Наным-сенім өлеңдерінің түрлері
КІРІСПЕ
1. НАНЫМ . СЕНІМДЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. НАНЫМ.СЕНІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Бақсы сарыны.
2.2 БӘДІК
2. 3. АЛДАУ.АРБАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. НАНЫМ . СЕНІМДЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
2. НАНЫМ.СЕНІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Бақсы сарыны.
2.2 БӘДІК
2. 3. АЛДАУ.АРБАУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Фольклор – қазақ халқының ғасырлар бойында жасаған рухани мұрасы –
Фольклор ағылшынның – (folk – халық, Tore – білім, даналық сөзі). Бұл
термин неміс ғалымы И.Ф. Кнафельдің тұжырымдауынша халық даналығы деген
ұғымды білдіреді. Осы пікірді ХІХ ғасырдың ортасында ағылшын ғалымы У.Дж.
Гомс та дамыта түседі. Ол Фольклорды ел арасында туған өлең – жыр, ертегі,
аңыз, түрлі наным – сенімдерді жинақтайтын термин ретінде ұсынады.
Сан ғасыр сахара саясында көшіп – қонып, өмір кешкен қазақ халқы сөз,
өнерін ерекше қадір тұтқан Аталы сөзге ақымақ тоқтамайды дей отырып,
жүйрік ой, жүйелі сөзге жүгінген. Өздерінің жан сезімін, көңіл күйін
пернелеп те, термелеп те білдіріп отырған. Басқаша айтқанда, халық
көптеген аңыз – әңгіме, өлең – жыр, мақал мен даналық сөздерді ауызша
шығарып, ұрпақтан – ұрпаққа мұра ретінде жеткізіп отырған. Өйткені халықтың
көшпелі өмір салты ауыз әдебиетінің дамуына әсер етіп, ықпал жасаған.
Аттың жалы, түйенің қомындағы тіршілік өмір сырын санағын сақтап, ауызша
айтуға дағдыландырылған. Сондықтан әр адамның оқуы шарт болмаса да тоқуы
шарт болған, жасынан жаттап айтуға, импровизаторлыққа машықтанған.
Әрине, әуел баста ауыз әдебиеті үлгілерін жеке адамдар шығарғанымен,
кезінде хатқа түспегендіктен оны шығарушының аты ұмыт болған. Әрі біреуден
– біреуге ауызша айтылу арқылы жетіп, үнемі екшеліп өңделуден өтіп
көшпеліктің шығармасына айналып кеткен. Атадан балаға ауысып отырған
фольклор мұралары талай – талай ғасырлардың сүрлеу соқпақтарынан өтіп,
уақыттың талап – талғамына шыдағандары ғана біздің заманымызға келіп
жеткен. Бұлар өткен замандардың сыр – сипатымен жаңғырық – жаршысындай.
Одан халықтың асыл арман – үміті, дүние танымы мен наным – сенімі, ғұрып –
салты, әрекет – кәсібі, елдік – ерлік тарихы соншама айқын елестейді. Кез –
келген фольклорлық мұра халық өмір – тіршілігінің алуан түрлі жақтырын
бейнелейді. Бұған қарап ауыз әдебиетін тарихтың өзі не оның құжаты деп
қарауға болмайды. Әр жанрдың болмысқа қатысы әр түрлі дәрежеде болады.
Ғылымдардың бағдарлауынша, фольклордың болмысқа қатысы үш түрлі:
1. Фольклор болмыстан туған, бірақ онда қай дәуірдің қай қай шындығы
бейнеленгендігінің дәл ізі жоқ;
2. Қиялдан туған сюжетте халықтың тарихи – тұрмыстық өмірінің
белгілері айқын көрінеді;
3. Орындаушы болмысты сол күйінде көрсетуге тырысады, мұндай
шығармалардың өзі де осы.
Қазақ фольклоры жанр жағынан да, түр жағынан да бай тура оның ғасырлар
бойғы тарихы бар. Ол сонау алғашқы қауымның ыдырау кезеңінде туып, күні
бүгінге дейін өмір сүруде. Көне заманнан бері ол жай ғана өмір сүріп
қоймай, әрбір қоғамға, өмір шындығына сәйкестеніп өзгеріп отырды. Кейбір
жанрлар өмірден бір жола жоғалып, оның орнына жаңа жанрлар пайда болды.
Ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары – тұрмыс – салт жанрлары, мақал –
мәтелдер, жұмбақтар мен шешендік сөздер, аңыз - әңгімелер, лирикалық
өлеңдер мен айтыстар, қаһармандық эпостар мен ғашықтық жырлар, тарихи
жылдар мен қиссалар, т.б. Бұлар іштей бір қанша жанрлық түрге жіктеледі.
Осылардың ішінде біздің асар асқар тауымыз тұрмыс – салтқа байланысты
өлеңдер. Оның ішінде негізгі сөз болатыны – наным – сенімге байланысты
туған өлеңдер.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың халық өлеңдері: - ұзақ заманның
жемісі. Сондықтан ерте заманнан бергі ел өмірінің, халық тұрмысының сан
алуан сырын танымыстан бағалы мұра. Тақырып өзектілігі – халық өмірінің
өзегі, яғни наным – сенім өлеңдерінің өмірдегі ролін аңғартады.
Өлеңді жанына жақын бағалаған халық өздерінің тұрмыс – салтына
байланысты көптеген өлең үлгілерін шығарған. Сөйтіп, өлең тұрмыс –
тіршілігіне, еңбек кәсібіне, әдет – ғұрпына, түсінік танымына байланысты
туған шығармалар тұрмыс – салт өлеңдері деп аталады. Тұрмыс – салтқа
байланысты туған өлеңдердің ішінде біздің сөз қылатын негізгі тақырыбымыз –
наным – санімдерге байланысты өлеңдер. Наным – санімге байланысты туған
өлеңдерді сөз қылмас бұрын наным – сенімнің ауыз әдебиетіндегі ролін айта
кетуіміз қажет.
Ауыз әдебиетінің үлкен бір жанры болып табылатын, ғұрыптық
фольклордағы наным – сенімдердің ықпалын ауыз әдебиетіміздің барлық
жанрларынан дерлік кездестіруге болады. Олардың дені ертегі мен эпостарда
батыстық жырларда фольклорлық сарын болып көрінеді. Нанымдардың ауыз
әдебиетімен тығыз байланысы жайлы профессор Р. Бердібеков былай дейді: Ол
перзентсіз ата – ананың халінен, кейіпкердің ғажайып тууынан, тотемдік
киелі: күштердің көмегімен, аталар аруағының жәрдемінен, Баланың ерекше
батыр болып өсуінен, Батырдың жерін қорғаудағы тапқырлығы мен ерлігінен
үнемі көрініс тауып отырады.
Бұдан біз наным – сенімдеріміздің ауыз әдебиетінің барлық жанрларынан
көрінгенде өзінің пайда болған дәуірін дәл көрсетпесе де, сол кезеңді
айқындап бере алатындығына көз жеткіземіз. Оған Ш. Уалихановтың да назар
аударғандығын Жоңғария очерктері атты еңбегіндегі мына сөздері байқатады:
Аңыздар мен ру ескерткіштері, мәселен, заң ғұрып аңыздары ретінде
қариялар отырады, не халық жыры түрінде. Бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
белгілі жыршылар арқылы жеткізген. Алғашқы дәуір адамдарының
төңіректерінде көзге көрінбей жамандық жасайтын күштер бар деген ұғымдары
ертегілер мен эпостық жырларда қара ниетті хайуандар мен қара ниетті
адамдар образына айналды. Осының негізінде жырда батырды жамандықтан
қорғайтын түрлі дуалау магияларының пайда болуын жандандырды. Кейін бұл
ұғымның өзі бірнеше түрге бөлінеді. Ал жаратылыс құрылыстарының бәрінде де
жан бар деген алғашқы адамдар анимистік сенімдер: өзгеріске түсе келе оның
бәрінің иесі өз құдайлары бар деген дуалистік ілімге айналды, кейін мұның
өзі киелер және кесірлер деп екі топқа бөлінеді. Киелер адамдар мен
жан – жануарларға жақсылық істейді. Кесірлер ауру – індет, жұрт – апат,
пәле – жала таратады деген ұғымдарды қалыптасырады.
Дей отырғанмен алғашқы дәуір адамдарын алдымен өздерінің жаратылысы
қызықтырғанына назар аударғанымыз жөн. Тас пен тау ешкілерінің, айдаһар
жыландардың - өздерімен тусытығы туралы алғашқы тотемдік ұғымдары сол
кезде пайда болып, кейінгі діни сенімдермен ілгері қарай дамып отырған.
Мәселен, халық ауыз әдебиетіндегі ата – бабалар аруағына табыну
ғұрпындағы пірлер образының жылан, болмаса айдаһар бейнесінде келіп
батырлар қысылған кезде болысатыны жайлы мифтер – соының жемісі.
С.Сейфуллиннің: Ескі діннен қалмай еніп келе жатқан кейбір көне ырымдар,
ислам дінінің өзімен қатысып бірте – бірте өзгеріске түсіп, әдет болып
қалған. Ондай ырымдардың кейбірі түгел ислам дініне сіңісіп алланың,
құдайдың істері болып саналып қалған - деп отырғаны осы.
Зерттеу жұмысының ғылыми тәжірибелік маңызы. Енді зерттеудің
маңыздылығына келейік, қазақ халқының наным – сенімдерінің фольклордан
көрінуі күні бүгінге дейін қолға алынып, түбегейлі зерттелмеген күрделі
жанр. Қай халық болмасын өзі – білгісі келетіні ақиқат. Оны білуге, оқып –
үйренуге шек қоюдың өзі сол этносқа жасалған қысым болар еді. Сондықтан
ғасырлар қойнауында жасырынып, еленбей кетіп бара жатқан наным –
сенімдерімізді зерттеп, оны қалың жұртшылыққа ұсыну парызымыз болмақ.
Халық даналығының кәделі саласы саналған наным – сенімдеріміздің,
ырымдарымыз бен тиымдарымыздың мол қоры фольклордан көрінеді. Өйткені адам
баласы алғаш үңгірді мекендеген кездерінен – ақ олардың бір – біріне деген
қарым – қатынасы осы тиымдардың негізінде қалыптасқан, қоғамда әлі заң
пайда болмаған кезде тайпаның ішкі тәртібі осы тиымдар арқылы реттеліп
отырған. Жасының үлкен – кішілігіне, жыныстық ерекшелігіне қарай. Бір –
бірін силап, құрмет тұтуымыздың да түпкі негізі осыдан бастау алған. Яғни
зерттеу жұмысымыз ғылым үшін де, медициналық тәжірибе үшін де маңызды.
Жалпы наным – сенімдерінің пайда болуы бізге дейінде әлем
зерттеушілерін қызықтырып келген. Соның негізінде ірі ғылыми жағалықтар
ашылған. мысалы, б.э дейінге ІV ғасырда өмір сүрген гректің көрнекті
емшісі, гиппократтың медицина саласында ірі ғылыми жетістіктерге жетуіне
адамның науқастануына қара күштер ықпал етеді деген наным себепкер
болады. Әйтілі ғалымның Қара күштерді іздеуінің нәтижесі, адамның жеке
басының гигеналық тазалығының сақталмауынан, кір қолдар арқылы түрлі
адамдардың қара күштер деп жүктегендері жұқпалы аурудардың қоздырғыш
бактериялары болып шыққан. Қара күш мекен деген жерлер деп ата –
бабаларымыздың қоныстануға қорқатын аймақтарда, адам мен малдың өміріне
зиян келтіретін сәулелер тарататын геопотагонды жерлердің болатындығын
қазіргі ғылыми жетістіктер дәлелдеп отыр. Бұл арқылы халықтық сенімдердің
бәріне бірдей сеніңсіздер деген ойдан аулақпыз. Оның көнеріп пайдаланудан
шыққан жақтары да бар. Көне нанымдар жаңа мағнағада ие болған. Мысалы,
бабаларымыздың киелі адамдар деп атап жүргендері табиғи дарыны бар,
талантты адамдар екендігін кезінде С.мұқановта жазып кеткен болатын.
Сөйтіп киелі деу арқылы өнер адамдарын құрметтеп сыйлайтын
көшпенділердің жоғары мәдениеті қалыптасқан. Найза тіреп жауласқан жауының
алдында бөрігін шешуге намыстанған қазақ таланттыға табынып басын иген.
Зерттеу жұмысының матиралы өте көп. Яғни осы бітіру жұмысының соңында
жазылған пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұымысында алға қойған
мақсат міндеттерді шешу, негізгі дерек көздерді жинау барысында жаппай
сұрыптау, жүйелеу, талдау, бақсы, бәдік, алдау – арбау өлеңдерінің
ұқсастықтарын, ерекшеліктерін баяндаудағы мағыналық сипаттама сынды әдіс –
тәсілдер басшылыққа алынды.
Зерттеу тақырыбының теориялық және әдістанымдық негізі. Зерттеу
жұымысының теориялық маңызы наным – сенім өлеңдерінің идеялық ойын,
көркемдік тәсілін, олардың халық әдебиетіндегі орнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Наным – сенім өлеңдері түркі
халықтарының алғашқы дүниетанымын, көзқарасын, заман ағымында болған
өзгерістерді сол кездегі тұрмыс салтқа қатысты мәселелер мен ондағы
өзгерістерді қамтиды.
1. Наным - сенім өлеңдерінің ерекшелігі және оны орындайтын адамдар
кімдер? – деген сұраққа жауап береді.
1. Наным - сенім өлеңдерінің қазіргі өмірдегі функционалдық қызметінің
өзгеруі жайлы сөз болады.
1. НАНЫМ – СЕНІМДЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Байырғы қазақ халқы не түрлі заманды басынан кешірген, әсіресе
жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен. Соған
қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол елдің даму
сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталды. әсіресе өзі мен табиғаттың
арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балау ойларға барған
тұстары да бар. Сол сөздің өзінде-ақ, біртіндеп дүниенің жұмбақ сырларына
зерек санамен шолу жсаған: адамзат жаратылыстың бесігінде қашан пайда
тырысқан. Соның бірі, қазақ халық әдебиетінде өте ерте заманда пайда
болған наным-сенім өлеңдері.
Мұндай наным-сенім өлеңдерінде үш түрлі ерекшелік айқын аңғарылады:
бірінші адамдар әлі жас, балалық дәуірді басынан кешіріп отыр, аңғалдау,
табиғатқа тәуелді, табиғаттың бесігінен онша алыстап кете алмаған: екінші
ол кездегі адамдартабиғаттың алдында әлсіздік көрсетеді, жасқаншақ, өз
болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері бар ма, өмірдің ма
салмағы неге бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршлық адамның басқан қадамымен
қатарласа жүретін несі, індет пен ауру, мехнат пен бейнеттің тұрақты
сипатын өзгертуге бола ма? Болса қалай ?
Бұл сұрақтардың жауабын халық көркем қара сөзбен, өлең
сөзбен айтуға бетімен өмір сүрудегі іс-қимыл, дербестік әрекеттері
тым шектелген шағын, томға тұйық: үшінші – аталғн наным-сенім өлеңдерінде
алғашқы қауымдық, ерте федалдқ дәуірдегі адамдардың жаратылысты танудағы
алғашқы қадамдары көрінеді. Шынеында да бір кейде адам баласы табиғаттың
құпия сырынтүсінбей, қорқыныш тудырған құбылыстың бәрін түзудің ісі деп
санаған. Адам өліп, ауруға жолықса да, мал басы шығынданып көлденең келген
кеселге кезіксе де – сонң бәрін әлдеқандай бір кереметтің күшімен болып
жатыр деп есептеген. Айға, күнге табынған. XVI ғасырда өмір сүрген
Рузбаханидың (бұл Шейбаниханның имамы) айтуынша, қазақтардың ең ұлықты
құдайы – Күн болған. Қазақ қымызын ішуден бұрын бетін күнге қаратып,
қолындағы ыдысын күн шығатын жаққа қымыз шашады. Сонан кейін күн тәңірге
табынып, бас иеді дейді Георги 1.44 .
Жаратылыс дүниенің толып жатқан құпия сырларын танып-білудің
қиындығы туралы айта келіп, Шоқан Уалаханов бір кезде: Табиғат пен адам,
өмір мен өлім ақыл жетпес тау тамаша бір құпия жұмбақ болатын. Табиғат пен
адам? Ия айтыңызшы, дүниеде табиғаттан, адамнан, кереметті не бар? Тәңірі
неге сену сәби тәріздес адмның күн мен айды, жұлдызды, қысқасы табиғат пен
аспан әлемінің толып жатқан мәңгілік, шексіз көп құбылыстарпының жасырын
сырларын, өмір мен өлімді, жанды мен жансыз жаратылыс арасындағы
байланыфсты танып білу тарабынан туған -дейді. 2. 471
Көне – наным сенмдерге қатысты қазақ поэзиясының болмысқа ?
білу үшін оның сыры мен сыртқы тұрпатына зер салу қажетті, жанырлар
табиғатына үңіле отырып мұндағы заңдылықтарынддағвн бағвт бағдарын айқындау
керек, бір сөзбен айтқанда, көне наным сенімдерге қатысты поэзия ауқымын
анқтататтын сұрақарға жауап іздеу міндет.
Бұл күнге дейін қазақ фольклоры әр қырынан әр түрлі шамада зерттеліп
келеді. Қазақ фольклорын тұтас күйінде і көрсететін қомақты еңбектердің
қатарына казак адебиеті тарихының 1948, 1960 жылдары жарияланған
басылымдары жатады одан кейінгі уақытта жеке жанырларды арнайы қарастыратын
монографиялық зерттеулер Ғабдулин М,Сыдықов Т.Қазақ халқының батырлық
жыры.1972,Бердібаев Р.Қазақ эпосы .1982,Уахатов Б.қазақтың халық
өлеңдері.1977,Тұрсынов Е.Қазақтың тұрмыстық ертегілерінің шыгыу
тегі.1973,Жармұхамедов М.Айтыстың даму жолдары .1976,Төреқұлов А.Қанатты
сөздер .1977,Қасқабаев С.Қазақтың халық прозасы .1984,Адамбаев Б.Қазақтың
шешендік өнері.1984, Абылқасымов Б.Қазақтың толғау сөздері.1984т.б,Әртүрлі
мәселелерге арналған коллективті еңбектер.Қазақ фольклорының
типологиясы,Қазақ тарихы жырларының мәселелері,
Қазақ фольклористикалық тарихы,Фольклор және шындықт.б жарық
көрді.Бұлардыдың кейбірінде ғана қазақтың көне нанымсенімдерге қатысы
ғұрыптық фольклоры белгілі мөлшерде сөз болатын.
Аталған тақырыпты арнайы зерттеу күн тәртібінде тұрған өзекті де
іргелі мәселе екенін айтпаса да түсінікті.
Қазақ фольклорының наным сенімдерге қатысты үлгілері тек он тоғызыншы
ғасырдан бастап қана хатқа түскен.Ендеше жоғарғы
палеолит,мезолит,неолит,қола,темір дәуіріне қатыстыарханқалық әлементтерді
былай қойып,одан көп кейінгі материалдардың өзін іздеп табу оңай
емес.Алайда ағаштан,сүйектен ойып жасалған әйел мүсіндері25-27мың жыл
жасап,археологиялық мұрағат ретінде бізге жетіп отыр.Аңдардың,аңшылардың
тасқа қашалған суреттері және сурет болғанда жәй сурет емес,аң аулар
алдындағы билері біздің заманымыздан бұрынғы 20-10 мың жылдықтардың
тұрғылықтық дәстүрлерінен хабар береді.Ұстайтын аңына еліктер әр тұрлі
қимылдар жасады,дыбыстар шығарды,пантолимо,би,музыка өнерін,соңына қарай
поэзиясны туғызды.Бұлардың барлығы әу баста бір-бірінен ажырағысыз басы
бүтін өнер болғандығы белглі.
Халық ауыз әдебиетінде наным-сенім өлеңдері 3-ке бөлінді.
Олар шартты түрде алдау арбау өлеңдері және бақсы саржы және бірі
бәдік.Осы жаным сенімге байланысты мол деректер беретін материалдар П
Рычьков,А.И.Левшин,Г.Н.Поманон,Ш.Уә лиханов,Ә.Диваев,Б.Досымбекав,Ә.Мар ғұлан,
А.Затаевич,Х.Досмұхамедұлы,Ә.Қоңыра тбаев,І.Жансүгіров,С.Сейфулин,М.Жұм абаев,
С.Мұханов,Н.Басилов,А.Байтұрсынов,Қ .Жұбанов,С.Мұхтарұлы,М.Жылқыбаев,М. Мірсағ
атқызы,Т.Дәуренбеков,КБайбосынов,С. Өтениязов т.б ғалымдар,жазушыларымыздын
еңбектектері мен шышығармалар-ында мәліметтер келтіріліп,ол әр дәрежеде
бандалған.
Ғылымды қалыптасып тұрақталған жұйе бойынша фольклор жанырлары,коркем
фальклор(художественный фольклор,ғұрып фольклоры, (обрядовый фольклор,деп
екі салаға бөлінеті белгілі.Қалыптасқан фольклор танушылық ғылыми жүйе
бойынша ғұрып фольклоры мынадай 3 саладан тұрады:
1.От басының ғұрып фольклоры(семейно обрядный фольклор.)
2.Маусымды ғұрып фолькелоры (колендарно обрядный фольклор.
3.Наным-сенімдер ғұрыпының фольклоры (законадательный фальклор
А.Байтұрганов өзінің әдебиет танығыш еңбегінде наным сенімдер
ғұрыпының фольклорын ғұрып сөзідеп атап,оған құрт шақыру,жын
щақыру,бесік жыраужатқызған.
М.Әуезов әдебиет тарихы атты еңбегінде ғұрып фольклорын,сыршыл-дық
салт олеңдері деп атап,өзгеше жолмен 3-ке бөлген:
1.Ел салтындағы шер өлендері:(жоқтау,естіртіу,қоштасу,к өңіл айту.)
2.Дінмен байланысты өлеңдер:(наурыз,бақсы сары,жарапазан.)
3.Қыз ұзату ұстіндегі салт өлеңдері:(жар-жар,қоштасу-таныау,бе ташар.)
Ал С.Сейфулин Қазақ әдебиеттер(1985)еңбегінде ауыз әдебиетін жеті
тарауға бөліп,ғұрып фольклорына қатысты жанырларды соның екі тарауында
қарастырады:Салт өлең жырлары:(той бастар,жар-жар,сыңсыма,жұбату мен үгіт
бет ашар,айт келін,бесік жыры,қоштасу мен өсйет өлеңдері,естірту көңіл
айту,жоқтау)Ескілікті дін салтынан туған өлең жырлар:(наурыз,бақсыну
жыры,шақыру,арбау-байлау жырлары,бәдік,жарапазан).Бұалрдың біріншісін-де
отбасы ғұрыпының фольклоры топтары,екіншісінде маусымдық ғұрып фольклоры
мен наным-сенімдер ғұрыпының фольклоры қосақтала сараланғаны байқалды.
Кейінірек Қазақ әдебиеті тарихының(1948) Салт өлеңдері:тарауын жазған
Б.Кенжебаев келтірілген екі клссификацияны(М.Әуезов,С.Сейфулин )пайдалана
отырып ,кейбір өзгертулер енгізді.Ол С.Сейфулиннің Мал туралы ,қадірлі
жануарлар туралы әңгіме,өлең,күй жырлары,деп жеке қарастырылған
тарауындағы материалдары салт өлеңдеріне енгізген.Сондай-ақ ол бұған
М.Әуезов тегіндей дін салт өлеңдерін мұң-шер өлеңдерін үйлену салт
өлеңдерінқосады,сөйтіп салт өлендерін төрт топқа жіктейді.Бізді
қызықтыратыны әрине,дін салт өлеңдері.Оны автор:
1.Наурыз.
2.Бақсы сарыны.
3.Бәдік арбау,жалбарыну.
4.Жарапазан және жарапазанның батасы деп топтастырады.(6.39)
1960 жылы жартяланған қазақ әдебиеті тарихының,тұрмыс-салт
жырларыбөлімін жазған М.Сильченко саралауыьынадай:
1.Тұрмыс-салт өлеңдері(төрт түлік туралы өлендер,раурыз)
2.Діни ұғымдарға байланысты салт өлеңдер(жарапазан,арбау,бақсы
сарыны,бәдік)
3.Үйлену салт өлеңдері(той бастар,жар-жар,сыңсу,беташар)
4.Мұң шер өлеңдері(қоштасу,естіртіу,көңіл айту,жоктау)
5.Ән өлеңдер.
6.Өтірік өлеңдер.7.50
Мұның қаншасы ғұрып фальклорыра кіреді,қаншасы кірмейді,ол әрине өз
арасына жеке мәселе.Тақырыпқа қатысты жағына ғана көңіл
аударсақ,арбау,бақсы сарыны,бәдік жанрларының діни ұғымдарға байланысты
салт өлеңдеріне топтастыруына мән беру керек деп едік.
Сөйтіп әу бастағы М.Әуезов салауындағы дәстүр жалғастығы бұл еңбектенде
айқын көрінеді.
Ғұрып фальклорына қатысты ең соңғы күрделі еңбек Б.Уақатовтың
Қазақтың халық өлеңдері(1974)кітабы.Ол тұрмыс- салт өлеңдерін, күн
көріс,кәсіппен байланысты туған өлеңдер (аңшылық,төрт түлік,наурыз ),
Халықтың ескілікті наным-сенімдерінен туған өлеңдер(бақсылар сарыны,арбау-
байлау өлеңдері,бәдік), үй-ішінің әдеп- ғұрыпымен байланысты туған өлеңдер
(балалар өлеңдері,үйлену салт өлеңдері,мұң-шашар өлеңдері)деп
жіктеген.(8.35)
С.Қасқабасовта арбау,бәдік,бақсы сарының діни нанымдарға байланысты
жанырларға жатқызды.(9.30)
Жоғарыда айтып отырғанымыздай,жоғарыдағы еңбектердің барлығында дерлік
арбау,бәдік,бақсы сарыны бір топта сараланады және көбінше діни салт
фальклорына жатқызылады.Б.Уақатов қана дін салтыдегеннің орнына
ескілікті наным-сенімдерден туған өлеңдердеген терминалогиялық тіркесті
пайдаланған. Дін салтымен ескілікті наым-сенімұғымдары бір-бірінен
соншалықты алыс кетпейтіні түсінікті.
Бәдік, арбау,бақсы сарының жанырларының көбінше бір топқа жіктелу
себебі:онша жұмбақ болмас.Зертеушілеріміз аталған фольклор жанырларының
көне наным-сенімдік және діни ғұрыптармен еығыз байланысы бар екенін жақсы
сезінген.Бірақ олардың басын біріктіретін,ортақ қасиеттерін айқындайтын
өзге де белгілер бар.Соны алғаш байқап, қағу, үшкіру, дем салу,
құдайы, бейтұмар, құмалақ ашудегендері қосып, емшілік өлеңдердеп
топтаған.Х.Досмұқамедов болатын.(10.37)
Орыс ғұрып фольклорының бір саласы түгелдей арбаудан
ғана,тұрса,қазақта ол бірнеше жанырдан бас құрайды.Арбау,бәдік,бақсы сары
түрлі: наным сенімдерге (магиялық,анимистік,шамандық ) тұяқ тірегенімен
атқаратын қызыметтері ұқсас дерттен қорғану,құтылу.Сол себебті
Х.Досмұхамедовтың оларды емдік өлендер деуі қисынға келеді,десе де бұлар
жай ғана өлең емес,белгілі бір наным-сенімдерге негізделген өлең екенін
ұмытуға болмайды.
Жоғарыда біз қайсы бір еңбектерде жарапазан мен наурыз
өлеңдерінің де діни наным-сенімдерге қатысты сараланғанын көрдік.Бірақ
бұлардың функциясы арбау,бәдік,бақсы сарындарынан мүлде
бөлек.Екіншіден,олар календарлық сипаты арқылы
ерекшеленеді.Үшіншіден,жарапазан мен наурыз өлеңдеріде сөздің сиқырлы
күйіне сену жағы кем.
С.Мұқанов Халық мұрасы(1974)еңбегінде: Бәдік дегеніміз малға, адамға
тиетін індеп ауыруының иесі,құдайы-деп анықтама берген.(11.183)
Ал Ә.Қоңыратбаев Қазақ эпосы және тиркологиясы,(1987)деген еңбегінде:
Бәдік-аластау,емдеу деген сөздейді.Ал орыс ғалымы А.Будатов: Бәдік-
больезнь скота,в который он все крутится и ничего не есть (от нее лечат
закленанием:девицы ауыла поют песни и вних часто повторяют:Көш,бәдік,көш
тауға көш,Жайыққа көш,Еділге көш-Прочь бадик!
Прочь в горы,прочь и Волгу,прочь в Урал,прочь!Победа гласит,что после этого
скотина выздоравливает(12.248)
1948 жылы жарияланған Қазақ әдебиетінің тарихында бәдік Б.Кенжебаев
жазған Сол өлеңдері бөлімінде де ,М.Әуезов жазған айтыс өлеңдері
бөлімінде де қарастырылды.
1960 жылы жарияланған Қазақ әдебиетінің тарихында да бәдік әрі
тұрмыс-салт жырыесебінде, әрі айтыс өлеңі есебінде қаралады.(7.55)
Айтыс жөнінде жазылған еңбектердің барлығында дерлік бәдік әдет-салт айтысы
ретінде аталып өтеді.(Қ:Жұмалиев,Е:Ысмайылов,Б:Ысқ ақов,М:Жар-мұқамедов т.б)
Бәдікті айтыс деп ұғынудың күштілігі соншалық,айтысқа үш қайнаса
сорпасы қосылмайтын бәдік текстеріде айтыс жинақтарына еніп кетіп
жүр.Мәселен соңғы Айтысбасылымында Бәдіктің1,2,3,4,5 типі деп бірнеше
текст жарияланды.(13.18)Бірінші түрі дегені-Мағжан,Сәкендер бастырған
Ә.Диваев тексі-бүтін өлең типіндегі (диалогіміз) бәдік.Айырмасы:бұрын
басылып жүрген 30 тармақ көлемінен 6 жол қалып қойған (12,13,27-30 жылдар);
Қойдан қойға жүрген текеге көш деген жол Қой бастаған ай мүйіз 3 серкеге
көш, Жердің жүзін қаптаған тұманға көш, Саяқ қуған сәйгідей құнанға
көш, Итере сал кәпірді отқа таман,деп өзгертілген; Баршадейтін сөз
бүрмез; жауқаға- жөңкеге, ай көш- өкш,көш,көшболып
редакцияланған;4-6-шумақтар соңынан келетін ай,көш-түсіп қалған.
Бәдіктің2 түрі деп басылған текст мынау:
Әу, бәдек,кетер болсаң тауларға көш,Қызарған тау ішінде бауларға
көш.
Таппасаң көшер жайлау мен айтайын:Ат мініп арқыраған тауларға көш.Ал енді
Бәдіктің,3,4-ші түрі деп жарияланған текстер Ә.Диваев жазып алуында бір
ғана текст құрайтын және солай басылып такеленген(Ә.Диваев мұрасынан
құрастырылған жинақтармен С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті еңбегін қараңыз).
Сонда аталмыш Айтыс жинағына енген бәдік текстерінің саны төртеу болып
шығады. Түсініктемеде бәдіктің төрт түрі бар делінілуіде соданғой дейміз.
Мұның дәл осы кітапқа жазылған арнайы түсінік емес екендігі байқалып тұр.
өйткені жинақтағы бәдік текстері нөмірленіп беске бөлінгеннен кейін
түсініктеде солай көрсетілуі керек еді. Сол сияқты Ә. Диваев жинаған
материялдардан құрастырылған Қазақтың халық творчествасыкітабының
түсінігінде де: бәдіктің 4 түрі бар делінген.Екі түсініктің де
авторларының айтайын дегені бізге белгілі бәдік тектернінің саны 4деген
ой болса лерек.Әйтпесе: бәдік 4 түрі бар.Профессор Ә.Диваев құрастырған
1924 жылғы тарту атты жинағында,С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиетікітабында
басылды.Бәдіктің 2;4;5-түрлері әдебиет және өнер институтының қол жазба
қорынан,187-папкасынан алынды.Қалған нұсқалары 1965ші жылғы Айтыс
жинағының бірінші томында жарияланған (Айтыс, 1988 ), Бәдік. Мұның 4 түрі
бар.Ә.Диваевтың 1924 жылы құрастырған Гартед атты жинағында,
С.Сейфуллиннің Қазқ әдебиеті кітабында басылды. Бұл нұсқа Қазақ ССР
ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қол
жазбалар қорынан алынып, алғаш жарияланып отыр.
бәдіктің 2 тұрі деп басылған тексті Халима Өтеғалиевадан М.О.Әуезов
атындағы әдебиет және өнер институтының қызыметтері М.Ғұмарова (қазір
зейнеткер)жазып алған.13.25
Қазқтар арбау деп негізінен заговорды айтады,дейді Ш.Уәлиханов ,
1862-1863 жылдары қағаз бетіне түсірген.2.60
Осыдан 30 жыл аса уақыт өткенде Ә.Диваев былай деп жазады:
Қазақтардын жылан, бүйі, шаян, қара құрт т.б улы жәндіктерден зақым шегуі
аз болмайды.Мәдениетті халықтар мұндай жағдайда медецинаның көмегіне
сүйенеді.Қазақтардың өз құтқарушысы бар,ол-арбаушы.Олар сиқырлы арбаудың
күші арқылы жылан,бүйі,шаян,қара-құртарды індерінен шығарып,уын
қайтарады.14.335
Бұл кезде Ә.Диваев Шоқан пікірлерінен бихабар болатын.Өйткені
Ш.Уәлихановтың арбау және арбаушы хақында дерек беретін Қазақстандағы
шамандықтың сілемдері атты зерттеуі 1904 жылы ғана басылған.2.36
Қырықыншы жылдардың соңында басылған Қазақ әдебиеті тарихының салт
өлеңдері бөлімін Б.Кенжебаев жазды. Ол Бәдік,арбау,жалбарыну атты тарауша
береді.
Арбау жөнінде ең соңғы пікір айтқан Б.Уақатов Қазақтың халық
өлеңдері және Қзақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы кітабтарында
автор арбау сөздердің компазициясы, өлеңдік құрлысына, тілдік көркемдік
ерекшеліктеріне,типологиясына қатысты бірталай ой түйіп, өзіндік
пайымдаулар жасаған.8.61
Загвордың анықтамасы ертеректе Н.Крушевскиидің, А.Потебнянның,
Ф.Зелинскийдің,Н.Познанскийдің еңбектерінде берілгені белгілі.
Ғасыр басында жарияланған А.Ветухов кітабының тараулары емдік
заговорлардың іштей жіктемесіне қатысты құрылған.15.2
Л.Н.Ммайковтың тақы жирағында 372 загвордың 275-і емдік, ішінде 17-сі
ғана улы жәндіктерге қарсы қолдалынатын заговорлар.16.317
Арбаудың шығыу тегі жөнінде кезең әрқилы болжамдар, қиағымдар
ұсынылынған.МәселенФ.И.Бусалов,А.Н. Афанасиев т.б мифалогиалық мектеп
өкілдері оған көне пұтқа табыныушылық мифтердің қалдығы деп
қарады.А.Н.Афанасиев арбауды дұғадан тарқатса 17.414,Орест Миллер,
керсінше ,дұға сөздер арбаудан шықты деп есептеді.18.84
А.Самоилович Туркменские заговоры деген мақаласында Йылан доғасы,
Мей доғасы, Йәна мөй доғасы атты үш текст жариялап осындағы доғаның
арабша туынұсқасы дұға екенін ,бірақ арабтарда заговор мағанасында
азимет термині қолданылатынын, ал түркілерде арбап,арбақ, арбау сөзі
жұмсалатынын айтқан.19.119
Қара құртты сөзбен оқу атты тексті академия қорына 1984 жылы ұлытау
өңірінен жинап тапсырған Хасенова Зейнеп: Дұғаның қалғанын үйрене алмай
қалдық деп ескерту жасаған.50.55
Тасты суға малу немесе су шашу арқылы жауын шақыру ғұрпы Европа
жұрттарында да болғандығы Дж.Фрезер, Ж.Тэрнер, Л.Штернберг еңбектерін-ен
белгілі.Бұл орайда Франк-Каменецскийдің пікірі көңіл аударады.Ол былай
дейді: Камень древнейших времен почитается воплощением божества: с того
времени как последнее получает индивидуальное черты небесного божества,
воспринимаемого конкретно как небесный свод , камень становится символом
неба.21.574
Қазақтардың арасындағы шаман діні қалдықтарын жан-жақты зерттеп,алғаш
рет ғылыми ой-пікір айтқан Ш.Уәлиханов болды. Ол өзінің Қазақтардағы
шамандықтың қалдығы деген атақты еңбегінде қазақ даласындағы шаман дінінің
халықтың тұрмыс-тіршілігіне етене сіңісіп кеткенін айта келіп: Бақсы-
балгерлік жағынан,меніңше,монғолдарға қарағанда қазақтар анағұрлым мол
мұраға иелік етіп отыр,-деп жазды.Бала кезінде ауылдағы бақсылар ойынын
көріп, оның сырына қанық болған ғалым бақсы сөзінің моңғол тіліндегі
мағанасы-ұстаз,ұйғыр тілінде-оқытушы,ал түркімен халқы жыршыны бақсы деп
атаған дейді.
Зерттеуші М.Н.Бекимов Қазақтардағы бақсылықтың қалдықтары деген
еңбегінде: Қазақтар осы уақытқа дейін табиғатқа, аспан әлеміне ,
өлгендердің әруағына сиынады.
Қазақтың бақсы-белгілері туралы белгілі фольклоршы, этнограф Ә.Диваев
бірнеше еңбектер жазды.
Бақсылар туралы пікір айтқан зерттеуші А.Е.Алекторов өз еңбегінде ел
арасында бақсы төре мен билерден кейін халық құрметтейтін адам, бақсы
болатын адамдар бақсылық жолға түсу ұшін өзін үлкен бақсыға барып үйренеді
деп көрсетеді.
Жазушы В.Н.Карамзин екі бақсының бір мезгілде ауру адамды еш
зікірсіз,музыкасыз кісі күлетіндей дәрежеде емдеген өз көзімен
көргенін,1899 жылғы Оренбургский листок газетінде Тәжіхан деген қызды
қаңғып жүрген шарлатан бақсының қайғыға ұшыратқанын суреттейді.
Академик Ә.Марғұлан Ежелгі жыр, ауыздар (1985ж) деген кітабында
бақсылар жөнінде, Халық аңыздары бойынша,қазақтың ежелгі бақсыларының
тіршілігінде тарихи замандағы Қорқыт дананың дәстүрлері аса жарқын түрде
сақталып келген,-дейді.
Көне заманның өзінде де бақсылықты кәсіп еткендер қуғын-сүргінге
ұшырап, зорлық-зомбылық көрген. Егер тарихқа көз жүгіртсек,Алтын Орданы
билеген Өзбек хан (1312-1343) мен Ақсақ Темір бақсыларға халық арасында
зікір салуына қатаң тиым салып, жазалап отырған көрінеді.Бақсылыққа ислам
дінін таратушылар мүмкіндігінше жол бермеуге тырысты.Ал кеңес өкіметі
дәуірінде ислам діні,бақаы-балгерлік туралы объективті түрде жазылған
материалдардың өзі қырағы бақылауға алынды. Тіпті қоғамдық өмірдің
идеологияландыруылғаны соншалықты асыра сілтеушілікке дейін
бардық.Мәселен,1982 жылы Білім және еңбек журналының N10 санында
Бақсылықта құпия бар ма деген тақырыппен берілген мақалалар үшін осы
журналдың редакторы Б.Қойшыбаев жазықсыз жазаланды.
Көп жылдар бойы тас бетіндегі суреттерді зерттеген аса ірі ғалым,
археолог А.Окладников ...Ленаның орта ағысындағы тастарға салынған
бақсылардың бейнелері де неолиттің аяқ кезінде және қала дәуірінде
жасалған болса керек деп шаман дінінің тарихын тым әріден бастайды. Осы
ойды әрі қарай өрбіткен ғалым Е.Д.Тұрғанов бақсы типінің қалыптасуы дәуірін
қорыта келіп: Шаманизм дәуірін және осы діннің өкілдері-бақсылардың
Орталық Азия, Сібір және Қазақстанда пайда болуы негізінен қала дәуірінің
бастапқы кезеңіне жатады.Ұзаққа созылған бұл процесстің алғашқы рышандары
неолит дәуірінің аяқ кезінде бой көрсете бастады деп тұжырым жасайды.
Соңғы жылдары тас бетіне салынған суреттерді ғалымдарымыз зейін койып
зерттей бастады.Соның бірі жас ғалым Самашов Зейнолла.Ол Қазақстан
жеріндегі,көне заманның куәсі іспетті бұл бай мұраларды зерттеуге көңіл
қойған бірден-бір ғалым.Сол себебтен автор сонша ешкім зейін қоя
зерттемеген Шығыс Қазақстан облысының таулы аймағындағы жарғабақтағы бағзы
заманнан жеткен суреттерді зерттеп, бұл суреттердің пайда болу, даму тарихы
бар деген ғылыми тұжырым жасаған.Автор Кұршім ауданы Мойнақ сайындағы көп
суреттердің ішінде маска киген киген еөне салт жораларды орындап тұрған
адам тәрізді суреттерге кезіккен.Автор бұл суреттерді негізінен ілгергі сақ
дәуіріне жататын бейнелер деп тұжырымдайды.
Қала дәуіріне жататын осындай тасқа салынған суреттерді жергілікті
өлке танушы Алтайбаев Таластың көрсетуі бойынша Сарысу ауданы Жаңатас
совхозының Ақтоғай ауылының оңтүстік-шығыс жағындағы Қараша әулие деген
жердегі жарқабақтардан кездестірдік.Бір қызығы бұл онға жуық сурет биік
жарғабаққа емес, көруге ынғайлы болсын дегендей төмендегі жар таста
бейнеленген. Жартастағы салынған суреттерде қолдарын жоғарғы немесе екі
жағына жіберіп, билеп жүрген адамдар бейнеленген. Сондай-ақ осындай бақсыны
бейнелеген суретті Жамбыл қаласы жанындағы Қырғыз Алатауының Қарасай
сайыныан да ұшыраттық.Осы тас мүсіндері талай жылдар бойы зерттеген
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстандағы Ұлытау төңірегінен алдыңғы жағында бақсы
кескіні бейнеленген, орта жағында қобыз бел қоңырау суреті салынған
тасмүсінді тапқан.
Жамбыл облысы,Қордай ауданы,Жайсау атты жайлаудан облыстық мұражайға
әкелінген сопақша,шағын ғана ақшыл мұр гранит тастан қашалған тас мұсін
назар аударарлықтай.мұның ішінде қолында қыл қобызы бар бақсының бейнелеу
бейнеленуі жоғарыдағы тарихи деректерде көрсетілгендей, ақылойы,
көріпкелдігі,оның жорыққа шығарда арнаулы аспаппен дем берушісі және
емшісіне деген құрметі болуы керек.
Қазақ әдебиетінің классик ақыны І.Жансүгіров Күй деген поэмасында
Жетісу өңірінрің атақты бақсысы Молқыбайды жырға қосады.
Белгілі қазақ жазушысы академик С.Мұқанов Халық мұрасы деп аталаын
тарихи- этнографиялық кітабында: Бақсы науқас адамды жатқан үйге жинайды
да ымырт үйіріліп, қас қайраған кезінде киіз үй болса түндікті ,есікті
жаптырып қойып,қобыз тартып сарнайды.Бақсының айтуынша, мұның олай
сарнауындағы мақсаты әлдеқайда алыста жүрген аруақтарды және жындарын
жәрдемге шақыру.Біраз сарнағаннан кейін,бақсы орнынан атып тұрып,ұй
ішінде денесін бұралаңдатып,қарғып,секіріп,бет-ауз ын қисаңдатып ,көзін
алартып өзімен -өзі арпалысып, жүгіріп жүріп сарнайды. Осы кезде ол есінен
таныған болып, аузына не келсе соны айтады,үйлерді сабалайды, орынсыз
нәрсеге ұрынады,-деп жазды.
Профессор, жазушы М.Ғабдулинбақсылар ем жасағанда синатын жануарлар
бейнесі туралы былай дейді: Қай сарынды алсақ та бақсылар өздерінің
жындарын адам ұғымындағы ең күшті заттарға тнңеп отырғандығы
байқалады.Олар өздерінің жынын кейде жаусыз берем кейінен, лашын
құстай түйілгендеп қалың жауға шауып,қамал бұзған батыр бейнесінде, кейде
қызыл шұбыр айдаһар, қара шұбар жолбарыс, ауыз тісі балғадай қара
бура, бір мүйізі жер тіреген , бір мүйізі көк тіреген көк бұқа,болмаса
әлем дүниесін бұрқ-сарқ еткізген қара бұлт, қарлы дауыл бейнесінде
алды4.23
Қазіргі таңда наным-сенім өлеңдерін жан-жақты зерттеп,оларды келер
ұрпаққа жеткізу алдағы тұрған келелі тұрған мақсаттардың бірі.
2. НАНЫМ-СЕНІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Бақсы сарыны.
Бақсы (шағатай тілінде бақшы)- ежелгі түсінік бойынша тылсым әлеммен
байланыс жасай алатын, тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, көріпкелдік,
сиқыршылық т.б. ерекше қасиеттері бар адам. Бақсылық ертедегі шаман дінінен
сақталған ұғым [21.89]. Буддизм, христиан және ислам т.б. көптеген
діндерге бағыт- бағдар сілтеген, заман мен наным-сенім өзгергенмен оларға
үлкен әсерін тигізіп, күні бүгінге дейін ықпалын жоғалтпаған шаман діні,
ғылыми тілмен айтқанда-шаманизм.
Ал шаман сөзінің мағынасына келетін болсақ, ол тунгус-маньчжур
тіліндегі самань деген сөзден шыққан. Мағынасы-рухтармен тілесе алатын
адам. Шаман- кейіннен дүниеге келіп, белгілі бір ұғымға ие болған монах,
лам, ксенуз, падре, молдалардың арғы тегі десек, көп қателеспейміз. Шаман
да, бұлар да құдірет пен адамзат арасындағы елшілер. Шамандар ұғымы
бойынша, әр нәрсенің өзіне тән жаны бар, қожасы бар.
Солтүстік Американы мекендейтін оджибве тайпасынан еуропалықтар
оттотем деген сөзді естіген. Бұл сөздің мағынасы оның тегі. Олар әртүрлі
хайуандарды өздерінің арғы тегі деп түсінген. Осының нәтижесінде бізге
тотем деген сөз жеткен.
Шамандық дегеннің екінші бір атрибуты- талисман, амулет, идол. Жалпақ
тілмен айтқанда, жансыз нәрселерге табыну. Киім- шаманның атрибуты,
белгісі, басқалардан еркешелігі. Шаман дінін тұтынушылар құрбандық шалуды
бірінші орынға қояды. Қандай құрбандық арқылы рухтың көңілін көншітуге
болады? Тап осы жерде көмекке шаман келеді. Ол жынын шақырып, зікір салған
кезде көзге көрінбейтін рухтармен қарым- қатынаста болып, олардың қандай
талап қоятынын анықтайды. Табиғаттың әлеуетті күші- от, су шамандар үшін
аса қасиетті, себебі, олардың пайымдауы бойынша,от пен суда жаратушы
құдіретті күш бар. Моңғол мамандары үшін ең мықты рух Ерлік хан, одан кейін
Тәңір, бұл қосымша құдірет болып есептелінеді, одан кейін оногондар (ата-
баба жандары). Ал түрік халықтары үшін ең басты құдірет-Тәңір (Көк тәіңрі).
Осы тәңірге қарсы күш-шайтандар. Одан кейін аруақтар, табиғат құдіреттері.
Біздің қазірдің өзінде қолданып жүрген әдет- ғұрыптардың кейбіреулері шаман
дініне негізделген. Бұған әйелді босандыру, қыз-жігіттің үйлендіру, жаназа
шығару қағидаларының кейбір түрлері жатады.
Рухтарды тамақтандыру үшін алғашқы дәуір адамдары құрбандыққа тірі
адамды шалған, екінші кезеңде денелерінің бір жерін қанатқан, үшінші
кезеңде мал соятын болған [23.327].
Бұл наным кейінде жалғастығын тапқан. Мысалы, адам науқастанып
келгенде денесінің бір жерін кесіп қан босату. Сібірлік шамандар
бақсылардың емдеу әдістерінде қолданыс тапқан [24.65]. Шаманизмнің қысқаша
сипаты осындай. Өзіміз байқағандай кейбір қағидалары мен талаптары, бізде
қазақтар арасында да кеңінен сақталған. Осыған байланысты, қазірде, біздің
некен-саяқ зиялыларымыз, біздің дініміз ислам емес, шаманизм дегенді айтып
жүр. Яғни біздің ата-бабаларымыздың шаман дінін басынан өткергенінде дау
жоқ [22.16].
Қазақ шаманизмін бүтін құбылыс ретінде арнайы қарастыратын ғылыми
еңбектер жоқтың қасы. Бұл саладағы ең алғашқы және күрделі жұмыс
Ш.Уалихановтың Қазақтағы шамандықтың іздері атты еңбегі еді.
Сарын терминін ғылыми әдебиетте тұңғыш қолданған Ш.Уалиханов
болатын. Ол бақсының ойыны кезінде қобыздың сүйемелімен орындалатын өлеңді
сарын дейтінін 1854-1855 жылдар шамасында жазған [2.71]. Бақсы сарыны-
әдет- ғұрыптық әндердің бір түрі. Көне заманнан келе жатқан бақсылыққа
байланысты туып, ата-баба аруағын қастерлеу, болжау, ауруды жын- перілердің
жәрдемімен айықтыру, т.б. байланысты қалыптасқан. Оның негізгі сипаты –
синкреттілігі. Бақсы сарынын орындаушы әрі ақын, әрі биші, әрі сазгер. Ол
аруақтармен өлең жыр арқылы тілдесіп, іс-әрекетін би қимылдары арқылы
жүзеге асырған. Бақсы сарыны халық поэзиясына тән 7-8 буындық жыр немесе 11
буындық қара өлең өлшемінде құрылып, арнайы музыкалық сарынмен орындаған
[26.90]. Алайда сарын сөзі халықтық терминологияда бақсыға қатыссыз да
қолданыла беретінін ескерген жөн. Айталық осы термин үйлену салтына қатысты
да қолданыла беретінін ескерген жөн. Айталық осы термин үйлену салтына
қатысты фольклор құрамында да [27.193], ақындар поэзиясында да кездеседі,
бүгінгі фольклортану ғылымында мотивтің баламасы ретінде де
пайдаланылады.
В.Радлов өзі жазып алып, жариялаған тексін Бақсының сөзі деп атаған
[28.46]. М. Миропиев – Бақсының жын шақырғаны, Бақсының өлеңі [29.47].
Ә.Диваев пен А.Байтұрсынов- Жын шақыру[5.257]., с.Сейфуллин Бақсының
жырлары деген [30.158]. Шоқан атаған сарын терминін ғылыми әдебиетте
қайта жандандырған- Мұхтар Әуезов. Ол бақсылар поэзиясындағы бірден-бір
жанрды жай ғана сарын деп қоймайды, бақсылардың сарыны деп айқындайды.
Автор бұл терминологиялық тіркесті көктен алмаған, халықтың өз аузынан
алған.
Қырқыншы жылдардан бергі әдебиетте (Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин,
М.Сильченко, Б.Уақатов, Е. Тұрсынов, Қ.Қалиасқарұлы) бақсы сарыны жанр
атын білдіретін термин ретінде тұрақталып, бекіді деуге болады.
Бақсы сарындарын дін салтына қатысты десек те, наным-сенімдерге
қатысты десек те айырмашылығы жоқ: екеуі де бір ұғымды білдіреді. Егер
нақтылай айтсақ, бақсы сарыны шаманистік салттардың құрамына енетін
поэтикалық пішін болып табылады. Олар негізінен жыр үлгісінде шығарылған.
Ендеше тектік тұрғыдан бақсының сарындары өлең емес, жыр болады. Сәкеннің
бақсы жырлары деуінде де осындай себеп бар.
Стамбул университетінің әдебиет-тарих профессоры Геперлизаде бұл сөз
әуелде басты формасында еді, бері келе араб-иран, ұйғырларда әнші түріне
айналып кетті дейді.Біз мұның қай формасының бұрын болғанын сөз қылмаймыз.
Алғашқы әзірде екі түрдің де болу мүмкіншілігін көрсетіп өтеміз. Қазақ та
ауруды бағу дегендегі бақ түбірі немесе біреуге бір нәрсе бағыштау
дегендегі бағыш түбірі осы бақсы сөзімен түбірлес болу керек. Париждегі
ұйғыр-қытай сөздігінде бұл сөзді оқытушылық деп аударған. Паве де
Куртейль сөздігінде бақсыны парсыша білмейтін соттың перісі деп аударады.
Түрік жазушысы Сүлеймен Әпеңді сөздігінде бақсы сөзіне мынандай баға
береді. Вамбери әнші, ақын, музыкант, бақсы деп аударады. Березин Хан
жарлықтары деген кітабында бақсы сөзінің түрлі заманда, түрлі орында,
түрлі мағынада болғандығын ашық көрсетеді. Ноғайларда бақсы- музыкант,
көркемөнерші мағынасында қолданылатын. Осы күнгі түрікмендер музыкантты
бақшы дейді [31.16]. Бақсылар да ақын, жырау, салсерілер сияқты фольклор
жасаушылардың байырғы өкілдерінен саналады. Бақсы сарындары да өзге жанрлар
секілді нақты поэтикалық заңдылықтарға бағынады, сол заңдылықтар негізінде
өмір сүреді. Бірақ бақсының аталған тұлғалардан алабөтен айырмашылығы бар.
Оның негізгі міндеті көркем шығармашылықпен айналысу емес, белгілі бір
дүниетанымға негізделген діни культті атқару болып табылады. Бұл ретте
бақсының профессионалдық бітімі ақын, жырау, салт-серіден гөрі молдаға,
ламаға, пасторға, раввинге жақын. Ал бақсының сарындары дегеніміз өзге
діндердегі дұғаның, мінажаттың міндетін атқарады. Алайда дұға алдын ала
жазылып қойған діни сенімдер жиынтығының эталоны саналатын қасиетті
кітаптардан үзінді түрінде оқылса, бақсының сарыны әдетте импровизацияға
негізделеді. Молда, лама, пастор, священник, раввин жалғыз құдайға
сенушілік (монотеистік) түсініктерді уағыздап, құдай мен адам арасына
дәнекершілік етсе, бақсы жасаған иелерге, аруаққа, жынға табынатын
көзқарастардың уағызшысы, солардың негізінде қалыптасқан жораларды,
ғұрыптарды атқарушы. Сондықтан да бақсының сарындарын шаманистік салттардан
немесе бақсының профессионалдық тұлғасынан бөліп алып жеке қарастыру мүмкін
емес.
Б.Г.Богараз- Тан шамандық дамудың төрт түрлі стадиясын атайды: бірінші
және ең ерте стадиясы-үй ішіндегі бақсылық (семейное шаманство). Бұл-
шамандықтың рулық қоғамға дейінгі сатысы. Бірінші стадияда мамандалған
бақсылар (шаманы-специалисты) пайда болады. Дегенмен бұл кезеңдерде олар өз
алдына бөлініп шыққан әлеуметтік топқа айнала қоймаған. Тұқым қуалаушылық
жолына да бақсылық әлі түспеген. Бақсылардың арнайы тігілген ғұрыптық
киімдері жоқ, дабылдарында да арнайы нышандық белгілері жоқ, күнделікті
тұрмыста қолданылатын дабылмен бірдей. Бақсылық дамудың бұл стадиясы
эскимостар мен чукшаларда сақталған. Үшінші стадия рулық қоғаммен
байланысты (мсыалы, тұңғыстар, ненецтер, нивхлар). Бақсының көмекшісі
болады. Бақсылардың әлеуметтік және экономиалық ықпалы бұрынғыдан әлдеқайда
күшті. Ол енді өндіріске және өнімді бөлуге жетекшілік етеді. Ерекше
бақсылық киімі, ерекше дайындалған дабылы болады. Бұл стадия тайпалық
қоғамға неимесе ерте таптық қоғамға ұласады (сахалар, буряттар). Бақсы
қоғамдық мерекелер мен құрбандықтарды өткізуде белгілі бір функцияларды
атқарады. Төртінші стадия- дамыған тайпалық және таптық қоғамда-бақсылық
ыдырап, іріп-шіриді. Бақсылардың бұл типі шораларға, әсіресе қазақтарға тән
[32.153].
Қазақ бақсылыған қатысты материалдар XYIII ғасырдың соңғы ширегінен
бері қарай ғана ғылыми айналысқа түсе бастады. Қазақстанда болған
саяхатшылар, ғалымдар, жазушылар, дәрігерлер, әскери адамдар т.б. бақсының
ойнын көбінше экзотика ретінде тамашалайды, бақсыға чародей, волшебник,
колдун, врач, знахарь, лекарь, гадатель, прорицатель деп
қарайды. Бұл атаулар ьақсы атқаратын әртүрлі ғылыми функцияларға сәйкес
келеді чародей, волшебник атауы бақсының көзбайлаушылығына, колдун-
жәдігерлікке, врач, знахарь, лекарь- емшілікке, гадатель,
прорицатель- болжаушылыққа, сәуегейлікке қатысты айтылған.
Фольклоршы үшін бақсылардың қандай ауру түрлерін емдегенін білудің
қажеті бар ма? Бар. Себебі: бақсылар сарынының негізгі мақсаты- жын, пері,
марту, албасты басқан ауруларды емдеу [8.137]. Олар қандай ауру?
Бақсылар негізінен жүйке ауруына ұшырағандарға, есі ауысқандарға, ауыр
толғақ қысқан әйелдерге, сарып, сал ауыруымен ауырғандарға ем жасаған.
Халқымыздың шаманистік түсінігінде мұндай аурулар жын-шайтанның әсерінен
болады. Жынды, жын соққан, перінің салқыны тиген, албасты басқан
деп ат қою сондай түсініктерден шыққан. ояншық та осы қатарға қосылады.
Талма ауыруына (эпилепсия) ұшырпағандарды қазақ қояншық дейді. Оның
сыры көне сенімдерге байланысты. Көптеген тайпалардың, халықтардың есік
нанымында қоян аса қатерлі хайуандардың қатарына жатады [33.43]. Оның
қатерлілігі күшінде емес, жын-шайтандармен байланыстылығында деп табылады.
Шамасы мұндай түсінік өте жылдам қозғалысын көзге шалынбайтын жын-шайтан
қозғалысына ұшыратудан шықса керек. Қоянды жын-шайтанмен байлыстыру қазақ
бақсыларының қояншық ауруын емдеуінен де байқалады. Нақты мысал келтірейік.
Ауланған қоянды бақсы науқасқа береді. Ол қоянды қапсыра құшақтап отырады.
Науқастың алдына жіңішке әрі қысқа екі таяқша шаншылады. Оған ескі
көйлектің әртүсті қиқымдары байланады. Сөйтіп қуыршақ даяр болады. Бақсы
өзінің алдына қанжар немесе пышақ шаншып қойып, қобызда ойнайды, жындарын
шақырады. Арасында сырқаттың бетіне және құлағына үш қайтара үшкіреді,
құшақтай қысып тұрып, алақанымен арқасынан қағады. Сосын науқастың
алақанымен алақандарын қағыстырады. Жердегі қанжарды немесе пышақты суырып
алып, оның көзіне әлде ішіне тығып алардай болып, әрі-бері сілтейді. Таң
шапағы көрінген кезде бақсы қуыршақ пен аттың бас сүйегін алып үйден
шығады. Қоянды құшақтаған қалпы науқас оның соңынан ереді. Олар ауылдың
сыртындағы жолға шығады. Сол жерде бақсы аттың бас сүйегіне науқасты
отырғызып, қуыршақты оның төсбесіне үш рет айналдырып қолына береді. Бұдан
соң көш, көш деп алақанымен науқастың арқасынан үш рет қағады. Науқас
тьфу, бәлекет деп, қоянды қоя береді. Қоян қаша жөнеледі. Науқас та
етігін сілкіп тастап, артына бұрылмастан ауылға қарай зытады. Бақсы ауылға
асықпай жетеді. Қуыршақ пен бас сүйек сол жерде қалады [33.44].
Келтірілген мысалдан қояншық сөзінің магиялық астары айқын көрінеді:
оның әу бастағы мағынасы қоянды қолдан шығару, бостаумен бір байланысты
болса, екіншіден, қоянға ұқсаған зиянкесті де тәннен ажыратуды, шығаруды
білдіреді. Көшіру ғұрпын орындау үстінде бақсылар әртүрлі хайуанаттарды,
заттарды жиі қолданады, бірақ оларды қалай болса солай ретсіз күйде емес ,
өзінің орнынан қарай белгілі бір магиялық мән бере отырып пайдаланады.
Талма ауруын емдегенде басқа хайуанатты қаламай, қоянды таңдаудың себебі-
белгілі бір зиянкес белгілі бір дертті таратады, яғни әр аурудың өз иесі
бар деп түсінуден дейміз. Сонда талма ауруының иесі көне замандарда қоян
бейнелі зиянкес деп ұғынылғаны айқындалады.
Әйелдерді ауыр толғақ қысқанда да бақсы шақырылады. Бірақ бұл жолы ол
күрестің зиянкес түрі мүлде бөлек. Ол-албасты. Құдай тозақтың жетінші
қабатында оттан Нимлис атты қасқырды, Хыблис атты жолбарысты жаратқан. Олар
қосылып, ерлі-байлы болады. Алғашқы туған ұлдың атын Ібіліс, қыздың атын-
Жын қояды. Екінші туған ұл-Дию, қыз-Аджина, үшінші ұл-Шайтан, қыз-Албасты
аталады. Сөйтіп, олардың ұрпағы көбейе береді. Албасты, Дию, Аджиналар
мұсылман дініне кіреді. Албасты ескі қоныстың қираған орнын мекендеп,
жаңғақ ағашының астында шашын тарап отырады [34.78]. Дегенмен, албасты
негізінен, Шоқан атап өткендей, толғатқан әйелге қастандық жасайтын зиянкес
болып келеді.
Сырқат түрлерінің көбін бақсылар психотерапиялық әдіспен (бақсының
ойыны арқылы) емдеген, алайда олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Фольклор – қазақ халқының ғасырлар бойында жасаған рухани мұрасы –
Фольклор ағылшынның – (folk – халық, Tore – білім, даналық сөзі). Бұл
термин неміс ғалымы И.Ф. Кнафельдің тұжырымдауынша халық даналығы деген
ұғымды білдіреді. Осы пікірді ХІХ ғасырдың ортасында ағылшын ғалымы У.Дж.
Гомс та дамыта түседі. Ол Фольклорды ел арасында туған өлең – жыр, ертегі,
аңыз, түрлі наным – сенімдерді жинақтайтын термин ретінде ұсынады.
Сан ғасыр сахара саясында көшіп – қонып, өмір кешкен қазақ халқы сөз,
өнерін ерекше қадір тұтқан Аталы сөзге ақымақ тоқтамайды дей отырып,
жүйрік ой, жүйелі сөзге жүгінген. Өздерінің жан сезімін, көңіл күйін
пернелеп те, термелеп те білдіріп отырған. Басқаша айтқанда, халық
көптеген аңыз – әңгіме, өлең – жыр, мақал мен даналық сөздерді ауызша
шығарып, ұрпақтан – ұрпаққа мұра ретінде жеткізіп отырған. Өйткені халықтың
көшпелі өмір салты ауыз әдебиетінің дамуына әсер етіп, ықпал жасаған.
Аттың жалы, түйенің қомындағы тіршілік өмір сырын санағын сақтап, ауызша
айтуға дағдыландырылған. Сондықтан әр адамның оқуы шарт болмаса да тоқуы
шарт болған, жасынан жаттап айтуға, импровизаторлыққа машықтанған.
Әрине, әуел баста ауыз әдебиеті үлгілерін жеке адамдар шығарғанымен,
кезінде хатқа түспегендіктен оны шығарушының аты ұмыт болған. Әрі біреуден
– біреуге ауызша айтылу арқылы жетіп, үнемі екшеліп өңделуден өтіп
көшпеліктің шығармасына айналып кеткен. Атадан балаға ауысып отырған
фольклор мұралары талай – талай ғасырлардың сүрлеу соқпақтарынан өтіп,
уақыттың талап – талғамына шыдағандары ғана біздің заманымызға келіп
жеткен. Бұлар өткен замандардың сыр – сипатымен жаңғырық – жаршысындай.
Одан халықтың асыл арман – үміті, дүние танымы мен наным – сенімі, ғұрып –
салты, әрекет – кәсібі, елдік – ерлік тарихы соншама айқын елестейді. Кез –
келген фольклорлық мұра халық өмір – тіршілігінің алуан түрлі жақтырын
бейнелейді. Бұған қарап ауыз әдебиетін тарихтың өзі не оның құжаты деп
қарауға болмайды. Әр жанрдың болмысқа қатысы әр түрлі дәрежеде болады.
Ғылымдардың бағдарлауынша, фольклордың болмысқа қатысы үш түрлі:
1. Фольклор болмыстан туған, бірақ онда қай дәуірдің қай қай шындығы
бейнеленгендігінің дәл ізі жоқ;
2. Қиялдан туған сюжетте халықтың тарихи – тұрмыстық өмірінің
белгілері айқын көрінеді;
3. Орындаушы болмысты сол күйінде көрсетуге тырысады, мұндай
шығармалардың өзі де осы.
Қазақ фольклоры жанр жағынан да, түр жағынан да бай тура оның ғасырлар
бойғы тарихы бар. Ол сонау алғашқы қауымның ыдырау кезеңінде туып, күні
бүгінге дейін өмір сүруде. Көне заманнан бері ол жай ғана өмір сүріп
қоймай, әрбір қоғамға, өмір шындығына сәйкестеніп өзгеріп отырды. Кейбір
жанрлар өмірден бір жола жоғалып, оның орнына жаңа жанрлар пайда болды.
Ауыз әдебиетінің негізгі жанрлары – тұрмыс – салт жанрлары, мақал –
мәтелдер, жұмбақтар мен шешендік сөздер, аңыз - әңгімелер, лирикалық
өлеңдер мен айтыстар, қаһармандық эпостар мен ғашықтық жырлар, тарихи
жылдар мен қиссалар, т.б. Бұлар іштей бір қанша жанрлық түрге жіктеледі.
Осылардың ішінде біздің асар асқар тауымыз тұрмыс – салтқа байланысты
өлеңдер. Оның ішінде негізгі сөз болатыны – наным – сенімге байланысты
туған өлеңдер.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақтың халық өлеңдері: - ұзақ заманның
жемісі. Сондықтан ерте заманнан бергі ел өмірінің, халық тұрмысының сан
алуан сырын танымыстан бағалы мұра. Тақырып өзектілігі – халық өмірінің
өзегі, яғни наным – сенім өлеңдерінің өмірдегі ролін аңғартады.
Өлеңді жанына жақын бағалаған халық өздерінің тұрмыс – салтына
байланысты көптеген өлең үлгілерін шығарған. Сөйтіп, өлең тұрмыс –
тіршілігіне, еңбек кәсібіне, әдет – ғұрпына, түсінік танымына байланысты
туған шығармалар тұрмыс – салт өлеңдері деп аталады. Тұрмыс – салтқа
байланысты туған өлеңдердің ішінде біздің сөз қылатын негізгі тақырыбымыз –
наным – санімдерге байланысты өлеңдер. Наным – санімге байланысты туған
өлеңдерді сөз қылмас бұрын наным – сенімнің ауыз әдебиетіндегі ролін айта
кетуіміз қажет.
Ауыз әдебиетінің үлкен бір жанры болып табылатын, ғұрыптық
фольклордағы наным – сенімдердің ықпалын ауыз әдебиетіміздің барлық
жанрларынан дерлік кездестіруге болады. Олардың дені ертегі мен эпостарда
батыстық жырларда фольклорлық сарын болып көрінеді. Нанымдардың ауыз
әдебиетімен тығыз байланысы жайлы профессор Р. Бердібеков былай дейді: Ол
перзентсіз ата – ананың халінен, кейіпкердің ғажайып тууынан, тотемдік
киелі: күштердің көмегімен, аталар аруағының жәрдемінен, Баланың ерекше
батыр болып өсуінен, Батырдың жерін қорғаудағы тапқырлығы мен ерлігінен
үнемі көрініс тауып отырады.
Бұдан біз наным – сенімдеріміздің ауыз әдебиетінің барлық жанрларынан
көрінгенде өзінің пайда болған дәуірін дәл көрсетпесе де, сол кезеңді
айқындап бере алатындығына көз жеткіземіз. Оған Ш. Уалихановтың да назар
аударғандығын Жоңғария очерктері атты еңбегіндегі мына сөздері байқатады:
Аңыздар мен ру ескерткіштері, мәселен, заң ғұрып аңыздары ретінде
қариялар отырады, не халық жыры түрінде. Бір ұрпақтан екінші ұрпаққа
белгілі жыршылар арқылы жеткізген. Алғашқы дәуір адамдарының
төңіректерінде көзге көрінбей жамандық жасайтын күштер бар деген ұғымдары
ертегілер мен эпостық жырларда қара ниетті хайуандар мен қара ниетті
адамдар образына айналды. Осының негізінде жырда батырды жамандықтан
қорғайтын түрлі дуалау магияларының пайда болуын жандандырды. Кейін бұл
ұғымның өзі бірнеше түрге бөлінеді. Ал жаратылыс құрылыстарының бәрінде де
жан бар деген алғашқы адамдар анимистік сенімдер: өзгеріске түсе келе оның
бәрінің иесі өз құдайлары бар деген дуалистік ілімге айналды, кейін мұның
өзі киелер және кесірлер деп екі топқа бөлінеді. Киелер адамдар мен
жан – жануарларға жақсылық істейді. Кесірлер ауру – індет, жұрт – апат,
пәле – жала таратады деген ұғымдарды қалыптасырады.
Дей отырғанмен алғашқы дәуір адамдарын алдымен өздерінің жаратылысы
қызықтырғанына назар аударғанымыз жөн. Тас пен тау ешкілерінің, айдаһар
жыландардың - өздерімен тусытығы туралы алғашқы тотемдік ұғымдары сол
кезде пайда болып, кейінгі діни сенімдермен ілгері қарай дамып отырған.
Мәселен, халық ауыз әдебиетіндегі ата – бабалар аруағына табыну
ғұрпындағы пірлер образының жылан, болмаса айдаһар бейнесінде келіп
батырлар қысылған кезде болысатыны жайлы мифтер – соының жемісі.
С.Сейфуллиннің: Ескі діннен қалмай еніп келе жатқан кейбір көне ырымдар,
ислам дінінің өзімен қатысып бірте – бірте өзгеріске түсіп, әдет болып
қалған. Ондай ырымдардың кейбірі түгел ислам дініне сіңісіп алланың,
құдайдың істері болып саналып қалған - деп отырғаны осы.
Зерттеу жұмысының ғылыми тәжірибелік маңызы. Енді зерттеудің
маңыздылығына келейік, қазақ халқының наным – сенімдерінің фольклордан
көрінуі күні бүгінге дейін қолға алынып, түбегейлі зерттелмеген күрделі
жанр. Қай халық болмасын өзі – білгісі келетіні ақиқат. Оны білуге, оқып –
үйренуге шек қоюдың өзі сол этносқа жасалған қысым болар еді. Сондықтан
ғасырлар қойнауында жасырынып, еленбей кетіп бара жатқан наным –
сенімдерімізді зерттеп, оны қалың жұртшылыққа ұсыну парызымыз болмақ.
Халық даналығының кәделі саласы саналған наным – сенімдеріміздің,
ырымдарымыз бен тиымдарымыздың мол қоры фольклордан көрінеді. Өйткені адам
баласы алғаш үңгірді мекендеген кездерінен – ақ олардың бір – біріне деген
қарым – қатынасы осы тиымдардың негізінде қалыптасқан, қоғамда әлі заң
пайда болмаған кезде тайпаның ішкі тәртібі осы тиымдар арқылы реттеліп
отырған. Жасының үлкен – кішілігіне, жыныстық ерекшелігіне қарай. Бір –
бірін силап, құрмет тұтуымыздың да түпкі негізі осыдан бастау алған. Яғни
зерттеу жұмысымыз ғылым үшін де, медициналық тәжірибе үшін де маңызды.
Жалпы наным – сенімдерінің пайда болуы бізге дейінде әлем
зерттеушілерін қызықтырып келген. Соның негізінде ірі ғылыми жағалықтар
ашылған. мысалы, б.э дейінге ІV ғасырда өмір сүрген гректің көрнекті
емшісі, гиппократтың медицина саласында ірі ғылыми жетістіктерге жетуіне
адамның науқастануына қара күштер ықпал етеді деген наным себепкер
болады. Әйтілі ғалымның Қара күштерді іздеуінің нәтижесі, адамның жеке
басының гигеналық тазалығының сақталмауынан, кір қолдар арқылы түрлі
адамдардың қара күштер деп жүктегендері жұқпалы аурудардың қоздырғыш
бактериялары болып шыққан. Қара күш мекен деген жерлер деп ата –
бабаларымыздың қоныстануға қорқатын аймақтарда, адам мен малдың өміріне
зиян келтіретін сәулелер тарататын геопотагонды жерлердің болатындығын
қазіргі ғылыми жетістіктер дәлелдеп отыр. Бұл арқылы халықтық сенімдердің
бәріне бірдей сеніңсіздер деген ойдан аулақпыз. Оның көнеріп пайдаланудан
шыққан жақтары да бар. Көне нанымдар жаңа мағнағада ие болған. Мысалы,
бабаларымыздың киелі адамдар деп атап жүргендері табиғи дарыны бар,
талантты адамдар екендігін кезінде С.мұқановта жазып кеткен болатын.
Сөйтіп киелі деу арқылы өнер адамдарын құрметтеп сыйлайтын
көшпенділердің жоғары мәдениеті қалыптасқан. Найза тіреп жауласқан жауының
алдында бөрігін шешуге намыстанған қазақ таланттыға табынып басын иген.
Зерттеу жұмысының матиралы өте көп. Яғни осы бітіру жұмысының соңында
жазылған пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Зерттеу жұмысының әдіс – тәсілдері. Зерттеу жұымысында алға қойған
мақсат міндеттерді шешу, негізгі дерек көздерді жинау барысында жаппай
сұрыптау, жүйелеу, талдау, бақсы, бәдік, алдау – арбау өлеңдерінің
ұқсастықтарын, ерекшеліктерін баяндаудағы мағыналық сипаттама сынды әдіс –
тәсілдер басшылыққа алынды.
Зерттеу тақырыбының теориялық және әдістанымдық негізі. Зерттеу
жұымысының теориялық маңызы наным – сенім өлеңдерінің идеялық ойын,
көркемдік тәсілін, олардың халық әдебиетіндегі орнын анықтауға мүмкіндік
береді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар: Наным – сенім өлеңдері түркі
халықтарының алғашқы дүниетанымын, көзқарасын, заман ағымында болған
өзгерістерді сол кездегі тұрмыс салтқа қатысты мәселелер мен ондағы
өзгерістерді қамтиды.
1. Наным - сенім өлеңдерінің ерекшелігі және оны орындайтын адамдар
кімдер? – деген сұраққа жауап береді.
1. Наным - сенім өлеңдерінің қазіргі өмірдегі функционалдық қызметінің
өзгеруі жайлы сөз болады.
1. НАНЫМ – СЕНІМДЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ТУҒАН ӨЛЕҢДЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
Байырғы қазақ халқы не түрлі заманды басынан кешірген, әсіресе
жаугершілік пен табиғаттың қаталдығынан зор зардаптар шеккен. Соған
қарамастан өзінің ұлттық рухани сипатын толық сақтап қалған. Ол елдің даму
сатысы мен өсу эволюциясы әріден басталды. әсіресе өзі мен табиғаттың
арасындағы байланысты түсіну, тану барысында сәби, балау ойларға барған
тұстары да бар. Сол сөздің өзінде-ақ, біртіндеп дүниенің жұмбақ сырларына
зерек санамен шолу жсаған: адамзат жаратылыстың бесігінде қашан пайда
тырысқан. Соның бірі, қазақ халық әдебиетінде өте ерте заманда пайда
болған наным-сенім өлеңдері.
Мұндай наным-сенім өлеңдерінде үш түрлі ерекшелік айқын аңғарылады:
бірінші адамдар әлі жас, балалық дәуірді басынан кешіріп отыр, аңғалдау,
табиғатқа тәуелді, табиғаттың бесігінен онша алыстап кете алмаған: екінші
ол кездегі адамдартабиғаттың алдында әлсіздік көрсетеді, жасқаншақ, өз
болған, оның өмір сүруіне белгісіз сыртқы күштің әсері бар ма, өмірдің ма
салмағы неге бұзыла береді, жоқшылық пен ашаршлық адамның басқан қадамымен
қатарласа жүретін несі, індет пен ауру, мехнат пен бейнеттің тұрақты
сипатын өзгертуге бола ма? Болса қалай ?
Бұл сұрақтардың жауабын халық көркем қара сөзбен, өлең
сөзбен айтуға бетімен өмір сүрудегі іс-қимыл, дербестік әрекеттері
тым шектелген шағын, томға тұйық: үшінші – аталғн наным-сенім өлеңдерінде
алғашқы қауымдық, ерте федалдқ дәуірдегі адамдардың жаратылысты танудағы
алғашқы қадамдары көрінеді. Шынеында да бір кейде адам баласы табиғаттың
құпия сырынтүсінбей, қорқыныш тудырған құбылыстың бәрін түзудің ісі деп
санаған. Адам өліп, ауруға жолықса да, мал басы шығынданып көлденең келген
кеселге кезіксе де – сонң бәрін әлдеқандай бір кереметтің күшімен болып
жатыр деп есептеген. Айға, күнге табынған. XVI ғасырда өмір сүрген
Рузбаханидың (бұл Шейбаниханның имамы) айтуынша, қазақтардың ең ұлықты
құдайы – Күн болған. Қазақ қымызын ішуден бұрын бетін күнге қаратып,
қолындағы ыдысын күн шығатын жаққа қымыз шашады. Сонан кейін күн тәңірге
табынып, бас иеді дейді Георги 1.44 .
Жаратылыс дүниенің толып жатқан құпия сырларын танып-білудің
қиындығы туралы айта келіп, Шоқан Уалаханов бір кезде: Табиғат пен адам,
өмір мен өлім ақыл жетпес тау тамаша бір құпия жұмбақ болатын. Табиғат пен
адам? Ия айтыңызшы, дүниеде табиғаттан, адамнан, кереметті не бар? Тәңірі
неге сену сәби тәріздес адмның күн мен айды, жұлдызды, қысқасы табиғат пен
аспан әлемінің толып жатқан мәңгілік, шексіз көп құбылыстарпының жасырын
сырларын, өмір мен өлімді, жанды мен жансыз жаратылыс арасындағы
байланыфсты танып білу тарабынан туған -дейді. 2. 471
Көне – наным сенмдерге қатысты қазақ поэзиясының болмысқа ?
білу үшін оның сыры мен сыртқы тұрпатына зер салу қажетті, жанырлар
табиғатына үңіле отырып мұндағы заңдылықтарынддағвн бағвт бағдарын айқындау
керек, бір сөзбен айтқанда, көне наным сенімдерге қатысты поэзия ауқымын
анқтататтын сұрақарға жауап іздеу міндет.
Бұл күнге дейін қазақ фольклоры әр қырынан әр түрлі шамада зерттеліп
келеді. Қазақ фольклорын тұтас күйінде і көрсететін қомақты еңбектердің
қатарына казак адебиеті тарихының 1948, 1960 жылдары жарияланған
басылымдары жатады одан кейінгі уақытта жеке жанырларды арнайы қарастыратын
монографиялық зерттеулер Ғабдулин М,Сыдықов Т.Қазақ халқының батырлық
жыры.1972,Бердібаев Р.Қазақ эпосы .1982,Уахатов Б.қазақтың халық
өлеңдері.1977,Тұрсынов Е.Қазақтың тұрмыстық ертегілерінің шыгыу
тегі.1973,Жармұхамедов М.Айтыстың даму жолдары .1976,Төреқұлов А.Қанатты
сөздер .1977,Қасқабаев С.Қазақтың халық прозасы .1984,Адамбаев Б.Қазақтың
шешендік өнері.1984, Абылқасымов Б.Қазақтың толғау сөздері.1984т.б,Әртүрлі
мәселелерге арналған коллективті еңбектер.Қазақ фольклорының
типологиясы,Қазақ тарихы жырларының мәселелері,
Қазақ фольклористикалық тарихы,Фольклор және шындықт.б жарық
көрді.Бұлардыдың кейбірінде ғана қазақтың көне нанымсенімдерге қатысы
ғұрыптық фольклоры белгілі мөлшерде сөз болатын.
Аталған тақырыпты арнайы зерттеу күн тәртібінде тұрған өзекті де
іргелі мәселе екенін айтпаса да түсінікті.
Қазақ фольклорының наным сенімдерге қатысты үлгілері тек он тоғызыншы
ғасырдан бастап қана хатқа түскен.Ендеше жоғарғы
палеолит,мезолит,неолит,қола,темір дәуіріне қатыстыарханқалық әлементтерді
былай қойып,одан көп кейінгі материалдардың өзін іздеп табу оңай
емес.Алайда ағаштан,сүйектен ойып жасалған әйел мүсіндері25-27мың жыл
жасап,археологиялық мұрағат ретінде бізге жетіп отыр.Аңдардың,аңшылардың
тасқа қашалған суреттері және сурет болғанда жәй сурет емес,аң аулар
алдындағы билері біздің заманымыздан бұрынғы 20-10 мың жылдықтардың
тұрғылықтық дәстүрлерінен хабар береді.Ұстайтын аңына еліктер әр тұрлі
қимылдар жасады,дыбыстар шығарды,пантолимо,би,музыка өнерін,соңына қарай
поэзиясны туғызды.Бұлардың барлығы әу баста бір-бірінен ажырағысыз басы
бүтін өнер болғандығы белглі.
Халық ауыз әдебиетінде наным-сенім өлеңдері 3-ке бөлінді.
Олар шартты түрде алдау арбау өлеңдері және бақсы саржы және бірі
бәдік.Осы жаным сенімге байланысты мол деректер беретін материалдар П
Рычьков,А.И.Левшин,Г.Н.Поманон,Ш.Уә лиханов,Ә.Диваев,Б.Досымбекав,Ә.Мар ғұлан,
А.Затаевич,Х.Досмұхамедұлы,Ә.Қоңыра тбаев,І.Жансүгіров,С.Сейфулин,М.Жұм абаев,
С.Мұханов,Н.Басилов,А.Байтұрсынов,Қ .Жұбанов,С.Мұхтарұлы,М.Жылқыбаев,М. Мірсағ
атқызы,Т.Дәуренбеков,КБайбосынов,С. Өтениязов т.б ғалымдар,жазушыларымыздын
еңбектектері мен шышығармалар-ында мәліметтер келтіріліп,ол әр дәрежеде
бандалған.
Ғылымды қалыптасып тұрақталған жұйе бойынша фольклор жанырлары,коркем
фальклор(художественный фольклор,ғұрып фольклоры, (обрядовый фольклор,деп
екі салаға бөлінеті белгілі.Қалыптасқан фольклор танушылық ғылыми жүйе
бойынша ғұрып фольклоры мынадай 3 саладан тұрады:
1.От басының ғұрып фольклоры(семейно обрядный фольклор.)
2.Маусымды ғұрып фолькелоры (колендарно обрядный фольклор.
3.Наным-сенімдер ғұрыпының фольклоры (законадательный фальклор
А.Байтұрганов өзінің әдебиет танығыш еңбегінде наным сенімдер
ғұрыпының фольклорын ғұрып сөзідеп атап,оған құрт шақыру,жын
щақыру,бесік жыраужатқызған.
М.Әуезов әдебиет тарихы атты еңбегінде ғұрып фольклорын,сыршыл-дық
салт олеңдері деп атап,өзгеше жолмен 3-ке бөлген:
1.Ел салтындағы шер өлендері:(жоқтау,естіртіу,қоштасу,к өңіл айту.)
2.Дінмен байланысты өлеңдер:(наурыз,бақсы сары,жарапазан.)
3.Қыз ұзату ұстіндегі салт өлеңдері:(жар-жар,қоштасу-таныау,бе ташар.)
Ал С.Сейфулин Қазақ әдебиеттер(1985)еңбегінде ауыз әдебиетін жеті
тарауға бөліп,ғұрып фольклорына қатысты жанырларды соның екі тарауында
қарастырады:Салт өлең жырлары:(той бастар,жар-жар,сыңсыма,жұбату мен үгіт
бет ашар,айт келін,бесік жыры,қоштасу мен өсйет өлеңдері,естірту көңіл
айту,жоқтау)Ескілікті дін салтынан туған өлең жырлар:(наурыз,бақсыну
жыры,шақыру,арбау-байлау жырлары,бәдік,жарапазан).Бұалрдың біріншісін-де
отбасы ғұрыпының фольклоры топтары,екіншісінде маусымдық ғұрып фольклоры
мен наным-сенімдер ғұрыпының фольклоры қосақтала сараланғаны байқалды.
Кейінірек Қазақ әдебиеті тарихының(1948) Салт өлеңдері:тарауын жазған
Б.Кенжебаев келтірілген екі клссификацияны(М.Әуезов,С.Сейфулин )пайдалана
отырып ,кейбір өзгертулер енгізді.Ол С.Сейфулиннің Мал туралы ,қадірлі
жануарлар туралы әңгіме,өлең,күй жырлары,деп жеке қарастырылған
тарауындағы материалдары салт өлеңдеріне енгізген.Сондай-ақ ол бұған
М.Әуезов тегіндей дін салт өлеңдерін мұң-шер өлеңдерін үйлену салт
өлеңдерінқосады,сөйтіп салт өлендерін төрт топқа жіктейді.Бізді
қызықтыратыны әрине,дін салт өлеңдері.Оны автор:
1.Наурыз.
2.Бақсы сарыны.
3.Бәдік арбау,жалбарыну.
4.Жарапазан және жарапазанның батасы деп топтастырады.(6.39)
1960 жылы жартяланған қазақ әдебиеті тарихының,тұрмыс-салт
жырларыбөлімін жазған М.Сильченко саралауыьынадай:
1.Тұрмыс-салт өлеңдері(төрт түлік туралы өлендер,раурыз)
2.Діни ұғымдарға байланысты салт өлеңдер(жарапазан,арбау,бақсы
сарыны,бәдік)
3.Үйлену салт өлеңдері(той бастар,жар-жар,сыңсу,беташар)
4.Мұң шер өлеңдері(қоштасу,естіртіу,көңіл айту,жоктау)
5.Ән өлеңдер.
6.Өтірік өлеңдер.7.50
Мұның қаншасы ғұрып фальклорыра кіреді,қаншасы кірмейді,ол әрине өз
арасына жеке мәселе.Тақырыпқа қатысты жағына ғана көңіл
аударсақ,арбау,бақсы сарыны,бәдік жанрларының діни ұғымдарға байланысты
салт өлеңдеріне топтастыруына мән беру керек деп едік.
Сөйтіп әу бастағы М.Әуезов салауындағы дәстүр жалғастығы бұл еңбектенде
айқын көрінеді.
Ғұрып фальклорына қатысты ең соңғы күрделі еңбек Б.Уақатовтың
Қазақтың халық өлеңдері(1974)кітабы.Ол тұрмыс- салт өлеңдерін, күн
көріс,кәсіппен байланысты туған өлеңдер (аңшылық,төрт түлік,наурыз ),
Халықтың ескілікті наным-сенімдерінен туған өлеңдер(бақсылар сарыны,арбау-
байлау өлеңдері,бәдік), үй-ішінің әдеп- ғұрыпымен байланысты туған өлеңдер
(балалар өлеңдері,үйлену салт өлеңдері,мұң-шашар өлеңдері)деп
жіктеген.(8.35)
С.Қасқабасовта арбау,бәдік,бақсы сарының діни нанымдарға байланысты
жанырларға жатқызды.(9.30)
Жоғарыда айтып отырғанымыздай,жоғарыдағы еңбектердің барлығында дерлік
арбау,бәдік,бақсы сарыны бір топта сараланады және көбінше діни салт
фальклорына жатқызылады.Б.Уақатов қана дін салтыдегеннің орнына
ескілікті наным-сенімдерден туған өлеңдердеген терминалогиялық тіркесті
пайдаланған. Дін салтымен ескілікті наым-сенімұғымдары бір-бірінен
соншалықты алыс кетпейтіні түсінікті.
Бәдік, арбау,бақсы сарының жанырларының көбінше бір топқа жіктелу
себебі:онша жұмбақ болмас.Зертеушілеріміз аталған фольклор жанырларының
көне наным-сенімдік және діни ғұрыптармен еығыз байланысы бар екенін жақсы
сезінген.Бірақ олардың басын біріктіретін,ортақ қасиеттерін айқындайтын
өзге де белгілер бар.Соны алғаш байқап, қағу, үшкіру, дем салу,
құдайы, бейтұмар, құмалақ ашудегендері қосып, емшілік өлеңдердеп
топтаған.Х.Досмұқамедов болатын.(10.37)
Орыс ғұрып фольклорының бір саласы түгелдей арбаудан
ғана,тұрса,қазақта ол бірнеше жанырдан бас құрайды.Арбау,бәдік,бақсы сары
түрлі: наным сенімдерге (магиялық,анимистік,шамандық ) тұяқ тірегенімен
атқаратын қызыметтері ұқсас дерттен қорғану,құтылу.Сол себебті
Х.Досмұхамедовтың оларды емдік өлендер деуі қисынға келеді,десе де бұлар
жай ғана өлең емес,белгілі бір наным-сенімдерге негізделген өлең екенін
ұмытуға болмайды.
Жоғарыда біз қайсы бір еңбектерде жарапазан мен наурыз
өлеңдерінің де діни наным-сенімдерге қатысты сараланғанын көрдік.Бірақ
бұлардың функциясы арбау,бәдік,бақсы сарындарынан мүлде
бөлек.Екіншіден,олар календарлық сипаты арқылы
ерекшеленеді.Үшіншіден,жарапазан мен наурыз өлеңдеріде сөздің сиқырлы
күйіне сену жағы кем.
С.Мұқанов Халық мұрасы(1974)еңбегінде: Бәдік дегеніміз малға, адамға
тиетін індеп ауыруының иесі,құдайы-деп анықтама берген.(11.183)
Ал Ә.Қоңыратбаев Қазақ эпосы және тиркологиясы,(1987)деген еңбегінде:
Бәдік-аластау,емдеу деген сөздейді.Ал орыс ғалымы А.Будатов: Бәдік-
больезнь скота,в который он все крутится и ничего не есть (от нее лечат
закленанием:девицы ауыла поют песни и вних часто повторяют:Көш,бәдік,көш
тауға көш,Жайыққа көш,Еділге көш-Прочь бадик!
Прочь в горы,прочь и Волгу,прочь в Урал,прочь!Победа гласит,что после этого
скотина выздоравливает(12.248)
1948 жылы жарияланған Қазақ әдебиетінің тарихында бәдік Б.Кенжебаев
жазған Сол өлеңдері бөлімінде де ,М.Әуезов жазған айтыс өлеңдері
бөлімінде де қарастырылды.
1960 жылы жарияланған Қазақ әдебиетінің тарихында да бәдік әрі
тұрмыс-салт жырыесебінде, әрі айтыс өлеңі есебінде қаралады.(7.55)
Айтыс жөнінде жазылған еңбектердің барлығында дерлік бәдік әдет-салт айтысы
ретінде аталып өтеді.(Қ:Жұмалиев,Е:Ысмайылов,Б:Ысқ ақов,М:Жар-мұқамедов т.б)
Бәдікті айтыс деп ұғынудың күштілігі соншалық,айтысқа үш қайнаса
сорпасы қосылмайтын бәдік текстеріде айтыс жинақтарына еніп кетіп
жүр.Мәселен соңғы Айтысбасылымында Бәдіктің1,2,3,4,5 типі деп бірнеше
текст жарияланды.(13.18)Бірінші түрі дегені-Мағжан,Сәкендер бастырған
Ә.Диваев тексі-бүтін өлең типіндегі (диалогіміз) бәдік.Айырмасы:бұрын
басылып жүрген 30 тармақ көлемінен 6 жол қалып қойған (12,13,27-30 жылдар);
Қойдан қойға жүрген текеге көш деген жол Қой бастаған ай мүйіз 3 серкеге
көш, Жердің жүзін қаптаған тұманға көш, Саяқ қуған сәйгідей құнанға
көш, Итере сал кәпірді отқа таман,деп өзгертілген; Баршадейтін сөз
бүрмез; жауқаға- жөңкеге, ай көш- өкш,көш,көшболып
редакцияланған;4-6-шумақтар соңынан келетін ай,көш-түсіп қалған.
Бәдіктің2 түрі деп басылған текст мынау:
Әу, бәдек,кетер болсаң тауларға көш,Қызарған тау ішінде бауларға
көш.
Таппасаң көшер жайлау мен айтайын:Ат мініп арқыраған тауларға көш.Ал енді
Бәдіктің,3,4-ші түрі деп жарияланған текстер Ә.Диваев жазып алуында бір
ғана текст құрайтын және солай басылып такеленген(Ә.Диваев мұрасынан
құрастырылған жинақтармен С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті еңбегін қараңыз).
Сонда аталмыш Айтыс жинағына енген бәдік текстерінің саны төртеу болып
шығады. Түсініктемеде бәдіктің төрт түрі бар делінілуіде соданғой дейміз.
Мұның дәл осы кітапқа жазылған арнайы түсінік емес екендігі байқалып тұр.
өйткені жинақтағы бәдік текстері нөмірленіп беске бөлінгеннен кейін
түсініктеде солай көрсетілуі керек еді. Сол сияқты Ә. Диваев жинаған
материялдардан құрастырылған Қазақтың халық творчествасыкітабының
түсінігінде де: бәдіктің 4 түрі бар делінген.Екі түсініктің де
авторларының айтайын дегені бізге белгілі бәдік тектернінің саны 4деген
ой болса лерек.Әйтпесе: бәдік 4 түрі бар.Профессор Ә.Диваев құрастырған
1924 жылғы тарту атты жинағында,С.Сейфуллиннің Қазақ әдебиетікітабында
басылды.Бәдіктің 2;4;5-түрлері әдебиет және өнер институтының қол жазба
қорынан,187-папкасынан алынды.Қалған нұсқалары 1965ші жылғы Айтыс
жинағының бірінші томында жарияланған (Айтыс, 1988 ), Бәдік. Мұның 4 түрі
бар.Ә.Диваевтың 1924 жылы құрастырған Гартед атты жинағында,
С.Сейфуллиннің Қазқ әдебиеті кітабында басылды. Бұл нұсқа Қазақ ССР
ғылым академиясы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының қол
жазбалар қорынан алынып, алғаш жарияланып отыр.
бәдіктің 2 тұрі деп басылған тексті Халима Өтеғалиевадан М.О.Әуезов
атындағы әдебиет және өнер институтының қызыметтері М.Ғұмарова (қазір
зейнеткер)жазып алған.13.25
Қазқтар арбау деп негізінен заговорды айтады,дейді Ш.Уәлиханов ,
1862-1863 жылдары қағаз бетіне түсірген.2.60
Осыдан 30 жыл аса уақыт өткенде Ә.Диваев былай деп жазады:
Қазақтардын жылан, бүйі, шаян, қара құрт т.б улы жәндіктерден зақым шегуі
аз болмайды.Мәдениетті халықтар мұндай жағдайда медецинаның көмегіне
сүйенеді.Қазақтардың өз құтқарушысы бар,ол-арбаушы.Олар сиқырлы арбаудың
күші арқылы жылан,бүйі,шаян,қара-құртарды індерінен шығарып,уын
қайтарады.14.335
Бұл кезде Ә.Диваев Шоқан пікірлерінен бихабар болатын.Өйткені
Ш.Уәлихановтың арбау және арбаушы хақында дерек беретін Қазақстандағы
шамандықтың сілемдері атты зерттеуі 1904 жылы ғана басылған.2.36
Қырықыншы жылдардың соңында басылған Қазақ әдебиеті тарихының салт
өлеңдері бөлімін Б.Кенжебаев жазды. Ол Бәдік,арбау,жалбарыну атты тарауша
береді.
Арбау жөнінде ең соңғы пікір айтқан Б.Уақатов Қазақтың халық
өлеңдері және Қзақтың тұрмыс-салт жырларының типологиясы кітабтарында
автор арбау сөздердің компазициясы, өлеңдік құрлысына, тілдік көркемдік
ерекшеліктеріне,типологиясына қатысты бірталай ой түйіп, өзіндік
пайымдаулар жасаған.8.61
Загвордың анықтамасы ертеректе Н.Крушевскиидің, А.Потебнянның,
Ф.Зелинскийдің,Н.Познанскийдің еңбектерінде берілгені белгілі.
Ғасыр басында жарияланған А.Ветухов кітабының тараулары емдік
заговорлардың іштей жіктемесіне қатысты құрылған.15.2
Л.Н.Ммайковтың тақы жирағында 372 загвордың 275-і емдік, ішінде 17-сі
ғана улы жәндіктерге қарсы қолдалынатын заговорлар.16.317
Арбаудың шығыу тегі жөнінде кезең әрқилы болжамдар, қиағымдар
ұсынылынған.МәселенФ.И.Бусалов,А.Н. Афанасиев т.б мифалогиалық мектеп
өкілдері оған көне пұтқа табыныушылық мифтердің қалдығы деп
қарады.А.Н.Афанасиев арбауды дұғадан тарқатса 17.414,Орест Миллер,
керсінше ,дұға сөздер арбаудан шықты деп есептеді.18.84
А.Самоилович Туркменские заговоры деген мақаласында Йылан доғасы,
Мей доғасы, Йәна мөй доғасы атты үш текст жариялап осындағы доғаның
арабша туынұсқасы дұға екенін ,бірақ арабтарда заговор мағанасында
азимет термині қолданылатынын, ал түркілерде арбап,арбақ, арбау сөзі
жұмсалатынын айтқан.19.119
Қара құртты сөзбен оқу атты тексті академия қорына 1984 жылы ұлытау
өңірінен жинап тапсырған Хасенова Зейнеп: Дұғаның қалғанын үйрене алмай
қалдық деп ескерту жасаған.50.55
Тасты суға малу немесе су шашу арқылы жауын шақыру ғұрпы Европа
жұрттарында да болғандығы Дж.Фрезер, Ж.Тэрнер, Л.Штернберг еңбектерін-ен
белгілі.Бұл орайда Франк-Каменецскийдің пікірі көңіл аударады.Ол былай
дейді: Камень древнейших времен почитается воплощением божества: с того
времени как последнее получает индивидуальное черты небесного божества,
воспринимаемого конкретно как небесный свод , камень становится символом
неба.21.574
Қазақтардың арасындағы шаман діні қалдықтарын жан-жақты зерттеп,алғаш
рет ғылыми ой-пікір айтқан Ш.Уәлиханов болды. Ол өзінің Қазақтардағы
шамандықтың қалдығы деген атақты еңбегінде қазақ даласындағы шаман дінінің
халықтың тұрмыс-тіршілігіне етене сіңісіп кеткенін айта келіп: Бақсы-
балгерлік жағынан,меніңше,монғолдарға қарағанда қазақтар анағұрлым мол
мұраға иелік етіп отыр,-деп жазды.Бала кезінде ауылдағы бақсылар ойынын
көріп, оның сырына қанық болған ғалым бақсы сөзінің моңғол тіліндегі
мағанасы-ұстаз,ұйғыр тілінде-оқытушы,ал түркімен халқы жыршыны бақсы деп
атаған дейді.
Зерттеуші М.Н.Бекимов Қазақтардағы бақсылықтың қалдықтары деген
еңбегінде: Қазақтар осы уақытқа дейін табиғатқа, аспан әлеміне ,
өлгендердің әруағына сиынады.
Қазақтың бақсы-белгілері туралы белгілі фольклоршы, этнограф Ә.Диваев
бірнеше еңбектер жазды.
Бақсылар туралы пікір айтқан зерттеуші А.Е.Алекторов өз еңбегінде ел
арасында бақсы төре мен билерден кейін халық құрметтейтін адам, бақсы
болатын адамдар бақсылық жолға түсу ұшін өзін үлкен бақсыға барып үйренеді
деп көрсетеді.
Жазушы В.Н.Карамзин екі бақсының бір мезгілде ауру адамды еш
зікірсіз,музыкасыз кісі күлетіндей дәрежеде емдеген өз көзімен
көргенін,1899 жылғы Оренбургский листок газетінде Тәжіхан деген қызды
қаңғып жүрген шарлатан бақсының қайғыға ұшыратқанын суреттейді.
Академик Ә.Марғұлан Ежелгі жыр, ауыздар (1985ж) деген кітабында
бақсылар жөнінде, Халық аңыздары бойынша,қазақтың ежелгі бақсыларының
тіршілігінде тарихи замандағы Қорқыт дананың дәстүрлері аса жарқын түрде
сақталып келген,-дейді.
Көне заманның өзінде де бақсылықты кәсіп еткендер қуғын-сүргінге
ұшырап, зорлық-зомбылық көрген. Егер тарихқа көз жүгіртсек,Алтын Орданы
билеген Өзбек хан (1312-1343) мен Ақсақ Темір бақсыларға халық арасында
зікір салуына қатаң тиым салып, жазалап отырған көрінеді.Бақсылыққа ислам
дінін таратушылар мүмкіндігінше жол бермеуге тырысты.Ал кеңес өкіметі
дәуірінде ислам діні,бақаы-балгерлік туралы объективті түрде жазылған
материалдардың өзі қырағы бақылауға алынды. Тіпті қоғамдық өмірдің
идеологияландыруылғаны соншалықты асыра сілтеушілікке дейін
бардық.Мәселен,1982 жылы Білім және еңбек журналының N10 санында
Бақсылықта құпия бар ма деген тақырыппен берілген мақалалар үшін осы
журналдың редакторы Б.Қойшыбаев жазықсыз жазаланды.
Көп жылдар бойы тас бетіндегі суреттерді зерттеген аса ірі ғалым,
археолог А.Окладников ...Ленаның орта ағысындағы тастарға салынған
бақсылардың бейнелері де неолиттің аяқ кезінде және қала дәуірінде
жасалған болса керек деп шаман дінінің тарихын тым әріден бастайды. Осы
ойды әрі қарай өрбіткен ғалым Е.Д.Тұрғанов бақсы типінің қалыптасуы дәуірін
қорыта келіп: Шаманизм дәуірін және осы діннің өкілдері-бақсылардың
Орталық Азия, Сібір және Қазақстанда пайда болуы негізінен қала дәуірінің
бастапқы кезеңіне жатады.Ұзаққа созылған бұл процесстің алғашқы рышандары
неолит дәуірінің аяқ кезінде бой көрсете бастады деп тұжырым жасайды.
Соңғы жылдары тас бетіне салынған суреттерді ғалымдарымыз зейін койып
зерттей бастады.Соның бірі жас ғалым Самашов Зейнолла.Ол Қазақстан
жеріндегі,көне заманның куәсі іспетті бұл бай мұраларды зерттеуге көңіл
қойған бірден-бір ғалым.Сол себебтен автор сонша ешкім зейін қоя
зерттемеген Шығыс Қазақстан облысының таулы аймағындағы жарғабақтағы бағзы
заманнан жеткен суреттерді зерттеп, бұл суреттердің пайда болу, даму тарихы
бар деген ғылыми тұжырым жасаған.Автор Кұршім ауданы Мойнақ сайындағы көп
суреттердің ішінде маска киген киген еөне салт жораларды орындап тұрған
адам тәрізді суреттерге кезіккен.Автор бұл суреттерді негізінен ілгергі сақ
дәуіріне жататын бейнелер деп тұжырымдайды.
Қала дәуіріне жататын осындай тасқа салынған суреттерді жергілікті
өлке танушы Алтайбаев Таластың көрсетуі бойынша Сарысу ауданы Жаңатас
совхозының Ақтоғай ауылының оңтүстік-шығыс жағындағы Қараша әулие деген
жердегі жарқабақтардан кездестірдік.Бір қызығы бұл онға жуық сурет биік
жарғабаққа емес, көруге ынғайлы болсын дегендей төмендегі жар таста
бейнеленген. Жартастағы салынған суреттерде қолдарын жоғарғы немесе екі
жағына жіберіп, билеп жүрген адамдар бейнеленген. Сондай-ақ осындай бақсыны
бейнелеген суретті Жамбыл қаласы жанындағы Қырғыз Алатауының Қарасай
сайыныан да ұшыраттық.Осы тас мүсіндері талай жылдар бойы зерттеген
Ә.Марғұлан Орталық Қазақстандағы Ұлытау төңірегінен алдыңғы жағында бақсы
кескіні бейнеленген, орта жағында қобыз бел қоңырау суреті салынған
тасмүсінді тапқан.
Жамбыл облысы,Қордай ауданы,Жайсау атты жайлаудан облыстық мұражайға
әкелінген сопақша,шағын ғана ақшыл мұр гранит тастан қашалған тас мұсін
назар аударарлықтай.мұның ішінде қолында қыл қобызы бар бақсының бейнелеу
бейнеленуі жоғарыдағы тарихи деректерде көрсетілгендей, ақылойы,
көріпкелдігі,оның жорыққа шығарда арнаулы аспаппен дем берушісі және
емшісіне деген құрметі болуы керек.
Қазақ әдебиетінің классик ақыны І.Жансүгіров Күй деген поэмасында
Жетісу өңірінрің атақты бақсысы Молқыбайды жырға қосады.
Белгілі қазақ жазушысы академик С.Мұқанов Халық мұрасы деп аталаын
тарихи- этнографиялық кітабында: Бақсы науқас адамды жатқан үйге жинайды
да ымырт үйіріліп, қас қайраған кезінде киіз үй болса түндікті ,есікті
жаптырып қойып,қобыз тартып сарнайды.Бақсының айтуынша, мұның олай
сарнауындағы мақсаты әлдеқайда алыста жүрген аруақтарды және жындарын
жәрдемге шақыру.Біраз сарнағаннан кейін,бақсы орнынан атып тұрып,ұй
ішінде денесін бұралаңдатып,қарғып,секіріп,бет-ауз ын қисаңдатып ,көзін
алартып өзімен -өзі арпалысып, жүгіріп жүріп сарнайды. Осы кезде ол есінен
таныған болып, аузына не келсе соны айтады,үйлерді сабалайды, орынсыз
нәрсеге ұрынады,-деп жазды.
Профессор, жазушы М.Ғабдулинбақсылар ем жасағанда синатын жануарлар
бейнесі туралы былай дейді: Қай сарынды алсақ та бақсылар өздерінің
жындарын адам ұғымындағы ең күшті заттарға тнңеп отырғандығы
байқалады.Олар өздерінің жынын кейде жаусыз берем кейінен, лашын
құстай түйілгендеп қалың жауға шауып,қамал бұзған батыр бейнесінде, кейде
қызыл шұбыр айдаһар, қара шұбар жолбарыс, ауыз тісі балғадай қара
бура, бір мүйізі жер тіреген , бір мүйізі көк тіреген көк бұқа,болмаса
әлем дүниесін бұрқ-сарқ еткізген қара бұлт, қарлы дауыл бейнесінде
алды4.23
Қазіргі таңда наным-сенім өлеңдерін жан-жақты зерттеп,оларды келер
ұрпаққа жеткізу алдағы тұрған келелі тұрған мақсаттардың бірі.
2. НАНЫМ-СЕНІМ ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТҮРЛЕРІ
2.1 Бақсы сарыны.
Бақсы (шағатай тілінде бақшы)- ежелгі түсінік бойынша тылсым әлеммен
байланыс жасай алатын, тәуіптік, балгерлік, сәуегейлік, көріпкелдік,
сиқыршылық т.б. ерекше қасиеттері бар адам. Бақсылық ертедегі шаман дінінен
сақталған ұғым [21.89]. Буддизм, христиан және ислам т.б. көптеген
діндерге бағыт- бағдар сілтеген, заман мен наным-сенім өзгергенмен оларға
үлкен әсерін тигізіп, күні бүгінге дейін ықпалын жоғалтпаған шаман діні,
ғылыми тілмен айтқанда-шаманизм.
Ал шаман сөзінің мағынасына келетін болсақ, ол тунгус-маньчжур
тіліндегі самань деген сөзден шыққан. Мағынасы-рухтармен тілесе алатын
адам. Шаман- кейіннен дүниеге келіп, белгілі бір ұғымға ие болған монах,
лам, ксенуз, падре, молдалардың арғы тегі десек, көп қателеспейміз. Шаман
да, бұлар да құдірет пен адамзат арасындағы елшілер. Шамандар ұғымы
бойынша, әр нәрсенің өзіне тән жаны бар, қожасы бар.
Солтүстік Американы мекендейтін оджибве тайпасынан еуропалықтар
оттотем деген сөзді естіген. Бұл сөздің мағынасы оның тегі. Олар әртүрлі
хайуандарды өздерінің арғы тегі деп түсінген. Осының нәтижесінде бізге
тотем деген сөз жеткен.
Шамандық дегеннің екінші бір атрибуты- талисман, амулет, идол. Жалпақ
тілмен айтқанда, жансыз нәрселерге табыну. Киім- шаманның атрибуты,
белгісі, басқалардан еркешелігі. Шаман дінін тұтынушылар құрбандық шалуды
бірінші орынға қояды. Қандай құрбандық арқылы рухтың көңілін көншітуге
болады? Тап осы жерде көмекке шаман келеді. Ол жынын шақырып, зікір салған
кезде көзге көрінбейтін рухтармен қарым- қатынаста болып, олардың қандай
талап қоятынын анықтайды. Табиғаттың әлеуетті күші- от, су шамандар үшін
аса қасиетті, себебі, олардың пайымдауы бойынша,от пен суда жаратушы
құдіретті күш бар. Моңғол мамандары үшін ең мықты рух Ерлік хан, одан кейін
Тәңір, бұл қосымша құдірет болып есептелінеді, одан кейін оногондар (ата-
баба жандары). Ал түрік халықтары үшін ең басты құдірет-Тәңір (Көк тәіңрі).
Осы тәңірге қарсы күш-шайтандар. Одан кейін аруақтар, табиғат құдіреттері.
Біздің қазірдің өзінде қолданып жүрген әдет- ғұрыптардың кейбіреулері шаман
дініне негізделген. Бұған әйелді босандыру, қыз-жігіттің үйлендіру, жаназа
шығару қағидаларының кейбір түрлері жатады.
Рухтарды тамақтандыру үшін алғашқы дәуір адамдары құрбандыққа тірі
адамды шалған, екінші кезеңде денелерінің бір жерін қанатқан, үшінші
кезеңде мал соятын болған [23.327].
Бұл наным кейінде жалғастығын тапқан. Мысалы, адам науқастанып
келгенде денесінің бір жерін кесіп қан босату. Сібірлік шамандар
бақсылардың емдеу әдістерінде қолданыс тапқан [24.65]. Шаманизмнің қысқаша
сипаты осындай. Өзіміз байқағандай кейбір қағидалары мен талаптары, бізде
қазақтар арасында да кеңінен сақталған. Осыған байланысты, қазірде, біздің
некен-саяқ зиялыларымыз, біздің дініміз ислам емес, шаманизм дегенді айтып
жүр. Яғни біздің ата-бабаларымыздың шаман дінін басынан өткергенінде дау
жоқ [22.16].
Қазақ шаманизмін бүтін құбылыс ретінде арнайы қарастыратын ғылыми
еңбектер жоқтың қасы. Бұл саладағы ең алғашқы және күрделі жұмыс
Ш.Уалихановтың Қазақтағы шамандықтың іздері атты еңбегі еді.
Сарын терминін ғылыми әдебиетте тұңғыш қолданған Ш.Уалиханов
болатын. Ол бақсының ойыны кезінде қобыздың сүйемелімен орындалатын өлеңді
сарын дейтінін 1854-1855 жылдар шамасында жазған [2.71]. Бақсы сарыны-
әдет- ғұрыптық әндердің бір түрі. Көне заманнан келе жатқан бақсылыққа
байланысты туып, ата-баба аруағын қастерлеу, болжау, ауруды жын- перілердің
жәрдемімен айықтыру, т.б. байланысты қалыптасқан. Оның негізгі сипаты –
синкреттілігі. Бақсы сарынын орындаушы әрі ақын, әрі биші, әрі сазгер. Ол
аруақтармен өлең жыр арқылы тілдесіп, іс-әрекетін би қимылдары арқылы
жүзеге асырған. Бақсы сарыны халық поэзиясына тән 7-8 буындық жыр немесе 11
буындық қара өлең өлшемінде құрылып, арнайы музыкалық сарынмен орындаған
[26.90]. Алайда сарын сөзі халықтық терминологияда бақсыға қатыссыз да
қолданыла беретінін ескерген жөн. Айталық осы термин үйлену салтына қатысты
да қолданыла беретінін ескерген жөн. Айталық осы термин үйлену салтына
қатысты фольклор құрамында да [27.193], ақындар поэзиясында да кездеседі,
бүгінгі фольклортану ғылымында мотивтің баламасы ретінде де
пайдаланылады.
В.Радлов өзі жазып алып, жариялаған тексін Бақсының сөзі деп атаған
[28.46]. М. Миропиев – Бақсының жын шақырғаны, Бақсының өлеңі [29.47].
Ә.Диваев пен А.Байтұрсынов- Жын шақыру[5.257]., с.Сейфуллин Бақсының
жырлары деген [30.158]. Шоқан атаған сарын терминін ғылыми әдебиетте
қайта жандандырған- Мұхтар Әуезов. Ол бақсылар поэзиясындағы бірден-бір
жанрды жай ғана сарын деп қоймайды, бақсылардың сарыны деп айқындайды.
Автор бұл терминологиялық тіркесті көктен алмаған, халықтың өз аузынан
алған.
Қырқыншы жылдардан бергі әдебиетте (Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин,
М.Сильченко, Б.Уақатов, Е. Тұрсынов, Қ.Қалиасқарұлы) бақсы сарыны жанр
атын білдіретін термин ретінде тұрақталып, бекіді деуге болады.
Бақсы сарындарын дін салтына қатысты десек те, наным-сенімдерге
қатысты десек те айырмашылығы жоқ: екеуі де бір ұғымды білдіреді. Егер
нақтылай айтсақ, бақсы сарыны шаманистік салттардың құрамына енетін
поэтикалық пішін болып табылады. Олар негізінен жыр үлгісінде шығарылған.
Ендеше тектік тұрғыдан бақсының сарындары өлең емес, жыр болады. Сәкеннің
бақсы жырлары деуінде де осындай себеп бар.
Стамбул университетінің әдебиет-тарих профессоры Геперлизаде бұл сөз
әуелде басты формасында еді, бері келе араб-иран, ұйғырларда әнші түріне
айналып кетті дейді.Біз мұның қай формасының бұрын болғанын сөз қылмаймыз.
Алғашқы әзірде екі түрдің де болу мүмкіншілігін көрсетіп өтеміз. Қазақ та
ауруды бағу дегендегі бақ түбірі немесе біреуге бір нәрсе бағыштау
дегендегі бағыш түбірі осы бақсы сөзімен түбірлес болу керек. Париждегі
ұйғыр-қытай сөздігінде бұл сөзді оқытушылық деп аударған. Паве де
Куртейль сөздігінде бақсыны парсыша білмейтін соттың перісі деп аударады.
Түрік жазушысы Сүлеймен Әпеңді сөздігінде бақсы сөзіне мынандай баға
береді. Вамбери әнші, ақын, музыкант, бақсы деп аударады. Березин Хан
жарлықтары деген кітабында бақсы сөзінің түрлі заманда, түрлі орында,
түрлі мағынада болғандығын ашық көрсетеді. Ноғайларда бақсы- музыкант,
көркемөнерші мағынасында қолданылатын. Осы күнгі түрікмендер музыкантты
бақшы дейді [31.16]. Бақсылар да ақын, жырау, салсерілер сияқты фольклор
жасаушылардың байырғы өкілдерінен саналады. Бақсы сарындары да өзге жанрлар
секілді нақты поэтикалық заңдылықтарға бағынады, сол заңдылықтар негізінде
өмір сүреді. Бірақ бақсының аталған тұлғалардан алабөтен айырмашылығы бар.
Оның негізгі міндеті көркем шығармашылықпен айналысу емес, белгілі бір
дүниетанымға негізделген діни культті атқару болып табылады. Бұл ретте
бақсының профессионалдық бітімі ақын, жырау, салт-серіден гөрі молдаға,
ламаға, пасторға, раввинге жақын. Ал бақсының сарындары дегеніміз өзге
діндердегі дұғаның, мінажаттың міндетін атқарады. Алайда дұға алдын ала
жазылып қойған діни сенімдер жиынтығының эталоны саналатын қасиетті
кітаптардан үзінді түрінде оқылса, бақсының сарыны әдетте импровизацияға
негізделеді. Молда, лама, пастор, священник, раввин жалғыз құдайға
сенушілік (монотеистік) түсініктерді уағыздап, құдай мен адам арасына
дәнекершілік етсе, бақсы жасаған иелерге, аруаққа, жынға табынатын
көзқарастардың уағызшысы, солардың негізінде қалыптасқан жораларды,
ғұрыптарды атқарушы. Сондықтан да бақсының сарындарын шаманистік салттардан
немесе бақсының профессионалдық тұлғасынан бөліп алып жеке қарастыру мүмкін
емес.
Б.Г.Богараз- Тан шамандық дамудың төрт түрлі стадиясын атайды: бірінші
және ең ерте стадиясы-үй ішіндегі бақсылық (семейное шаманство). Бұл-
шамандықтың рулық қоғамға дейінгі сатысы. Бірінші стадияда мамандалған
бақсылар (шаманы-специалисты) пайда болады. Дегенмен бұл кезеңдерде олар өз
алдына бөлініп шыққан әлеуметтік топқа айнала қоймаған. Тұқым қуалаушылық
жолына да бақсылық әлі түспеген. Бақсылардың арнайы тігілген ғұрыптық
киімдері жоқ, дабылдарында да арнайы нышандық белгілері жоқ, күнделікті
тұрмыста қолданылатын дабылмен бірдей. Бақсылық дамудың бұл стадиясы
эскимостар мен чукшаларда сақталған. Үшінші стадия рулық қоғаммен
байланысты (мсыалы, тұңғыстар, ненецтер, нивхлар). Бақсының көмекшісі
болады. Бақсылардың әлеуметтік және экономиалық ықпалы бұрынғыдан әлдеқайда
күшті. Ол енді өндіріске және өнімді бөлуге жетекшілік етеді. Ерекше
бақсылық киімі, ерекше дайындалған дабылы болады. Бұл стадия тайпалық
қоғамға неимесе ерте таптық қоғамға ұласады (сахалар, буряттар). Бақсы
қоғамдық мерекелер мен құрбандықтарды өткізуде белгілі бір функцияларды
атқарады. Төртінші стадия- дамыған тайпалық және таптық қоғамда-бақсылық
ыдырап, іріп-шіриді. Бақсылардың бұл типі шораларға, әсіресе қазақтарға тән
[32.153].
Қазақ бақсылыған қатысты материалдар XYIII ғасырдың соңғы ширегінен
бері қарай ғана ғылыми айналысқа түсе бастады. Қазақстанда болған
саяхатшылар, ғалымдар, жазушылар, дәрігерлер, әскери адамдар т.б. бақсының
ойнын көбінше экзотика ретінде тамашалайды, бақсыға чародей, волшебник,
колдун, врач, знахарь, лекарь, гадатель, прорицатель деп
қарайды. Бұл атаулар ьақсы атқаратын әртүрлі ғылыми функцияларға сәйкес
келеді чародей, волшебник атауы бақсының көзбайлаушылығына, колдун-
жәдігерлікке, врач, знахарь, лекарь- емшілікке, гадатель,
прорицатель- болжаушылыққа, сәуегейлікке қатысты айтылған.
Фольклоршы үшін бақсылардың қандай ауру түрлерін емдегенін білудің
қажеті бар ма? Бар. Себебі: бақсылар сарынының негізгі мақсаты- жын, пері,
марту, албасты басқан ауруларды емдеу [8.137]. Олар қандай ауру?
Бақсылар негізінен жүйке ауруына ұшырағандарға, есі ауысқандарға, ауыр
толғақ қысқан әйелдерге, сарып, сал ауыруымен ауырғандарға ем жасаған.
Халқымыздың шаманистік түсінігінде мұндай аурулар жын-шайтанның әсерінен
болады. Жынды, жын соққан, перінің салқыны тиген, албасты басқан
деп ат қою сондай түсініктерден шыққан. ояншық та осы қатарға қосылады.
Талма ауыруына (эпилепсия) ұшырпағандарды қазақ қояншық дейді. Оның
сыры көне сенімдерге байланысты. Көптеген тайпалардың, халықтардың есік
нанымында қоян аса қатерлі хайуандардың қатарына жатады [33.43]. Оның
қатерлілігі күшінде емес, жын-шайтандармен байланыстылығында деп табылады.
Шамасы мұндай түсінік өте жылдам қозғалысын көзге шалынбайтын жын-шайтан
қозғалысына ұшыратудан шықса керек. Қоянды жын-шайтанмен байлыстыру қазақ
бақсыларының қояншық ауруын емдеуінен де байқалады. Нақты мысал келтірейік.
Ауланған қоянды бақсы науқасқа береді. Ол қоянды қапсыра құшақтап отырады.
Науқастың алдына жіңішке әрі қысқа екі таяқша шаншылады. Оған ескі
көйлектің әртүсті қиқымдары байланады. Сөйтіп қуыршақ даяр болады. Бақсы
өзінің алдына қанжар немесе пышақ шаншып қойып, қобызда ойнайды, жындарын
шақырады. Арасында сырқаттың бетіне және құлағына үш қайтара үшкіреді,
құшақтай қысып тұрып, алақанымен арқасынан қағады. Сосын науқастың
алақанымен алақандарын қағыстырады. Жердегі қанжарды немесе пышақты суырып
алып, оның көзіне әлде ішіне тығып алардай болып, әрі-бері сілтейді. Таң
шапағы көрінген кезде бақсы қуыршақ пен аттың бас сүйегін алып үйден
шығады. Қоянды құшақтаған қалпы науқас оның соңынан ереді. Олар ауылдың
сыртындағы жолға шығады. Сол жерде бақсы аттың бас сүйегіне науқасты
отырғызып, қуыршақты оның төсбесіне үш рет айналдырып қолына береді. Бұдан
соң көш, көш деп алақанымен науқастың арқасынан үш рет қағады. Науқас
тьфу, бәлекет деп, қоянды қоя береді. Қоян қаша жөнеледі. Науқас та
етігін сілкіп тастап, артына бұрылмастан ауылға қарай зытады. Бақсы ауылға
асықпай жетеді. Қуыршақ пен бас сүйек сол жерде қалады [33.44].
Келтірілген мысалдан қояншық сөзінің магиялық астары айқын көрінеді:
оның әу бастағы мағынасы қоянды қолдан шығару, бостаумен бір байланысты
болса, екіншіден, қоянға ұқсаған зиянкесті де тәннен ажыратуды, шығаруды
білдіреді. Көшіру ғұрпын орындау үстінде бақсылар әртүрлі хайуанаттарды,
заттарды жиі қолданады, бірақ оларды қалай болса солай ретсіз күйде емес ,
өзінің орнынан қарай белгілі бір магиялық мән бере отырып пайдаланады.
Талма ауруын емдегенде басқа хайуанатты қаламай, қоянды таңдаудың себебі-
белгілі бір зиянкес белгілі бір дертті таратады, яғни әр аурудың өз иесі
бар деп түсінуден дейміз. Сонда талма ауруының иесі көне замандарда қоян
бейнелі зиянкес деп ұғынылғаны айқындалады.
Әйелдерді ауыр толғақ қысқанда да бақсы шақырылады. Бірақ бұл жолы ол
күрестің зиянкес түрі мүлде бөлек. Ол-албасты. Құдай тозақтың жетінші
қабатында оттан Нимлис атты қасқырды, Хыблис атты жолбарысты жаратқан. Олар
қосылып, ерлі-байлы болады. Алғашқы туған ұлдың атын Ібіліс, қыздың атын-
Жын қояды. Екінші туған ұл-Дию, қыз-Аджина, үшінші ұл-Шайтан, қыз-Албасты
аталады. Сөйтіп, олардың ұрпағы көбейе береді. Албасты, Дию, Аджиналар
мұсылман дініне кіреді. Албасты ескі қоныстың қираған орнын мекендеп,
жаңғақ ағашының астында шашын тарап отырады [34.78]. Дегенмен, албасты
негізінен, Шоқан атап өткендей, толғатқан әйелге қастандық жасайтын зиянкес
болып келеді.
Сырқат түрлерінің көбін бақсылар психотерапиялық әдіспен (бақсының
ойыны арқылы) емдеген, алайда олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz