Кәсіпорында капиталдың оңтайлы құрылымын құру мәселелері
КІРІСПЕ
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары
1.2. Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар
1.3. Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
ІІ.«ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ» АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ БАҒАСЫН ТАЛДАУ
2.1. «Талдықорған электрмен қамсыздандыру» АҚ техникалық.экономикалық сипаттамасы
2.2. Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау
2.3. Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының құрылымын талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫНДА КАПИТАЛДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ҚҰРЫЛЫМЫН
ҚҰРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстандық кәсіпорындардың капитал құрылымының
қалыптасу ерекшеліктері
3.2. «Талдықорған электрмен қамсыздандыру» АҚ қазіргі капитал құрылымын оңтайландыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары
1.2. Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар
1.3. Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
ІІ.«ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ» АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ БАҒАСЫН ТАЛДАУ
2.1. «Талдықорған электрмен қамсыздандыру» АҚ техникалық.экономикалық сипаттамасы
2.2. Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану тиімділігін талдау
2.3. Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының құрылымын талдау
ІІІ. КӘСІПОРЫНДА КАПИТАЛДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ҚҰРЫЛЫМЫН
ҚҰРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
3.1. Қазақстандық кәсіпорындардың капитал құрылымының
қалыптасу ерекшеліктері
3.2. «Талдықорған электрмен қамсыздандыру» АҚ қазіргі капитал құрылымын оңтайландыру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ
БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1.Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары 12
1.2.Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар 16
1.3.Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
ІІ. ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ
БАҒАСЫН ТАЛДАУ 22
2.1.Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ
техникалық-экономикалық сипаттамасы 22
2.2.Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану
тиімділігін талдау 26
2.3.Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының құрылымын талдау
33
ІІІ.КӘСІПОРЫНДА КАПИТАЛДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ҚҰРЫЛЫМЫН
ҚҰРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 37
3.1.Қазақстандық кәсіпорындардың капитал құрылымының
қалыптасу ерекшеліктері 37
3.2.Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қазіргі капитал
құрылымын оңтайландыру жолдары 40
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген
кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие қабілеттілігі оның қажетті
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тікелей байланысты. Өндірістік
капиталды басқару бірқатар факторлармен анықталады: ағымды активтердің
құрамы мен көлемі, олардың өтімділігі, капиталды қалыптастырудың меншікті
және қарыз көздері, тұрақты және айнымалы активтердің қатынасы, таза
(меншікті) айналым капиталының болуы және басқа өзара байланысты факторлар.
Капиталы құрылымы және капитал бағасы деген категориялар қаржы
менеджментінің базалық концепцияларының бірі болып табылады. Мұнда тек
тартылған және меншікті капитал бойынша пайыздарды есептеу ғана орын
алмайды, мұнда инвестицияланған капиталдың рентабельділігіне де басты назар
аудару керек. Бұл түптеп келгенде кәсіпорынның нарықтық бағасының артуына
немесе кемуіне алып келеді.
Әрине, кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру барысында меншікті
қаражаттарға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы –
бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті
қаражаттар кәсіпорындардың экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу
үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен
қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар
тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Дегенмен де қарыз қаражаттар тарту кәсіпорындар мен қарыз берушілер
үшін үлкен тәуекелдермен байланысты. Несие берушілер үшін кәсіпорынға
берілген қаражаттарының қайтарылуы маңызды мәселе болып табылса, кәсіпорын
үшін төлем қабілеттілігіне нұқсан келмейтіндей қаражаттар көлемін және
бағасын анықтау басты мәселе болып табылады. Осы орайда кәсіпорындардың
алдында қажетті қаражат көздерінің ең оңтайлы, ұтымды құрылымы қандай болу
керек?, Өндіріске инвестицияланатын капиталдың қандай деңгейі меншікті
қаражаттар есебінен, қандай бөлігі қарыз қаражаттар есебінен
қаржыландырылуы тиіс?, Капитал тарту страгиясын қалай қалыптастырған
дұрыс? деген сұрақтар туындайды. Бұл үшін экономикалық әдебиеттерде және
тәжірибеде бірқатар әдістер мен көрсеткіштер қолданылады. Міне, осы аталған
сұрақтар диплом жұмысының негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – капитал құрылымын талдаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, кәсіпорын деңгейінде капиталдың
оңтайлы құрылымы қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыс өз алдына келесідей сұрақтарды қарастыруды міндет
қойып отыр:
кәсіпорын капиталының құрылымы мен бағасының экономикалық негіздеріне шолу
жасау
кәсіпорынның капитал құрылымын және оның қаржылық жағдайға әсерін талдау;
капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастырудың қазіргі таңдағы мәселері мен
оларды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы үш тарауға бөлінген және олардың атаулары мен мазмұны
жұмыстың алға қойған мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарының және капитал ұғымы,
капиталдың құрылымын қалыптастырушы факторлар, сондай-ақ капитал құрылымы
мен капитал бағасы арасындағы өзара байланыс қарастырылатын болады.
Екінші тарау кәсіпорындардың капиталының құрамы мен құрылымын, оларды
қаржыландыру көздерін талдауға арналады. Осы тарауда, сондай-ақ
кәсіпорынның капитал құрылымының оның қаржылық жағдайына әсері талдауға
алынады.
Талдау жұмыстары Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласында
қызмет көрсетіп отырған Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ-ның (АО
Талдыкорган Электроснабжение) бухгалтерлік баланс және басқа да қаржылық
есеп беру құжаттарының нақты ақпараттары негізінді жүргізіледі.
Үшінші тарау барысында қазақстандық кәсіпорындарда капитал құрылымын
қалыптастырудың ерекшеліктері мен мәселелері, және-де Талдықорған
электрмен қамсыздандыру АҚ-да капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру
арқылы оның қазіргі қиын қаржылық жағдайын жақсарту шаралары қарастырылады.
Зерттеу пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптастыру барысында
пайда болатын экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Талдықорған қаласының
электроэнергетика саласында қызмет көрсететін Талдықорған электрмен
қамсыздандыру Акционерлік қоғамының қаржы ресурстарының құрылымы
қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, қаржылық,
салыстырмалы, статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде Талдықорған электрмен
қамсыздандыру АҚ-ның қаржылық есебінің мәліметтері, Қазақстан
Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің жылдық қорытынды есебінің мәліметтері, Ирбис ақпараттық
Агенттігінің қаржы нарығы туралы мәліметтері қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары кәсіпорындардың қаржы ресурстарын қалыптастыру мәселелерін
шешу барысында қолданыла алады.
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ
БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын алдында өзінің
өндірістік қызметін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесі
тұрады. Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл кәсіпорынның қарамағында
орналасқан ақшалай табыстардың, түсімдердің және кірістердің жиынтығы болып
табылады. Олар бюджеттің, банктердің, жеткізіп берушілердің және басқа да
контрагенттердің алдындағы міндеттемелерді өтеу үшін қолданылады. Сонымен
қатар, қаржы ресурстары ұдайы өндірісті дамыту және жұмысшыларды
экономикалық ынталандыру мақсатында да қолданылады.
Қаржы ресурстарының қалыптасу көздері ретінде кәсіпорынның меншікті
қаражаттары мен олардың тартқан қаражаттары қарастырылады.
Бастапқыда қаржы ресурстары кәсіпорынды құру барысында, яғни жарғылық
қор құрылатын кезде қалыптасады. Оның мөлшері өндіріс процесіне
инвестицияланған негізгі және айналым қаражаттарының мөлшерін көрсетеді.
Әрі қарай қаржы ресурстары негізінен табыстың және амотизациялық
аударымдардың есебінен қалыптасады. Олармен қатар қаржы ресурстарының
көздеріне мыналарды жатқызуға болады: істен шыққан мүлікті сатудан түскен
қаражаттар, түрлі мақсатты түсімдер, ішкі ресурстарды құрылыстардан
жұмылдыру және т.б. 1
Қаржы ресурстарының басым бөлігі, ең алдымен жаңадан құрылып жатқан
және қайта құрылымдалып жатқан кәсіпорындар бойынша, қаржы нарығында
жұмылдырылады. Бұл жерде акцияларды, облигацияларды, басқа да бағалы
қағаздарды сату, сондай-ақ түрлі несиелер түріндегі несиелер қолданылады.
Түрлі көздерден қалыптасатын қаржы ресурстары кәсіпорынға қаражаттарды
жаңа өндіріске уақытында инвестициялауға, қызмет етіп тұрған кәсіпорынды
қажет кезінде кеңейтуге және техникалық қайта жарақтандыруға, ғылыми
зерттеулерді қаржыландыруға, дайындауға және өндіріске енгізуге мүмкіндік
береді.
Кәсіпорындар қаржы ресурстарын көптеген бағыттар бойынша қолдана
алады, солардың ішіндегі ең негізгілері мыналар:
қаржылық міндеттемелерді орындаумен байланысты қаржы-банк жүйесінің
ұйымдарына төлемдер (бюджетке салықтар төлеу, несиенің қолданғаны үшін
банктерге пайыздар төлеу, бұрын алынған несиелерді қайтару, сақтандыру
төлемдері);
өндірісті дамыту және техникалық жаңғырту үшін капитал салымдарына меншікті
қаражаттарды инвестициялау;
қаржы ресурстарын басқа фирмалардың бағалы қағаздарына салу;
қаржы ресурстарын ынталандыру және әлеуметтік сипаттағы ақша қорларын
қалыптастыруға бағыттау;
қаржы ресурстарын қайырымдылық мақсаттарына, демеушілік бағыттарға қолдану.
2
Өндірістік процестің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ету үшін қаржы
резервтері үлкен маңызды роль ойнайды. Нарыққа өту жағдайларында олардың
ролі арта түсуде. Қаржы резервтері үлкен көлемдегі шығындар және күтпеген
оқиғалар болған жағдайда да ұдайы өндірістік процестегі қаражаттардың
үздіксіз айналымын қамтамасыз етуге қабілетті. Қаржы резервтерін меншікті
қаражаттардың есебінен кәсіпорынның өзі (өзін өзі сақтандыру), оның
басқарушылық құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), арнайы
сақтандыру ұйымдары (сақтандыру әдісімен) және мемлекет (резервтік қорлар)
құра алады.
Қаржы ресурстарының есебінен үнемі өзгеріп отыратын қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін жағдайларды дайындауға
арналған қаржы қорлары қалыптасады. 3
Кәсіпорынның айналымға салған және осы айналымнан табыс алып келетін
қаржы ресурстарының бөлігі капитал деп аталады және ол қаржы ресурстарының
құны өскен формасы ретінде қызмет етеді. Басқаша айтатын болсақ, капитал –
бұл табыс алу мақсатында өндіріске салынған және инвестицияланған қаржы
ресурстарының бір бөлігі болып табылады.
Мұндай түсініктемедегі қаржы ресурстары мен кәсіпорын капиталының
айырмашылығы мынада: кез-келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорын
капиталынан көп немесе оған тең болады. Бұл теңдік кәсіпорынның ешқандай
міндеттемелерінің жоқтығын және оның барлық қаржы ресурстарының айналымға
жіберілгенін білдіреді. Алайда, капитал мөлшері қаржы ресурстарына
қаншалықты жақын болса, кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс істеп жатыр
дегенді білдірмейді.
Капитал кәсіпорынды құрудың және оның дамуының басты экономикалық
базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған
ақшалай, материалық және материалдық емес қаражаттардың жалпы құнын
сипаттайды. Өзінің қызмет ету процесінде капитал меншік иелерінің және
кәсіпорын жұмысшыларының, сонымен қатар мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз
етеді. Міне, дәл осы жағдай қаржы ресурстарын қаржылық басқарудың негізгі
объектісі ретінде анықтайды, ал олардың тиімді қолданылуын қамтамасыз ету
қаржы менеджментінің өте жауапты міндеттерінің біріне жатады.
Кәсіорынның жалпы каиталы деп әдетте оның қолындағы барлық қаржы
ресурстарының түрлерін қарастырады. Сол себепті кәсіпорын капиталын түрлі
белгілері бойынша классификациялау керек (1 сурет). 4
Меншік формасына қарай меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетеді.
Меншікті капитал кәсіпорынның меншік құқығы бойынша қолындағы
қаражаттарының жалпы құнын көрсетеді. Оның құрамында жарғылық, қосымша,
резервтік капитал, бөлінбеген табыс және басқа да резервтер ескеріледі.
Жарғылық капитал кәсіпорын құрылу кезінде қалыптасады және
кәсіпорынның бүкіл өмірінің ішінде соның қарамағында болады.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық формаларына қарай оның жарғылық капиталы
акцияларды шығарудан және әрі қарай сатудан, жарғылық капиталға үлестер,
жарналар салудан қалыптасады.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның кредиторларының мүдделерін
кепілдендіретін мүлкінің ең төменгі мөлшерін көрсетеді. Осылайша, жарғылық
капитал меншікті қаражаттардың негізгі көзі болып табылады. Капиталдың
жарғылық деп аталу себебі оның мөлшері кәсіпорын жарғысында тіркеледі және
бекітілген тәртіп бойынша тіркеуге алынады. Оның ең төменгі мөлшері
Қазақстан Республикасының заңнамасымен орнатылады.
Резервтік капитал кәсіпорын жарғысында белгіленген мөлшерде табыстан
аударымдар есебінен қалыптасады, алайда оның мөлшері 15%-дан кем болмауы
тиіс. Жыл сайын резервтік қорға алынған таза табыстың кем дегенде 5% үлесі
аударылып отыруы тиіс, егер кәсіпорынның резервтік капиталы жарғыда
көрсетілген мөлшерге жетпейтін болса. Резервтік капитал кәсіпорынның
болашақта мүмкін болатын шығындарын жабу үшін, сонымен қатар облигациялар
бойынша қарыздарды жабу және меншікті акцияларды сатып алу үшін құрылады.
5
Табыс – кәсіпорын қызметінің түпкі қаржылық нәтижесі және меншікті
капиталдың маңызды компоненті болып табылады. Табыс кәсіпорынның шаруашылық
қызметін бағалаудың және жоспарлаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Табыс арқылы кәсіпорынның ғылыми-техникалық және әлеуметтік-
экономикалық даму шаралары қаржыландырылады, еңбекақы қорлары ұлғайтылады.
Табыс тек кәсіпорындардың ішкі мұқтаждықтарын қанағаттандырып қана қоймай,
соымен қатар мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражат көзі болып табылады. 6
Қарыз капитал кәсіпорынның қызметін қаржыландыру үшін қайтарымды
негізде тартылатын ақша қаражаттарын немесе басқа да мүліктік құндылықтарды
қамтиды. Кәсіпорынның қолданып отырған қарыз капиталының барлық формалары
оның қаржылық міндеттемелерін білдіреді.
Инвестициялау объектісіне қарай негізгі және айналым капиталдарын
бөліп көрсетуге болады. Негізгі капитал кәсіпорынның тек негізгі
құралдарына салынған қаражаттарды ғана емес, сонымен қатар бүкіл ұзақ
мерзімді активтерге салынған қаражаттарды білдіреді. Айналым капиталы – бұл
кәсіпорын капиталының айналым (ағымды) қаражаттарына салынған бөлігі болып
табылады.
Қолдану мақсатына қарай капиталдың келесідей түрлері бар: өндірістік,
несиелік және спекулятивтік. Өндірістік капитал кәсіпорынның шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін операциялық активтеріне инвестицияланған
қаражаттарын сипаттайды. Несиелік капитал кәсіпорынның инвестициялық
қызметін жүзеге асыру барысында қолданылатын қаражаттарын сипаттайды, және
бұл жерде коммерциялық банктердегі депозиттік салымдар, облигациялар,
вексельдер және т.с.с. ақша құралдарына салынған қаржылық инвестициялар
туралы сөз болып отыр. Спекулятивтік капитал спекулятивтік (алып-сату)
қаржылық операцияларын жүзеге асыру барысында, яғни сатып алу және сату
айырмасынан пайда көруге бағытталған операциялар жүргізу барысында
қолданылады. 7
Капитал қозғалысы кезінде оның мобильділігін бағалау қажет. Бұл
кәсіпорын осы қаражаттар есебінен өзінің кредиторлық қарыздарын, қысқа
мерзімді несиелерін жапқаннан кейін қанша айналым қаражаттарының қалатынын
және қалған айналым қаражаттары жаңа өндірістік циклды бастауға жеткілікті
немесе жеткіліксіз болуы анықталады.
Практикада іскерлік идея, іскерлік байланыстар, тауарларды өткізу
каналдары, технологиялар саласындағы өндірістік құпиялар, дизайн
саласындағы шешімдер және т.б. секілді материалдық емес капитал да
қолданылады. Материалдық емес капиталдың бұл түрі барлық уақытта да өзінің
құнына ие бола бермейді, алайда жиі жағдайларда табыс алып келеді. ол
өндірісті ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. 8
1.2. Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар
Капитал ұғымы экономиканы зерттеуші адамдардың санасына уақыт өте
тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді
жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді
өндіру үшін қажетті ресурстар болып табылады. Осыдан келе, өзінің кең
мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік
деп қорытынды жасауға болады. Капитал – бұл өздігінен өсіп отыратын құн
деген пікір де орынды болып саналады. Бұл анықтамаларда оның ұлттық
байлықтың қозғалысы кезіндегі функционалдық арналымы түсіндіріледі.
Кәсіпорын жетекшісі тұрғысынан капитал дегеніміз шаруашылық қызметтің
мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі қорлардың және айналым
қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Бұл категорияға деген басқа
көзқарас капиталды алға қойылған мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік беретін
кәсіпорын иесінің қарамағындағы барлық мүліктердің, ақшалай және басқа да
қаржылық құралдардың жиынтығы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Кез-
келген тұлға бұл категорияны (ұғымды) өзінше түсіндіре алады. 9
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, капиталдың әрбір элементі табыс алуға
септігін тигізуі тиіс, ал олардың жекелеген түрлері тауар өндірісінің
активтері болып табылады.
Капитал категориясына өндірістік процеске салынған қаражаттарды да
жатқызады. Бұл құн тұрақты капиталдың өндірістік процесте қолданылған
бөлігін (мұнда аралық тұтыну заттарының және өндірістік құралдардың
тозуының құны кіреді) және шикізатқа, материалдарға және еңбек күшіне
жұмсалған айнымалы капиталды қамтиды.
Тауарлар әрбір қоғамда өндірілуі және дайын түрде тұтынушыға ұсынылуы
тиіс. Тауарларды (қызметтерді, жұмыстарды) өндіру тек ресурстардың үш түрі
қолданылған жағдайда ғана мүмкін болады: еңбек ресурстары (еңбек күші,
адамдардың білімі, таланты), табиғи ресурстар (жер, су, пайдалы қазбалар
және басқа да табиғи байлықтар) және капитал (ғимараттар, машиналар,
қондырғылар мен қондырғылар, шикізаттар, материалдар және т.с.с.).
Өндірістің бірінші реттегі факторларының (еңбек және табиғи
ресурстарының) қосындысынан өндірістік фактор және капитал қалыптасты.
Өндірістік мақсатқа қол жеткізу үшін кәсіпкерлер өндіріс процесінде
өндірістік үш факторды да қолданады.
Бұл жерде біз ресурстардың көптеген түрлерінің ішінен оларды баланс
баптарының қалыптасу прициптеріне сәйкес топтастыратын боламыз. Бұл
принципке сәйкес негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз
капиталды бөліп көрсетеді. Айналым капиталына салынған капитал өнімді
өткізгеннен кейін толықтай кәсіпкерге қайтады. Негізгі капиталға жұмсалған
шығындар мұндай жылдамдықпен қайтуы мүмкін емес. 10
Баланс шаруашылық субъектісінің бір мезеттік қаржылық жағдайының
көрінісі болып табылады. Ол кәсіпорынның қарамағында бар мүлікті және оның
міндеттемелерін қорытындылайтын қолайлы құрал болып табылады. Кәсіпорын
қолындағы активтер мен міндеттемелердің айырмасы оның есепті кезеңдегі
меншікті капиталы болып табылады.
Схемалық түрде баланс екі бөлімнен тұрады:
активтер – кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері мен ағымды қаражаттарының
баптарын қамтиды (негізгі құралдар, материалдық емес активтер, өндірістік
запастар, дебиторлық қарыз, ақша қаражаттары, инвепстициялар және т.б.);
меншікті капитал және міндеттемелер – меншікті қаражаттардың (жарғылық
капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс және басқалар), ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді міндеттемелерден (несиелер, облигациялар, бюджет
алдындағы қарыздар және басқалар).
Баланс бойынша активтер меншікті капитал мен қарыздық міндеттемелердің
(пассивтердің) қосындысына тең болады. Яғни баланстың актив бөлігі
кәсіпорын қаражаттарының орналастыру объектілерін көрсетсе, пассивтер осы
қаражаттардың қалыптасу (пайда болу) көздерін сипаттайды. Арналымы және
қолдану саласы тұрғысынан, материалдық негізгі құралдар сауда, өндірісі
және тағы сол секілді түрлі салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен
байланысты, ал өндірістік емес активтер негізнен тұрғын үй және коммуналдық
шаруашылықта, спорт саласында, әлеуметтік қамтамасыз ету саласында
қолданылады.
Кәсіпорынның барлық ресурстарының (мүліктерінің) жалпы құны олардың
қалыптасу көздерінің құнына тең болады. Қаражат көздерінің әрбір түріне
баланстық есеп пассивінің жеке бабы қарастырылады. Бұл жағдайда мүліктің
құрамы (ресурстар) ағымды және ұзақ мерзімді қаражаттар түрінде көрініс
табады, ал осы мүліктерді жабу көздері ретінде баланстың пассивтер
құрамында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал және меншікті
капитал көрініс табады.
Нақты капитал (ресурстардың жиынтығы ретінде) негізгі және айналым
құралдарын қамтиды. Оларды бөліп тұрған шеңбер қарастырылып отырған
экономикалық қызметтің сипатына байланысты өзгеруі мүмкін. Бұл
айырмашылықтар өркендеуі нақты капиталды дұрыс қолдануға тікелеу тәуелді
болып келетін кәсіпорындар үшін аса маңызды болып келеді. Айналым
қаражаттарының (бұл өндірістік активтер) рентабельділігі олардың айналым
жылдамдығына байланысты анықталады, ал негізгі құралдардың рентабельділігі
оларды қолдану, пайдалану деңгейіне қарай анықталады. Қазіргі кезде
экономиканы дамытуға негізгі құралдардың үлесінің басым үлес алуы тән, ал
олардың өтімділігінің төмен деңгейі кезінде экономиканың икемсіздігі орын
алады. Кәсіпорын балансында нақты капитал актив түрінде көрсетілген және
олар келесідей баптар бойынша бөлінеді: ғимараттар мен құралдар, шикізат,
материалдар және басқа да өндірістік мақсаттағы айналым қаражаттары, оңай
өткізілетін мүліктер және өтімді запастар. 11
Капитал категориясына ақшалай несиелер, материалдық несиелер (лизинг
негізінде алынған құралдар) жатады. Олар меншікті қаражаттар болып
табылмайды, алайда табыс алуда үлкен маңыздылыққа ие болады және
кәсіпорынның өндірістік қызметінде қолданылады.
Әрбір кәсіпорын баланстық есепті құру кезінде баланстың мүліктік
жағдайын және құрылымын бағалауға үлкен көңіл бөледі. Басқадай жағдайлар
қалыпты болса кәсіпорынның мүліктік жағдайының жақсаруы баланстағы
келесідей өзгерістеріне байланысты болуы мүмкін: кәсіпорын меншікті
капиталының үлесі айтарлықтай жоғары болса, соғұрлым ол сенімді болып
саналады. Айталық, жалпы капиталының құрылымында 75% меншікті капиталы бар
кәсіпорын меншікті капиталы 45% құрайтын әріптесімен салыстырғанда
айтарлықтай сенімді болып табылады.
Аталған көрсеткіш жалпы қаражат көздеріндегі меншікті көздердің
(жарғылық капиталдың, резервтік қорлардың, жинақ қорларының және
басқалардың) үлесін сипаттайды. Аталған коэффициенттің ең төменгі
нормативтік мәні 0,5-ке тең деп саналады және ол автономия (тәуелсіздік)
коффициенті деп аталады. Бұл коэффициенттің мәнінің өсуі кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының өсуін куәландырады, ал бұл болашақтағы қаржылық
қиындықтар көру тәуекелін төмендетуге әсерін тигізеді. Бұл коэффициентті
бағалауды оның динамикалық тұрғыдан өзгерісі бойынша жүргізу қажет. 12
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын есептеу үшін мынадй абсолюттік
көрсеткіштерді де бағалау қажет: абсолюттік сомадағы меншікті айналым
қаражаттарының артықшылығы немесе жетіспеушілігі; меншікті айналым
қаражаттарының және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттардың сомасы; запастар мен
шығындарды қалыптастыру үшін негізгі көздердің жалпы сомасы).
Активтердің құны мен қарыз капиталдың жалпы мөлшерінің айырмасы таза
активтер деп аталады. Негізгі баланстық теңдеуден шығатын тұжырымдама –
таза активтер кәсіпорынның меншікті капиталына тең болуы тиіс. Практикада
бұл ереже, әдетте, қадағалана бермейді: акционерлік қоғамдарда таза
активтердің мөлшерін есептеудің ресми әдістемесі бойынша активтердің жалпы
көлемінен кейбір баптарды алып тастау қарастырылады (мысалға, сатып алынған
құндылықтар бойынша қосылған құн салығының сомасын, жарғылық капиталға
салымдар бойынша құрылтайшылардың міндеттемелерін және басқаларды).
Пассивтердің мөлшері де түзетуге жатады – атап айтар болсақ, бұған
мақсатты ақысыз, қайтарымсыз қаржыландыру сомасы қосылады.
Сол себепті, осындай жолмен есептелген таза активтер әдетте меншікті
капиталдың жалпы мөлшерінен аз болады (қызмет етіп тұрған кәсіпорында
жарғылық капитал – бұл меншікті капиталдың бір бөлігі ғана), яғни
акционерлік қоғамдар жарғылық капиталды таза активтердің мөлшеріне тең
ететіндей етіп өздерінің жарғысын қайта тіркеулері керек.
Ағымды (айналым) активтер мен қарыз капиталдың айырмасын есептеп алып,
тағы да бір маңызды көрсеткіштің қалыптасу әдістемесін көрсетуге болады –
меншікті айналым қаражаттарының болуы немесе меншікті (таза) айналым
капиталының мөлшерін. Әлемдік практикада айналым қаражаттарының бұл бөлігін
сипаттау үшін жұмысшы капитал деген де термин қолданылады. 13
Меншікті айналым капиталының бірегейлігі мұнда екі маңызды көрсеткіш –
табыстылық пен тәуекел – көрініс табатынына келіп тіреледі. Меншікті
айналым капиталының мөлшерін арттыра отырып, кәсіпорын төлем
қабілеттілігінен айрылу тәуекелін төмендетеді. Айналым қаражаттары
активтердің ең өтімді бөлігі болып табылады, сол себепті олардың таза
мөлшерінің болуы (қысқа мерзімді міндеттемелерден бос) компанияның жалпы
мобильділігін, өзінің капиталын жаңа нарықтарға немесе жаңа қызмет
түрлеріне қайта бағыттауға мүмкіндік береді. Екінші жағынан, ұзақ уақыт
бойы меншікті айналым қаражаттарының үлкен мөлшерлерін қамтамасыз ете
отырып, кәсіпорын өзінің ұзақ мерзімді капиталын табысты объектілерге
инвестициялару мүмкіндігін төмендете береді. Бұл, өз кезегінде,
кәсіпорынның инвестициялық саясатының тиімсіздігін немесе оның жоқтығын,
өндірісті дамытуға аса көңіл бөлінбейтінін білдірсе керек.
Меншікті айналым капиталының төмендеуі таза активтердің салымдарын
және үлкен табыстар алып келетін ауқымды жобаларды асыруға бағытталған
инвестициялық қызметті білдіруі мүмкін. Алайда, бұл жағдайда қысқа мерзімді
міндеттемелердің ағымды активтермен қамтамасыз етілу деңгейі төмендейді, ал
бұл мүмкін болатын банкроттылық тәуекелін өсіре түседі. Меншікті айналым
капиталының мөлшері кәсіпорынның қаржылық тұрақсыздығын білдіреді, өйткені
оның қарамағында бар ағымды активтер қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша
жауап беруге жеткіліксіз. Сол себепті кредиторлардың талаптары оның негізгі
құралдарына қарай – ғимараттарға, өндірісітік құралдарға, көлік құралдарына
және басқа да ұзақ мерзімді активтерге қарай бағытталуы мүмкін. 15
1.3. Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
Инвесторларға кәсіпорынға салған капиталы үшін төленетін табыстылық
деңгейі осы капиталды алушы компания үшін оның (капиталдың) бағасын
сипаттайды. Инвестор үшін салынған капиталдың бағасы – аталған қаражаттарды
басқа объектілерге, мысалға, банктік депозитке, салу нәтижесінде алынуы
мүмкін табысты жоғалтумен байланысты альтернативті шығындар болып табылады.
Бұл жерде капитал бағасын өлшеу құралы ретінде пайыздың мөлшерлемелердің
деңгейі қарастырылады. Банктік несие ала отырып, компания банкке пайыздар
төлеп отыруға міндеттенеді, ал пайыздардың мөлшері тартылған капиталдың
бағасын анықтайды. Банк үшін компанияға берілген несиелердің бағасы осы
қаражаттарды аталған компнияның қызметінің тәуекелімен деңгейлес басқа
жобаға салу арқылы алуына болатын табыстылық деңгейіне тең болады. Әрине,
егер де несие бойынша пайыздардың мөлшері альтернативті табыстардан төмен
болса, банк компанияны несиелеуден бас тартады. Сол себепті тиімді нарық
жағдайларында капитал бағасы инвестордың альтернативті шығындарынан төмен
болмауы тиіс.
Жаңа капитал тартуды жоспарлай отырып, компания инвестордың
альтернативті шығындарын ескеруі қажет, өйткені олардың деңгейі тартылатын
капитал бағасының объективті сипаттамасы болып табылады. Альтернативті
шығындардың мөлшерін анықтайтын маңызды фактор – компанияның және оның
жүзеге асыратын жобасының тәуекел деңгейі болып табылады. Тәуекел деңгейі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тәуекелді өтеу үшін инвестордың талап
ететін табыстылық деңгейі де жоғары болады. Сәйкесінше тартылатын
капиталдың бағасы да жоғары болады. Тәуекел деңгейлері бірдей жобаларды
жүзеге асырушы екі компания капиталды да бірдей бағамен тарту мүмкіндігіне
ие болады. Жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау процесінде дәл осы
баға назарға алынуы тиіс. Аталған жобалардан келетін болжамды ақша ағындары
тартылатын капиталдың бағасына тең бірдей мөлшерлеме бойынша дисконтталуы
тиіс. Бұл талаптың қадағаланбауы бірдей потенциалды жобалар қарама-қарсы
нәтижеге – табысты және шығынды – алып келетін жағдайды тудырады. Мұндай
қателіктерді болдырмас үшін қандай-да бір компаниялардың тәуекел деңгейі
туралы ақпараттармен қамтамасыз етілу керек. 16
Капитал бағаснының концепциясы қаржының тиімділігіне бағалау
принциптерімен толықтай қамтылады: жүзеге асырылып жатқан жобалардың
табыстылығы осы мақсатта тартылған капиталдың бағасынан жоғары болса, онда
кәсіпорын тиімді жұмыс істеп жатыр деген сөз. Тек осы жағдайда ғана
кәсіпорын қосымша таза келтірілген құн жасайды, яғни меншік иелерінің
капиталын арттырады. Бұл жерде ұзақ мерзімді капитал туралы сөз қозғалып
отыр, өйткені инвестициялау ұғымы байланысты өтімді қаражаттарды ұзақ
уақыттарды қарастырады. Әдетте, компания өзінің инвестициялық
мүмкіндіктерін қаржыландыру үшін кәсіпорын жоспарлап отырған жаңа
капиталдың бағасын ғана анықтайды. Қолда бар капиталдың нақты құнын анықтау
ретроспективті талдау үшін ғана біршама құндылығы болуы мүмкін, алайда ол
қаржы менеджерінің басқару құралы болып табылмайды. Капиталдың құнын білу
қаржылық шешімдерді негіздеу сатысында қажет, бұл менеджерге қаражаттарды
салудың мейлінше оңтайлы бағыттарын және оларды қаржыландырудың тиімді
көздерін таңдауға мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді капиталдың құрылымы бір текті емес: ол меншікті және
қарыз ресурстардан тұрады. Меншікті капитал – бұл қарапайым акциялар мен
бөлінбеген табыс. Кәсіпорынды қаржыландырудың маңызды ішкі көзі болып
табылатын амортизация туралы да ұмытып кетуге болмайды.
Ұзақ мерзімді қарыз капитал – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның эмиссиялық
облигациялары және ұзақ мерзімді банктік несиелер. Көптеген қазақстандық
кәсіпорындар үшін облигациялар шығару әлі күнге дейін қол жеткізбес болып
саналады, алайда оларды алмастыра алатын ұзақ мерзімдерге (30 жылға дейін
және одан да жоғары) тарту әдістері бүкіл әлемде жоқ. 17
Меншікті және қарыз капитал арасында артықшылықты акциялар аралық орын
алады, олар қаржыландырудың бірінші жолының да, екінші жолының да
белгілеріне ие.
Жоғарыда аталған капитал түрлерінің әрбірі де өзінің бағасына ие.
Кәсіпорындарда тегін ресурстар ешқашан болмайды. Тіпті табыс пен
амортизацияның өздері де ақылы қаржы көздері болып табылады. Оларды
қолданғаны үшін төлем – бұл инвесторлардың кәсіпорыннан алатын табыс.
Кәсіпорын иелері дивиденд формасында бүкіл таза табысты алудан бас тартуға
келісім бермес еді, егер де осы табыстың бір бөлігін немесе барлығын
капитализациялау оларға болашақта бұдан да жоғары табыс алып келетініне
сенімді болса. Теориялық тұрғыдан, амортизациялық аударымдармен жағдай осы
секілді, бірақ инвесторлар кәсіпорынның аударған амортизацияын алуға заңды
құқығы жоқ.
Инвестицияларды жобалай отырып, кәсіпорындар оларды қаржыландыру
көздерін, демек, олардың бағасын да қарастырады. Қаржының жалпы ережесі
жаңадан тартылатын капиталдың барлық түрлерінің толық бағасын есептеудің
қажеттілігін қарастырады. Баланстың пассив бөлімі барлық активтерді
жабатыны секілді, қаржыландыру көздері де инвестициялардың барлық сомасын
қамтамасыз етуі тиіс.
Балансты зерттей отырып, активтің нақты бабы қандай ресурстар көзімен
қамтамасыз етілгені туралы дәл басып айту қиын: активтердің әрбір теңгесі
баланстың оң бөлігінің жалпы құрылымын көрсетеді, мысалға, 50% меншікті
капитал, 10% ұзақ мерзімді және 40% қысқа мерзімді қарыздар (2 суретті
қараңыз). 16
а) Баланстағы активтер мен б) Инвестициялар мен оларды
капиталдың өзара байланысы қаржы-ландыру өздерінің өзара
байланысы
50% 10% 40% 30% 20% 50%
Меншікті Ұзақ Қысқа Қарапайым Артықшы-лыоблигациялар
капитал мерзімді мерзімді акциялар қты
қарыз қарыз акциялар
50% 10% 40% 30% 20% 50%
Негізгі 1 жоба
қорлар
2 жоба
Айналым 3 жоба
активтері
4 жоба
2 сурет – Кәсіпорынды қаржыландырудың және инвестициялық жобалардың
салыстырмалы құрылымы
Талдау барысында негізгі қорлар ұзақ мерзімді қаржы көздерінен, ал
айналым активтері – қысқа мерзімді қаржы көздерінен қаржыландырылады деп
қарастыруға болады. Алайда, мұндай пікір жалпы баланс бойынша қорытынды
мәліметтердің негізінде, нақты баптарды ескермей жасалады. Мысалға, егер
кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттары болса, олардың қандай бөлігі
меншікті қаржы көздер есебінен, ал қандай бөлігі қарыз қаражаттар көздері
есебінен сатып алынғаны туралы дәл басып айтуға болмайды. Мысалға, ақша
қаражаттары, дебиторлық қарыз және тауарлық құндылықтардың тең жартысы
меншікті көздерден, ал тауарлық құндылықтардың жартысы қарыз көздерден
қаржыландырылады. Тауарлық запастарды оларды қаржыландыру көздері бойынша
бөлек сақтауды ұйымдастыру туралы ой кімнің басына келетінін айту қиын.
Менеджерлердің қолында оларға берілген барлық капитал шоғырланады,
және олар бұл капиталды инвесторларға барынша үлкен табыстар алып келетін
кез-келген жолмен пайдалануға құқылы. Осы секілді, инвестицияларды
жоспарлау кезінде қандай-да бір жобаны қаржыландыру тек банктік несиелер
есебінен қаржыландырылады, ал басқа бір жобаны жүзеге асыру үшін қосымша
акциялар эмиссиясын жүргіземіз деп қарастыруға болмайды. Қаржы менеджерлері
инвестициялардың жалпы көлемін анықтап, осыларды толық қаржыландыру
сомасының көздерін іздестірулері қажет. Жекелеген жобалардың табыстылығы
тартылатын барлық капиталдың жалпы немесе орташа бағасымен салыстырылуы
қажет, өйткені инвестициялардың әрбір теңгесі бүкіл капитал құрылымын
көрсетеді, мысалға, қарапайым акциялардың, артықшылықты акциялардың және
облигациялардың көмегімен секілді (2 сурет, б). 16
Бұған қоса барлық капиталдың жалпы бағасы оның жекелеген құрамдас
бөліктерінің құнынан қалыптасады: меншікті және қарыз қаражаттардың.
Сәйкесінше, жалпы капиталдың орташа бағасын есептеу үшін оның жекелеген
түрлерінің бағаларын анықтап алу қажет. Тартылатын капиталдың жалпы
көлеміндегі жекелеген компоненттердің салмақ үлесінің қатынасы капитал
құрылымын сипаттайды. Шамалы болса да арзан капитал көздерінің үлесін
арттыра отырып, кәсіпорын капиталдың жалпы бағасын төмендете алады. Ең
арзан қаржыландыру көзі – қарыздық қаржыландыру екенін әлемдік практика
көрсетіп отыр, өйткені кредиторлар қаражат иелерімен салыстырғанда барынша
артықшылықты жағдайда болады: олар өздерінің салымдарын кері талап ету
құқығын сақтап қалады, ал кәсіпорын банкрот болған жағдайда олардың
талаптары акционерлердің талаптарынан бұрын қанағаттандырылады. Мынадай
сұрақ туындайды: неге осы күнге дейін көптеген кәсіпорындарда меншікті
капиталдың салмақ үлесі басым, бұл олар үшін тиімсіз емес пе? Турасына
келгенде ол нольге қарай ұмтылуы тиіс, ал қарыз капиталдың үлесі 100%-ға
жақындауы тиіс. Капиталдың оңтайлы құрылымы – табыстылық пен тәуекелдің
өзара теңгерімділігін қамтамасыз ететін құрылым болып табылады.
Капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру, яғни меншікті және қарыздық
қаржыландыру көздерінің барынша тиімді қатынасын орнату қаржыны басқаруда
ең басты мәселе болып табылады. Сол себепті осы мәселені шешуге ең танымал
ғалым-қаржыгерлердің, бірінші кезекте Нобель сыйлығының лауреаттары Мертон
Миллер мен Франко Модильянидің еңбектері арналғаны да таң қаларлық оқиға
емес. Бұл ғалымдар шынайы нарық жағдайларында, салықтар мен трансакциялық
шығындардың жоқ болуы кезінде және кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың несие
ресурстарына қол жеткізу мүмкіндіктері бірдей болған жағдайда капитал
құрылымы оның бағасына әсер етпейді деген парадоксалды қорытынды жасаған.
Бұл қорытындыны негіздеу мынаған келіп тіреледі: қарыздық қаржыландырудың
өсу деңгейіне қарай қаржы тұтқасының әсері де өсе береді, яғни кәсіпорынның
қаржылық тәуекелі өседі. Сәйкесінше оның капиталының бағасы өседі және
қарыздық қаржыландырудың бар артықшылығы нольге келіп тіреледі. Тиімді
нарық жағдайларында кәсіпорын иелеріне банктерден несиелерді өздері алуға
немесе алынған ақшаларға жаңа акциялар сатып алуға ешкім де кедергі
жасамайды. Оларға бұл жұмысты капиталды барынш тиімді орналастыру міндетін
мойнына жүктейтін қаржы менеджерлеріне тапсырудың қажеті жоқ. 17
Сонымен, өздігінен капитал құрылымы оның бағасына әсер етпейді, сол
себепті аталған салада менеджерлерге кәсіпорын құнын арттырудың
мүмкіндіктерін іздеудің қажеті жоқ, олар өздерінің назары мен күшін
активтерді тиімді басқаруға бағыттау керек. Алайда, дәл осы әлемдік
практика көрсеткендей, көптеген кәсіпорындардың жетекшілері сонда да
капитал құрылымын оңтайландыруға көп көңіл бөледі, бұған қоса, аталған
мәселені шешу қаржы менеджерлерінің негізгі функцияларының бірі болып
табылады. Аталған парадокс рационалды түсініктемесіне ие: нақты
экономикалық жағдайлар Миллер мен Модильянидің өздерінің дәлелдеріне
қойылған алғы шарттардан әлі де алыс. Әлі де болса әлемде абсолютті тиімді
нарықтар жоқ, трансакциялық шығындар мен салықтар бар, ал жеке тұлғалардың,
заңды тұлғалармен салыстырғанда, несиелік ресурстарға қол жеткізу
мүмкіндіктері төмен. Сол себепті капитал құрылымын оңтайландыру оның
бағасының төмендеуін қамтамасыз етуі және кәсіпорын иелерінің игілік
жағдайларын арртыруы әбден мүмкін. Аталған әсердің маңызды факторларының
бірі ретінде несиелер бойынша пайыздарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу
мүмкіндігі болып табылады, басқаша айтқанда, бұл сомалар салық салынатын
табыстан алынып тасталады. Акциялар бойынша дивидендтер таза табыстан
төленеді, яғни олар кәсіпорынға және оның иелеріне аталғандай салықтық
қорғанысты қамтамасыз ете алмайды. 18
Сонымен, тиімді мөлшерде қарыздық қаржыландырудың үлесін арттыру
тартылатын капиталдың жалпы бағасын төмендетуге алып келеді. Мұндай
мөлшерлерді анықтау, яғни кәсіпорынға барынша тиімді капитал құрылымын
жасап шығару қаржы менеджерінің аса маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады. Оны сәтті орындау үшін кәсіпорынның жалпы капиталының жекелеген
құрамдас бөліктерін бағалаудың принциптерін игеру қажет.
ІІ. ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ БАҒАСЫН
ТАЛДАУ
2.1 Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ техникалық-экономикалық
сипаттамасы
Талдықорған электрмен қамсыздандыру акционерлік қоғамы – 1994
жылы Жетісу Электро ЖШС деген атпен құрылған. Алғашқы электр қуаты өндіру
қуаты жылына 294560 тКВт құрады. Акционерлік қоғамның және оның атқарушы
органының орналасқан жері (заңды мекен-жайы): Қазақстан Республикасы,
Талдықорған қ, Жамбыл к-сі, 11-үй. 19
Талдықорған электрмен қамсыздандыру акционерлік қоғамы ( әрі қарай
Акционерлік қоғам, Қоғам деп аталады) құрылтайшылардың келісімінің
негізінде құрылған және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің,
Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы Заңының Қазақстан
Республикасының басқада заң актілерінің және осы жарғының негізінде әрекет
етеді. 20, 21
Бірінші кезекте, яғни 1994 жылы кәсіпорында электр орталығы іске
қосылды. Оның қуаты жылына 27260 тКВт болатын Талдықорған қаласына
өңдіріске шығарылды.
1995-2000 жылдар кәсіпорын өмірінде маңызды оқиға болып саналады, бұл
жылы өндіріске үлкен көлемде электр энергиясын өңдейтін үлкен көлемде және
аса қатты қуаты өндірісін қосқан кезеңі болды.
2003 жылы қыркүйекте Жетісу Электро ЖШС Талдықорған электрмен
қамсыздандыру АҚ мәртебесін алды.
Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қызметтері нарықтағы өз орнын
таба білді және қазіргі таңда тек Алматы қаласында ғана емес, оған іргелес
жатқан аудандар мен қалаларда да үлкен сұранысқа ие болып отыр. Сол себепті
кәсіпорын мамандары қызмет сапасы жақсарту және көлемін арттыру жұмыстарын
үздіксіз жүргізуде. Фирма өз қызметін үнемі клиенттердің үдемелі
сұраныстарына икемделе отырып жүзеге асырады, сол себепті де кәсіпорын
әрдайым тынымсыз қозғалыста, тұтынушылар үшін жаңалықтар іздеуде, жаңа
қызмет түрлері дайындауда, жаңа технологияларды енгізуде.
Кәсіпорындағы ішкі бақылауды жүзеге асыру үшін қызмет сапасын және
санитарлық тазалықты бақылау қызмет бөлімі әрекет етеді. Аталған бөлімнің
құрамында өндірістік лаборатория, қызмет сапасы сапасы жөніндегі Бюро,
механикалық-физикалық зерттеу бөлімі қызмет етеді. Аталған бақылау
лабораториялары өздерінің міндеттеріне сәйкес қызметтің сапасына және
өндірістік жұмыс орындарының тазалығына жауап береді.
Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ-ның өнімдері Алматы
облысының іргелес жатқан қалалары мен аудандарына, елді мекендеріне
арналған. Өнімдерді өткізу кәсіпкерлік арқылы жүргізіледі. Кәсіпорын
аталған аймақтардың аумағында тікелей жеткізіп арқылы қызмет етеді. Қазіргі
кезде кәсіпорынның көмегімен 900 адам жұмыс орындармен қамтамассыз етілген.
Акционерлік қоғамның жарияланған Жарғылық капиталы – 1000000050 (бір
миллиард елу) теңгені құрайды. Акционерлік қоғамның Жарғылық капиталын
ұлғайтуға Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Жалпы жиналысының
немесе соттың шешімімен акцияларды шығару және орналастыру арқылы жол
беріледі.
Акционерлік қоғамның органдары: 1) жоғарғы орган – Акционерлердің
Жалпы жиналысы; 2) басқару органы – Директорлар кеңесі; 3) атқарушы орган –
алқалы атқарушы орган (Басқарма) немесе атқарушы орган қызметтерін жеке-
дара жүзеге асыратын тұлға (Президент); 4) Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметіне бақылауды жүзеге асыратын орган – Ішкі аудит қызметі. 22
Кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері 1 кестеде
берілген. 22, 23, 24
1 кесте – Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қызметінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдау.
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқулар, %
2003 2004 2005 2004200320052004
1 2 3 4 5 6
1. Өнімді өткізуден 971003 644818 654585 66,4 101,5
түскен табыс, мың теңге
2. Негізгі қорлардың 1513442 1458063 1427448 96,3 97,9
орташа жылдық құны, мың
теңге
3. Ағымды активтердің 1409595,51466891,5136831,4104,1 93,3
орта-ша жылдық құны, мың
теңге
4. Еңбекақы қоры 114506,6 126877,5 142681 110,8 112,5
5. Жұмысшылардың орташа 809 838 939 103,6 112,1
тізімдік саны, адам
6. 1 жұмысшының орташа 11795,1 12617,1 12662 107 100,4
айлық еңбекақысы, теңге
7. Дебиторлық қарыз, мың 1358248 1248515 1172826 91,9 93,9
теңге
8. Кредиторлық қарыз, мың1375248 1183481 1137285 86,1 96,1
теңге
9.Өткізілген өнімнің 950639 601666 662924 63,3 110,2
өзіндік құны, мың теңге
10. Жалпы табыс, мың
теңге 20364 43152 -8339 211 ---
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
11. Таза табыс, мың тенге
15040 705 704 4,7 99,9
12.Еңбек өнімділігі 1200,3 769,5 697,1 64,1 90,6
13.Негізгі қорлардың қор
қайтарымдылығы, теңге 0,64 0,44 0,46 -- ---
14. Негізгі қорлардың қор
сиымдылығы, тенге 1,56 2,3 2,2 --- ---
15.Жалпы активтердің
(өндірістің) 1,6 0,12 0,2 ---- ---
рентабельділік деңгей, %
Ақпарат көзі: 2003-2005 жылдардағы Талдықорған электрмен қамсыздандыру
АҚ қаржылық есептері
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның істеп жатқан
жұмыстары тиімді ме, әлде тиімсіз бе екенін анықтай аламыз. Егер тиімсіз
болса, оған қандай іс шараларды жүзеге асыруға болатындығын анықтауымыз
қажет. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз болуына әсер еткен факторларды
жою. Осы бөлімде 1 кестеде көрсетілген негізгі көрсеткіштерді талдап, оның
өсуі мен төмендеуінің негізгі себептерін анықтап білуге тырысамыз.
1 кестені қарастыратын балсақ 2 жыл бойынша мәліметтер арасында
біршама айырмашылықтардың бар екендігін байқаймыз. Енді сол өзгерістердің
себебін анықтап талдап шығуға тырысайық.
1) Өнімді өткізуден түскен табыс 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанды
33,2%-ға төмендеп кеткен, ал 2005 жылы небәрі 1,5%-ға өскен. Мұның себебі
кәсіпорын өзінің өндірістік активтерін тиімді қолданбай отырғанында болып
отыр.
2) Өткізілген өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда
10,2%-ға өскен, оның себебі шикі зат пен материалдардың бағасының өсуі,
кәсіпорында жаңа технологияларды пайдаланбауы және өндіріс
рентабельділігінің өсуі әсер етуі мүмкін.
3) Жалпы табыс 2004 жылмен 2003 жылды салыстырғанда 211 мың теңгеге
төмендеген, ал келесі жылы кәсіпорын өндірістен тіпті де табыс алмаған.
Жалпы табыстың төмендеуінің негізгі себептерінің бірі өнімді шығаруға
кеткен шығындардың өсуі болуы мүмкін.
4) Кезең шығындарына тоқталатын болсақ, бұл көрсеткіш 2005 жылымен
2004 жылды салыстырғанда 183914,0 мың теңгеге өсіп отыр және 163,5%
құрайды. Оның себебі 2005 жылы әкімшілік шығындар және пайыздар бойынша
шығындардың жоғарылауы мүмкін.
5) Негізгі қызметтен түскен табыс 2005 жылымен 2004 жылды
салыстырғанда 1,4% төмендеге. Ол негізгі емес қызметтен түскен табыстың
төмендеуі және өткізілген өнімнің өзіндік құнның төмендеуі әсер етуі
мүмкін.
6) Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2005 жылмен 2004 жылды
салыстырғанда 19,5% артқан, осылайша өндірістен көрген шығын негізгі емес
қызметтен түскен табыстың есебінен жабылып отыр.
7) Салық салғанға дейінгі табыс 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда
-8866,0 мың тенгеге төмендеп, 97,3% құрайды. Оның себебі тауардың өзідік
құнының өсуі, жалпы табыстың төмендеуі болуы мүмкін.
8) Таза табыс 2005 жылмен салыстырғанда 2004 жылы өзгеріссіз қалған,
ал өткен жылы айтарлықтай 470%-ға төмендеп кеткен. Оның себебі тауардың
өзідік құнының өсуімен және жалпы табыстың төмендеуі және салық салғанға
дейінгі табыстың төмендеуі әсер етуі мүмкін.
9) Бір теңгеден түскен табыс 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда 0,03-
ге өсіп тұр.
Рентабельділік кәсіпорын табысының қалыптасуының сипаттайтын басты
көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан да олар қаржылық жағдайына баға
беруде және салыстырмалы анализ жасауда міндетті түрде есептеледі.
Кәсіпорынға анализ жасау барысында рентабельділік көрсеткіштері
инвестициялық саясаттың және баға қалыптасудың инструменті ретінде
қолданылады.
10) Қарастырып отырған кәсіпрынның өнім рентабелділігі 2005 жылмен
2004 жылды салыстырғанда -0,10%-ға төмендеп отыр. Оның себебі жалпы
табыстың төмендеуі және өнімнің өзіндік құнының өсуі болуы мүмкін.
11) Сату рентабельділігі 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда -2,9%-ға
төмендеп отыр. Оның себебі өнімнің өзіндік құнының өсуі болуы мүмкін.
12) Жұмыскерлер саны 2005 жылмен 2004 жылды салыстырғанда 101 адамға
көбейді, оның мақсаты өндірістің және сатылымның көлемін арттыру мақсатына
сәйкес болса керек.
13) Бір жұмысшының еңбек өнімділігі 2005 жылмен 2004 жылды
салыстырғанда 72,4 теңгеге төмендеген, ал 2003 жылмен салыстырғанда
тұтастай 430,8 теңгеге төмендеп кеткен. Оның себебі еңбек ақының өсуі
болуы мүмкін.
14) Жалпы жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2005 жылмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ
БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ 8
1.1.Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары 12
1.2.Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар 16
1.3.Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
ІІ. ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ
БАҒАСЫН ТАЛДАУ 22
2.1.Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ
техникалық-экономикалық сипаттамасы 22
2.2.Кәсіпорын капиталының құрылымын және оны қолдану
тиімділігін талдау 26
2.3.Кәсіпорынның меншікті айналым капиталының құрылымын талдау
33
ІІІ.КӘСІПОРЫНДА КАПИТАЛДЫҢ ОҢТАЙЛЫ ҚҰРЫЛЫМЫН
ҚҰРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 37
3.1.Қазақстандық кәсіпорындардың капитал құрылымының
қалыптасу ерекшеліктері 37
3.2.Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қазіргі капитал
құрылымын оңтайландыру жолдары 40
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген
кәсіпорынның қаржылық жағдайы, төлем және несие қабілеттілігі оның қажетті
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен тікелей байланысты. Өндірістік
капиталды басқару бірқатар факторлармен анықталады: ағымды активтердің
құрамы мен көлемі, олардың өтімділігі, капиталды қалыптастырудың меншікті
және қарыз көздері, тұрақты және айнымалы активтердің қатынасы, таза
(меншікті) айналым капиталының болуы және басқа өзара байланысты факторлар.
Капиталы құрылымы және капитал бағасы деген категориялар қаржы
менеджментінің базалық концепцияларының бірі болып табылады. Мұнда тек
тартылған және меншікті капитал бойынша пайыздарды есептеу ғана орын
алмайды, мұнда инвестицияланған капиталдың рентабельділігіне де басты назар
аудару керек. Бұл түптеп келгенде кәсіпорынның нарықтық бағасының артуына
немесе кемуіне алып келеді.
Әрине, кәсіпорындар өз қызметін қаржыландыру барысында меншікті
қаражаттарға арқа сүйейді. Олардың кәсіпкерлік табыстан алған табысы –
бизнестің дамуының бірден-бір көзі болып табылады. Алайда, меншікті
қаражаттар кәсіпорындардың экономикалық-әлеуметтік дамуы мәселелерін шешу
үшін жеткіліксіз, сол себепті кәсіпорындар өз қызметі барысында шеттен
қаражаттар тартуларына мәжбүр болады. Дәлірек айтсақ, қарыз қаражаттар
тарту кәсіпкерлікті дамытудың басты шарты болып табылады.
Дегенмен де қарыз қаражаттар тарту кәсіпорындар мен қарыз берушілер
үшін үлкен тәуекелдермен байланысты. Несие берушілер үшін кәсіпорынға
берілген қаражаттарының қайтарылуы маңызды мәселе болып табылса, кәсіпорын
үшін төлем қабілеттілігіне нұқсан келмейтіндей қаражаттар көлемін және
бағасын анықтау басты мәселе болып табылады. Осы орайда кәсіпорындардың
алдында қажетті қаражат көздерінің ең оңтайлы, ұтымды құрылымы қандай болу
керек?, Өндіріске инвестицияланатын капиталдың қандай деңгейі меншікті
қаражаттар есебінен, қандай бөлігі қарыз қаражаттар есебінен
қаржыландырылуы тиіс?, Капитал тарту страгиясын қалай қалыптастырған
дұрыс? деген сұрақтар туындайды. Бұл үшін экономикалық әдебиеттерде және
тәжірибеде бірқатар әдістер мен көрсеткіштер қолданылады. Міне, осы аталған
сұрақтар диплом жұмысының негізгі зерттеу объектісі болып табылады.
Жұмыстың мақсаты – капитал құрылымын талдаудың теориялық және
әдістемелік негіздеріне сүйене отырып, кәсіпорын деңгейінде капиталдың
оңтайлы құрылымы қалыптастырудың тиімді жолдарын іздестіру болып табылады.
Осы мақсатқа сәйкес жұмыс өз алдына келесідей сұрақтарды қарастыруды міндет
қойып отыр:
кәсіпорын капиталының құрылымы мен бағасының экономикалық негіздеріне шолу
жасау
кәсіпорынның капитал құрылымын және оның қаржылық жағдайға әсерін талдау;
капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастырудың қазіргі таңдағы мәселері мен
оларды жетілдіру жолдарын қарастыру.
Диплом жұмысы үш тарауға бөлінген және олардың атаулары мен мазмұны
жұмыстың алға қойған мақсатына және міндеттеріне сәйкес келеді.
Бірінші тарауда кәсіпорынның қаржы ресурстарының және капитал ұғымы,
капиталдың құрылымын қалыптастырушы факторлар, сондай-ақ капитал құрылымы
мен капитал бағасы арасындағы өзара байланыс қарастырылатын болады.
Екінші тарау кәсіпорындардың капиталының құрамы мен құрылымын, оларды
қаржыландыру көздерін талдауға арналады. Осы тарауда, сондай-ақ
кәсіпорынның капитал құрылымының оның қаржылық жағдайына әсері талдауға
алынады.
Талдау жұмыстары Қазақстан Республикасының электроэнергетика саласында
қызмет көрсетіп отырған Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ-ның (АО
Талдыкорган Электроснабжение) бухгалтерлік баланс және басқа да қаржылық
есеп беру құжаттарының нақты ақпараттары негізінді жүргізіледі.
Үшінші тарау барысында қазақстандық кәсіпорындарда капитал құрылымын
қалыптастырудың ерекшеліктері мен мәселелері, және-де Талдықорған
электрмен қамсыздандыру АҚ-да капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру
арқылы оның қазіргі қиын қаржылық жағдайын жақсарту шаралары қарастырылады.
Зерттеу пәні. Диплом жұмысындағы зерттеу пәні ретінде нарық
жағдайларында кәсіпорындардың капитал құрылымын қалыптастыру барысында
пайда болатын экономикалық қатынастар қарастырылады.
Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі ретінде Талдықорған қаласының
электроэнергетика саласында қызмет көрсететін Талдықорған электрмен
қамсыздандыру Акционерлік қоғамының қаржы ресурстарының құрылымы
қарастырылады.
Диплом жұмысы барысындағы зерттеу жұмысының теориялық және
әдіустемелік негіздерін отандық және шет елдік ғалымдардың еңбектері,
сондай-ақ мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары құрайды.
Зерттеуге алынған объектіні қарастыру барысында экономикалық, қаржылық,
салыстырмалы, статистикалық және логикалық әдістер қолданылды.
Жұмыстың ақпараттық негізі ретінде Талдықорған электрмен
қамсыздандыру АҚ-ның қаржылық есебінің мәліметтері, Қазақстан
Республикасының ресми нормативтік-құқықтық және заңнамалық актілері,
Қазақстан Республикасы Президентінің қаулылары, Қазақстан Республикасы
Ұлттық банкінің жылдық қорытынды есебінің мәліметтері, Ирбис ақпараттық
Агенттігінің қаржы нарығы туралы мәліметтері қолданылды.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы – мұндағы зерттеу нәтижелері мен
қорытындылары кәсіпорындардың қаржы ресурстарын қалыптастыру мәселелерін
шешу барысында қолданыла алады.
І. КӘСІПОРЫН КАПИТАЛЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖӘНЕ
БАҒАСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Кәсіпорынның қаржы ресурстары және капитал ұғымдары
Нарықтық экономика жағдайларында кез-келген кәсіпорын алдында өзінің
өндірістік қызметін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету мәселесі
тұрады. Кәсіпорынның қаржы ресурстары – бұл кәсіпорынның қарамағында
орналасқан ақшалай табыстардың, түсімдердің және кірістердің жиынтығы болып
табылады. Олар бюджеттің, банктердің, жеткізіп берушілердің және басқа да
контрагенттердің алдындағы міндеттемелерді өтеу үшін қолданылады. Сонымен
қатар, қаржы ресурстары ұдайы өндірісті дамыту және жұмысшыларды
экономикалық ынталандыру мақсатында да қолданылады.
Қаржы ресурстарының қалыптасу көздері ретінде кәсіпорынның меншікті
қаражаттары мен олардың тартқан қаражаттары қарастырылады.
Бастапқыда қаржы ресурстары кәсіпорынды құру барысында, яғни жарғылық
қор құрылатын кезде қалыптасады. Оның мөлшері өндіріс процесіне
инвестицияланған негізгі және айналым қаражаттарының мөлшерін көрсетеді.
Әрі қарай қаржы ресурстары негізінен табыстың және амотизациялық
аударымдардың есебінен қалыптасады. Олармен қатар қаржы ресурстарының
көздеріне мыналарды жатқызуға болады: істен шыққан мүлікті сатудан түскен
қаражаттар, түрлі мақсатты түсімдер, ішкі ресурстарды құрылыстардан
жұмылдыру және т.б. 1
Қаржы ресурстарының басым бөлігі, ең алдымен жаңадан құрылып жатқан
және қайта құрылымдалып жатқан кәсіпорындар бойынша, қаржы нарығында
жұмылдырылады. Бұл жерде акцияларды, облигацияларды, басқа да бағалы
қағаздарды сату, сондай-ақ түрлі несиелер түріндегі несиелер қолданылады.
Түрлі көздерден қалыптасатын қаржы ресурстары кәсіпорынға қаражаттарды
жаңа өндіріске уақытында инвестициялауға, қызмет етіп тұрған кәсіпорынды
қажет кезінде кеңейтуге және техникалық қайта жарақтандыруға, ғылыми
зерттеулерді қаржыландыруға, дайындауға және өндіріске енгізуге мүмкіндік
береді.
Кәсіпорындар қаржы ресурстарын көптеген бағыттар бойынша қолдана
алады, солардың ішіндегі ең негізгілері мыналар:
қаржылық міндеттемелерді орындаумен байланысты қаржы-банк жүйесінің
ұйымдарына төлемдер (бюджетке салықтар төлеу, несиенің қолданғаны үшін
банктерге пайыздар төлеу, бұрын алынған несиелерді қайтару, сақтандыру
төлемдері);
өндірісті дамыту және техникалық жаңғырту үшін капитал салымдарына меншікті
қаражаттарды инвестициялау;
қаржы ресурстарын басқа фирмалардың бағалы қағаздарына салу;
қаржы ресурстарын ынталандыру және әлеуметтік сипаттағы ақша қорларын
қалыптастыруға бағыттау;
қаржы ресурстарын қайырымдылық мақсаттарына, демеушілік бағыттарға қолдану.
2
Өндірістік процестің үздіксіз қызмет етуін қамтамасыз ету үшін қаржы
резервтері үлкен маңызды роль ойнайды. Нарыққа өту жағдайларында олардың
ролі арта түсуде. Қаржы резервтері үлкен көлемдегі шығындар және күтпеген
оқиғалар болған жағдайда да ұдайы өндірістік процестегі қаражаттардың
үздіксіз айналымын қамтамасыз етуге қабілетті. Қаржы резервтерін меншікті
қаражаттардың есебінен кәсіпорынның өзі (өзін өзі сақтандыру), оның
басқарушылық құрылымдары (нормативтік аударымдар негізінде), арнайы
сақтандыру ұйымдары (сақтандыру әдісімен) және мемлекет (резервтік қорлар)
құра алады.
Қаржы ресурстарының есебінен үнемі өзгеріп отыратын қоғамның
қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін жағдайларды дайындауға
арналған қаржы қорлары қалыптасады. 3
Кәсіпорынның айналымға салған және осы айналымнан табыс алып келетін
қаржы ресурстарының бөлігі капитал деп аталады және ол қаржы ресурстарының
құны өскен формасы ретінде қызмет етеді. Басқаша айтатын болсақ, капитал –
бұл табыс алу мақсатында өндіріске салынған және инвестицияланған қаржы
ресурстарының бір бөлігі болып табылады.
Мұндай түсініктемедегі қаржы ресурстары мен кәсіпорын капиталының
айырмашылығы мынада: кез-келген уақытта қаржы ресурстары кәсіпорын
капиталынан көп немесе оған тең болады. Бұл теңдік кәсіпорынның ешқандай
міндеттемелерінің жоқтығын және оның барлық қаржы ресурстарының айналымға
жіберілгенін білдіреді. Алайда, капитал мөлшері қаржы ресурстарына
қаншалықты жақын болса, кәсіпорын соншалықты тиімді жұмыс істеп жатыр
дегенді білдірмейді.
Капитал кәсіпорынды құрудың және оның дамуының басты экономикалық
базасы болып табылады, өйткені ол кәсіпорын активтеріне инвестицияланған
ақшалай, материалық және материалдық емес қаражаттардың жалпы құнын
сипаттайды. Өзінің қызмет ету процесінде капитал меншік иелерінің және
кәсіпорын жұмысшыларының, сонымен қатар мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз
етеді. Міне, дәл осы жағдай қаржы ресурстарын қаржылық басқарудың негізгі
объектісі ретінде анықтайды, ал олардың тиімді қолданылуын қамтамасыз ету
қаржы менеджментінің өте жауапты міндеттерінің біріне жатады.
Кәсіорынның жалпы каиталы деп әдетте оның қолындағы барлық қаржы
ресурстарының түрлерін қарастырады. Сол себепті кәсіпорын капиталын түрлі
белгілері бойынша классификациялау керек (1 сурет). 4
Меншік формасына қарай меншікті және қарыз капиталды бөліп көрсетеді.
Меншікті капитал кәсіпорынның меншік құқығы бойынша қолындағы
қаражаттарының жалпы құнын көрсетеді. Оның құрамында жарғылық, қосымша,
резервтік капитал, бөлінбеген табыс және басқа да резервтер ескеріледі.
Жарғылық капитал кәсіпорын құрылу кезінде қалыптасады және
кәсіпорынның бүкіл өмірінің ішінде соның қарамағында болады.
Кәсіпорындардың ұйымдық-құқықтық формаларына қарай оның жарғылық капиталы
акцияларды шығарудан және әрі қарай сатудан, жарғылық капиталға үлестер,
жарналар салудан қалыптасады.
Кәсіпорынның жарғылық капиталы оның кредиторларының мүдделерін
кепілдендіретін мүлкінің ең төменгі мөлшерін көрсетеді. Осылайша, жарғылық
капитал меншікті қаражаттардың негізгі көзі болып табылады. Капиталдың
жарғылық деп аталу себебі оның мөлшері кәсіпорын жарғысында тіркеледі және
бекітілген тәртіп бойынша тіркеуге алынады. Оның ең төменгі мөлшері
Қазақстан Республикасының заңнамасымен орнатылады.
Резервтік капитал кәсіпорын жарғысында белгіленген мөлшерде табыстан
аударымдар есебінен қалыптасады, алайда оның мөлшері 15%-дан кем болмауы
тиіс. Жыл сайын резервтік қорға алынған таза табыстың кем дегенде 5% үлесі
аударылып отыруы тиіс, егер кәсіпорынның резервтік капиталы жарғыда
көрсетілген мөлшерге жетпейтін болса. Резервтік капитал кәсіпорынның
болашақта мүмкін болатын шығындарын жабу үшін, сонымен қатар облигациялар
бойынша қарыздарды жабу және меншікті акцияларды сатып алу үшін құрылады.
5
Табыс – кәсіпорын қызметінің түпкі қаржылық нәтижесі және меншікті
капиталдың маңызды компоненті болып табылады. Табыс кәсіпорынның шаруашылық
қызметін бағалаудың және жоспарлаудың ең маңызды көрсеткіштерінің бірі
болып табылады. Табыс арқылы кәсіпорынның ғылыми-техникалық және әлеуметтік-
экономикалық даму шаралары қаржыландырылады, еңбекақы қорлары ұлғайтылады.
Табыс тек кәсіпорындардың ішкі мұқтаждықтарын қанағаттандырып қана қоймай,
соымен қатар мемлекеттік бюджеттің, бюджеттен тыс қорлардың және
қайырымдылық қорларының қаражат көзі болып табылады. 6
Қарыз капитал кәсіпорынның қызметін қаржыландыру үшін қайтарымды
негізде тартылатын ақша қаражаттарын немесе басқа да мүліктік құндылықтарды
қамтиды. Кәсіпорынның қолданып отырған қарыз капиталының барлық формалары
оның қаржылық міндеттемелерін білдіреді.
Инвестициялау объектісіне қарай негізгі және айналым капиталдарын
бөліп көрсетуге болады. Негізгі капитал кәсіпорынның тек негізгі
құралдарына салынған қаражаттарды ғана емес, сонымен қатар бүкіл ұзақ
мерзімді активтерге салынған қаражаттарды білдіреді. Айналым капиталы – бұл
кәсіпорын капиталының айналым (ағымды) қаражаттарына салынған бөлігі болып
табылады.
Қолдану мақсатына қарай капиталдың келесідей түрлері бар: өндірістік,
несиелік және спекулятивтік. Өндірістік капитал кәсіпорынның шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін операциялық активтеріне инвестицияланған
қаражаттарын сипаттайды. Несиелік капитал кәсіпорынның инвестициялық
қызметін жүзеге асыру барысында қолданылатын қаражаттарын сипаттайды, және
бұл жерде коммерциялық банктердегі депозиттік салымдар, облигациялар,
вексельдер және т.с.с. ақша құралдарына салынған қаржылық инвестициялар
туралы сөз болып отыр. Спекулятивтік капитал спекулятивтік (алып-сату)
қаржылық операцияларын жүзеге асыру барысында, яғни сатып алу және сату
айырмасынан пайда көруге бағытталған операциялар жүргізу барысында
қолданылады. 7
Капитал қозғалысы кезінде оның мобильділігін бағалау қажет. Бұл
кәсіпорын осы қаражаттар есебінен өзінің кредиторлық қарыздарын, қысқа
мерзімді несиелерін жапқаннан кейін қанша айналым қаражаттарының қалатынын
және қалған айналым қаражаттары жаңа өндірістік циклды бастауға жеткілікті
немесе жеткіліксіз болуы анықталады.
Практикада іскерлік идея, іскерлік байланыстар, тауарларды өткізу
каналдары, технологиялар саласындағы өндірістік құпиялар, дизайн
саласындағы шешімдер және т.б. секілді материалдық емес капитал да
қолданылады. Материалдық емес капиталдың бұл түрі барлық уақытта да өзінің
құнына ие бола бермейді, алайда жиі жағдайларда табыс алып келеді. ол
өндірісті ұйымдастыруда үлкен маңызға ие. 8
1.2. Капитал құрылымын қалыптастырушы факторлар
Капитал ұғымы экономиканы зерттеуші адамдардың санасына уақыт өте
тереңінен сіңіп келеді. Бұл ұғымды зерттеу шаруашылық субъектінің тиімді
жұмысын қамтамасыз ету үшін өте маңызды. Капитал өнімдер мен қызметтерді
өндіру үшін қажетті ресурстар болып табылады. Осыдан келе, өзінің кең
мағынасында капитал дегеніміз табыс алып келетін ақша қаражаттары мен мүлік
деп қорытынды жасауға болады. Капитал – бұл өздігінен өсіп отыратын құн
деген пікір де орынды болып саналады. Бұл анықтамаларда оның ұлттық
байлықтың қозғалысы кезіндегі функционалдық арналымы түсіндіріледі.
Кәсіпорын жетекшісі тұрғысынан капитал дегеніміз шаруашылық қызметтің
мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі қорлардың және айналым
қаражаттарының жиынтығы болып табылады. Бұл категорияға деген басқа
көзқарас капиталды алға қойылған мақсатқа қол жеткізуге мүмкіндік беретін
кәсіпорын иесінің қарамағындағы барлық мүліктердің, ақшалай және басқа да
қаржылық құралдардың жиынтығы ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Кез-
келген тұлға бұл категорияны (ұғымды) өзінше түсіндіре алады. 9
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, капиталдың әрбір элементі табыс алуға
септігін тигізуі тиіс, ал олардың жекелеген түрлері тауар өндірісінің
активтері болып табылады.
Капитал категориясына өндірістік процеске салынған қаражаттарды да
жатқызады. Бұл құн тұрақты капиталдың өндірістік процесте қолданылған
бөлігін (мұнда аралық тұтыну заттарының және өндірістік құралдардың
тозуының құны кіреді) және шикізатқа, материалдарға және еңбек күшіне
жұмсалған айнымалы капиталды қамтиды.
Тауарлар әрбір қоғамда өндірілуі және дайын түрде тұтынушыға ұсынылуы
тиіс. Тауарларды (қызметтерді, жұмыстарды) өндіру тек ресурстардың үш түрі
қолданылған жағдайда ғана мүмкін болады: еңбек ресурстары (еңбек күші,
адамдардың білімі, таланты), табиғи ресурстар (жер, су, пайдалы қазбалар
және басқа да табиғи байлықтар) және капитал (ғимараттар, машиналар,
қондырғылар мен қондырғылар, шикізаттар, материалдар және т.с.с.).
Өндірістің бірінші реттегі факторларының (еңбек және табиғи
ресурстарының) қосындысынан өндірістік фактор және капитал қалыптасты.
Өндірістік мақсатқа қол жеткізу үшін кәсіпкерлер өндіріс процесінде
өндірістік үш факторды да қолданады.
Бұл жерде біз ресурстардың көптеген түрлерінің ішінен оларды баланс
баптарының қалыптасу прициптеріне сәйкес топтастыратын боламыз. Бұл
принципке сәйкес негізгі және айналым капиталын, меншікті және қарыз
капиталды бөліп көрсетеді. Айналым капиталына салынған капитал өнімді
өткізгеннен кейін толықтай кәсіпкерге қайтады. Негізгі капиталға жұмсалған
шығындар мұндай жылдамдықпен қайтуы мүмкін емес. 10
Баланс шаруашылық субъектісінің бір мезеттік қаржылық жағдайының
көрінісі болып табылады. Ол кәсіпорынның қарамағында бар мүлікті және оның
міндеттемелерін қорытындылайтын қолайлы құрал болып табылады. Кәсіпорын
қолындағы активтер мен міндеттемелердің айырмасы оның есепті кезеңдегі
меншікті капиталы болып табылады.
Схемалық түрде баланс екі бөлімнен тұрады:
активтер – кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтері мен ағымды қаражаттарының
баптарын қамтиды (негізгі құралдар, материалдық емес активтер, өндірістік
запастар, дебиторлық қарыз, ақша қаражаттары, инвепстициялар және т.б.);
меншікті капитал және міндеттемелер – меншікті қаражаттардың (жарғылық
капитал, резервтік капитал, бөлінбеген табыс және басқалар), ұзақ мерзімді
және қысқа мерзімді міндеттемелерден (несиелер, облигациялар, бюджет
алдындағы қарыздар және басқалар).
Баланс бойынша активтер меншікті капитал мен қарыздық міндеттемелердің
(пассивтердің) қосындысына тең болады. Яғни баланстың актив бөлігі
кәсіпорын қаражаттарының орналастыру объектілерін көрсетсе, пассивтер осы
қаражаттардың қалыптасу (пайда болу) көздерін сипаттайды. Арналымы және
қолдану саласы тұрғысынан, материалдық негізгі құралдар сауда, өндірісі
және тағы сол секілді түрлі салаларда кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырумен
байланысты, ал өндірістік емес активтер негізнен тұрғын үй және коммуналдық
шаруашылықта, спорт саласында, әлеуметтік қамтамасыз ету саласында
қолданылады.
Кәсіпорынның барлық ресурстарының (мүліктерінің) жалпы құны олардың
қалыптасу көздерінің құнына тең болады. Қаражат көздерінің әрбір түріне
баланстық есеп пассивінің жеке бабы қарастырылады. Бұл жағдайда мүліктің
құрамы (ресурстар) ағымды және ұзақ мерзімді қаражаттар түрінде көрініс
табады, ал осы мүліктерді жабу көздері ретінде баланстың пассивтер
құрамында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді қарыз капитал және меншікті
капитал көрініс табады.
Нақты капитал (ресурстардың жиынтығы ретінде) негізгі және айналым
құралдарын қамтиды. Оларды бөліп тұрған шеңбер қарастырылып отырған
экономикалық қызметтің сипатына байланысты өзгеруі мүмкін. Бұл
айырмашылықтар өркендеуі нақты капиталды дұрыс қолдануға тікелеу тәуелді
болып келетін кәсіпорындар үшін аса маңызды болып келеді. Айналым
қаражаттарының (бұл өндірістік активтер) рентабельділігі олардың айналым
жылдамдығына байланысты анықталады, ал негізгі құралдардың рентабельділігі
оларды қолдану, пайдалану деңгейіне қарай анықталады. Қазіргі кезде
экономиканы дамытуға негізгі құралдардың үлесінің басым үлес алуы тән, ал
олардың өтімділігінің төмен деңгейі кезінде экономиканың икемсіздігі орын
алады. Кәсіпорын балансында нақты капитал актив түрінде көрсетілген және
олар келесідей баптар бойынша бөлінеді: ғимараттар мен құралдар, шикізат,
материалдар және басқа да өндірістік мақсаттағы айналым қаражаттары, оңай
өткізілетін мүліктер және өтімді запастар. 11
Капитал категориясына ақшалай несиелер, материалдық несиелер (лизинг
негізінде алынған құралдар) жатады. Олар меншікті қаражаттар болып
табылмайды, алайда табыс алуда үлкен маңыздылыққа ие болады және
кәсіпорынның өндірістік қызметінде қолданылады.
Әрбір кәсіпорын баланстық есепті құру кезінде баланстың мүліктік
жағдайын және құрылымын бағалауға үлкен көңіл бөледі. Басқадай жағдайлар
қалыпты болса кәсіпорынның мүліктік жағдайының жақсаруы баланстағы
келесідей өзгерістеріне байланысты болуы мүмкін: кәсіпорын меншікті
капиталының үлесі айтарлықтай жоғары болса, соғұрлым ол сенімді болып
саналады. Айталық, жалпы капиталының құрылымында 75% меншікті капиталы бар
кәсіпорын меншікті капиталы 45% құрайтын әріптесімен салыстырғанда
айтарлықтай сенімді болып табылады.
Аталған көрсеткіш жалпы қаражат көздеріндегі меншікті көздердің
(жарғылық капиталдың, резервтік қорлардың, жинақ қорларының және
басқалардың) үлесін сипаттайды. Аталған коэффициенттің ең төменгі
нормативтік мәні 0,5-ке тең деп саналады және ол автономия (тәуелсіздік)
коффициенті деп аталады. Бұл коэффициенттің мәнінің өсуі кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығының өсуін куәландырады, ал бұл болашақтағы қаржылық
қиындықтар көру тәуекелін төмендетуге әсерін тигізеді. Бұл коэффициентті
бағалауды оның динамикалық тұрғыдан өзгерісі бойынша жүргізу қажет. 12
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын есептеу үшін мынадй абсолюттік
көрсеткіштерді де бағалау қажет: абсолюттік сомадағы меншікті айналым
қаражаттарының артықшылығы немесе жетіспеушілігі; меншікті айналым
қаражаттарының және ұзақ мерзімді қарыз қаражаттардың сомасы; запастар мен
шығындарды қалыптастыру үшін негізгі көздердің жалпы сомасы).
Активтердің құны мен қарыз капиталдың жалпы мөлшерінің айырмасы таза
активтер деп аталады. Негізгі баланстық теңдеуден шығатын тұжырымдама –
таза активтер кәсіпорынның меншікті капиталына тең болуы тиіс. Практикада
бұл ереже, әдетте, қадағалана бермейді: акционерлік қоғамдарда таза
активтердің мөлшерін есептеудің ресми әдістемесі бойынша активтердің жалпы
көлемінен кейбір баптарды алып тастау қарастырылады (мысалға, сатып алынған
құндылықтар бойынша қосылған құн салығының сомасын, жарғылық капиталға
салымдар бойынша құрылтайшылардың міндеттемелерін және басқаларды).
Пассивтердің мөлшері де түзетуге жатады – атап айтар болсақ, бұған
мақсатты ақысыз, қайтарымсыз қаржыландыру сомасы қосылады.
Сол себепті, осындай жолмен есептелген таза активтер әдетте меншікті
капиталдың жалпы мөлшерінен аз болады (қызмет етіп тұрған кәсіпорында
жарғылық капитал – бұл меншікті капиталдың бір бөлігі ғана), яғни
акционерлік қоғамдар жарғылық капиталды таза активтердің мөлшеріне тең
ететіндей етіп өздерінің жарғысын қайта тіркеулері керек.
Ағымды (айналым) активтер мен қарыз капиталдың айырмасын есептеп алып,
тағы да бір маңызды көрсеткіштің қалыптасу әдістемесін көрсетуге болады –
меншікті айналым қаражаттарының болуы немесе меншікті (таза) айналым
капиталының мөлшерін. Әлемдік практикада айналым қаражаттарының бұл бөлігін
сипаттау үшін жұмысшы капитал деген де термин қолданылады. 13
Меншікті айналым капиталының бірегейлігі мұнда екі маңызды көрсеткіш –
табыстылық пен тәуекел – көрініс табатынына келіп тіреледі. Меншікті
айналым капиталының мөлшерін арттыра отырып, кәсіпорын төлем
қабілеттілігінен айрылу тәуекелін төмендетеді. Айналым қаражаттары
активтердің ең өтімді бөлігі болып табылады, сол себепті олардың таза
мөлшерінің болуы (қысқа мерзімді міндеттемелерден бос) компанияның жалпы
мобильділігін, өзінің капиталын жаңа нарықтарға немесе жаңа қызмет
түрлеріне қайта бағыттауға мүмкіндік береді. Екінші жағынан, ұзақ уақыт
бойы меншікті айналым қаражаттарының үлкен мөлшерлерін қамтамасыз ете
отырып, кәсіпорын өзінің ұзақ мерзімді капиталын табысты объектілерге
инвестициялару мүмкіндігін төмендете береді. Бұл, өз кезегінде,
кәсіпорынның инвестициялық саясатының тиімсіздігін немесе оның жоқтығын,
өндірісті дамытуға аса көңіл бөлінбейтінін білдірсе керек.
Меншікті айналым капиталының төмендеуі таза активтердің салымдарын
және үлкен табыстар алып келетін ауқымды жобаларды асыруға бағытталған
инвестициялық қызметті білдіруі мүмкін. Алайда, бұл жағдайда қысқа мерзімді
міндеттемелердің ағымды активтермен қамтамасыз етілу деңгейі төмендейді, ал
бұл мүмкін болатын банкроттылық тәуекелін өсіре түседі. Меншікті айналым
капиталының мөлшері кәсіпорынның қаржылық тұрақсыздығын білдіреді, өйткені
оның қарамағында бар ағымды активтер қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша
жауап беруге жеткіліксіз. Сол себепті кредиторлардың талаптары оның негізгі
құралдарына қарай – ғимараттарға, өндірісітік құралдарға, көлік құралдарына
және басқа да ұзақ мерзімді активтерге қарай бағытталуы мүмкін. 15
1.3. Капитал бағасының және капитал құрылымының өзара байланысы
Инвесторларға кәсіпорынға салған капиталы үшін төленетін табыстылық
деңгейі осы капиталды алушы компания үшін оның (капиталдың) бағасын
сипаттайды. Инвестор үшін салынған капиталдың бағасы – аталған қаражаттарды
басқа объектілерге, мысалға, банктік депозитке, салу нәтижесінде алынуы
мүмкін табысты жоғалтумен байланысты альтернативті шығындар болып табылады.
Бұл жерде капитал бағасын өлшеу құралы ретінде пайыздың мөлшерлемелердің
деңгейі қарастырылады. Банктік несие ала отырып, компания банкке пайыздар
төлеп отыруға міндеттенеді, ал пайыздардың мөлшері тартылған капиталдың
бағасын анықтайды. Банк үшін компанияға берілген несиелердің бағасы осы
қаражаттарды аталған компнияның қызметінің тәуекелімен деңгейлес басқа
жобаға салу арқылы алуына болатын табыстылық деңгейіне тең болады. Әрине,
егер де несие бойынша пайыздардың мөлшері альтернативті табыстардан төмен
болса, банк компанияны несиелеуден бас тартады. Сол себепті тиімді нарық
жағдайларында капитал бағасы инвестордың альтернативті шығындарынан төмен
болмауы тиіс.
Жаңа капитал тартуды жоспарлай отырып, компания инвестордың
альтернативті шығындарын ескеруі қажет, өйткені олардың деңгейі тартылатын
капитал бағасының объективті сипаттамасы болып табылады. Альтернативті
шығындардың мөлшерін анықтайтын маңызды фактор – компанияның және оның
жүзеге асыратын жобасының тәуекел деңгейі болып табылады. Тәуекел деңгейі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым тәуекелді өтеу үшін инвестордың талап
ететін табыстылық деңгейі де жоғары болады. Сәйкесінше тартылатын
капиталдың бағасы да жоғары болады. Тәуекел деңгейлері бірдей жобаларды
жүзеге асырушы екі компания капиталды да бірдей бағамен тарту мүмкіндігіне
ие болады. Жобалардың экономикалық тиімділігін бағалау процесінде дәл осы
баға назарға алынуы тиіс. Аталған жобалардан келетін болжамды ақша ағындары
тартылатын капиталдың бағасына тең бірдей мөлшерлеме бойынша дисконтталуы
тиіс. Бұл талаптың қадағаланбауы бірдей потенциалды жобалар қарама-қарсы
нәтижеге – табысты және шығынды – алып келетін жағдайды тудырады. Мұндай
қателіктерді болдырмас үшін қандай-да бір компаниялардың тәуекел деңгейі
туралы ақпараттармен қамтамасыз етілу керек. 16
Капитал бағаснының концепциясы қаржының тиімділігіне бағалау
принциптерімен толықтай қамтылады: жүзеге асырылып жатқан жобалардың
табыстылығы осы мақсатта тартылған капиталдың бағасынан жоғары болса, онда
кәсіпорын тиімді жұмыс істеп жатыр деген сөз. Тек осы жағдайда ғана
кәсіпорын қосымша таза келтірілген құн жасайды, яғни меншік иелерінің
капиталын арттырады. Бұл жерде ұзақ мерзімді капитал туралы сөз қозғалып
отыр, өйткені инвестициялау ұғымы байланысты өтімді қаражаттарды ұзақ
уақыттарды қарастырады. Әдетте, компания өзінің инвестициялық
мүмкіндіктерін қаржыландыру үшін кәсіпорын жоспарлап отырған жаңа
капиталдың бағасын ғана анықтайды. Қолда бар капиталдың нақты құнын анықтау
ретроспективті талдау үшін ғана біршама құндылығы болуы мүмкін, алайда ол
қаржы менеджерінің басқару құралы болып табылмайды. Капиталдың құнын білу
қаржылық шешімдерді негіздеу сатысында қажет, бұл менеджерге қаражаттарды
салудың мейлінше оңтайлы бағыттарын және оларды қаржыландырудың тиімді
көздерін таңдауға мүмкіндік береді.
Ұзақ мерзімді капиталдың құрылымы бір текті емес: ол меншікті және
қарыз ресурстардан тұрады. Меншікті капитал – бұл қарапайым акциялар мен
бөлінбеген табыс. Кәсіпорынды қаржыландырудың маңызды ішкі көзі болып
табылатын амортизация туралы да ұмытып кетуге болмайды.
Ұзақ мерзімді қарыз капитал – бұл, ең алдымен, кәсіпорынның эмиссиялық
облигациялары және ұзақ мерзімді банктік несиелер. Көптеген қазақстандық
кәсіпорындар үшін облигациялар шығару әлі күнге дейін қол жеткізбес болып
саналады, алайда оларды алмастыра алатын ұзақ мерзімдерге (30 жылға дейін
және одан да жоғары) тарту әдістері бүкіл әлемде жоқ. 17
Меншікті және қарыз капитал арасында артықшылықты акциялар аралық орын
алады, олар қаржыландырудың бірінші жолының да, екінші жолының да
белгілеріне ие.
Жоғарыда аталған капитал түрлерінің әрбірі де өзінің бағасына ие.
Кәсіпорындарда тегін ресурстар ешқашан болмайды. Тіпті табыс пен
амортизацияның өздері де ақылы қаржы көздері болып табылады. Оларды
қолданғаны үшін төлем – бұл инвесторлардың кәсіпорыннан алатын табыс.
Кәсіпорын иелері дивиденд формасында бүкіл таза табысты алудан бас тартуға
келісім бермес еді, егер де осы табыстың бір бөлігін немесе барлығын
капитализациялау оларға болашақта бұдан да жоғары табыс алып келетініне
сенімді болса. Теориялық тұрғыдан, амортизациялық аударымдармен жағдай осы
секілді, бірақ инвесторлар кәсіпорынның аударған амортизацияын алуға заңды
құқығы жоқ.
Инвестицияларды жобалай отырып, кәсіпорындар оларды қаржыландыру
көздерін, демек, олардың бағасын да қарастырады. Қаржының жалпы ережесі
жаңадан тартылатын капиталдың барлық түрлерінің толық бағасын есептеудің
қажеттілігін қарастырады. Баланстың пассив бөлімі барлық активтерді
жабатыны секілді, қаржыландыру көздері де инвестициялардың барлық сомасын
қамтамасыз етуі тиіс.
Балансты зерттей отырып, активтің нақты бабы қандай ресурстар көзімен
қамтамасыз етілгені туралы дәл басып айту қиын: активтердің әрбір теңгесі
баланстың оң бөлігінің жалпы құрылымын көрсетеді, мысалға, 50% меншікті
капитал, 10% ұзақ мерзімді және 40% қысқа мерзімді қарыздар (2 суретті
қараңыз). 16
а) Баланстағы активтер мен б) Инвестициялар мен оларды
капиталдың өзара байланысы қаржы-ландыру өздерінің өзара
байланысы
50% 10% 40% 30% 20% 50%
Меншікті Ұзақ Қысқа Қарапайым Артықшы-лыоблигациялар
капитал мерзімді мерзімді акциялар қты
қарыз қарыз акциялар
50% 10% 40% 30% 20% 50%
Негізгі 1 жоба
қорлар
2 жоба
Айналым 3 жоба
активтері
4 жоба
2 сурет – Кәсіпорынды қаржыландырудың және инвестициялық жобалардың
салыстырмалы құрылымы
Талдау барысында негізгі қорлар ұзақ мерзімді қаржы көздерінен, ал
айналым активтері – қысқа мерзімді қаржы көздерінен қаржыландырылады деп
қарастыруға болады. Алайда, мұндай пікір жалпы баланс бойынша қорытынды
мәліметтердің негізінде, нақты баптарды ескермей жасалады. Мысалға, егер
кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттары болса, олардың қандай бөлігі
меншікті қаржы көздер есебінен, ал қандай бөлігі қарыз қаражаттар көздері
есебінен сатып алынғаны туралы дәл басып айтуға болмайды. Мысалға, ақша
қаражаттары, дебиторлық қарыз және тауарлық құндылықтардың тең жартысы
меншікті көздерден, ал тауарлық құндылықтардың жартысы қарыз көздерден
қаржыландырылады. Тауарлық запастарды оларды қаржыландыру көздері бойынша
бөлек сақтауды ұйымдастыру туралы ой кімнің басына келетінін айту қиын.
Менеджерлердің қолында оларға берілген барлық капитал шоғырланады,
және олар бұл капиталды инвесторларға барынша үлкен табыстар алып келетін
кез-келген жолмен пайдалануға құқылы. Осы секілді, инвестицияларды
жоспарлау кезінде қандай-да бір жобаны қаржыландыру тек банктік несиелер
есебінен қаржыландырылады, ал басқа бір жобаны жүзеге асыру үшін қосымша
акциялар эмиссиясын жүргіземіз деп қарастыруға болмайды. Қаржы менеджерлері
инвестициялардың жалпы көлемін анықтап, осыларды толық қаржыландыру
сомасының көздерін іздестірулері қажет. Жекелеген жобалардың табыстылығы
тартылатын барлық капиталдың жалпы немесе орташа бағасымен салыстырылуы
қажет, өйткені инвестициялардың әрбір теңгесі бүкіл капитал құрылымын
көрсетеді, мысалға, қарапайым акциялардың, артықшылықты акциялардың және
облигациялардың көмегімен секілді (2 сурет, б). 16
Бұған қоса барлық капиталдың жалпы бағасы оның жекелеген құрамдас
бөліктерінің құнынан қалыптасады: меншікті және қарыз қаражаттардың.
Сәйкесінше, жалпы капиталдың орташа бағасын есептеу үшін оның жекелеген
түрлерінің бағаларын анықтап алу қажет. Тартылатын капиталдың жалпы
көлеміндегі жекелеген компоненттердің салмақ үлесінің қатынасы капитал
құрылымын сипаттайды. Шамалы болса да арзан капитал көздерінің үлесін
арттыра отырып, кәсіпорын капиталдың жалпы бағасын төмендете алады. Ең
арзан қаржыландыру көзі – қарыздық қаржыландыру екенін әлемдік практика
көрсетіп отыр, өйткені кредиторлар қаражат иелерімен салыстырғанда барынша
артықшылықты жағдайда болады: олар өздерінің салымдарын кері талап ету
құқығын сақтап қалады, ал кәсіпорын банкрот болған жағдайда олардың
талаптары акционерлердің талаптарынан бұрын қанағаттандырылады. Мынадай
сұрақ туындайды: неге осы күнге дейін көптеген кәсіпорындарда меншікті
капиталдың салмақ үлесі басым, бұл олар үшін тиімсіз емес пе? Турасына
келгенде ол нольге қарай ұмтылуы тиіс, ал қарыз капиталдың үлесі 100%-ға
жақындауы тиіс. Капиталдың оңтайлы құрылымы – табыстылық пен тәуекелдің
өзара теңгерімділігін қамтамасыз ететін құрылым болып табылады.
Капиталдың оңтайлы құрылымын қалыптастыру, яғни меншікті және қарыздық
қаржыландыру көздерінің барынша тиімді қатынасын орнату қаржыны басқаруда
ең басты мәселе болып табылады. Сол себепті осы мәселені шешуге ең танымал
ғалым-қаржыгерлердің, бірінші кезекте Нобель сыйлығының лауреаттары Мертон
Миллер мен Франко Модильянидің еңбектері арналғаны да таң қаларлық оқиға
емес. Бұл ғалымдар шынайы нарық жағдайларында, салықтар мен трансакциялық
шығындардың жоқ болуы кезінде және кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың несие
ресурстарына қол жеткізу мүмкіндіктері бірдей болған жағдайда капитал
құрылымы оның бағасына әсер етпейді деген парадоксалды қорытынды жасаған.
Бұл қорытындыны негіздеу мынаған келіп тіреледі: қарыздық қаржыландырудың
өсу деңгейіне қарай қаржы тұтқасының әсері де өсе береді, яғни кәсіпорынның
қаржылық тәуекелі өседі. Сәйкесінше оның капиталының бағасы өседі және
қарыздық қаржыландырудың бар артықшылығы нольге келіп тіреледі. Тиімді
нарық жағдайларында кәсіпорын иелеріне банктерден несиелерді өздері алуға
немесе алынған ақшаларға жаңа акциялар сатып алуға ешкім де кедергі
жасамайды. Оларға бұл жұмысты капиталды барынш тиімді орналастыру міндетін
мойнына жүктейтін қаржы менеджерлеріне тапсырудың қажеті жоқ. 17
Сонымен, өздігінен капитал құрылымы оның бағасына әсер етпейді, сол
себепті аталған салада менеджерлерге кәсіпорын құнын арттырудың
мүмкіндіктерін іздеудің қажеті жоқ, олар өздерінің назары мен күшін
активтерді тиімді басқаруға бағыттау керек. Алайда, дәл осы әлемдік
практика көрсеткендей, көптеген кәсіпорындардың жетекшілері сонда да
капитал құрылымын оңтайландыруға көп көңіл бөледі, бұған қоса, аталған
мәселені шешу қаржы менеджерлерінің негізгі функцияларының бірі болып
табылады. Аталған парадокс рационалды түсініктемесіне ие: нақты
экономикалық жағдайлар Миллер мен Модильянидің өздерінің дәлелдеріне
қойылған алғы шарттардан әлі де алыс. Әлі де болса әлемде абсолютті тиімді
нарықтар жоқ, трансакциялық шығындар мен салықтар бар, ал жеке тұлғалардың,
заңды тұлғалармен салыстырғанда, несиелік ресурстарға қол жеткізу
мүмкіндіктері төмен. Сол себепті капитал құрылымын оңтайландыру оның
бағасының төмендеуін қамтамасыз етуі және кәсіпорын иелерінің игілік
жағдайларын арртыруы әбден мүмкін. Аталған әсердің маңызды факторларының
бірі ретінде несиелер бойынша пайыздарды өнімнің өзіндік құнына жатқызу
мүмкіндігі болып табылады, басқаша айтқанда, бұл сомалар салық салынатын
табыстан алынып тасталады. Акциялар бойынша дивидендтер таза табыстан
төленеді, яғни олар кәсіпорынға және оның иелеріне аталғандай салықтық
қорғанысты қамтамасыз ете алмайды. 18
Сонымен, тиімді мөлшерде қарыздық қаржыландырудың үлесін арттыру
тартылатын капиталдың жалпы бағасын төмендетуге алып келеді. Мұндай
мөлшерлерді анықтау, яғни кәсіпорынға барынша тиімді капитал құрылымын
жасап шығару қаржы менеджерінің аса маңызды міндеттерінің бірі болып
табылады. Оны сәтті орындау үшін кәсіпорынның жалпы капиталының жекелеген
құрамдас бөліктерін бағалаудың принциптерін игеру қажет.
ІІ. ТАЛДЫҚОРҒАН ЭЛЕКТРМЕН ҚАМСЫЗДАНДЫРУ АҚ КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫН ЖӘНЕ БАҒАСЫН
ТАЛДАУ
2.1 Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ техникалық-экономикалық
сипаттамасы
Талдықорған электрмен қамсыздандыру акционерлік қоғамы – 1994
жылы Жетісу Электро ЖШС деген атпен құрылған. Алғашқы электр қуаты өндіру
қуаты жылына 294560 тКВт құрады. Акционерлік қоғамның және оның атқарушы
органының орналасқан жері (заңды мекен-жайы): Қазақстан Республикасы,
Талдықорған қ, Жамбыл к-сі, 11-үй. 19
Талдықорған электрмен қамсыздандыру акционерлік қоғамы ( әрі қарай
Акционерлік қоғам, Қоғам деп аталады) құрылтайшылардың келісімінің
негізінде құрылған және Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің,
Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғамдар туралы Заңының Қазақстан
Республикасының басқада заң актілерінің және осы жарғының негізінде әрекет
етеді. 20, 21
Бірінші кезекте, яғни 1994 жылы кәсіпорында электр орталығы іске
қосылды. Оның қуаты жылына 27260 тКВт болатын Талдықорған қаласына
өңдіріске шығарылды.
1995-2000 жылдар кәсіпорын өмірінде маңызды оқиға болып саналады, бұл
жылы өндіріске үлкен көлемде электр энергиясын өңдейтін үлкен көлемде және
аса қатты қуаты өндірісін қосқан кезеңі болды.
2003 жылы қыркүйекте Жетісу Электро ЖШС Талдықорған электрмен
қамсыздандыру АҚ мәртебесін алды.
Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қызметтері нарықтағы өз орнын
таба білді және қазіргі таңда тек Алматы қаласында ғана емес, оған іргелес
жатқан аудандар мен қалаларда да үлкен сұранысқа ие болып отыр. Сол себепті
кәсіпорын мамандары қызмет сапасы жақсарту және көлемін арттыру жұмыстарын
үздіксіз жүргізуде. Фирма өз қызметін үнемі клиенттердің үдемелі
сұраныстарына икемделе отырып жүзеге асырады, сол себепті де кәсіпорын
әрдайым тынымсыз қозғалыста, тұтынушылар үшін жаңалықтар іздеуде, жаңа
қызмет түрлері дайындауда, жаңа технологияларды енгізуде.
Кәсіпорындағы ішкі бақылауды жүзеге асыру үшін қызмет сапасын және
санитарлық тазалықты бақылау қызмет бөлімі әрекет етеді. Аталған бөлімнің
құрамында өндірістік лаборатория, қызмет сапасы сапасы жөніндегі Бюро,
механикалық-физикалық зерттеу бөлімі қызмет етеді. Аталған бақылау
лабораториялары өздерінің міндеттеріне сәйкес қызметтің сапасына және
өндірістік жұмыс орындарының тазалығына жауап береді.
Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ-ның өнімдері Алматы
облысының іргелес жатқан қалалары мен аудандарына, елді мекендеріне
арналған. Өнімдерді өткізу кәсіпкерлік арқылы жүргізіледі. Кәсіпорын
аталған аймақтардың аумағында тікелей жеткізіп арқылы қызмет етеді. Қазіргі
кезде кәсіпорынның көмегімен 900 адам жұмыс орындармен қамтамассыз етілген.
Акционерлік қоғамның жарияланған Жарғылық капиталы – 1000000050 (бір
миллиард елу) теңгені құрайды. Акционерлік қоғамның Жарғылық капиталын
ұлғайтуға Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Жалпы жиналысының
немесе соттың шешімімен акцияларды шығару және орналастыру арқылы жол
беріледі.
Акционерлік қоғамның органдары: 1) жоғарғы орган – Акционерлердің
Жалпы жиналысы; 2) басқару органы – Директорлар кеңесі; 3) атқарушы орган –
алқалы атқарушы орган (Басқарма) немесе атқарушы орган қызметтерін жеке-
дара жүзеге асыратын тұлға (Президент); 4) Қоғамның қаржы-шаруашылық
қызметіне бақылауды жүзеге асыратын орган – Ішкі аудит қызметі. 22
Кәсіпорынның негізгі техникалық-экономикалық көрсеткіштері 1 кестеде
берілген. 22, 23, 24
1 кесте – Талдықорған электрмен қамсыздандыру АҚ қызметінің технико-
экономикалық көрсеткіштерін талдау.
Көрсеткіштер Жылдар Ауытқулар, %
2003 2004 2005 2004200320052004
1 2 3 4 5 6
1. Өнімді өткізуден 971003 644818 654585 66,4 101,5
түскен табыс, мың теңге
2. Негізгі қорлардың 1513442 1458063 1427448 96,3 97,9
орташа жылдық құны, мың
теңге
3. Ағымды активтердің 1409595,51466891,5136831,4104,1 93,3
орта-ша жылдық құны, мың
теңге
4. Еңбекақы қоры 114506,6 126877,5 142681 110,8 112,5
5. Жұмысшылардың орташа 809 838 939 103,6 112,1
тізімдік саны, адам
6. 1 жұмысшының орташа 11795,1 12617,1 12662 107 100,4
айлық еңбекақысы, теңге
7. Дебиторлық қарыз, мың 1358248 1248515 1172826 91,9 93,9
теңге
8. Кредиторлық қарыз, мың1375248 1183481 1137285 86,1 96,1
теңге
9.Өткізілген өнімнің 950639 601666 662924 63,3 110,2
өзіндік құны, мың теңге
10. Жалпы табыс, мың
теңге 20364 43152 -8339 211 ---
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
11. Таза табыс, мың тенге
15040 705 704 4,7 99,9
12.Еңбек өнімділігі 1200,3 769,5 697,1 64,1 90,6
13.Негізгі қорлардың қор
қайтарымдылығы, теңге 0,64 0,44 0,46 -- ---
14. Негізгі қорлардың қор
сиымдылығы, тенге 1,56 2,3 2,2 --- ---
15.Жалпы активтердің
(өндірістің) 1,6 0,12 0,2 ---- ---
рентабельділік деңгей, %
Ақпарат көзі: 2003-2005 жылдардағы Талдықорған электрмен қамсыздандыру
АҚ қаржылық есептері
Жоғарыда келтірілген көрсеткіштер арқылы кәсіпорынның істеп жатқан
жұмыстары тиімді ме, әлде тиімсіз бе екенін анықтай аламыз. Егер тиімсіз
болса, оған қандай іс шараларды жүзеге асыруға болатындығын анықтауымыз
қажет. Яғни кәсіпорын қызметінің тиімсіз болуына әсер еткен факторларды
жою. Осы бөлімде 1 кестеде көрсетілген негізгі көрсеткіштерді талдап, оның
өсуі мен төмендеуінің негізгі себептерін анықтап білуге тырысамыз.
1 кестені қарастыратын балсақ 2 жыл бойынша мәліметтер арасында
біршама айырмашылықтардың бар екендігін байқаймыз. Енді сол өзгерістердің
себебін анықтап талдап шығуға тырысайық.
1) Өнімді өткізуден түскен табыс 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанды
33,2%-ға төмендеп кеткен, ал 2005 жылы небәрі 1,5%-ға өскен. Мұның себебі
кәсіпорын өзінің өндірістік активтерін тиімді қолданбай отырғанында болып
отыр.
2) Өткізілген өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда
10,2%-ға өскен, оның себебі шикі зат пен материалдардың бағасының өсуі,
кәсіпорында жаңа технологияларды пайдаланбауы және өндіріс
рентабельділігінің өсуі әсер етуі мүмкін.
3) Жалпы табыс 2004 жылмен 2003 жылды салыстырғанда 211 мың теңгеге
төмендеген, ал келесі жылы кәсіпорын өндірістен тіпті де табыс алмаған.
Жалпы табыстың төмендеуінің негізгі себептерінің бірі өнімді шығаруға
кеткен шығындардың өсуі болуы мүмкін.
4) Кезең шығындарына тоқталатын болсақ, бұл көрсеткіш 2005 жылымен
2004 жылды салыстырғанда 183914,0 мың теңгеге өсіп отыр және 163,5%
құрайды. Оның себебі 2005 жылы әкімшілік шығындар және пайыздар бойынша
шығындардың жоғарылауы мүмкін.
5) Негізгі қызметтен түскен табыс 2005 жылымен 2004 жылды
салыстырғанда 1,4% төмендеге. Ол негізгі емес қызметтен түскен табыстың
төмендеуі және өткізілген өнімнің өзіндік құнның төмендеуі әсер етуі
мүмкін.
6) Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2005 жылмен 2004 жылды
салыстырғанда 19,5% артқан, осылайша өндірістен көрген шығын негізгі емес
қызметтен түскен табыстың есебінен жабылып отыр.
7) Салық салғанға дейінгі табыс 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда
-8866,0 мың тенгеге төмендеп, 97,3% құрайды. Оның себебі тауардың өзідік
құнының өсуі, жалпы табыстың төмендеуі болуы мүмкін.
8) Таза табыс 2005 жылмен салыстырғанда 2004 жылы өзгеріссіз қалған,
ал өткен жылы айтарлықтай 470%-ға төмендеп кеткен. Оның себебі тауардың
өзідік құнының өсуімен және жалпы табыстың төмендеуі және салық салғанға
дейінгі табыстың төмендеуі әсер етуі мүмкін.
9) Бір теңгеден түскен табыс 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда 0,03-
ге өсіп тұр.
Рентабельділік кәсіпорын табысының қалыптасуының сипаттайтын басты
көрсеткіштері болып табылады. Сондықтан да олар қаржылық жағдайына баға
беруде және салыстырмалы анализ жасауда міндетті түрде есептеледі.
Кәсіпорынға анализ жасау барысында рентабельділік көрсеткіштері
инвестициялық саясаттың және баға қалыптасудың инструменті ретінде
қолданылады.
10) Қарастырып отырған кәсіпрынның өнім рентабелділігі 2005 жылмен
2004 жылды салыстырғанда -0,10%-ға төмендеп отыр. Оның себебі жалпы
табыстың төмендеуі және өнімнің өзіндік құнының өсуі болуы мүмкін.
11) Сату рентабельділігі 2005 жылды 2004 жылмен салыстырғанда -2,9%-ға
төмендеп отыр. Оның себебі өнімнің өзіндік құнының өсуі болуы мүмкін.
12) Жұмыскерлер саны 2005 жылмен 2004 жылды салыстырғанда 101 адамға
көбейді, оның мақсаты өндірістің және сатылымның көлемін арттыру мақсатына
сәйкес болса керек.
13) Бір жұмысшының еңбек өнімділігі 2005 жылмен 2004 жылды
салыстырғанда 72,4 теңгеге төмендеген, ал 2003 жылмен салыстырғанда
тұтастай 430,8 теңгеге төмендеп кеткен. Оның себебі еңбек ақының өсуі
болуы мүмкін.
14) Жалпы жұмыскерлердің еңбек ақы қоры 2005 жылмен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz