басқа ірі қалалардағыдай Алматы
қаласының орталығында да “жылы аралда” ауа қыста -0,8 -3,8 С, жазда -2,2
-2,6 С –тай жылы. Қаланың солтүстік шетіне қарағанда орталық бөлігінде аяз
жеті тәулік кеш түсіп, 3 тәулік ерте шығады. Сондықтан да қаланың солтүстік
шетіне қараіанда орталық бөлігінде аязсыз уақыт он күн ұзақ болады.1
Алматының климаттық ерекшелігінің қалыптасуына қала аумағының ұліаюы,
тас құрылыстардың, темір шатырлы үйлердің және асфальт төсеніші ауданының
артуы, өнеркәсіптік және көліктің қалдықтары айнала қоршаған ортаға көптеп
шығарылуы тағы басқа жағдайлар ықпалын тигізуде. Алматы қаласының
орналасқан территориясының табиғи жаідайын, оның ішінде жер бедері мен
климаттық көрсеткіштерін бағалай келіп айтарымыз:
1) Қаланың оңтүстігі түгелдей биік таумен қоршалғандықтан оның қала
аумағының табиғи климаттық және экологиялық жағдайларына әсері орасан зор.
а) Бұл аса биік таулар солтүстіктен де, оңтүстіктен де келген ауа
ағымдарын ешқайда жібермей ұстайтын экран. Негізгі ылғал әкелетін ауа
ағымдары солтүстіктен болғандықтан оның басым бөлігі осы тау етектері мен
таулардың әртүрлі биіктіктерінде түсіп, таудан әрі өтпейді десе де болады.
б) Тек ылғал ғана емес, сонымен қатар (ауа) жел ағыны да тау
етектерінде бәсеңдеп, тоқтайды. Сондықтан да қала территориясында, кейбір
жергілікті сирек уақытша тұратын қиын желдер болмаса, жалпы желсіз. Міне,
сондықтан да қала территориясында ауа ағыны жылжуы жоқтың қасы. Бұл қаланың
экологиялық жағдайын нашарлататын негізгі себеп.
2) Бұл жайында анықталған көрсеткіштер жұмыстың келесі бөлімдерінде
келтірілген.
3) Міне осылардың нәтижесінде қаланың экологиялық жағдайын одан әрі
қарай шиеленістірмеу үшін қала халқының одан әрі қарай өсуі қажетсіз.
Эколог-ғалым М. Шымболатовтың есебі бойынша Алматы қаласының экологиясын
нашарлатпау үшін халық саны 600-700 мыңнан аспауы қажет. Ал қалада тек
өзінде тұратын халықтың саны 1 млн.-нан астам. Астананың Ақмолаға көшуінің
бір себебі осы болса керек.
Кесте №1.
Ауаның көпжылдық орташа экстремальдық және жауын-шашынның көпжылдық
орташа мөлшері, салыстырмалы ылғалдығы
Айлар I II III IV
A 1,146 0,722 0,521 0,63
B 1,151 1,238 1,852 0,86
C 0,08 0,30 0,36 0,06
Мұнда атмосфераның жермен жанасқан ауа қабатындағы және топырақтағы
гальваникалық улы металлдардың түсу мүмкіншіліктері қарастырылды.
Егер ластаушы заттарды негізгі көзінен алыстауына қарай қарастырсақ,
онда Алматы қаласындағы улы қалдықтардың үш өнеркәсіптік кешені бөлінеді,
гальваникалық шламдарды өңдеу бойынша: Түркісіб ауданында (төрт
өнеркәсіптік мекеме) және Алмалы ауданында (алты өнеркәсіптік мекеме) және
Әуезов ауданында (үш мекеме), олар үшін орналасудың геометриялық нүктесі
болып мүмкін болатын ластанудың нүктесі есептеледі.8, 9
Алматы қаласындағы барлық аудандардың ішінде Алмалы ауданы өзін өзі
тазалау үрдісіне әсер ететін қарқынды жер беті су көздері жоқ аумақ болып
есептеледі. Есентай өзені бір кездері тірі су арнасы деп есептелсе,
қазіргі уақытта мүлдем әсерін тигізбейді. Алмалы ауданының территориясында
шамамен қырық өнеркәсіптік мекемелер орналасқан және олардың санитарлық-
қорғаныстық зонасы бір-біріне жапсарласып, тығыз орналасқан. Бұл жердегі
бірден бір жұмыс істеп тұрған өзін-өзі тазалау факторы болып тәулікке
байланысты бағытын өзгертетін желдік құбылыстар: түнде –оңтүстік желдері,
күндіз –басым болатын солтүстік желдері.
Түркісіб ауданында атмосфералық ауаның қарқынды циркуляциясына жағдай
жасайтын Кіші Алматы өзенінің барына қарамастан, мұнда да экологиялық
жағдай туғызатын өзінің техногендік ерекшеліктері бар. Бұл мұндағы
аэропорт, Алматы І темір жол вокзалы, сонымен бірге өнеркәсіптік
мекемелердің өте тығыз орналасуы (15 шақты), аудандық қазандық (Солтүстік-
шығыс аудандық қазандық), коммуналды және бірнеше неркәсіптік қазандықтың
орналасуы.
Осылайша, Түркісіб ауданы бойынша ерекше зиянды улы қалдықтардың мөлшері
техногендік әрекеттен пайда болып күрделене түседі және өзін-өзі тазалау
негізінен Кіші Алматы өзені арнасының маңында және солтүстік-шығыс бағытта
жүреді.
Бостандық ауданында өзін-өзі тазалау үрдістері жағы уақытта қарқынды
жүреді және техногендік ауырпашылықтармен байланысты жоғары экологиялық
жағдай туындамаған.
Мұнда Әл-Фараби даңғылына екі аудандық қазандық 1990 жылдан тоқтап тұр.
Жетісу ауданының техногендік жағдайына әсер ететін маңызды атропогендік
факторлар –күл жиналу, құрылыстық-өнеркәсіптік саласында зиянды улы
қалдықтар шығаратын бірнеше өнеркәсіптік мекемелер (цементтік, бетондық,
керамикалық, бентониттік және т.б. шаң түрлері), сонымен қатар, тұрмыстық
қалдық өңдейтін бекет (қалалық қалдық төгетін жерлер) және соңғысы қатты
тұрмыстық қалдықтар зауыты. Бұл аудандағы өзін-өзі тазалауға мүмкіндік
беретін факторлар жоққа тән: қала орналасқан ысырынды конусы 10 градусқа
дейін құлап, онсыз да әлсіз желді кемітеді. Онда қарқынды жер беті сулары
жоқ. Бұл ауданда негізінен ұсақ дисперстті шаң бөлетін құрылыс өнеркәсіп
мекемелері (асбест шаңдары, кірпіш және т.б.), сонымен қатар бентонитті
батпақтар, формалық қоспалар және тағы басқалар.
Қаланың батыс бөлігінде В (Әуезов ауданы) өнеркәсіп орындарының негізі
Төле би мен Райымбек көшелерінің қиылысында және бірнеше мекеме Саин мен
Тұрғұт Озал көшелерінің аралығында орналасқан. Жазғы уақытта мұнда Үлкен
Алматы өзені аңғарында жел болып, бұл аудан басқаларына қарағанда тазалау
болады.
Осылайша, өзін-өзі тазалау қабілеті төмен жағдай В зонасы мен С
зонасынан орталық бөліктеріне тән және мұнда маңызды техногендік
ауыртпалықтар мен ластануға тез ұшырайтын табиғи факторлардың бары
байқалады. Бірінші аудан Алматы қаласының орталық бөлігінде екі ысырындының
қиылысқан жерінде орналасқан, ал екінші аудан қаланың ең төменгі бөлігінде
жатыр. Бұрын көрсетілгендй, адам денсаулығына факторлардың кешені әсер
етеді де урбоэкологияның үш мәселесін тудырады (қалалық ортаны қабылдау,
әлеуметтік еңбектік потенциал және адам денсаулығын қоғау).
Урбоэкология –бұл қала салу ғылымының бір саласы және адам экологиясының
бір бөлігі, оның міндетіне қала салу құрылымдарының қоршаған ортамен
байланысы кіреді, сонымен қатар осы байланысты тиімді пайдаланып, жобалауды
дұрыс атқару.
Осылайша, урбоэкология міндетіне қоғам мен табиғаттың өзара қатынас
аспектілеррі кіретін білім салаларына арқа сүйейді, олар география,
биология, гигиена, технология және қала салу тағы да басқа ғылыми жүйелер.
Адам экологиясында урбоэкология маңызды орын алады, ол жайында оның
экологиялық ғылымдар жүйесіндегі орнына қарап айтуға болады.22
Қазіргі кезде қала салу жобалары әр түрлі территориялық деңгейлерді
қамтиды: макро территориалды (орналастырудың аймақтық схемалары), мезо
территориалды (аудандық жоспарлаудың жобалары мен проектілері, ірі қалалар
мен облыстарға арналған табиғатты қорғаудың кешенді территориялық
схемалары) және микро территориалды (елді мекендер мен оның бөліктерінің
жоспары).
Макро территориалды деңгейде басты мәселе ретінде архитектуралық-
жоспарлық, географиялық және экологиялық мәселелерді шешу қарастырылады.
Мезо территориалды деңгейде архитектуралық-жоспарлық, географиялық,
экологиялық мәселелер мен бірге гигиеналық жолдары қарастырылады. Мини
территориалды деңгейде урбоэкологиялық мәселелерді шешу кезінде гигиеналық,
технологиялық және архитектуралық-жоспарлық іс-шаралар басым болады.
Егер қаланы антропогендік экологиялық нышан ретінде қарастырсақ, онда еш
асырмасыз айтсақ, қала тұрғындары шегіп отырған ауыртпалық ауылдық
тұрғындардың ауырпалықтарнынан асып түседі, яғни табиғи экологиялық. Әр
түрлі факторлармен өзара байланыс, оның ішінде қолайсыздарымен де, әр түрлі
аймақтың байырға тұрғындарында ұзақ тарихи кезеңінде қалыптасты.
Морфофизиологиялық, генетикалық, психиолгиялық және тағы басқа
ерекшеліктер, жергілікті тұрғындарға тән –олар адам қалыптасу тарихындағы
ғасырлық немесе мың жылдық нәтижесі.
Географиялық факторлармен байланысты аурулардың мәселесі әрбір
зерттеушіде туындайды. Ол медициналық география немесе географиялық
патология мәселелерінде қарастырылады. Шын мәнінде, тропиктік елдерге және
оларға мүлдем ұқсамайтын салқын климатты елдерге тән аурулар жалпы
көпшіілкке мәлім бе? Литосфера немесе гидросферадағы (жер сілкіну, су тасу,
цунами, көшкіндер, селдер) жойқын қозғалыстар көпшіліктің жарақаттық
термикалық және тағы да басқа кері әсерлерді назарға алмауға бола ма? Бұл
сұрақтардан басқа тағы да нақты мәселелерді шешу же үлкен жұмыс.
Табиғи географиялық сұрақтар да бар. Мұндай сұрақтарға көптеген
ғалымдар, оның ішінде Париждік профессор Maximilien Sorre жауап ретінде
Адам географиясының бірінші шешетін мәселесі адамды тірі организм ретінде
зерттеуде. Осы сәтте табиғи ортаның әсері қарастырылады. Оған климат қандай
әсер қалыптастырады? Жануарлар ортасында ол өзін қалай ұстайды, оған
олардан қысым болады ма, әлде адам оларға өз заңдарын өз қажеттілігі үшін
жүргізіледі ме?.
Maximilien Sorre –нің пайымдауынша, тек осы сұрақтарға жауап бере
отырып, адамның спецификалық экологиясын, ал егер адам экологиясының
мәселесін кең көлемде алсақ, онда адамның барлық географиясы мен
экологиясын жасауға болады.
Америкалық проффесор Jacques May пікірінше, экология –берілген қоршаған
ортада тірі қалуға деген қабілеттілік дейді.
Медициналық экологияға ауқымды қоршаған ортада да, индивидумның ішінде
де аурулардың үйін зерттейтін ғылым ретінде арнайы анықтама береді.
Проффесор осы өз қарасына байланысты мынандай қорытындыға келеді. Ауруды
берілген қоршаған ортадағы тірі ұлпаның өмір сүру күресінен анықтайды.
Jacques May –дің сөзі бойынша ауру нақты уақыт нүктесі мен кеңістікте
сәйкессіз пайда бола алмайды. Оған екі түрлі фактор әсер етеді:
Біріншіден, бұл қоршаған орта стимулының формасын қабылдайтын факторлар
(мысалы, тыныс жолдарындағы вирустар, тағамдағы ауадағы у немесе
эмоцияналды күйзеліс);
Екіншіден, бұл ұлпаның жауап реакциясын тудыратын факторлар.
Адамда Этиологиялық факторлар немесе Ояту себептері ауруларының
пайда болуының арасынан Jacques May мыналарды ажыратады:
1. Бейорганикалық факторлар
2. Органикалық факторлар
3. Әлеуметтік және мәдени стимулдар
Бұл факторлар жергілікті жердің географиялық және мәдени
ерекшеліктеріне байланысты өзгереді.
Jacques May бейорганикалық факторларға жылуды, ылғалдылығын, жел мен
жарық режимін, топырақ құрамындағы микроэлементтерді, су мен тағамдаға
микроэлементтерді жатқызады. Бұл факторлардың әсері зерттеледі және әрдайым
анықталып отырады. Бұл факторларды, мысалы радиация, магнит алаңдары,
ғарыштық сәулелер, статистикалақ электрді қажет деп қарауға болады, бірақ
олардың әсері жеткілікті зерттелмеген. Климаттық және бейорганикалық
факторлар адам ағзасына екі түрлі жолмен әсер етеді: тікелей және жанама.
Тікелей әсер туралы аз блгілі, себебі жанама әсер тікелей әсерді көлеңкелеп
көрсетеді. Тікелей әсердің өзі климаттық мынадай физикалық элементтермен,
яғни ылғалдылығымен беріледі. Жанама әсер берілген жерде орналасқан тірі
заттармен жүзеге асырылады. Табиғатта климаттық факторлар әсерімен тығыз
байланыстағы жануарлар әлемінің әртүрлі формаларының әрекетін анықтау
мүмкін емес.
Әлеуметтік және мәдени аурулар стимулдары Jacques May-дың айтуы
бойынша, мәдениет адамдарды нақты стимулдардың патогендік әсерімен қорғайды
немесе басқа да жаңа пайда болған стимулдарға ұшыратады. Бұл жағдаймен
проффесор ауаның ластануын байланыстырады, осының нәтижесінде өкпе ісігі
пайда болады, сондай-ақ жүрек-қан тамыр аурулары және жүйке аурулары
әлеуметтік факторлармен байланысты. Jacques May-дың айтуы бойынша –бұл
аурулар әртүрлі патогендік стимулдарға берген жауап реакциясы болып
табылады. Экологиялық көзқарасы бойынша, бұл реакция көбісінде өлімге
әкеліп соғады
Тұрғындардың денсаулығына әсер ететін спецификалық факторлардың бірі
–қала жағдайындағы көрінетін орта болып табылады. Сонымен урбанизация
адамдардың қалыптасу этнографиясының қалыпты көрінетін ортасына белгілі
өзгерістер енгізді. Бұл сондай-ақ қоршаған кеістік құрылымына да, түсті
гаммаларға да байланысты. Егер басқа аймақтарда жасыл желектер көп болса,
қала жағдайында қара-сұр түс басты роль атқарады. Әрі қарай, негізгі
ортадабіршама үлеске тегіс жер қабаты, ал қалада ол негізгі үлеске ие
болады. Сондай-ақ жыл сайын жер қабаты мен шыныларды қосуға болады.
Сызықтар мен бұрыштарды таңдауда да ерекшеліктер бар. Қала тұрғындарының
көзқарастары аумағында әсіресе түзу бұрыштар көп, ал ормандарда, мысалға,
шұғыл бұрыштар мен қисық сызықтар көп. Сонымен бірге орманда әртүрлі
сызықтар қалыңдығы бойынша көптеп кездеседі. Сондай-ақ оманда, әсіресе
ауаның әлсіз желдерін байқауға болады, ал қалада объектілердің көп бөлігі
статистикалық жағдайда болады.
Бірақ қала, бұл алдымен жалпы тұрғындар, олар мұнйды, газды, тас
көмірді, қара металл рудаларын, су, минералды тыңайтқыштарды, құрылыс
материалдарын қажет етеді. Обылыс шекарасының өсуіне қарай тұрғындар саны
да өседі, және осының әсерінен өнеркәсіптік кәсіпорындар да өседі.
Өнеркәсіп қоршаған ортаның ең күшті факторларының бірі болып есептеледі.
Қаланың атмосфералық ауасының ластануының негізгі көзі энергетика, өнекәсіп
және автокөлік болып есептеледі, сондай-ақ қалдықтардың (%) әсіресе үлкен
көлемі олардың арасында былай көрсетіледі: шаң: өнеркәсіп – 50, энергетика
– 43; көмір қышқылы: автокөлік – 90, өнеркәсіп – 10; азот қышқылы:
энергетика – 60, автокөлік – 35, өнекәсіп – 5; көміртегі: өнеркәсіп – 73,
автокөлік – 27.
Егер өнеркәсіп ауаға немесе суға зиянды заттарды бөліп шығармаса, онда
ол шулы немесе көлікті пайдаланса, ауаның химиялық заттармен немесе шумен
ластанудың көзі болып табылады. Сондай-ақ жеңіл өнеркәсіп мекемелері осыдан
20-25 жыл бұрын зиянсыз болса,қазіргі уақытта ол қоршаған ортаның
ластануының көзі болып отыр.23,27
Қоршаған ортаның ластануына өмірдің барлық жақтары әсер етеді
–қаладағы ашық күндер санының азаяды, өсімдіктердің жойылуы құрылыс
материалдарының бұзылуына әкеліп соғады, ауаның, судың, топырақтың
химиялық құрамы өзгереді. Осыладың барлығы адам денсаулығы үшін кәдімгідей
әсер етеді, яғни, жоғары аурушаңдылық, уақытсыз кәрілік және ақырында
болашақ ұрпақтың өзгеруі мүмкін.
Егер адамның денсалуғына қоршаған ортаның интегральды көрсеткіш саны
ретінде қарастырсақ, онда берілген аспект қаланың белгілі территориясындағы
тұрғындардың денсалығымен байланыстыра зерттеу керектігін көрсетеді, сондай-
ақ өмір сүру ортасының ыңғайлылығының дәрежесіне, берілген территорияның
техногендік бұзылу оның дәрежесіне байланысты тұрғындардың денсаулық
сапасына байланысты болады.
Сонымен алынған зоналардағы улы минералдардың әсері жердің беткі
атмосфералық қабатында көрсеткіштердің жоғары экологиялық мәндерімен
тығыздығында (улы қалдықтардың зияндылығы мен сиымдылығы бойынша)
адамдардың организіміне негативті әсер етуі мүмкін және экологиялық риск
зоналарына: А зонасы территориясының орталық бөлігі (әкімшілік Түркісіб
ауданы) және В зонасының орталық бөлігі (Алмалы ауданы).
Экологиялық риск зонасы қарқынды жер асты сулары жоқ, темір жолдар
жүргізілмеген экологиялық таза, жұмыс істейтін өнеркәсіп кәсіпорындары және
Райымбек пен Сүйінбай даңғылдарынан өтетін күшті көлік магистральдары бар
территориялардан өтеді. Экологиялық риск зоналарының территорияларын
зерттеу нәтижесінен алынған мәліметтер бойынша бұл жерлерден Алматы
қаласының балаларының ентікпе ауруларымен ауруы сәйкес келеді.
Әртүрлі қоспалардың концентрациясына ауа бассейндерінде болатын
атмосфералық жауын-шашын әсерінің сарапталынған сипаты облыс
территориясындағы ылғалдылық тәртібінде өзгеретінін зерттеген. Одан ауаны
тазалау үрдісінде тұнбалардың өзгеру тәртібінің ролі туралы қорытынды
жасалды.
Жауын-шашынның түсуі –жаңбыр немесе қар атмосферадан ластаушы
заттардың түсуінің механизмдерінің бірі болып табылады және олардың жер
бетіне шөгуі. Қоспаларджың жоғары концентрация қатары жаңбырдан соң анық
байқалады, ал эффектілігі олардың атмосферадан жойылуы көбісінде түскен
жауын-*шашынның қарқындылығы мен санына байланысты. Ауаны атмосфералық
жауын-шашынмен тазалау мәселесі Алматы облыс территориясында аз зерттелген,
ал оның бірнеше аспектілері, атмосферадан зиянды заттарды шаю үрдісінде
жауын-шашын тәртібінің өзгеруіне әсері сияқты әлі де зерттелмеген. Бұдан
мынаны есте сақтау керек, жыл бойына облыс территориясына орташа жауын-
шашынның мөлмері 400-450 мм. Сондықтан берілген фактор ауадағы қоспалардың
құрамына, мысалы Ресейдің еуропалық бөлігіндегідей әсер етпейді. Бірақ та
облыстың таулы аудандарының орталық бөліктерінде түсетін жауын-шашын
мөлшері 600-700 мм дейін жетеді. Осы жерде ірі өнеркәсіптік көлік
потенциалы орналасқан, ол атмосфераның ластануының ірі көзі болып табылады.
Бұл аудандарда таулы қыраттарға жақындаған сайын ауада зиянды қоспалардың
шоғырланған жағдайлары, әсіресе әлсіз желдер мен температураның инверциясы
байқалады. Осыған байланысты, беріоген территорияда атмосфераны ластаушы
заттардан тазалаудан атмосфералық жауын-шашындар ролі жоғарлайды. Осы
рольдің негізгі нәтижесі атмосферадан қоспаларды жоюда жауын-шашынның
болуы, сондай-ақ Алматы облысында ұзақ мерзім ішінде атмосфералық жауын-
шашынның мөлшерін зерттеу және олардың ауаны ластау дәрежесіне әсерін
зерттеу.3
Негізгі мақсаты –ол ауа бассейнін әр түрлі қоспалардан тазартудағы
жаңбыр мен қардың түсуінің әсерін анықтау. Қоспаларды жауын-шашынмен шаю
үрдісі екі түрлі тәсілмен өтетіні белгілі. Мұндай ластаушы қоспалар бұлт
түзілу үрдісінде бұлттардың тамшыларында ериді, одан соң трансформация
үлкен жаңбыр тамшыларының мөлшерінде және еріген қоспалар жауын-шашынмен
жер бетіне түседі. Атмосферадан зиянды заттарды шаюдың басқа тәсілі ауадағы
жаңбыр тамшыларында болатын поллютанттарды ұстап қалу болып табылады және
оларды жер бетіне апару. Біріншідегі сияқты, екінші жағдайда да
атмосфералық жауын-шашынның түсуі белгілі бір ауа бассейнінің тазалануына
әкеліп соғады.
Алматы қаласында стационарлық бақылау мәліметтері бойынша ауадағы әр
түрдегі қоспалардың өзгеруіне қатты –қардың және сұйық –жаңбырдың әсері
сарапталынған. Бұл үшін тәуліктер алынды, онда бірнеше реет жауын-шашынның
түсуі белгіленген. Таңдау басқа да факторлардың әсерінің минимизациясына
тоқталды, ол желдің жылдамдығы, тұмандар, ауа температурасының инверциясы
және атмосфераның ластану дәрежесін өзгертуге әсерін тигізетін қоспалар.
Мұндай тәсілдің нәтижесінде атмосфералық жауын-шашынның түсу әсерінен ауа
бассейіндеріндегі зиянды қоспалардың құрамында ауытқулар болатыны
анықталды.
Сонымен Алматы қаласында мамыр айында түскен жауын-шашын әсерінен
бірнеше сағатта SO2, NO2 концентрациясы 67пайызға төмендеді және таңертеңгі
уақытта 6,008 ммм3 және 0,004 ммм3 жетті. Қалада жауын –шашын тоқтаған
соң ауадағы күкірт қышқылының мөлшері төмендеді. Жауыннан соң шаң мен NO
концентрациясының өзгеру тенденциясы қарама-қарсы белгілерге ауысты, Алматы
ауа бассейнінде олардың құрамы өте қарқында мөлшерде өсті, соңғы 5 сағаттың
ішінде қоспалардың мөлшері 90 пайызды құрады. Әсіресе көмір оксидінің
концентрациясы байқалды. Алматыда қарастырылған тәулік ішінде оның
атмосферадағы құрамы түскен жауын кезеңімен сәйкес емес. Сонымен оның
концентрациясы жоғары.
Жоғарыда көрсетілген мәліметтер қарастырылған территориядағы жауын-
шашынның атмосфераны шаң, күкірт диоксиді, азот диоксиді сияқты қоспалардан
тазалауға әсер ететінін растайды. Жауын түскен олардың концентрациясы көп
ретке төмендейді, әсіресе мұндай тенденциялар анық байқалады, бұл мұндағы
атмосфераның аса жоғары ластануымен байланысты болса керек және таулы
аймақтарда жауын-шашынның жоғарғы мөлшерде болуынан. Жауын тоқтаған соң
қала үшін, сондай-ақ қарастырылған қоспалардың, әсіресе күкірт диоксидінің
төмендеуі тән.
Алматы қаласындағы ауа бассейнініде NO2 құрамының жоғарлауы
байқалады, бұл әсіресе төменгі көздер –автокөліктерден түсетін қалдықтардың
мөлшерімен байланысты. Бұл қоспалардың өсу темпі атмосфераның өзін-өзі
тазалау темпінен асып түседі.
Осылайша қаланың ауа бассейнінің жағдайы қоршаған ортаның сапасын
анықтайтын негізгі факторлардың бірі болып табылады. Атмосфералық ауа
жағдайы бойынша Алматы лас қалалар қатарына жатады, әлемдік жоспарда Алматы
бірінші ондықта тұр. Алматы ірі өнеркәсіптік қала емес, бірақ ол
атмосфералық ауадағы зиянды қоспалардың концентрациясының көрсеткіші
бойынша, сондай қалалардан асып түседі. Ластану көздері, аурудың пайда болу
себептері жоғарыда анықталғандай өнеркәсіптік кәсіпорындар, автокөлік жылу
жүйелерінің құралдары болып табылады. Атмосфераны ластайтын спектрына
барлық қалдықтар кіреді: шаң, күкірт ангидриді, көмір қышқылы, азот
қышқылы, бензоперен, көміртегі, ауыр металлдар, аммиак, формальдигид. Бұл
заттардың концентрациялары қаланың гидромет қызметінің мәліметң бойынша
барлық ластаушы заттардың ШШК-да көп есе жоғарлайтынын растайды, бұл
тұрғындар денсалуғы үшін аса қауіпті.15
2.2.Қаланы ластаушы көздердің сипаты
Алматы қаласы статистика Басқармасының 2000 жылдың 1 қаңтардағы
деректерi бойынша Алматы қаласы машина парктерiнде 186,9 мың көлiк болды.
Олар атмосфераға бiр жыл iшiнде 200 мың тонна зиянды зат шығарады. Әрбiр
жүргiзушi бiр күнде орташа алғанда 5 литр жанар май жұмсайды. Бұл көлемнiң
үштен бiрiн дизель жағар майы құраған күннiң өзiнде де, Алматыда күнделiктi
1,5 миллион литр бензин жағылады.
Қазір қалада автокөлік саны 350 мыңға жетті (2002). Бұл 14-15
облыстағы машина санына тең. Оның көбі ескі. Ал олардан шығатын автомобиль
түтінінің құрамында 200 түрлі химиялық улы заттар болады. Оның ішінде
қауіптісі – формальдегид, фенол, азот диоксиді, полициклидтік көмірсутегі.
Сонымен қатар олардан шығатын улы газдар мен олардың фотохимиялық
айналуларының нәтижесінде түзілген зиянды өнімдер – фотооксиданттар
(озон,Na2О), альдегид иемденеді 4,5(№ 1 сурет).
Сурет №1.
Автокөлік қозғалысының тәуліктік динамикасы
(автокөлік, мың)
3,0
2,0
1,0
7 10 13 15 18
21 уақыт
Сурет №2
Алматы қаласының өндірістік қалдықтарының пайда болу және көмілу
көлемінің диаграммасы
өндіріс қалдықтарының түзілу мөлшері
өндіріс қалдықтарының көмілу мөлшері
Сурет №3
Алматы қаласының өндірістік улы қалдықтарының пайда болу және көмілу
көлемінің диаграммасы
өндіріс қалдықтарының түзілу мөлшері
өндіріс қалдықтарының көмілу мөлшері
1 млн.халқы бар қалалардағы негізгі су (су, отын, ) және шығу (ағынды
сулар, қатты қалдықтар, ауаны ластаушылар) қалдықтары
Улы газ. ТЭЦ-2 –ден батыстан шығыс бағытқа қарай қалаға тарау тенденциясы
ең қатты ластанған аудан Алматы-1. Ол жерде оның фондық көрсеткіші 1000
есе көп концентрацияланған. 1000-ға жуық фондық улы газдың көрсеткіші
АЗТМ және Поршень зауыттары маңайында байқалады, яғни мына төрт бұрышта
Төле би көшесі-Райымбек даңғылы, Розыбакиев көшесі-Сейфуллин даңғылы.(
№2, №3 сурет)
Сынап. Сынап та қалаға ТЭЦ-2 –ден түседі.Сынап концентрациясы Райымбек
даңғылы мен Рысқұлов көшесінің қиылысы аудандарында және Дорожник ықшам
ауданы трассасында 10 фондық көрсеткіштен артық байқалады. Сонымен қатар
жергілікті сынапты дақтар ТЭЦ-1 аудандарында 30 фоннан артық жинақталған,
АХБК маңайында да 30 фоннан асады.
Берилий. Металлдардың ішіндегі ең улысы. 10 фонға дейінгі көрсеткіштер
АЗТМ және Поршень зауытының маңайында байқалады, ал одан аз көрсеткіш
(3 фон) Сейфуллин даңғылынан төмен қарай Гоголь көшесіне дейінгі
аймақтарда байқалады. ТЭЦ-1 және ТЭЦ-2 аудандары берилиймен ластанған.
Алматы қаласын қоршаған ортасына берилийдің пайда болуы белгісіз.
Күкіртті және азотты ангидрид. Қалдықтар тенденциясының негізгі көзі ТЭЦ-
2. Бұл газдардан пайда болуы көмір мен мазуттың жағуы әрекетінен.
Мұнай өнімдері. Ең ластанған аудан мұнай базалары орналасқан аудандар
(Сүйінбай даңғылы). Аномальды ластану ошақтары Жұлдыз және Алтай
ықшам аудандарына бағытталады. Бұл жердегі мұнай өнімдерінің
концентрациясы 5 фоннан артық. Мұнай өнімдерімен аномальды ластану ескі
ықшам аудандарында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz