Экономикалық-әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеудегі кәсіби біліктілік пен шығармашылық шеберлік
КІРІСПЕ
Негізгі бөлім Бірінші экономика, одан кейін саясат»
І Бүкілредакция шығыны
ІІ Баспа мен өндірістік шығындар
ІІ . тарау. Экономикалық.әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеудегі кәсіби біліктілік пен шығармашылық шеберлік
«Алматы қаласы . Аймақтық қаржы орталығы».]
«Менің Қазақстаным» хабарының әлеуметтік топтамасы
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
Негізгі бөлім Бірінші экономика, одан кейін саясат»
І Бүкілредакция шығыны
ІІ Баспа мен өндірістік шығындар
ІІ . тарау. Экономикалық.әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеудегі кәсіби біліктілік пен шығармашылық шеберлік
«Алматы қаласы . Аймақтық қаржы орталығы».]
«Менің Қазақстаным» хабарының әлеуметтік топтамасы
Қорытынды
Сілтемелер тізімі
КІРІСПЕ
Қазақ радиодағы әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың қисындары:
кәсіби шеберлік пен шығармашылық ізденіс тақырыбын таңдап алғандағы басты
мақсатымыз заман ағымында, уақыт аясындаең бірінші өмірлік қажеттілікке
айналып отырған экономиканың қазақ журналистикасында, соның ішінде қазақ
радио журналистикасында жаңа ғана редакция ретінде орнығып, кәсіби бағыт
ретінде өмірге енген саланың ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап, ой
қорыту. Тақырыпты осылай деп таңдауымыздың тағы бір себебі, Алаштың ардақты
ұлдарының бірі Ахмет Байтұрсынұлының идеясы негізінде 1921 жылғы 29
қыркүйекте Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен мемлекеттік
радио болып қалыптасқан Қазақ радиосы содан бері қазақ халқының қуанышы мен
қайғысын теңдей бөлісіп келе жатқан үлкен қара шаңырақ. Заман талаптардан
тұрады десек, бұрнағы жылдары ұлттың рухани мәселелерін әуе толқынынан әр
қилы деңгейде беріп келген Қазақ радиосы, бүгінде Қазақстанның экономикалық
даму жолын халыққа жете түсіндіру арқылы халықтық қолдауға ие болу
мақсатын ұстануда. Сонымен қатар, дамушы елдер қатарынан дамыған елдер
қатарына қарай жылжып бара жатқан мемлекетіміздегі бір тұрақтылыққа тоқтай
алмай тұрған елдің әлеуметтік жағдайын да еш бүкпесіз жария етуді өзіне
парыз санаған.
Тақырыптың өзектілігі – оның әлі ешкім қозғамаған тың дүние
екендігінде. Сол үшін де тақырып БАҚ арқылы берілетін, соның ішінде
құрылымы мемлекеттік, қолдаушысы халық болып келетін Қазақ радиосында
жарияланатын әлеуметтік-экономикалық хабарлардың асқан шеберлікпен
талдануы. Нәтижесінде, радиохабарлардың қоғамдық мәні мен табиғаты ашыла
түспек. Мәселен, адамдар арасындағы қарым-қатынаста сөйлеу мен естудің
маңызы айрықша. Осы екі қабілеттің басын біріктіріп, ақпарат тасымалына жол
салған, миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен радионың негізі де
табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан бастау алады. 1 Себебі,
бұқаралық ақпарат құралы ретінде де радионың табиғаты осы табиғи
заңдылықтар мен қарым-қатнастарға негізделген. Ғасырға жуық уақыт аясында
радиожурналистика ғылымы дамып, өзінің негізгі ұстанымдары мен қағидаларын
қалыптастырып үлгерді. Радиоақпарат таратудың табиғатына келгенде, ғылымда
оның басты үш қасиеті бірінші айтылады және бір ауыздан мойындалады.
Радионың бірінші табиғи қасиеті – жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде
бірде-бір басқа құрал мұндай жеделділікті қамтамасыз ете алмайды. Ол -
ақиқат.
Радионың екінші қасиеті – радио тыңдарман үшін аса қолайлы құрал болып
табылады. Радионы тыңдау үшін арнайы уақыт бөлу, болмаса күш жұмсау қажет
емес. Үй шаруашылығындағы тірлікпен айналысып жүріп те, жұмыс уақытында да,
тамақтанып отырып та, автокөлікте келе жатып та, сейіл құрып жүріп те
радионы еш кедергісіз тыңдай бересіз.
Радионың үшінші қасиеті – тыңдарманына психологиялық әсері, немесе
эмоциональдығы. Адамның есту қабілетіне құрылған радио тыңдарманның қиялы
мен сезіміне де өзгеше әсер етеді. Басқа БАҚ құралын еш қайталамайды. Ала
адам табиғатынан естіген жағдайларды көрініс ретінде елестететіні белгілі.
2 Демек бір мезгілде бірнеше міндетті қатар атқаратын радионың көп
фукциональдық қасиеті, бүгінгі бет ажары өте жылдам қарқынмен дамып келе
жатқан экономикасымен айшықталатын Қазақстан үшін, кеңседегі шенеуніктен
көшедегі арба сүйреушіге дейін өз елінің бет алысы мен әлеуметтік
жағдайының әлі-ақ қай деңгейге көтерілетінінен құлағдар болып отыруына
үлкен үлес қоспақ. Ал, мұның барлығы радиодағы әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалардың қисындары: кәсіби шеберлік пен шығармашылық ізденістің
жемісі.
Тақырыптың проблемасына келер болсақ, ол радиохабар таратудың үш топқа
бөліп қарастырылатын сан қырлы міндеттерінің ішіндегі екінші топқа
жатқызылатын қоғамды әлеуметтік топтастыру міндетін жазу барысында көрініс
береді. 3 Себебі, кез-келген бұқаралық ақпарат құралы, соның ішінде
радиохабар таратушылар да, әр түрлі үгіт-насихаттық ағымдар мен жарнамалық
ықпалдан тыс қала алмайды. Белгілі бір дәрежеде осындай науқандардың
жетегінде кетеді. Өйткені, белгілі бір уақыт шеңберіндегі қоғамдық-саяси
және экономикалық жағдайларды сараптап, оқиғаларға баға беруде, деректерді
екшеуде, жаңалықтар топтамасын іріктеуде, сыртқы ықпалды шектеу журналистен
өте сарабдал білгірлікті талап етеді. Көп жағдайда журналистердің өзі де
қоғамдық процестерге араласып, соған ат салысып кетеді, соның жетегінде әр
түрлі хабарларды әуе толқынына шығарады. Кей хабарлар еш өңдеусіз тікелей
эфирге тарайды, оған тосқауыл қойып, айтар ойды шектеу мүмкін де болмайды.
4 Ал біздің қоғамда керісінше бұған қарама-қарсы пікір қалыптасқан. Және
ол ақиқатты да дүние. Мұнымен айтпағымыз, бастапқыда келтіргеніміздей,
құрылымы мемлекеттік болып келетін радиоға құрық салушылар да сол
мемлекеттік басқару тетіктері екені анық. Бұл, кей жағдайларда, кейбір
ақпараттық талдауларды халықтық мүддеден мүлдем басқа арнамен ағызуға
итермелейтін факторлардың себепшісі болмақ.
Кеңестік дәуірде бір тұтас идеялық бағытпен дамыған одақтас
республикалардың экономикасы да біртұтас болатын. Сол сияқты, халықтың
әлеуметтік жағдайы да бір қалыпты. Сол себепті, кеңес кезіндегі қазақ
журналистикасында мемлекеттің экономикасы туралы айтқанда бастан аяқ
баяндамалар негізіндегі цифрларды сапыра беру – экономикалық журналистика
қалыптастыруға көп кедергі келтірді. Одан кейінгі тәуелсіздік жылдарындағы
экономикалық журналистика сол баяғы бір ізділіктен ауытқыған жоқ. Сондықтан
да бұл бітіру жұмысы экономикамыз енді-енді ғана әр тараппен дамып, ішкі,
сыртқы экономика болып жіктеліп жатқан Қазақстандағы қазақ экономикалық
журналистикасының дамуына өз үлесін қоспақ.
Негізгі бөлім
Бірінші
экономика, одан кейін саясат
(ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев)
Кез-келген елдің дамуы, өркендеуі, өсуі, оның мәдениеті мен әдебиеті,
әлеуметтік-тұрмыстық жағдайының жақсаруы ең алдымен сол елдің экономикасына
байланысты. Экономикасы қарыштаған ел – терезесі тең, керегесі кең ел.
Адамзат баласының тіршілігін былай қойғанда, қоғам дамуының өзі экономикаға
келіп тіреледі. Сондықтан бүгінде жер бетінде ғұмыр кешіп жатқан
мемлекеттер басым бағытты экономикаға негіздейді. Бұл бағытта еліміздің
атқарып жатқан жұмыстары ауқымды. Ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың ел экономикасының қарқынды дамуына ерекше күш салып
жатқаны баршаға аян. Қазақстанның бүгінгі өрлеген экономикасы - әлемнің
біршама мемлекеттеріне темірқазық, үлгі болып отырғанын айтуға тиіспіз. Ел
өмірінің келешегі, бүгіні еңселі экономика деп білетін Президент биылғы
халыққа Жолдауында ел экономикасын одан әрі өркендете түсуді қадап айтты:
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз
етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі
Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді. Біз мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демократиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық, өмір сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік.5
Шынын айту керек, еліміз Тәуелсіздік алған 15 жыл ішінде айтулы
жетістіктерге қол жеткізді. Бұған басты себеп – орайлы, оң жолмен
жүргізілген экономикалық реформа. Басшылықтың сәтті жүргізген экономикалық
реформалары негізінде елдің әл-ауқаты арттты. Еңсе тіктелді, жағдай
түзелді. Басымыз аман, бауырымыз бүтін. Адамзат баласы үшін ең басты
құндылық осы болса керек. Бүгінде еліміз әлемдегі озық елу елдің қатарына
қосылуға бар күш-жігерін жұмсауда. Бұл үшін алдымен ел экономикасның
қарқынды дамуы шарт. Елбасы халыққа жолдауында парасатты экономика
негіздерін дамытуды баса айтты. Әлемдік шаруашылық байланыстарына белсене
кіріскен барлық осы заманғы бақуатты мемлекеттер “парасатты экономикаға”
сүйенген болатын. Ал ондай экономика жасақтау үшін, ең алдымен, өз
қарауымыздағы адами капиталымызды дамытқанымыз жөн деді Нұрсұлтан
Назарбаев.6
Қалай айтсақ та экономиканың ел өмірінде маңызы үлкен. Экономика –
қоғамды, адамзат көшін алға сүйрейтін алып кеме. Осынау алып кемені қай ел
қалайша алып жүреді – бұл өз алдына бөлек әңгіме. Біздің айтпағымыз ел
экономикасының, жалпы экономика тақырыбының БАҚ құралдарында насихатталуы,
көрініс беруі. Оның ішінде еліміздің түкпір-түкпірінде жедел ақпаратпен,
тұщымды хабарлар тартып, жұрт көкейінде жүрген жайттарды тап басатын Қазақ
радиосының Экономика және әлеумет Бас редакцияс хақында. Сөзіміз
түсінікті болу үшін алдымен шетелдік және отандық БАҚ-тағы экономика
тақырыбының жазылу, берілу ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Ақиқатын айту керек, еліміздің бұқаралық ақпарат құралдарында шетелдік
БАҚ секілді экономика тақырыбына баса назар аударылмайтыны рас. Тек
экономика тақырыбын жан-жақты саралап, талдап жұртшылыққа ұғымды ақпарат
ұсынып отырған арнайы газет-журнал, теларна жоқтың қасы. Ал шетелде қалай?
Бір ғана Ұлыбритания мемлекетінің бұқаралық ақпарат құралдарын алайық.
Айта кету керек, Ұлыбритания – экономикалық және қаржы жайындағы
ақпараттардың маңызын бірінші болып аңғарған ел. Осы елде жарық көретін
Файнэншл таймс деген газеті әлемдегі беделді басылымдардың бірі. Оның
әрбір беті нақты ақпараты бар кестемен толықты. Мысалы, көмірдің бағасынан
бастап, бағалы қағаздардың қанша тұратыны бүге-шігесіне дейін жазылады.
Рейтер ақпарат агенттігі тек экономикалық жағынан өркендеген жоқ, тіпті
американдық ірі ақпарат агенттігі ЮПИ-ді де сатып ала жаздады. Себебі
экономикалық тұрақтылық пен қаржылық ақпаратқа мойын бұру. Саяси
жаңалықтарды сату барысында ақталмай қалған шығынның орнын қаржылық ақпарат
жапты. Британияда әлі күнге дейін қаржылық жағынан мәлімет беретін пресс-
ұйымдар көбейіп келеді. Көп жылдан бері Англияда журналист болып жұмыс
істейтін Спартак Беглов Британская печать на исходе века (Москва, 1995)
атты еңбегінде тұманды альбион еліндегі Файнэншл таймс газетінің Лондон,
Париж, Нью-Иорк, Токио, Франкфургте бір уақытта әлемнің бес астанасында
таралатындығын тілге тиек еткен. Европалық бизнесмендер мен экономистердің
арасында басқа басылымдарға қарағанда ФТ-ні жаздырып алушы газет
оқырмандардың саны да 4 есеге өскен. Ресейде ФТ мен Известия газетінің
біріккен Финансовые известия деген басылым бар. Егер ФТ оқырмандарына
ақпаратты толық бере білгені үшін баурап алса, ал ағылшындық Экономист
газеті қысқа әрі нұсқалығымен жұрт көңілінен шығып отыр. Бүгінде
Экономист басылымына жазылушылардың шетелдегі оқырман саны 80 пайызға
жетті. Редакцияның құрамында Экономист интеллидженс юнит атты зерттеу
қызметі жұмыс жасайтындықтан олар газетте құпия қызмет атқарады. Рейтер
электронды брокерлік қызметке көшті. Бұл дегеніңіз телеграфты агенттік
әлемнің көптеген танктерінен 19 мың диллерлік видеоматериал алады деген
сөз. Есесіне 50 пайыздық валюталық келісімдер жасалады. Мұнда 10 мыңнан
адам жұмыс істейді. Мәскеудің өзінде агенттіктің 50 тілшісі бар. Әлемнің
150-ден астам елінде тілшілер қосыны бар. Рейтерге түсетін 70 пайыз табыс
осы экономикалық жаңалықтарды таратудың нәтижесі, ал саяси ақпараттар бар-
жоғы 10 пайызды құрайды. Яғни бір жылдың ішінде агенттік бір жарым миллион
фунт стерлинг пайда табады.7
1990 жылдардың басында Рейтер Лондондағы Висьнюс видеоқызметін
жаулап алды. Рейтер ТВ деп аталатын бұл телеарна бүгінде әлемнің 10-даған
еліне ақпараттық телесюжеттерді таратумен айналысады. Сондай-ақ Рейтер
британдық Ай-Ти коммерциялық телеарна негізінде қайта құрылды. Басты мақсат
– телеарна негізінде тәуелсіз телеақпарат агенттігін құру. Дәмсіз,
көңілсіз деп саналған қаржылық-экономикалық жаңалықтар газет-журналдың
немесе телеграфты агенттікте ғана емес, көңіл-көтерушілікке бағытталған
телеарналарда да көрсетіледі. Мир телеарнасынан шығатын Телебазар
бағдарламасы ғаламдық телемаркет нұсқасына лайықталған. Бұл супермаркет
телеара арқылы тауарды сату, оған тапсырыс беру сияқты жүйені
қалыптастырды.8
Экономикалық ақпараттың электронды пішініне В.Кулев Деловая пресса
Россий атты зерттеуінде ерекше тоқталып өтеді. Ғалымды қызықтырғаны
экономикалық ақпараттың аудиовизуальді пішінде таралуы. Тауарға ақшасын
төлеп қойған тұтынушы кез-келген уақытта оны пошта мен факс арқылы алуына
болады. 9
Ұлыбритания БАҚ-дағы экономика тақырыбы туралы сөз осымен тәмам. Енді
солтүстіктегі көршіміз Ресейдің БАҚ-ындағы экономика тақырыбына шолу жасап
өтсек. Бүгінде Ресейде де экономикалық ақпараттарға сұраныс жоғары. Мұны
Деловой мир, Экономическая жизнь, Финансовые известия, Коммерсант-
Дейли, Ин-бизнес, Содружество басылымдарының жарыққа шығуынан-ақ анық
аңғаруға болады. Айта кету керек, алыс шетелдерде бизнес-ақпарат көбінесе
газеттің бір бетіне немесе блоктарында ғана жарияланады. Іскерлік
ақпараттардың көпшілігі тұтынушыларға электронды арналар арқылы жетеді. Ал
Ресейде экономикалық ақпараттар көбінесе қоғамдық-саяси баслымдарда да
жарияланады. 10
Қазіргі таңда ИТАР-ТАСС агенттігі де іскер агенттіктердің біріне
айналып отыр. Бұл агенттік қазір ЭКО-ТАСС деген орыс-ағылшын тілдерінде
бюллетень шығарады. ИТАР-ТАСС-та сонымен қатар телевизиялық ақпарат
агенттігі де бар. Олар РТР телеарнасынан аптасына Бизнес в Россий деген
бағдарламаларын шығарады. Модемді байланыс бәсекелестердің алдын орауға
көмектеседі. Қазір Ресейде іскер басылымдардың саны 300-ге жетті. Мәскеудің
бір ауданында ғана 60 басылым жарық көреді. Ал Петербургтегі аудандардың
өзінде 10-нан асады. Бұл Ресейдегі қарқынды дамып келе жатқан саланың
біріне айналды. Сондай-ақ Приглашаем на работу, Акционер, Рынок,
аудандық басылымдардан Экономика и мы, Уфадан Деловая провинция
газеттері жарық көреді. Соған ұқсас бізде Кустанайские вести деген
басылым бар. Бұл газет 43 мың данамен басылып шығады. Қандай да бір
республикалық басылым мұндай тиражбен мақтана алмайды. Қазақстандық бұл
газет Ресейдің 5 облысына таралады. Басылым ресейлік жарнамаларды да
жариялай береді. Бұл газеттер экономикалық, қоғамдық-саяси тақырыпты
араластырып жазады. Басылымды ғылым докторы В.Харченко басқарады. Бір
қызығы, бұл газет газет жазылушы оқырманды ақшамен емес, астықпен жазылуына
мүмкіндік жасаған. Кейде тіпті қарызға жаздырып алады, кейін астық жинау
кезінде есеп айырысады.11
Бізде қалай? Еліміздің БАҚ-та экономика тақырыбы қалайша жазылады?
Мазмұны қандай, мәні қандай? Шынын айту керек, еліміздің БАҚ-та экономика
тақырыбының ақсақ құланның күйін кешіп тұрғаны рас. Экономика тақырыбында
өндіртіп жазатын журналистер де некен саяқ. Тек қана экономика тақырыбына
қалам тартатын, материалдар жариялайтын арнайы басылымдар да жоқтың
қасы.Экономика тақырыбы отандық БАҚ-та қалайша көрініс беріп жатыр? Шынын
айту керек, еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары экономика тақырыбына
қалам тартып, қыруар қаржыға кенелтіп жатқан жоқ. Десек те экономика
тақырыбы көштен қалмай газет-журнал бетінде жарияланып, телеарналардан
көрсетіліп тұрады. Бұл ретте Хабар, Қазақстан, Рахат, 31 арна
телеарналарымен Нұр-Астана, Жас қазақ үні, Егемен Қазақстан, Жас
қазақ басылымдарын атауға болады. Осылардың ішінде Хабар телеарнасындағы
журналист Азамат Кенженің отандық экономиканы жан-жақты саралап,
халықаралық экономикалық жаңалықтарды жұртшылыққа күнделікті ұсынып
отыратын хабарлар топтамасын айрықша атауға болады. Бағдарламадан
журналистің экономика тақырыбын жетік меңгергендігі анық аңғарылады.
Біздіңше осындай тұщымды хабарлардың қазақ журналистикасындағы экономика
тақырыбының жазылуына, берілу формаларына тың серпін әкелері анық.
Қазақстан ұлттық телеарнасындағы Инвестиция иірімдері бағдарламасының
да көтерер жүгі салмақты. Бұл бағдарлама еліміз экономикасын, республикада
жүргізіліп жатқан экономикалық реформаларды жан-жақты сөз етеді.
Басылымдарға келсек, экономика тақырыбын жазуда Нұр-Астана
басылымының шоқтығы биік. Басылымда ел экономикасының келешегін, бүгінін
жіліктеп, жіктеп саралаған материалдар жиі жарық көреді. Қалалық Алматы
Ақшамы басылымы да ел экономикасының тыныс-тірішілігін назардан тыс
қалдырған емес.
Ресейде тегін газеттер де тәжірибеден өтіп жатыр. Олар көп жағдайда
жарнама-анықтамалық бағытта жарияланады. Сол жарнамадан түскен қаржы
газетттің шығуына мүмкіндік туғызып отыр, пайдасы болғандықтар газеттер
тегін беріледі.
Ал Қазақстанда осыған ұқсас Ва-банкь газеті бар. Ол 170 мың данамен
таралады. Таратушылар оны пошта жәшіктеріне салады. Сондай-ақ газеттің
жарнамалары мен радиодан қайталанады. Мәселен, 31 телеарна мен Тотем
радио-станциясында көрсетіледі. Содан кейін алматыдағы 6 телеарнаға
тарайды. Экономиканың жақсы бағытқа өзгеруі тек телебағдарламалардың
мазмұнының немесе газет бағанасының өзгеруіне ғана емес, газеттің толық
өзгеруіне әкеліп соғады. Ресейдің өзінде 1990-1993 жылдар аралығында мыңға
жуық жаңа газет пайда болды. Сондай-ақ шетелдік инвесторлармен бірлескен
баспалық өнімдер пайда болды. 1992 жылы Известия газеті американдық
бизнесмендермен бірігіп We - Мы деген ағылшын-орыс тілдерінде күнделікті
газет шығарды. Московские новости газетінің ұжымы мен атақты Нья-Иорк
таймс газеті орыс тілінде Нью-Иорк таймс атты күнделік-дайджесті
шығарды.12
Қазір әрбір редакция үшін бизнес-жоспар маңызды. С.Гуревич Газета и
рынок: как добиться успеха деп аталатын еңбегінде шығын мен жетістікке
жеткізудің жолдарына арналған 34 тармағын атап көрсеткен.
ШЫҒЫНДАР
І Бүкілредакция шығыны
1.Штаттағы қызметкерлерге төленетін жалақы.
2.Әлеуметтік сақтандыруға кететін шығын.
3.Әлеуметтік сыйақы қоры
4. Әлеуметтік даму қоры
5. Іс-сапарға кететін шығын
6 Телефон, факс, пошта шығындары
7 Өкілдік шығындар
8 Маркетинг бюджеті
9 Құрылтайшы шығыны
10 Баспаға кететін шығын
11 Жиһаз бен бөлмені жалдауға кететін шығын
12 Редакция жабдықтары мен ғимаратты сақтандыруға кететіні шығын
13 Ғимаратты ұстап тұру шығыны
14 Жыл сайын жасалатын жөндеу жұмыстары мен амортизациялық шығындар
15 Кеңсе заттарын сатып алуға кететін шығын
16 Көлік шығыны
17 Газет-журналға жазылу
18 Жан-жаққа өнім даналарын жіберу шығыны
19 Мемлекеттік бюджетке кететін шығын
20 Журқор мен әдебиқорға кететін шығын
21 Журналистердің өмірін сақтандыру
22 Штаттан тыс қызметкерлерге төленетін жалақы
ІІ Баспа мен өндірістік шығындар
23. Қаламақы
а) шығармашылық адамдарға
б) редакциядан тыс авторларға төленетін сыйақы
в) ақшаны жіберу шығыны
24. Әлеуметтік сақтандыру
25. Қағаздың бағасы
26. Баспаханаға кететін шығын
27. Газетті тарату және жеткізуге кететін шығын
28. Фотоиллюстрация мен ақпарат алуға
КІРІСТЕР
1. Газеттің данасын таратудан
2. Жарнамадан түсетін пайда
3. Бүтіндей бетті сатудан түсетін пайда
4. Баспа өндірісінен түсетін түсім
5. Коммерциялық істерден түсетін пайда
6. Банктерде сақталудағы қаржы түсетін дивидент, резервті қордан түсетін
пайда.13
Қазақ радиосындағы уақыттың талабына орай жаңадан құрылған
редакциялардың бірі – экономика және әлеумет Бас редакциясы. Құрамында он
екі адам жұмыс істейтін бұл редакция бүгінгі күні еліміздің жедел түрде
дамып келе жатқан экономикасын тыңдарман қауымға насихаттап, осы саладағы
жетістіктерді ел құлағына жеткізіп келе жатыр. Радионың көнекөз
қызметкерлерінің айтуынша, бұрын экономика саласында хабар дайындайтын
арнайы редакция болмаған. Экономикалық бағдарламар негізінен Экономика
баспалдақтары, Тәулік тынысы деген сияқты айдарлармен басқа
редакциялардың ішінен белгілі бір уақыт аралығында шығып тұрған.
Дегенмен, бүгінгі күні Экономика және әлеумет Бас редакциясында
дайындалатын хабарлар осы олқылықтардың орнын толтырды десе де болады.
Өйткені редакция ұжымы дайындайтын ірі жобалар Менің Қазақстаным және
Атамекен аспаны сынды хабарлар топтамасында ел үкіметінің іске асырып
жатқан бағдарламалары, соңғы уақыттары оң нәтижесін бере бастаған
экономикалық реформалар әуе толқынынан жүйелі түрде беріліп келеді.
Қазақ радиосының жаңа құрылымындағы жаңалықтардың бірі 2006 жылдың
мамыр айынан бастап шыға бастаған Атамекен аспаны радиофестивалі жобасы.
Аты айтып тұрғандай бұл жоба негізінен еліміздің әр аймағының тыныс-
тіршілігінен хабар беретін, ол үшін арнайы іссапарды қажет ететін ірі
құрылым. Бұл жоба бойынша Қазақ радиосы тілшілерінен құралған шағын топ әр
айдың басында республикамыздың бір облысына барып, сол өңірдің экономикалық-
әлеуметтік, рухани-мәдени және саяси өмірі жайлы танысып, әр салаға қатысты
материалдар жинап қайтады. Содан соң Қазақ радиосының әуе толқынында
аптасына 3 рет Атамекен аспаны атты хабарлар топтамасынан бір облыстың
тыныс-тіршілігі туралы жан-жақты баяндайды. Егер дүйсенбі күні эфирге
шығатын бірінші хабарда бір облыстың экономикалық дамуы сөз етілсе,
сәрсенбілік кезегінде аймақтың рухани келбеті жайы, ал жұма күні сол өңірді
мекендейтін халықтың әлеуметтік тыныс-тіршілігі сөз болады.
Ал, Атамекен аспаны радиофестивалінің біздің қорғау жұмысымызға
негіз болған саласы экономика мен әлеумет тақырыбында. Мәселен, бұл
топтаманың экономика тақырыбына қатысты ерекшелігне тоқталсақ. Хабарда сөз
етілетін облыстың экономикасының қауқары қай деңгейде, өндіретін өніміне
Халықаралық Сапа Стандарттарының енгізілуі, ауыл шаруашылық өнімдерінің
жайы мен олардың Әлемдік Сауда Ұйымына енуіне дайындығы, сондай-ақ, мүлікті
заңдастыру шарасы, үкіметтің индустриялды-инновациялық жобасының іске
асырылу деңгейі, кластер жүйесінің жай-күйі деген тақырыптарда редакция
ұжымының атсалысуымен шолу жасалады. Оған қоса, хабар барысында облыс және
аудан, ауылдардың әкімдерінің және басқа да мамандардың пікірлері синхрон
ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ, эфирлік уақыты екі сағатқа созылатын
хабарлар топтамасын дайындауда тыңдарманды жалықтырып алмау үшін ара-тұра
ән де беріліп тұрады. Әрине, ән болғанда көбінесе тек қана сол өңірге
қатысты әндер таңдалады. Бұл тұрғыда елден жеткен хабарларды әуе толқынына
дайындап, өңдеп, түпкілікті жұмыс атқаруда редакция ұжымындағы тілшілердің
еңбегі зор. Әдетте, хабарға керекті синхрон(таспа) таңдалғанда ең алдымен
сол өңірдің барлық жұмысына жауапты адам облыс әкімінің сөзі беріледі. Ал
бағдарламаның мәтінін жазуға көбінесе сол аймаққа барып, жағдайды көзбен
көріп, танысып келген тілші отырады. Төменде біз ұсынып отырған мәтін
Атамекен аспаны радиохабарының мамыр айындағы Шығыс Қазақстан облысына
іссапары туралы.
Ролик: Атамекен аспаны.
Шығыс Қазақстан облысы.
Бауыржан: Ассалаумағалейкум құрметті радиотыңдаушы!
Мәриям: Қайырлы күн ағайын! Қазақ радиосының әуе толқынында Атамекен
аспаны радиофестивалі.
Б Құрметті радиотыңдаушы Атамекен аспаны радиохабарымызға арқау
болған бұл жолғы іссапарымыз Шығыс Қазақстан облысына бағытталды. Хабардың
жүргізушілері Мәриям Әбсаттар.
М: Және менің әріптесім Бауыржан Сабырбеков. Ал Шығыс Қазақстан
облысына сапарлас болып, аймақтың әлеуметтік-экономикалық әл-ахуалымен
танысып, қажетті ақпарат жинасып қайтқан серіктеріміз, Нұртай Лаханұлы,
және Мұхтар Тұртайұлы.
Ролик – Экономика
Б: Қадырлі тыңдаушы, егер құлағдар болып отырсаңыздар. Аймақтың әлеуметтік
хал жағдайы туралы хабарды әріптестеріміз өткен жұма күні шығарған болатын.
Ал бүгінгі сөз облыстың экономикасы жайында болмақ.
М: Шығыс Қазақстан Облысы экономикасының қауқары жағынан республикамыз
бойынша санақтың басы, санаттың алды болып есептелетін жайы бар. Еуразия
құрлығының дәл кіндігінен қоныс теуіп, қарт Ертістің бойымен жүздеген
шақырымға созылып жатқан ырысты өлке Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы
құрылған. Ал, жер көлемі жағынан аумағы 283,3 мың шаршы шақырым жерді
алып, еліміздің облыс аймақтарының ішінде үшінші орынды алады. Орталығы
Өскемен қаласы Үлбі өзенінің Ертіске құяр сағасында орналасқан. Қаланың
іргесі әскери қамал ретінде 1720 жылы қаланды.
Б: Өскеменнің ар жағында, Бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар
деп заманында қазақтың сұңғыла жазушысы Жүсіпбек Аймауытұлы суреттеп
кеткендей, Ежелден көк Түрікке қоныс болған құт мекен, бауыры байлыққа толы
Алтай тауын бүгінде әлем жұртшылығының білмейтіні кем де-кем. Неге десеңіз,
мұнда полиметалл кенінің түр-түрі бар. Оған қоса мұндағы кен орындарының
рудалары кешенді болып келеді. Негізгі метелдары- қорғасын мен мырыш, мыс.
Олардан алтын, күміс, сынап, күкірт және т.б. алынады. Облыстың
кәсіпорындары сондай-ақ, сирек кездесетін металдар: титан, берилий, самарий
өндірумен шұғылданады.
М Облыста 15 ауылдық аудан, 10 қала, 5 облыстық, 5 қалалық маңызы бар
қалалар, 228 ауылдық аймақ және 857 кент бар.
Атадан қалған кенді Алтайдың бауыры бүгінде облыс аймағын мекен еткен бір
жарым миллионға жуық халықтың Отанына, үйіне, тіршілік құрған құтты
қонысына айналып отыр.
Б: Алматыдан шыққан соң алғашқы ат басын тіреген жеріміз облыстың
орталығы Өскемен қаласы болғандықтан, аймақтың экономикалық ахуалымен
танысу үшін әуелгі сауалымызды Шығыс Қазақстан Облысының әкімі Жәнібек
Сәлімұлы Кәрібжановқа қойған едік.
ТАСПА ШКО АКИМ Ж.КАРИБЖАНОВ ГОТ. 8м 37с
Ән Жорғатай
М: Облыстың экономикасы жылмы жыл серпінді дамып келеді. Сондай-ақ сыртқы
сауда айналымы да жақсы жолға қойылып отыр дейді облыстың кәсіпкерлік және
өнеркәсіп департаменті диреторының орынбасары Алма Тұрлыбаева. Құрметті
радиотыңдаушы бір ескертетін жайт орысы көп Өскеменнің кейбір мекемелерінде
қазақ тілінде жауап беретін маманның жоқтығына байланысты. Біраз сөзді
тәржімалап беруге тура келді.
Департамен предп 2мин 36с
Б: Мемлекеттік бюджетке салықтар
мен басқа да міндетті төлемдердің түсімі өткен жылмен салыстырғанда 1,7
есеге артып, жергілікті бюджетке кіріс бөлігі туралы болжам 107 пайызға
орындалды дейді облыстың экономика және бюджетті жоспарлау департаменті
директорының міндетін атқарушы Өтепов Болат.
ТАСПА Болат Утепов 1м 30с
М: Ауыл шаруашылығы саласында да біраз ілгерілеу бар. Шығыс Қазақстан
облысы өткен жылы сүт өндіруде республикада 3-орынды иеленді. Өңірдің жер
жағдайына байланысты әлі де болса бұл салада атқарылар міндеттер жайлы.
Облыстық ауылшаруашылығы департаменті бастығының орынбасары Ассуат
Насыровтың айтуынша, әрбір аудан қазір осы бағытта жан-жақты жұмыстар
атқаруда. Ауылдарда мал тұқымын асылдандырумен айналысатын қосымша
шаруашылықтар ашу және мал азықтандыратын орталықтар салу жұмыстары қызу
жүргізіліп жатыр
ТАСПА Ассуат Насыров 1мин 28с
Б: Облыстағы өсімдік шаруашылығына келсек, республика бойынша санақта
күнбағы қндірудің үлес салмағы бойынша бірінші, картоп өндіруде үшінші, ал
астық жинауда бесінші орын алады екен. Дегенмен соңғы жылдары өнімнің
барлық түрлерін өндіру деңгейі төмендеп кеткен. Бұның себебі егістік
алқаптарының кемуі және жердің тозуы, тыңайтқыштардың уақытында
себілмеуінен дейді облыс ауыл шаруашылығы департаментінің бас маманы
Қашқынбаев Ержан
ТАСПА Ержан Қашқынбаев 2м 43с
ӘН Ағажай-Алтай
М: Өткен жылы өңірдің даму тұжырымдамасы әзірленді. Осының негізінде
облыстың 2015 жылға дейінгі даму бағдарламасы бекітілді. Бұл құжаттағы іс-
шаралар бойынша өнеркәсіп өнімдерінің көлемін арттыру, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің сапасын жақсарту, шағын кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ
аймақтағы әлі де шешімін таппаған күрделі мәселелрді түбегейлі қолға алу
ісі қарастырылған. Шығыс Қазақстан облысындағы межеге қойылған басты-басты
бағдарламаларының орындалу деңгейі мен әлі де шешімін таппай отырған
мәселелер жайлы осы өңірден сайланған Қазақстан республикасы парламент
мәжілісінің депутаты Нұртай Сабилянов былай деді.
Таспа деп Сабилянов 4м 33с
Б: Облыста бір жарым мыңнан астам ірі және орта өнеркәсіп орындары жұмыс
істейді. Мұндағы ірі кәсіпорындардың іргесі өткен ғасырдың 60-70 жылдары
қаланған. Бүгінде олар еліміздегі аса іргелі кәсіпорындарға айналып отыр.
Солардың бірі 1965 жылы құрылған Өскемен титан-магний комбинаты Өскемен
ТитанМагни комбинаты АҚ-ы титан шығару тұрғысында халықаралық нарықта өз
орны бар кәсіпорын. Бұл сарабдал жоспарланған бағдарламаның арқасында ғана
жүзеге асып отыр. Бағдарлама: Қазақстанда титанның минералды-шикізаттық
базасын құруды, титан шикізатындағы эльменинтті концентратты өндіретін
орталық құруды, өнім өндіру көлемін ұлғайтып, сапасын жақсартуды, титан
құймаларының әртүрлі түрлерін шығаруды және қоршаған ортаға зиянын
тигізетін өндірушілердің бірі болып табылады.
Өз елінің экономикасын дамытуға және әлемдік экономикаға кірігуіне
қосқан үлкен үлесі үшін, бәсекеге қабілетті және жоғары сапалы өнімі үшін
кәсіпорын 1995 жылы Алтын глобус халықаралық сыйлығымен марапатталды
дейді комбинаттың бас технолыгы Станислав Чайковский.
Б Өскемендегі қазмырыш АҚ мырыш өндірісінің көлемі әлемдік мырыш
өндірісінің 5 пайызын құрайды. Қазцинк АҚ-ның өнімдері өте жоғары
сапасымен ерекшеленеді. Қорғасынды, бағалы металдарды Лондон металдар
биржасы сапа эталоны деп таныды. Кәсіпорында өндірілетін мырышты жуық арада
Лондон металдар биржасы аттестаттаудан өткізетін болады дейді кәсіпорынның
сапа менеджмент жүйесінің бас маманы Опарин Андрей Иванұлы
ТАСПА КАЗЦИНК 50СЕК
Б: Облыста өнеркәсіп өндірісі көлемінде машина жасаудың үлесі артып
келеді. Машина жасау мен металл өңдеу саласындағы жұмыспен айналысатын
бірегей кәсіпорын Өскемен арматура зауытының бүгінгі тыныс-тіршілігі
жайлы зауыттың бас инженері Александр Кимұлы былай дейді
ТАСПА Арматура басы 1м 25с
Ән Қызылжар-Семей
Джингл Қазақ радиосы
М: Ертіс – үлкен өзен. Өре басы Қытайдан келеді. Екі қабағы ызғындай ел.
Ызғындай елдің ортасындағы өнер-білімнің, сауда-кәсіптің, от арба, от
кеменің тоғысатын кіндігі, қара шаңырағы – Семей, Семей – бір губерния
елдің миы. Ақыл-ойдың табысы Семейде. Семей – бір губерния елдің жүрегі.
Семей бүлкілдесе, бір губерния ел бүлкілдейді дейді жазушы Жүсіпбек
Аймауытов Ақбілек романында.
Б: Бұл Семей – Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезовтер сынды ұлы тұлғаларымыздың
шығармашылық мектебі қалыптасқан рухани өлке. Бір кездері Алаш баласы
азаттық үшін арпалысқан заманда қазақтың оқығандарының басына пана болып,
Алаш-қала атанған да осы Семей!
М: Шығыс Қазақстан облысына барған іссапарымызда ат басын әдейі арнап,
осы Семейге бұрған едік. Қазақ тарихында өзіндік орны бар қарт Семейдің
бүгінгі күйі қалай? Бұл сұрақты біз қалаға таяуда әкім болып келген
Мейрамхат Айнабековтің алдына көлденең тартқан едік
ТАСПА СЕМЕЙ АКИМ АЙНАБЕКОВ МЕЙРАМХАТ 5 мин 25с
ӘН Қазағым-ай Тұрсынғазы Рахимов
Б: Семей қаласының экономикалық ахуалынан құлағдар болған соң,
Алматыға қайтар жолымызда өңірдің аудандарының тыныс-тіршілігімен таныса
кетуді жөн көрдік. Алғашқы ат басын тіреген өңір тарбағатай ауданы еді. Ата-
бабаларымыз барқытбел атандырған тарбағатай тауларының қойны-қоншын
жайлап отырған елдің негізгі кәсібі мал шаруашылығы. Аудан әкімі Айбек
Кәрімовтың айтуынша Бүгінде өңірдің халқы бір кездері құрып кеткен мал
басын қайта көбейтуге қам жасап жатыр.
Таспа Айбек Кәрімов 3м 43с
М: облыстың үлкен аудандардың бірі тоғыз жолдың торабына орналасқан Жарма
ауданы. Аудан әкімі Дүйсенғазы Мусин экономикалық тыныс-тіршілігі жайлы
былай дейді.
Таспа Жарма 2м 8с
Б Жарма ауданына қарасты Шар қаласының бүгінгі жайы туралы қаланың әкімі
кезекенов Мұхтар былай дейді.
Таспа шар. Қал. Аким готов 1м 35с
Ән Байғазы Шәкәрім
М Аягөз деген аядай бұлақ деседі,
Жұрттарда қалған жұмбақты кімдер шешеді?
Аякөз болып ғасырлар алға көшеді,
Ая, көз, ая – Арулар елі кешегі!
Осылайша Мұқағали ақын жырлаған Аягөз жеріне тоқтап кетуді біз өзімізге
парыз санадық. Таяуда, Облыс әкімі Ж Кәрібжанов пен қазақмыс
корпорациясы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі басқармасының төрағасы
Эдуард Огай өзара әріптестік жөніндегі мемарандумға қол қойды. Мұндай
құжаттар компания жұмыс жасайтын Аягөз, Бородулиха, Глубокое, Шемонаиха
аудандарының әкімдерімен де рәсімделді. Төрт жылға келісілген меморандум
бойынша Қазақмыс аталған төрт ауданның әлеуметтік саласын дамытуға 12
миллионнан астам қаржы бөлуді жоспарлауда. Эдуард Огайдың айтуынша,
бірқатар мәдениет үйлеріне, сауықтыру кешендеріне, Аягөздегі емханаға
жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Жер көлемі жағынан республикада үшінші орын
алатын Аягөз ауданының экономикалық әл-ахуалы жайлы аудан әкімінің
орынбасары Самархан Байжанов былай дейді:
ТАСПА АЯГОЗ АКИМ ОРЫНБ.БАЙЖАНОВ САМАРХАН1 ГОТ 2м 56с
Б Аягөз ауданының құрамына бұрынғы Шұбартау ауданына қарасты аймақ қосылып
біріктірілген болатын. Сол себепті Шұбартау ауданының орталығы Баршатастан
негізгі мекемелер Аягөзге көшірілген. Неге десеңіз, біріншіден Шұбартау
өңірінің шеткі нүктесі Аудан орталығы Аягөзден 300 шақырымдай қиянда жатыр.
Оның үстіне екі ортадағы жолдың жағдайы адам айтқысыз ауыр. Шұрқ тесік
жолда шайқалақтап келе жатқан шұбартаулықтар үшін тақ-тақ жол дегеніңіз
бүгінде тек арман ғана. Жергілікті халықтың айтуынша бұл жаққа үлкен
шенеуніктердің ат ізін салмағанына 10 жылдың жүзі болған. Осы күндері
аулдық округ аталып отырған Баршатастың жайы адам көргісіз. Қираған көше,
бұзылған үй.
М Дегенмен жоғары жақтан әлі де үміті бар тұрғындардың көңілдеріне медеу
етіп отырған бір жайт. Таяуда бұл жаққа облыс әкімі келеді деген сөз бар.
Баршатас ауылдық округінің әкімі Бақытжан Нұғыманов ауылдың бүгінгі жағдайы
туралы былай дейді.
Таспа Баршатас 1м 3с
Б Іссапарымыздың соңғы нүктесі Аягөз ауданына қарасты Нарын ауылы болды.
Орталыққа жақын орналасқандықтан болар ауылдың тұрмысы өзге ауылдарға
қарағанда анағұрлым жақсырақ көрінді. Біз ауыл әкімі Әлібек Тоқбаевты сөзге
тарттық
Таспа Нарын 2мин 23с
М Аягөзде осы ауданға қарасты Мыңбұлақ ауылының әкімі Шайкенов Айдар
жолығып, ауылындағы шешілмей жатқан басты мәселерін жеткізуді өтінді.
Таспа Мынбулак 1м 21с
Б Біз бұл хабарымызда аймақтың экономикалық ахуалын түгел жеткізе алдық
дей алмаспыз. Өйткені 300 мыңға тақау шаршы шақырымға созылған облыс жерін
мекендеген халықтың ілі де болса шешілмеген мәселері жетерлік. Дегенмен
облысқа жаңадан келген іскер басшы Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжановтың
жұмыстарының шет жағасымен танысып шыққан соң аймақтың қайта түлейтініне
сенген көңілмен қайтқанымыз рас. Әлі де болса, атадан қалған байлықтың
берекесі ел игілігіне жұмсалғай деген тілекпен хабарымызды аяқтаймыз.
таспаның соңы
Міне, қазіргі таңда қазақ радиосының эфирінен халыққа ұсынылып жатқан
әлеуметтік – экономикалық бағдарламалардың дені осындай. Әлеуметтік
мәселелер күн тәртібінен түспейтін қалың бұқараға етене жақын тақырып екені
белгілі. Ал экономикалық бағдарламалар әзірше қазақ радиожурналистикасы
тақырыптық – мазмұндық жағынан да, жанрлық – пішіндік ерекшеліктері
тұрғысынан да, тілдік – стильдік қисындары жөнінен де толық меңгерілмеген
сала. Сондықтан да, қазақ радиосының әлеуметтік – экономикалық
бағдарламалар бас редакциясының шығармашылық ұжымының әлі де көп ізденіп,
талмай еңбек етуді уақыт талабы деп түсінгендері абзал. Өйткені, тақырып
дұрыс таңдалса, жанр сауатты түрде пайдаланылса, пішін ұтымды
ойластырылса, сонымен қатар, әрі түсінікті, әрі әдеби нормаға сай тіл
қисыны қолданылса, онда экономикалық бағдарламалар өзінің мақсаттық
аудиториясының күтіп жүріп, сүйіп тыңдайтын дүниесіне айналар еді деп
ойлаймыз.
ІІ – тарау. Экономикалық-әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеудегі кәсіби
біліктілік пен шығармашылық шеберлік.
Ұшқыр ақпарат құралы болғандықтан заман талабына қарай уақытпен бірге
алға басып, жаңарып, жетіліп отыру Радиоға да тән қасиет. Бұл орайда
айтпағымыз, сонау жоспарлы жүйеден келе жатқан жалпылама, қасаң хабарлар
тарату үрдісі түбірімен қайта құрылып, уақыт тынысына сай жаңаша жұмыс
жүйесі жасалды. Сөйтіп радио толқынында жұртшылыққа жаһан жаңалықтарын
лезде жеткізетін жедел ақпараттар мен қоғамдағы өзекті мәселелерге арналған
және республика облыстырындағы халық шаруашылығының бүкіл тыныс-тіршілігін
қамтитын Атамекен аспаны, Менің Қазақстаным секілді сындарлы да,
салмақты хабарлар топтамасы ашылды. Бұл барлығы бір кісідей жұмылып
еңбектеніп жатқан үлкен ұжымдағы берекелі істің жұмысы десе де болады.
Өйткені, бұған дейін жалпы қоғамдық мәселелердің санатында болып келген бұл
бағдарламалардың өз алдына бөлек редакцияға топтасуы радио жұмысына
кәдімгідей жаңа леп әкелді. Олай дейтініміз, тәуелсіз жас мемлекетіміз
әлемдегі экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына қосылуға
және Дүниежүзілік сауда ұйымының құрамына кіруге ниеттеніп отырған бүгінгі
таңда экономикалық саясаттың ел болашағы үшін өмірлік маңызға ие
болатындығы түсінікті. Сол саясаттың мән-мағынасын халыққа түсіндіріп,
Елбасының талабы бойынша дайындалған мемлекеттердің бағдарламалардың жүзеге
асырылуы барысын көрсетуде бұл редакцияның атқаратын міндеті бөлек. Міне,
осы тұрғыдан алғанда, жағадан құрылған Экономика және әлеумет Бас
редакциясына жүктелетін міндет үлкен. Десе де тәжірибелі журналст Гүлнәз
Модабергенова басқаратын редакциядағы Мұрат Мұқаштегі, Гүлбану Алпамысқызы,
Болатбек Баянхан, Мәриям Әбсаттар, Нұрболат Жантелеев, Нұрлан Қабдайұлы,
Бауыржан Сабырбеков, Алмас Әшім сияқты жастардан құралған шағын топ осы
жауапкершілікті түсініп, ұйымшылдықпен жұмыс істеуде. Олардың ішінде
экономика саласын өте жетік меңгерген журналист Мұрат Мұқаштегінің
шығармашылық тәжірибесіне тоқталмай өту орынсыз болар еді. Өйткені ол кісі
он үш жыл Алматы ақшамы газетінің экономика бөлімінде қызмет атқарған.
Редакциядағы авторлық бағдарламалардың ішінде экономика саласына арналған
хабарлардың сүбелісі де Мұрат Мұқаштегіне тиесілі. Мәселен, ол кісінің
Қазақстан өнімі хабарын алар болсақ, бұл бағдарлама отандық
кәсіпорындардың өндіріп жатқан өнімін насихаттап, еліміздегі өндіріс
ошақтарының жай-күйі жайлы хабар береді. Тыңдаған адамға бағдарламаның
берері мол. Экономикадан өте сауатты бұл журналист хабар барысында бүгінгі
тыңдарман үшін қажетті мәліметтерді беруге тырысады. Оның ішінде отандық
өнімдеріміздің сапасы, оның Әлемдік стандарттарға сай келуі жағын көп
қозғайды. Біз осы жұмысты жазу барысында, тәжірибелі тілшінің
бағдарламаларын тыңдағанда көп дүниеге көз жеткізгендей болдық. Біздің
түйгеніміз, экономика саласы жайлы сараптама жасау үшін ең алдымен зерттеу
жүргізіп алуың керек. Әр журналист өзінің жазып отырған дүниесіне үлкен
жауапкершілікпен қарау қажет. Оның үстіне экономика саласында жазудың
өзіндік жазу ерекшелігі бар. Ол жерде әдеби тілмен көсіліп жазудың қажеті
жоқ. Мейілінше оқырманға ұғынықты, түсінікті тілмен жазуға тырысасың.
Ақпаратты қысқа әрі нанымды жеткізу радиотілшінің ең басты мақсаты болса
керек. Осы тұрғыдан алғанда Қазақ радиосының Экономика және әлеумет
редакциясының алдында үлкен міндет тұр деуге болады. Ең алдымен ол кадр
дайындау, оларды іріктеу мәселесі.
Экономика және әлеумет Бас редакциясының экономика тақырыбында
хабарлар дайындайтын жас, талапты журналистерінің бірі Нұрболат Жантеелев.
Нұрболат Жантеелев Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының экономика
тақырыбын әуе толқынынан жіберуде әбден қалыптасқан жүргізушісі. Біз осы
бітіру жұмысын жазу барысында осы редакцияның шығармашылық қызметкерлерінің
әрқайсысымен пікірлесіп, авторлардың ойын біліп отырдық. Менің
Қазақстаным хабарлар топтамасының редактор-жүргізушісі осы жобаның атқарар
жүгі туралы былай деп түйіндеді: Қазіргі таңда еліміздің алдында тұрған
басты міндеттердің бірі әлемдік сауда ұйымдарына кіру мәселесі. Сонымен
қатар елбасымыз атап өткендей бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу
және 2009 жылы еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық
ету. Ал осы міндеттерді орындау үшін біз ең біріншіден экономиканы алға
жылжыта білуіміз қажет. Осы бағыттағы үкіметіміздің атқарып жатқан
жұмыстарын халықа насихаттап таныстыру мақсатынды Менің Қазақстаным
хабарлар топтамасы құрылған болатын. Бұл жоба Қазақ радиосының әр
редакциясынының ыңғайына қарай бекітілген. Менің Қазақстаным жобасымен
біздің экономика және әлеумет Бас редакциясында еліміздің экономикалық әл-
ахуалы, үкіметіміздің жүзеге асырып жатқан экономикалық реформалары жайлы
хабарлар жасалып, эфирден беріліп отырады. Менің Қазақстаным хабарлар
топтамасының уақыты екі сағатқа созылады. Өте көлемді, үлкен жоба. Осы
уақыт аралығында біз әуе толқынынан экономикалық тақырыптардың әр қайсысына
тоқталып, оны жан-жақты ашып жеткізуге тырысамыз. Мысалы үшін біз елімізде
жүзеге асырылып жатқан индустриялық-инновациялық жобалар жайлы хабар
дайындадық. Себебі қазіргі таңда осы жобаларды іске асыру арқылы біз
өнімнің сапасын жақсарта аламыз. Осы жобаның ішіне кірген ИСО деп
аталатын халақаралық стандарт бар. Біз бұл мәселені де қозғап өттік. Оған
қоса, еліміздегі тұрғын үй бағдарламасының іске асырылу жағдайына
тоқталдық. Бұл саладағы шешімін тапапй отырған күрделі мәселелерді
көтердік. Тұрғын үй бағасының шарықтап өсіп кетуі жайлы мамандармен бірігіп
дабыл қақтық. Біз осы мәселелерді қозғау арқылы тыңдармандардың
қызығушылығын оята білдік деп ойлаймын. Өйткені хабар барысында еліміздің 9
облысынан біздің студиямызға хабарласып, сауалдарын қойып, оған студияда
отырған арнайы мамандармен пікірлесіп жатты. Сонымен қатар біз Менің
Қазақстаным топтамасында еліміздегі кластер жобасына тоқталдық. Онда
мақта кластері, туризм кластері, астық кластері тағы басқа да
кластерлік жобаларды көтердік. Арнайы маман шақырып, тыңдармандар сауалына
жауап іздеуге тырыстық.
Хабар дайындау барысында біз әртүрлі ақпара көздеріне жүгініп отырамыз.
Мысалы үшін интернет көздерінен біз әлеуметтік сауалнама жүргізу
нәтижесінде Қазақстанда тұратын халықтың тек он пайызы ғана қор нарығы
жайлы білетіні жайлы анықталған ақпаратты білген соң, осы қор нарығы туралы
хабар дайындадық. Бұл жолғы хабарымызға хабарласқан тыңдармандарымыз өте
көп болды.
- Менің Қазақстаным хабарлар топтамасы осы бір жыл уақыт ішінде
тыңдарманның экономикалық сауатын қаншалықты көтере алды деп ойлайсыз?
– Біз бұл хабарлар топтамасында Қазақстанның әлемдік сауда ұйымына кіру
мәселесінен бастап, ауыл шаруашылығы саласы, оның ішінде мақта
шаруашылығындағы негізгі міндеттердің барлығына дерлік тоқталдық деп айта
аламын. Еліміздегі күрделі мәселелерді шешуге ат салысып, қозғау салсақ
деген ниет біздің хабарымыздың негізгі өзегі болды десем артық емес.
Тыңдарманмен арада жақсы байланыс орнады. Өйткені хабарымыз әуе толқынынан
тікелей өтетіндіктен кез келген адам хабарласып өзіне керекті мәліметін
алуына мүмкіндігі бар. Екіншіден хабар барысында қай тақырыпты қозғасақ,
сол тақырыпты жетік білетін бірегей мамандарды студиямызға шақырып отырдық.
Сонымен қатар тыңдармандар өздері де тақырып ұсынатын кездер болды. Мысалы
үшін Алматы қаласындағы химия институты еліміздегі химия саласының дамымай
отырғандығы, осы саладағы проблемалар жайлы көтеруімізді сұрады. Біз
Институттың мамандарымен біріге отырып үлкен мәселе көтерген хабар
дайындадық. Дегенмен барлығын қамтыдық, әлі де болса біздің редакциямызда
әзірленетін хабарлардың жұмысын жақсарту қажет. Хабарды дайындап,
жүргізетін журналистердің экономикалық сауатын көтеру керек. Қоғамның
сұранысына орай жауап беретіндей хабарлар жасалуын ескеруіміз қажет деп
ойлаймын. Болашақта осы экономика саласына арнайы журналистерді дайындау
ісін қолға алуымыз керек сияқты.
Төменде Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының экономикалық
тақырыптарға орай дайындалған Алматы - өңірлік қаржы орталығы атты
кезекті санының мәтіні ұсынылып отыр.
Менің Қазақстаным.
Алматы қаласы – Аймақтық қаржы орталығы.
Нұрболат: Ассалаумағалейкум ардақты ағайын!
Сәуле: Қайырлы күн қадіменді тыңдарман.
Нұрболат: Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының бүгінгі сағаты
Алматы қаржы орталығы тақырыбы төңірегінде өрбитін болады.
Ролик: Экономика
Нұрболат: Алдағы уақытта тыңдайтындарыңыз:
1.Қаржы орталығы дегеніміз не?
2.Алматы қаласы қай жылдан бері бұл салаға үміткер және
осыған байланысты атқарылып жатқан іс-шаралар жөнінде не білеміз?
3.Алматы қаржы орталығын құруда елбасы бекіткен міндеттер
қандай? Осы және басқа да сізді қызықтырған мәліметтерді дайындаған
шығармашылық тобымызды таныстыра кетейін. Тақырыпқа сараптама жүргізген
журналист Мұрат Мұқаш пен тұрақты экономист-сарапшымыз Серік Мақышев.
Таспамен жұмыс істеген Бауыржан Сабырбеков. Бағдарлама жүргізушілері
Нұрболат Жантелеев.
Сәуле: Арман-қала, жыр-қала Алматы, әсем-қала, гүл-қала Алматы.
Ғажап ... Алматы туралы әңгімелей қалсаң тіліңе еріксіз үйлесімді ұйқастар
үйіріле кетеді Ия, осылайша қалай суреттесе де тіл жетпейтін ажарлы
Алматының ғасырлар шиырындағы ұзақ және 1000 жылға созылған тарихында небір
ғаламат оқиғалар болған. Қазақстанның әсем қалаларының бірі ғана емес,
экономикалық, өндірістік, қаржылық және мәдени орталығы – Алматы қаласы
күннен күнге дамып келеді. Мамандардың айтуынша егер Алматы аймақтық қаржы
орталығына айналатын болса бұл тек қалаға ғана емес мемлекеттің де дамуына
серпін беретін оқиға болмақ.
Н: Сонымен Алматы қаласы қашан аймақтық қаржы орталығына айналмақ? Оған
қаланың дайындығы қандай? Туындап отырған кедергілер бар ма? Қай шет
мемлекеттердің тәжірибесін пайдаланған біз үшін маңызды? Мәне құрметті
радиотыңдаушы біз бүгінгі Менің Қазақстаным хабарлар топтамасында осы
сұрақтарға жауап іздейтін боламыз.
С: Осы және басқа да сізді қызықтырған мәліметтерді дайындаған
шығармашылық тобымызды таныстыра кетейін. Тақырыпқа сараптама жүргізген
журналист Мұрат Мұқаш пен тұрақты экономист-сарапшымыз Серік Мақышев.
Таспамен жұмыс істеген Бауыржан Сабырбеков. Бағдарлама жүргізушілері
Нұрболат Жантелеев.
Нұрболат: және Сәуле Күмісбекқызы.
Ролик – Экономика.
С: Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығына айналдырудағы негізгі мақсат
шетел инвестициясын тарту, қор нарығын құру және сол арқылы өндірісіміздің
капиталдануына жол ашу.
Барлық елдерде зауоттың өзі сатымайды, оның акциялары шығарылады. Оны
сатып алған адамдар, сол акциясына дивиденттер алады. Қор рыногында акция
бағасы күн сайын өзгеріп отырады. Мысалы: Сони компаниясының акциясы
бүгін 10 теңге тұрса, ертең жаңа үлгідегі теледидар шығарылса, акциялар 20
теңге болып өседі. Және акцияны ұстап отырған адамның қаржысы 20 теңгеге
арта түседі. Сол адам ол акцияныт жоғары ақшаға қор рыногына сатып жібере
алады. Капиталдану деген осы.
Ролик – Жолдау № 2. (Қаржы орталығы туралы).
Н: Жақында Алматыда Қазақстан Республикасы Алматы қаласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ радиодағы әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың қисындары:
кәсіби шеберлік пен шығармашылық ізденіс тақырыбын таңдап алғандағы басты
мақсатымыз заман ағымында, уақыт аясындаең бірінші өмірлік қажеттілікке
айналып отырған экономиканың қазақ журналистикасында, соның ішінде қазақ
радио журналистикасында жаңа ғана редакция ретінде орнығып, кәсіби бағыт
ретінде өмірге енген саланың ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап, ой
қорыту. Тақырыпты осылай деп таңдауымыздың тағы бір себебі, Алаштың ардақты
ұлдарының бірі Ахмет Байтұрсынұлының идеясы негізінде 1921 жылғы 29
қыркүйекте Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің қаулысымен мемлекеттік
радио болып қалыптасқан Қазақ радиосы содан бері қазақ халқының қуанышы мен
қайғысын теңдей бөлісіп келе жатқан үлкен қара шаңырақ. Заман талаптардан
тұрады десек, бұрнағы жылдары ұлттың рухани мәселелерін әуе толқынынан әр
қилы деңгейде беріп келген Қазақ радиосы, бүгінде Қазақстанның экономикалық
даму жолын халыққа жете түсіндіру арқылы халықтық қолдауға ие болу
мақсатын ұстануда. Сонымен қатар, дамушы елдер қатарынан дамыған елдер
қатарына қарай жылжып бара жатқан мемлекетіміздегі бір тұрақтылыққа тоқтай
алмай тұрған елдің әлеуметтік жағдайын да еш бүкпесіз жария етуді өзіне
парыз санаған.
Тақырыптың өзектілігі – оның әлі ешкім қозғамаған тың дүние
екендігінде. Сол үшін де тақырып БАҚ арқылы берілетін, соның ішінде
құрылымы мемлекеттік, қолдаушысы халық болып келетін Қазақ радиосында
жарияланатын әлеуметтік-экономикалық хабарлардың асқан шеберлікпен
талдануы. Нәтижесінде, радиохабарлардың қоғамдық мәні мен табиғаты ашыла
түспек. Мәселен, адамдар арасындағы қарым-қатынаста сөйлеу мен естудің
маңызы айрықша. Осы екі қабілеттің басын біріктіріп, ақпарат тасымалына жол
салған, миллиондардың санасына бір мезгілде ықпал еткен радионың негізі де
табиғаттан, жаратылыстан, қоршаған ортадан бастау алады. 1 Себебі,
бұқаралық ақпарат құралы ретінде де радионың табиғаты осы табиғи
заңдылықтар мен қарым-қатнастарға негізделген. Ғасырға жуық уақыт аясында
радиожурналистика ғылымы дамып, өзінің негізгі ұстанымдары мен қағидаларын
қалыптастырып үлгерді. Радиоақпарат таратудың табиғатына келгенде, ғылымда
оның басты үш қасиеті бірінші айтылады және бір ауыздан мойындалады.
Радионың бірінші табиғи қасиеті – жеделдігі. Қалыптасқан БАҚ жүйесінде
бірде-бір басқа құрал мұндай жеделділікті қамтамасыз ете алмайды. Ол -
ақиқат.
Радионың екінші қасиеті – радио тыңдарман үшін аса қолайлы құрал болып
табылады. Радионы тыңдау үшін арнайы уақыт бөлу, болмаса күш жұмсау қажет
емес. Үй шаруашылығындағы тірлікпен айналысып жүріп те, жұмыс уақытында да,
тамақтанып отырып та, автокөлікте келе жатып та, сейіл құрып жүріп те
радионы еш кедергісіз тыңдай бересіз.
Радионың үшінші қасиеті – тыңдарманына психологиялық әсері, немесе
эмоциональдығы. Адамның есту қабілетіне құрылған радио тыңдарманның қиялы
мен сезіміне де өзгеше әсер етеді. Басқа БАҚ құралын еш қайталамайды. Ала
адам табиғатынан естіген жағдайларды көрініс ретінде елестететіні белгілі.
2 Демек бір мезгілде бірнеше міндетті қатар атқаратын радионың көп
фукциональдық қасиеті, бүгінгі бет ажары өте жылдам қарқынмен дамып келе
жатқан экономикасымен айшықталатын Қазақстан үшін, кеңседегі шенеуніктен
көшедегі арба сүйреушіге дейін өз елінің бет алысы мен әлеуметтік
жағдайының әлі-ақ қай деңгейге көтерілетінінен құлағдар болып отыруына
үлкен үлес қоспақ. Ал, мұның барлығы радиодағы әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалардың қисындары: кәсіби шеберлік пен шығармашылық ізденістің
жемісі.
Тақырыптың проблемасына келер болсақ, ол радиохабар таратудың үш топқа
бөліп қарастырылатын сан қырлы міндеттерінің ішіндегі екінші топқа
жатқызылатын қоғамды әлеуметтік топтастыру міндетін жазу барысында көрініс
береді. 3 Себебі, кез-келген бұқаралық ақпарат құралы, соның ішінде
радиохабар таратушылар да, әр түрлі үгіт-насихаттық ағымдар мен жарнамалық
ықпалдан тыс қала алмайды. Белгілі бір дәрежеде осындай науқандардың
жетегінде кетеді. Өйткені, белгілі бір уақыт шеңберіндегі қоғамдық-саяси
және экономикалық жағдайларды сараптап, оқиғаларға баға беруде, деректерді
екшеуде, жаңалықтар топтамасын іріктеуде, сыртқы ықпалды шектеу журналистен
өте сарабдал білгірлікті талап етеді. Көп жағдайда журналистердің өзі де
қоғамдық процестерге араласып, соған ат салысып кетеді, соның жетегінде әр
түрлі хабарларды әуе толқынына шығарады. Кей хабарлар еш өңдеусіз тікелей
эфирге тарайды, оған тосқауыл қойып, айтар ойды шектеу мүмкін де болмайды.
4 Ал біздің қоғамда керісінше бұған қарама-қарсы пікір қалыптасқан. Және
ол ақиқатты да дүние. Мұнымен айтпағымыз, бастапқыда келтіргеніміздей,
құрылымы мемлекеттік болып келетін радиоға құрық салушылар да сол
мемлекеттік басқару тетіктері екені анық. Бұл, кей жағдайларда, кейбір
ақпараттық талдауларды халықтық мүддеден мүлдем басқа арнамен ағызуға
итермелейтін факторлардың себепшісі болмақ.
Кеңестік дәуірде бір тұтас идеялық бағытпен дамыған одақтас
республикалардың экономикасы да біртұтас болатын. Сол сияқты, халықтың
әлеуметтік жағдайы да бір қалыпты. Сол себепті, кеңес кезіндегі қазақ
журналистикасында мемлекеттің экономикасы туралы айтқанда бастан аяқ
баяндамалар негізіндегі цифрларды сапыра беру – экономикалық журналистика
қалыптастыруға көп кедергі келтірді. Одан кейінгі тәуелсіздік жылдарындағы
экономикалық журналистика сол баяғы бір ізділіктен ауытқыған жоқ. Сондықтан
да бұл бітіру жұмысы экономикамыз енді-енді ғана әр тараппен дамып, ішкі,
сыртқы экономика болып жіктеліп жатқан Қазақстандағы қазақ экономикалық
журналистикасының дамуына өз үлесін қоспақ.
Негізгі бөлім
Бірінші
экономика, одан кейін саясат
(ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев)
Кез-келген елдің дамуы, өркендеуі, өсуі, оның мәдениеті мен әдебиеті,
әлеуметтік-тұрмыстық жағдайының жақсаруы ең алдымен сол елдің экономикасына
байланысты. Экономикасы қарыштаған ел – терезесі тең, керегесі кең ел.
Адамзат баласының тіршілігін былай қойғанда, қоғам дамуының өзі экономикаға
келіп тіреледі. Сондықтан бүгінде жер бетінде ғұмыр кешіп жатқан
мемлекеттер басым бағытты экономикаға негіздейді. Бұл бағытта еліміздің
атқарып жатқан жұмыстары ауқымды. Ауыз толтырып айтуға тұрарлық. Елбасы
Нұрсұлтан Назарбаевтың ел экономикасының қарқынды дамуына ерекше күш салып
жатқаны баршаға аян. Қазақстанның бүгінгі өрлеген экономикасы - әлемнің
біршама мемлекеттеріне темірқазық, үлгі болып отырғанын айтуға тиіспіз. Ел
өмірінің келешегі, бүгіні еңселі экономика деп білетін Президент биылғы
халыққа Жолдауында ел экономикасын одан әрі өркендете түсуді қадап айтты:
Бүгінде экономика мен өз мемлекеттілігіміздің берік іргетасын қамтамасыз
етіп, біз қағидаттық жаңа кезеңге сенімді қадам бастық. Мұның өзі
Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор
экономикалық, әлеуметтік, саяси және әкімшілік негізге қоюға мүмкіндік
береді. Біз мүлдем жаңа экономикалық жүйенің, демократиялық құқықтық
мемлекеттің іргетасын қалыптастырып, осы заманғы қоғамдық институттарды
нығайттық, өмір сапасы мен ұстындарын елеулі түрде өзгерттік.5
Шынын айту керек, еліміз Тәуелсіздік алған 15 жыл ішінде айтулы
жетістіктерге қол жеткізді. Бұған басты себеп – орайлы, оң жолмен
жүргізілген экономикалық реформа. Басшылықтың сәтті жүргізген экономикалық
реформалары негізінде елдің әл-ауқаты арттты. Еңсе тіктелді, жағдай
түзелді. Басымыз аман, бауырымыз бүтін. Адамзат баласы үшін ең басты
құндылық осы болса керек. Бүгінде еліміз әлемдегі озық елу елдің қатарына
қосылуға бар күш-жігерін жұмсауда. Бұл үшін алдымен ел экономикасның
қарқынды дамуы шарт. Елбасы халыққа жолдауында парасатты экономика
негіздерін дамытуды баса айтты. Әлемдік шаруашылық байланыстарына белсене
кіріскен барлық осы заманғы бақуатты мемлекеттер “парасатты экономикаға”
сүйенген болатын. Ал ондай экономика жасақтау үшін, ең алдымен, өз
қарауымыздағы адами капиталымызды дамытқанымыз жөн деді Нұрсұлтан
Назарбаев.6
Қалай айтсақ та экономиканың ел өмірінде маңызы үлкен. Экономика –
қоғамды, адамзат көшін алға сүйрейтін алып кеме. Осынау алып кемені қай ел
қалайша алып жүреді – бұл өз алдына бөлек әңгіме. Біздің айтпағымыз ел
экономикасының, жалпы экономика тақырыбының БАҚ құралдарында насихатталуы,
көрініс беруі. Оның ішінде еліміздің түкпір-түкпірінде жедел ақпаратпен,
тұщымды хабарлар тартып, жұрт көкейінде жүрген жайттарды тап басатын Қазақ
радиосының Экономика және әлеумет Бас редакцияс хақында. Сөзіміз
түсінікті болу үшін алдымен шетелдік және отандық БАҚ-тағы экономика
тақырыбының жазылу, берілу ерекшеліктеріне тоқталып өтейік.
Ақиқатын айту керек, еліміздің бұқаралық ақпарат құралдарында шетелдік
БАҚ секілді экономика тақырыбына баса назар аударылмайтыны рас. Тек
экономика тақырыбын жан-жақты саралап, талдап жұртшылыққа ұғымды ақпарат
ұсынып отырған арнайы газет-журнал, теларна жоқтың қасы. Ал шетелде қалай?
Бір ғана Ұлыбритания мемлекетінің бұқаралық ақпарат құралдарын алайық.
Айта кету керек, Ұлыбритания – экономикалық және қаржы жайындағы
ақпараттардың маңызын бірінші болып аңғарған ел. Осы елде жарық көретін
Файнэншл таймс деген газеті әлемдегі беделді басылымдардың бірі. Оның
әрбір беті нақты ақпараты бар кестемен толықты. Мысалы, көмірдің бағасынан
бастап, бағалы қағаздардың қанша тұратыны бүге-шігесіне дейін жазылады.
Рейтер ақпарат агенттігі тек экономикалық жағынан өркендеген жоқ, тіпті
американдық ірі ақпарат агенттігі ЮПИ-ді де сатып ала жаздады. Себебі
экономикалық тұрақтылық пен қаржылық ақпаратқа мойын бұру. Саяси
жаңалықтарды сату барысында ақталмай қалған шығынның орнын қаржылық ақпарат
жапты. Британияда әлі күнге дейін қаржылық жағынан мәлімет беретін пресс-
ұйымдар көбейіп келеді. Көп жылдан бері Англияда журналист болып жұмыс
істейтін Спартак Беглов Британская печать на исходе века (Москва, 1995)
атты еңбегінде тұманды альбион еліндегі Файнэншл таймс газетінің Лондон,
Париж, Нью-Иорк, Токио, Франкфургте бір уақытта әлемнің бес астанасында
таралатындығын тілге тиек еткен. Европалық бизнесмендер мен экономистердің
арасында басқа басылымдарға қарағанда ФТ-ні жаздырып алушы газет
оқырмандардың саны да 4 есеге өскен. Ресейде ФТ мен Известия газетінің
біріккен Финансовые известия деген басылым бар. Егер ФТ оқырмандарына
ақпаратты толық бере білгені үшін баурап алса, ал ағылшындық Экономист
газеті қысқа әрі нұсқалығымен жұрт көңілінен шығып отыр. Бүгінде
Экономист басылымына жазылушылардың шетелдегі оқырман саны 80 пайызға
жетті. Редакцияның құрамында Экономист интеллидженс юнит атты зерттеу
қызметі жұмыс жасайтындықтан олар газетте құпия қызмет атқарады. Рейтер
электронды брокерлік қызметке көшті. Бұл дегеніңіз телеграфты агенттік
әлемнің көптеген танктерінен 19 мың диллерлік видеоматериал алады деген
сөз. Есесіне 50 пайыздық валюталық келісімдер жасалады. Мұнда 10 мыңнан
адам жұмыс істейді. Мәскеудің өзінде агенттіктің 50 тілшісі бар. Әлемнің
150-ден астам елінде тілшілер қосыны бар. Рейтерге түсетін 70 пайыз табыс
осы экономикалық жаңалықтарды таратудың нәтижесі, ал саяси ақпараттар бар-
жоғы 10 пайызды құрайды. Яғни бір жылдың ішінде агенттік бір жарым миллион
фунт стерлинг пайда табады.7
1990 жылдардың басында Рейтер Лондондағы Висьнюс видеоқызметін
жаулап алды. Рейтер ТВ деп аталатын бұл телеарна бүгінде әлемнің 10-даған
еліне ақпараттық телесюжеттерді таратумен айналысады. Сондай-ақ Рейтер
британдық Ай-Ти коммерциялық телеарна негізінде қайта құрылды. Басты мақсат
– телеарна негізінде тәуелсіз телеақпарат агенттігін құру. Дәмсіз,
көңілсіз деп саналған қаржылық-экономикалық жаңалықтар газет-журналдың
немесе телеграфты агенттікте ғана емес, көңіл-көтерушілікке бағытталған
телеарналарда да көрсетіледі. Мир телеарнасынан шығатын Телебазар
бағдарламасы ғаламдық телемаркет нұсқасына лайықталған. Бұл супермаркет
телеара арқылы тауарды сату, оған тапсырыс беру сияқты жүйені
қалыптастырды.8
Экономикалық ақпараттың электронды пішініне В.Кулев Деловая пресса
Россий атты зерттеуінде ерекше тоқталып өтеді. Ғалымды қызықтырғаны
экономикалық ақпараттың аудиовизуальді пішінде таралуы. Тауарға ақшасын
төлеп қойған тұтынушы кез-келген уақытта оны пошта мен факс арқылы алуына
болады. 9
Ұлыбритания БАҚ-дағы экономика тақырыбы туралы сөз осымен тәмам. Енді
солтүстіктегі көршіміз Ресейдің БАҚ-ындағы экономика тақырыбына шолу жасап
өтсек. Бүгінде Ресейде де экономикалық ақпараттарға сұраныс жоғары. Мұны
Деловой мир, Экономическая жизнь, Финансовые известия, Коммерсант-
Дейли, Ин-бизнес, Содружество басылымдарының жарыққа шығуынан-ақ анық
аңғаруға болады. Айта кету керек, алыс шетелдерде бизнес-ақпарат көбінесе
газеттің бір бетіне немесе блоктарында ғана жарияланады. Іскерлік
ақпараттардың көпшілігі тұтынушыларға электронды арналар арқылы жетеді. Ал
Ресейде экономикалық ақпараттар көбінесе қоғамдық-саяси баслымдарда да
жарияланады. 10
Қазіргі таңда ИТАР-ТАСС агенттігі де іскер агенттіктердің біріне
айналып отыр. Бұл агенттік қазір ЭКО-ТАСС деген орыс-ағылшын тілдерінде
бюллетень шығарады. ИТАР-ТАСС-та сонымен қатар телевизиялық ақпарат
агенттігі де бар. Олар РТР телеарнасынан аптасына Бизнес в Россий деген
бағдарламаларын шығарады. Модемді байланыс бәсекелестердің алдын орауға
көмектеседі. Қазір Ресейде іскер басылымдардың саны 300-ге жетті. Мәскеудің
бір ауданында ғана 60 басылым жарық көреді. Ал Петербургтегі аудандардың
өзінде 10-нан асады. Бұл Ресейдегі қарқынды дамып келе жатқан саланың
біріне айналды. Сондай-ақ Приглашаем на работу, Акционер, Рынок,
аудандық басылымдардан Экономика и мы, Уфадан Деловая провинция
газеттері жарық көреді. Соған ұқсас бізде Кустанайские вести деген
басылым бар. Бұл газет 43 мың данамен басылып шығады. Қандай да бір
республикалық басылым мұндай тиражбен мақтана алмайды. Қазақстандық бұл
газет Ресейдің 5 облысына таралады. Басылым ресейлік жарнамаларды да
жариялай береді. Бұл газеттер экономикалық, қоғамдық-саяси тақырыпты
араластырып жазады. Басылымды ғылым докторы В.Харченко басқарады. Бір
қызығы, бұл газет газет жазылушы оқырманды ақшамен емес, астықпен жазылуына
мүмкіндік жасаған. Кейде тіпті қарызға жаздырып алады, кейін астық жинау
кезінде есеп айырысады.11
Бізде қалай? Еліміздің БАҚ-та экономика тақырыбы қалайша жазылады?
Мазмұны қандай, мәні қандай? Шынын айту керек, еліміздің БАҚ-та экономика
тақырыбының ақсақ құланның күйін кешіп тұрғаны рас. Экономика тақырыбында
өндіртіп жазатын журналистер де некен саяқ. Тек қана экономика тақырыбына
қалам тартатын, материалдар жариялайтын арнайы басылымдар да жоқтың
қасы.Экономика тақырыбы отандық БАҚ-та қалайша көрініс беріп жатыр? Шынын
айту керек, еліміздің бұқаралық ақпарат құралдары экономика тақырыбына
қалам тартып, қыруар қаржыға кенелтіп жатқан жоқ. Десек те экономика
тақырыбы көштен қалмай газет-журнал бетінде жарияланып, телеарналардан
көрсетіліп тұрады. Бұл ретте Хабар, Қазақстан, Рахат, 31 арна
телеарналарымен Нұр-Астана, Жас қазақ үні, Егемен Қазақстан, Жас
қазақ басылымдарын атауға болады. Осылардың ішінде Хабар телеарнасындағы
журналист Азамат Кенженің отандық экономиканы жан-жақты саралап,
халықаралық экономикалық жаңалықтарды жұртшылыққа күнделікті ұсынып
отыратын хабарлар топтамасын айрықша атауға болады. Бағдарламадан
журналистің экономика тақырыбын жетік меңгергендігі анық аңғарылады.
Біздіңше осындай тұщымды хабарлардың қазақ журналистикасындағы экономика
тақырыбының жазылуына, берілу формаларына тың серпін әкелері анық.
Қазақстан ұлттық телеарнасындағы Инвестиция иірімдері бағдарламасының
да көтерер жүгі салмақты. Бұл бағдарлама еліміз экономикасын, республикада
жүргізіліп жатқан экономикалық реформаларды жан-жақты сөз етеді.
Басылымдарға келсек, экономика тақырыбын жазуда Нұр-Астана
басылымының шоқтығы биік. Басылымда ел экономикасының келешегін, бүгінін
жіліктеп, жіктеп саралаған материалдар жиі жарық көреді. Қалалық Алматы
Ақшамы басылымы да ел экономикасының тыныс-тірішілігін назардан тыс
қалдырған емес.
Ресейде тегін газеттер де тәжірибеден өтіп жатыр. Олар көп жағдайда
жарнама-анықтамалық бағытта жарияланады. Сол жарнамадан түскен қаржы
газетттің шығуына мүмкіндік туғызып отыр, пайдасы болғандықтар газеттер
тегін беріледі.
Ал Қазақстанда осыған ұқсас Ва-банкь газеті бар. Ол 170 мың данамен
таралады. Таратушылар оны пошта жәшіктеріне салады. Сондай-ақ газеттің
жарнамалары мен радиодан қайталанады. Мәселен, 31 телеарна мен Тотем
радио-станциясында көрсетіледі. Содан кейін алматыдағы 6 телеарнаға
тарайды. Экономиканың жақсы бағытқа өзгеруі тек телебағдарламалардың
мазмұнының немесе газет бағанасының өзгеруіне ғана емес, газеттің толық
өзгеруіне әкеліп соғады. Ресейдің өзінде 1990-1993 жылдар аралығында мыңға
жуық жаңа газет пайда болды. Сондай-ақ шетелдік инвесторлармен бірлескен
баспалық өнімдер пайда болды. 1992 жылы Известия газеті американдық
бизнесмендермен бірігіп We - Мы деген ағылшын-орыс тілдерінде күнделікті
газет шығарды. Московские новости газетінің ұжымы мен атақты Нья-Иорк
таймс газеті орыс тілінде Нью-Иорк таймс атты күнделік-дайджесті
шығарды.12
Қазір әрбір редакция үшін бизнес-жоспар маңызды. С.Гуревич Газета и
рынок: как добиться успеха деп аталатын еңбегінде шығын мен жетістікке
жеткізудің жолдарына арналған 34 тармағын атап көрсеткен.
ШЫҒЫНДАР
І Бүкілредакция шығыны
1.Штаттағы қызметкерлерге төленетін жалақы.
2.Әлеуметтік сақтандыруға кететін шығын.
3.Әлеуметтік сыйақы қоры
4. Әлеуметтік даму қоры
5. Іс-сапарға кететін шығын
6 Телефон, факс, пошта шығындары
7 Өкілдік шығындар
8 Маркетинг бюджеті
9 Құрылтайшы шығыны
10 Баспаға кететін шығын
11 Жиһаз бен бөлмені жалдауға кететін шығын
12 Редакция жабдықтары мен ғимаратты сақтандыруға кететіні шығын
13 Ғимаратты ұстап тұру шығыны
14 Жыл сайын жасалатын жөндеу жұмыстары мен амортизациялық шығындар
15 Кеңсе заттарын сатып алуға кететін шығын
16 Көлік шығыны
17 Газет-журналға жазылу
18 Жан-жаққа өнім даналарын жіберу шығыны
19 Мемлекеттік бюджетке кететін шығын
20 Журқор мен әдебиқорға кететін шығын
21 Журналистердің өмірін сақтандыру
22 Штаттан тыс қызметкерлерге төленетін жалақы
ІІ Баспа мен өндірістік шығындар
23. Қаламақы
а) шығармашылық адамдарға
б) редакциядан тыс авторларға төленетін сыйақы
в) ақшаны жіберу шығыны
24. Әлеуметтік сақтандыру
25. Қағаздың бағасы
26. Баспаханаға кететін шығын
27. Газетті тарату және жеткізуге кететін шығын
28. Фотоиллюстрация мен ақпарат алуға
КІРІСТЕР
1. Газеттің данасын таратудан
2. Жарнамадан түсетін пайда
3. Бүтіндей бетті сатудан түсетін пайда
4. Баспа өндірісінен түсетін түсім
5. Коммерциялық істерден түсетін пайда
6. Банктерде сақталудағы қаржы түсетін дивидент, резервті қордан түсетін
пайда.13
Қазақ радиосындағы уақыттың талабына орай жаңадан құрылған
редакциялардың бірі – экономика және әлеумет Бас редакциясы. Құрамында он
екі адам жұмыс істейтін бұл редакция бүгінгі күні еліміздің жедел түрде
дамып келе жатқан экономикасын тыңдарман қауымға насихаттап, осы саладағы
жетістіктерді ел құлағына жеткізіп келе жатыр. Радионың көнекөз
қызметкерлерінің айтуынша, бұрын экономика саласында хабар дайындайтын
арнайы редакция болмаған. Экономикалық бағдарламар негізінен Экономика
баспалдақтары, Тәулік тынысы деген сияқты айдарлармен басқа
редакциялардың ішінен белгілі бір уақыт аралығында шығып тұрған.
Дегенмен, бүгінгі күні Экономика және әлеумет Бас редакциясында
дайындалатын хабарлар осы олқылықтардың орнын толтырды десе де болады.
Өйткені редакция ұжымы дайындайтын ірі жобалар Менің Қазақстаным және
Атамекен аспаны сынды хабарлар топтамасында ел үкіметінің іске асырып
жатқан бағдарламалары, соңғы уақыттары оң нәтижесін бере бастаған
экономикалық реформалар әуе толқынынан жүйелі түрде беріліп келеді.
Қазақ радиосының жаңа құрылымындағы жаңалықтардың бірі 2006 жылдың
мамыр айынан бастап шыға бастаған Атамекен аспаны радиофестивалі жобасы.
Аты айтып тұрғандай бұл жоба негізінен еліміздің әр аймағының тыныс-
тіршілігінен хабар беретін, ол үшін арнайы іссапарды қажет ететін ірі
құрылым. Бұл жоба бойынша Қазақ радиосы тілшілерінен құралған шағын топ әр
айдың басында республикамыздың бір облысына барып, сол өңірдің экономикалық-
әлеуметтік, рухани-мәдени және саяси өмірі жайлы танысып, әр салаға қатысты
материалдар жинап қайтады. Содан соң Қазақ радиосының әуе толқынында
аптасына 3 рет Атамекен аспаны атты хабарлар топтамасынан бір облыстың
тыныс-тіршілігі туралы жан-жақты баяндайды. Егер дүйсенбі күні эфирге
шығатын бірінші хабарда бір облыстың экономикалық дамуы сөз етілсе,
сәрсенбілік кезегінде аймақтың рухани келбеті жайы, ал жұма күні сол өңірді
мекендейтін халықтың әлеуметтік тыныс-тіршілігі сөз болады.
Ал, Атамекен аспаны радиофестивалінің біздің қорғау жұмысымызға
негіз болған саласы экономика мен әлеумет тақырыбында. Мәселен, бұл
топтаманың экономика тақырыбына қатысты ерекшелігне тоқталсақ. Хабарда сөз
етілетін облыстың экономикасының қауқары қай деңгейде, өндіретін өніміне
Халықаралық Сапа Стандарттарының енгізілуі, ауыл шаруашылық өнімдерінің
жайы мен олардың Әлемдік Сауда Ұйымына енуіне дайындығы, сондай-ақ, мүлікті
заңдастыру шарасы, үкіметтің индустриялды-инновациялық жобасының іске
асырылу деңгейі, кластер жүйесінің жай-күйі деген тақырыптарда редакция
ұжымының атсалысуымен шолу жасалады. Оған қоса, хабар барысында облыс және
аудан, ауылдардың әкімдерінің және басқа да мамандардың пікірлері синхрон
ретінде пайдаланылады. Сондай-ақ, эфирлік уақыты екі сағатқа созылатын
хабарлар топтамасын дайындауда тыңдарманды жалықтырып алмау үшін ара-тұра
ән де беріліп тұрады. Әрине, ән болғанда көбінесе тек қана сол өңірге
қатысты әндер таңдалады. Бұл тұрғыда елден жеткен хабарларды әуе толқынына
дайындап, өңдеп, түпкілікті жұмыс атқаруда редакция ұжымындағы тілшілердің
еңбегі зор. Әдетте, хабарға керекті синхрон(таспа) таңдалғанда ең алдымен
сол өңірдің барлық жұмысына жауапты адам облыс әкімінің сөзі беріледі. Ал
бағдарламаның мәтінін жазуға көбінесе сол аймаққа барып, жағдайды көзбен
көріп, танысып келген тілші отырады. Төменде біз ұсынып отырған мәтін
Атамекен аспаны радиохабарының мамыр айындағы Шығыс Қазақстан облысына
іссапары туралы.
Ролик: Атамекен аспаны.
Шығыс Қазақстан облысы.
Бауыржан: Ассалаумағалейкум құрметті радиотыңдаушы!
Мәриям: Қайырлы күн ағайын! Қазақ радиосының әуе толқынында Атамекен
аспаны радиофестивалі.
Б Құрметті радиотыңдаушы Атамекен аспаны радиохабарымызға арқау
болған бұл жолғы іссапарымыз Шығыс Қазақстан облысына бағытталды. Хабардың
жүргізушілері Мәриям Әбсаттар.
М: Және менің әріптесім Бауыржан Сабырбеков. Ал Шығыс Қазақстан
облысына сапарлас болып, аймақтың әлеуметтік-экономикалық әл-ахуалымен
танысып, қажетті ақпарат жинасып қайтқан серіктеріміз, Нұртай Лаханұлы,
және Мұхтар Тұртайұлы.
Ролик – Экономика
Б: Қадырлі тыңдаушы, егер құлағдар болып отырсаңыздар. Аймақтың әлеуметтік
хал жағдайы туралы хабарды әріптестеріміз өткен жұма күні шығарған болатын.
Ал бүгінгі сөз облыстың экономикасы жайында болмақ.
М: Шығыс Қазақстан Облысы экономикасының қауқары жағынан республикамыз
бойынша санақтың басы, санаттың алды болып есептелетін жайы бар. Еуразия
құрлығының дәл кіндігінен қоныс теуіп, қарт Ертістің бойымен жүздеген
шақырымға созылып жатқан ырысты өлке Шығыс Қазақстан облысы 1932 жылы
құрылған. Ал, жер көлемі жағынан аумағы 283,3 мың шаршы шақырым жерді
алып, еліміздің облыс аймақтарының ішінде үшінші орынды алады. Орталығы
Өскемен қаласы Үлбі өзенінің Ертіске құяр сағасында орналасқан. Қаланың
іргесі әскери қамал ретінде 1720 жылы қаланды.
Б: Өскеменнің ар жағында, Бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар
деп заманында қазақтың сұңғыла жазушысы Жүсіпбек Аймауытұлы суреттеп
кеткендей, Ежелден көк Түрікке қоныс болған құт мекен, бауыры байлыққа толы
Алтай тауын бүгінде әлем жұртшылығының білмейтіні кем де-кем. Неге десеңіз,
мұнда полиметалл кенінің түр-түрі бар. Оған қоса мұндағы кен орындарының
рудалары кешенді болып келеді. Негізгі метелдары- қорғасын мен мырыш, мыс.
Олардан алтын, күміс, сынап, күкірт және т.б. алынады. Облыстың
кәсіпорындары сондай-ақ, сирек кездесетін металдар: титан, берилий, самарий
өндірумен шұғылданады.
М Облыста 15 ауылдық аудан, 10 қала, 5 облыстық, 5 қалалық маңызы бар
қалалар, 228 ауылдық аймақ және 857 кент бар.
Атадан қалған кенді Алтайдың бауыры бүгінде облыс аймағын мекен еткен бір
жарым миллионға жуық халықтың Отанына, үйіне, тіршілік құрған құтты
қонысына айналып отыр.
Б: Алматыдан шыққан соң алғашқы ат басын тіреген жеріміз облыстың
орталығы Өскемен қаласы болғандықтан, аймақтың экономикалық ахуалымен
танысу үшін әуелгі сауалымызды Шығыс Қазақстан Облысының әкімі Жәнібек
Сәлімұлы Кәрібжановқа қойған едік.
ТАСПА ШКО АКИМ Ж.КАРИБЖАНОВ ГОТ. 8м 37с
Ән Жорғатай
М: Облыстың экономикасы жылмы жыл серпінді дамып келеді. Сондай-ақ сыртқы
сауда айналымы да жақсы жолға қойылып отыр дейді облыстың кәсіпкерлік және
өнеркәсіп департаменті диреторының орынбасары Алма Тұрлыбаева. Құрметті
радиотыңдаушы бір ескертетін жайт орысы көп Өскеменнің кейбір мекемелерінде
қазақ тілінде жауап беретін маманның жоқтығына байланысты. Біраз сөзді
тәржімалап беруге тура келді.
Департамен предп 2мин 36с
Б: Мемлекеттік бюджетке салықтар
мен басқа да міндетті төлемдердің түсімі өткен жылмен салыстырғанда 1,7
есеге артып, жергілікті бюджетке кіріс бөлігі туралы болжам 107 пайызға
орындалды дейді облыстың экономика және бюджетті жоспарлау департаменті
директорының міндетін атқарушы Өтепов Болат.
ТАСПА Болат Утепов 1м 30с
М: Ауыл шаруашылығы саласында да біраз ілгерілеу бар. Шығыс Қазақстан
облысы өткен жылы сүт өндіруде республикада 3-орынды иеленді. Өңірдің жер
жағдайына байланысты әлі де болса бұл салада атқарылар міндеттер жайлы.
Облыстық ауылшаруашылығы департаменті бастығының орынбасары Ассуат
Насыровтың айтуынша, әрбір аудан қазір осы бағытта жан-жақты жұмыстар
атқаруда. Ауылдарда мал тұқымын асылдандырумен айналысатын қосымша
шаруашылықтар ашу және мал азықтандыратын орталықтар салу жұмыстары қызу
жүргізіліп жатыр
ТАСПА Ассуат Насыров 1мин 28с
Б: Облыстағы өсімдік шаруашылығына келсек, республика бойынша санақта
күнбағы қндірудің үлес салмағы бойынша бірінші, картоп өндіруде үшінші, ал
астық жинауда бесінші орын алады екен. Дегенмен соңғы жылдары өнімнің
барлық түрлерін өндіру деңгейі төмендеп кеткен. Бұның себебі егістік
алқаптарының кемуі және жердің тозуы, тыңайтқыштардың уақытында
себілмеуінен дейді облыс ауыл шаруашылығы департаментінің бас маманы
Қашқынбаев Ержан
ТАСПА Ержан Қашқынбаев 2м 43с
ӘН Ағажай-Алтай
М: Өткен жылы өңірдің даму тұжырымдамасы әзірленді. Осының негізінде
облыстың 2015 жылға дейінгі даму бағдарламасы бекітілді. Бұл құжаттағы іс-
шаралар бойынша өнеркәсіп өнімдерінің көлемін арттыру, ауыл шаруашылығы
өнімдерінің сапасын жақсарту, шағын кәсіпкерлікті дамыту, сондай-ақ
аймақтағы әлі де шешімін таппаған күрделі мәселелрді түбегейлі қолға алу
ісі қарастырылған. Шығыс Қазақстан облысындағы межеге қойылған басты-басты
бағдарламаларының орындалу деңгейі мен әлі де шешімін таппай отырған
мәселелер жайлы осы өңірден сайланған Қазақстан республикасы парламент
мәжілісінің депутаты Нұртай Сабилянов былай деді.
Таспа деп Сабилянов 4м 33с
Б: Облыста бір жарым мыңнан астам ірі және орта өнеркәсіп орындары жұмыс
істейді. Мұндағы ірі кәсіпорындардың іргесі өткен ғасырдың 60-70 жылдары
қаланған. Бүгінде олар еліміздегі аса іргелі кәсіпорындарға айналып отыр.
Солардың бірі 1965 жылы құрылған Өскемен титан-магний комбинаты Өскемен
ТитанМагни комбинаты АҚ-ы титан шығару тұрғысында халықаралық нарықта өз
орны бар кәсіпорын. Бұл сарабдал жоспарланған бағдарламаның арқасында ғана
жүзеге асып отыр. Бағдарлама: Қазақстанда титанның минералды-шикізаттық
базасын құруды, титан шикізатындағы эльменинтті концентратты өндіретін
орталық құруды, өнім өндіру көлемін ұлғайтып, сапасын жақсартуды, титан
құймаларының әртүрлі түрлерін шығаруды және қоршаған ортаға зиянын
тигізетін өндірушілердің бірі болып табылады.
Өз елінің экономикасын дамытуға және әлемдік экономикаға кірігуіне
қосқан үлкен үлесі үшін, бәсекеге қабілетті және жоғары сапалы өнімі үшін
кәсіпорын 1995 жылы Алтын глобус халықаралық сыйлығымен марапатталды
дейді комбинаттың бас технолыгы Станислав Чайковский.
Б Өскемендегі қазмырыш АҚ мырыш өндірісінің көлемі әлемдік мырыш
өндірісінің 5 пайызын құрайды. Қазцинк АҚ-ның өнімдері өте жоғары
сапасымен ерекшеленеді. Қорғасынды, бағалы металдарды Лондон металдар
биржасы сапа эталоны деп таныды. Кәсіпорында өндірілетін мырышты жуық арада
Лондон металдар биржасы аттестаттаудан өткізетін болады дейді кәсіпорынның
сапа менеджмент жүйесінің бас маманы Опарин Андрей Иванұлы
ТАСПА КАЗЦИНК 50СЕК
Б: Облыста өнеркәсіп өндірісі көлемінде машина жасаудың үлесі артып
келеді. Машина жасау мен металл өңдеу саласындағы жұмыспен айналысатын
бірегей кәсіпорын Өскемен арматура зауытының бүгінгі тыныс-тіршілігі
жайлы зауыттың бас инженері Александр Кимұлы былай дейді
ТАСПА Арматура басы 1м 25с
Ән Қызылжар-Семей
Джингл Қазақ радиосы
М: Ертіс – үлкен өзен. Өре басы Қытайдан келеді. Екі қабағы ызғындай ел.
Ызғындай елдің ортасындағы өнер-білімнің, сауда-кәсіптің, от арба, от
кеменің тоғысатын кіндігі, қара шаңырағы – Семей, Семей – бір губерния
елдің миы. Ақыл-ойдың табысы Семейде. Семей – бір губерния елдің жүрегі.
Семей бүлкілдесе, бір губерния ел бүлкілдейді дейді жазушы Жүсіпбек
Аймауытов Ақбілек романында.
Б: Бұл Семей – Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезовтер сынды ұлы тұлғаларымыздың
шығармашылық мектебі қалыптасқан рухани өлке. Бір кездері Алаш баласы
азаттық үшін арпалысқан заманда қазақтың оқығандарының басына пана болып,
Алаш-қала атанған да осы Семей!
М: Шығыс Қазақстан облысына барған іссапарымызда ат басын әдейі арнап,
осы Семейге бұрған едік. Қазақ тарихында өзіндік орны бар қарт Семейдің
бүгінгі күйі қалай? Бұл сұрақты біз қалаға таяуда әкім болып келген
Мейрамхат Айнабековтің алдына көлденең тартқан едік
ТАСПА СЕМЕЙ АКИМ АЙНАБЕКОВ МЕЙРАМХАТ 5 мин 25с
ӘН Қазағым-ай Тұрсынғазы Рахимов
Б: Семей қаласының экономикалық ахуалынан құлағдар болған соң,
Алматыға қайтар жолымызда өңірдің аудандарының тыныс-тіршілігімен таныса
кетуді жөн көрдік. Алғашқы ат басын тіреген өңір тарбағатай ауданы еді. Ата-
бабаларымыз барқытбел атандырған тарбағатай тауларының қойны-қоншын
жайлап отырған елдің негізгі кәсібі мал шаруашылығы. Аудан әкімі Айбек
Кәрімовтың айтуынша Бүгінде өңірдің халқы бір кездері құрып кеткен мал
басын қайта көбейтуге қам жасап жатыр.
Таспа Айбек Кәрімов 3м 43с
М: облыстың үлкен аудандардың бірі тоғыз жолдың торабына орналасқан Жарма
ауданы. Аудан әкімі Дүйсенғазы Мусин экономикалық тыныс-тіршілігі жайлы
былай дейді.
Таспа Жарма 2м 8с
Б Жарма ауданына қарасты Шар қаласының бүгінгі жайы туралы қаланың әкімі
кезекенов Мұхтар былай дейді.
Таспа шар. Қал. Аким готов 1м 35с
Ән Байғазы Шәкәрім
М Аягөз деген аядай бұлақ деседі,
Жұрттарда қалған жұмбақты кімдер шешеді?
Аякөз болып ғасырлар алға көшеді,
Ая, көз, ая – Арулар елі кешегі!
Осылайша Мұқағали ақын жырлаған Аягөз жеріне тоқтап кетуді біз өзімізге
парыз санадық. Таяуда, Облыс әкімі Ж Кәрібжанов пен қазақмыс
корпорациясы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі басқармасының төрағасы
Эдуард Огай өзара әріптестік жөніндегі мемарандумға қол қойды. Мұндай
құжаттар компания жұмыс жасайтын Аягөз, Бородулиха, Глубокое, Шемонаиха
аудандарының әкімдерімен де рәсімделді. Төрт жылға келісілген меморандум
бойынша Қазақмыс аталған төрт ауданның әлеуметтік саласын дамытуға 12
миллионнан астам қаржы бөлуді жоспарлауда. Эдуард Огайдың айтуынша,
бірқатар мәдениет үйлеріне, сауықтыру кешендеріне, Аягөздегі емханаға
жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Жер көлемі жағынан республикада үшінші орын
алатын Аягөз ауданының экономикалық әл-ахуалы жайлы аудан әкімінің
орынбасары Самархан Байжанов былай дейді:
ТАСПА АЯГОЗ АКИМ ОРЫНБ.БАЙЖАНОВ САМАРХАН1 ГОТ 2м 56с
Б Аягөз ауданының құрамына бұрынғы Шұбартау ауданына қарасты аймақ қосылып
біріктірілген болатын. Сол себепті Шұбартау ауданының орталығы Баршатастан
негізгі мекемелер Аягөзге көшірілген. Неге десеңіз, біріншіден Шұбартау
өңірінің шеткі нүктесі Аудан орталығы Аягөзден 300 шақырымдай қиянда жатыр.
Оның үстіне екі ортадағы жолдың жағдайы адам айтқысыз ауыр. Шұрқ тесік
жолда шайқалақтап келе жатқан шұбартаулықтар үшін тақ-тақ жол дегеніңіз
бүгінде тек арман ғана. Жергілікті халықтың айтуынша бұл жаққа үлкен
шенеуніктердің ат ізін салмағанына 10 жылдың жүзі болған. Осы күндері
аулдық округ аталып отырған Баршатастың жайы адам көргісіз. Қираған көше,
бұзылған үй.
М Дегенмен жоғары жақтан әлі де үміті бар тұрғындардың көңілдеріне медеу
етіп отырған бір жайт. Таяуда бұл жаққа облыс әкімі келеді деген сөз бар.
Баршатас ауылдық округінің әкімі Бақытжан Нұғыманов ауылдың бүгінгі жағдайы
туралы былай дейді.
Таспа Баршатас 1м 3с
Б Іссапарымыздың соңғы нүктесі Аягөз ауданына қарасты Нарын ауылы болды.
Орталыққа жақын орналасқандықтан болар ауылдың тұрмысы өзге ауылдарға
қарағанда анағұрлым жақсырақ көрінді. Біз ауыл әкімі Әлібек Тоқбаевты сөзге
тарттық
Таспа Нарын 2мин 23с
М Аягөзде осы ауданға қарасты Мыңбұлақ ауылының әкімі Шайкенов Айдар
жолығып, ауылындағы шешілмей жатқан басты мәселерін жеткізуді өтінді.
Таспа Мынбулак 1м 21с
Б Біз бұл хабарымызда аймақтың экономикалық ахуалын түгел жеткізе алдық
дей алмаспыз. Өйткені 300 мыңға тақау шаршы шақырымға созылған облыс жерін
мекендеген халықтың ілі де болса шешілмеген мәселері жетерлік. Дегенмен
облысқа жаңадан келген іскер басшы Жәнібек Сәлімұлы Кәрібжановтың
жұмыстарының шет жағасымен танысып шыққан соң аймақтың қайта түлейтініне
сенген көңілмен қайтқанымыз рас. Әлі де болса, атадан қалған байлықтың
берекесі ел игілігіне жұмсалғай деген тілекпен хабарымызды аяқтаймыз.
таспаның соңы
Міне, қазіргі таңда қазақ радиосының эфирінен халыққа ұсынылып жатқан
әлеуметтік – экономикалық бағдарламалардың дені осындай. Әлеуметтік
мәселелер күн тәртібінен түспейтін қалың бұқараға етене жақын тақырып екені
белгілі. Ал экономикалық бағдарламалар әзірше қазақ радиожурналистикасы
тақырыптық – мазмұндық жағынан да, жанрлық – пішіндік ерекшеліктері
тұрғысынан да, тілдік – стильдік қисындары жөнінен де толық меңгерілмеген
сала. Сондықтан да, қазақ радиосының әлеуметтік – экономикалық
бағдарламалар бас редакциясының шығармашылық ұжымының әлі де көп ізденіп,
талмай еңбек етуді уақыт талабы деп түсінгендері абзал. Өйткені, тақырып
дұрыс таңдалса, жанр сауатты түрде пайдаланылса, пішін ұтымды
ойластырылса, сонымен қатар, әрі түсінікті, әрі әдеби нормаға сай тіл
қисыны қолданылса, онда экономикалық бағдарламалар өзінің мақсаттық
аудиториясының күтіп жүріп, сүйіп тыңдайтын дүниесіне айналар еді деп
ойлаймыз.
ІІ – тарау. Экономикалық-әлеуметтік бағдарламаларды әзірлеудегі кәсіби
біліктілік пен шығармашылық шеберлік.
Ұшқыр ақпарат құралы болғандықтан заман талабына қарай уақытпен бірге
алға басып, жаңарып, жетіліп отыру Радиоға да тән қасиет. Бұл орайда
айтпағымыз, сонау жоспарлы жүйеден келе жатқан жалпылама, қасаң хабарлар
тарату үрдісі түбірімен қайта құрылып, уақыт тынысына сай жаңаша жұмыс
жүйесі жасалды. Сөйтіп радио толқынында жұртшылыққа жаһан жаңалықтарын
лезде жеткізетін жедел ақпараттар мен қоғамдағы өзекті мәселелерге арналған
және республика облыстырындағы халық шаруашылығының бүкіл тыныс-тіршілігін
қамтитын Атамекен аспаны, Менің Қазақстаным секілді сындарлы да,
салмақты хабарлар топтамасы ашылды. Бұл барлығы бір кісідей жұмылып
еңбектеніп жатқан үлкен ұжымдағы берекелі істің жұмысы десе де болады.
Өйткені, бұған дейін жалпы қоғамдық мәселелердің санатында болып келген бұл
бағдарламалардың өз алдына бөлек редакцияға топтасуы радио жұмысына
кәдімгідей жаңа леп әкелді. Олай дейтініміз, тәуелсіз жас мемлекетіміз
әлемдегі экономикасы дамыған алдыңғы қатарлы 50 елдің қатарына қосылуға
және Дүниежүзілік сауда ұйымының құрамына кіруге ниеттеніп отырған бүгінгі
таңда экономикалық саясаттың ел болашағы үшін өмірлік маңызға ие
болатындығы түсінікті. Сол саясаттың мән-мағынасын халыққа түсіндіріп,
Елбасының талабы бойынша дайындалған мемлекеттердің бағдарламалардың жүзеге
асырылуы барысын көрсетуде бұл редакцияның атқаратын міндеті бөлек. Міне,
осы тұрғыдан алғанда, жағадан құрылған Экономика және әлеумет Бас
редакциясына жүктелетін міндет үлкен. Десе де тәжірибелі журналст Гүлнәз
Модабергенова басқаратын редакциядағы Мұрат Мұқаштегі, Гүлбану Алпамысқызы,
Болатбек Баянхан, Мәриям Әбсаттар, Нұрболат Жантелеев, Нұрлан Қабдайұлы,
Бауыржан Сабырбеков, Алмас Әшім сияқты жастардан құралған шағын топ осы
жауапкершілікті түсініп, ұйымшылдықпен жұмыс істеуде. Олардың ішінде
экономика саласын өте жетік меңгерген журналист Мұрат Мұқаштегінің
шығармашылық тәжірибесіне тоқталмай өту орынсыз болар еді. Өйткені ол кісі
он үш жыл Алматы ақшамы газетінің экономика бөлімінде қызмет атқарған.
Редакциядағы авторлық бағдарламалардың ішінде экономика саласына арналған
хабарлардың сүбелісі де Мұрат Мұқаштегіне тиесілі. Мәселен, ол кісінің
Қазақстан өнімі хабарын алар болсақ, бұл бағдарлама отандық
кәсіпорындардың өндіріп жатқан өнімін насихаттап, еліміздегі өндіріс
ошақтарының жай-күйі жайлы хабар береді. Тыңдаған адамға бағдарламаның
берері мол. Экономикадан өте сауатты бұл журналист хабар барысында бүгінгі
тыңдарман үшін қажетті мәліметтерді беруге тырысады. Оның ішінде отандық
өнімдеріміздің сапасы, оның Әлемдік стандарттарға сай келуі жағын көп
қозғайды. Біз осы жұмысты жазу барысында, тәжірибелі тілшінің
бағдарламаларын тыңдағанда көп дүниеге көз жеткізгендей болдық. Біздің
түйгеніміз, экономика саласы жайлы сараптама жасау үшін ең алдымен зерттеу
жүргізіп алуың керек. Әр журналист өзінің жазып отырған дүниесіне үлкен
жауапкершілікпен қарау қажет. Оның үстіне экономика саласында жазудың
өзіндік жазу ерекшелігі бар. Ол жерде әдеби тілмен көсіліп жазудың қажеті
жоқ. Мейілінше оқырманға ұғынықты, түсінікті тілмен жазуға тырысасың.
Ақпаратты қысқа әрі нанымды жеткізу радиотілшінің ең басты мақсаты болса
керек. Осы тұрғыдан алғанда Қазақ радиосының Экономика және әлеумет
редакциясының алдында үлкен міндет тұр деуге болады. Ең алдымен ол кадр
дайындау, оларды іріктеу мәселесі.
Экономика және әлеумет Бас редакциясының экономика тақырыбында
хабарлар дайындайтын жас, талапты журналистерінің бірі Нұрболат Жантеелев.
Нұрболат Жантеелев Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының экономика
тақырыбын әуе толқынынан жіберуде әбден қалыптасқан жүргізушісі. Біз осы
бітіру жұмысын жазу барысында осы редакцияның шығармашылық қызметкерлерінің
әрқайсысымен пікірлесіп, авторлардың ойын біліп отырдық. Менің
Қазақстаным хабарлар топтамасының редактор-жүргізушісі осы жобаның атқарар
жүгі туралы былай деп түйіндеді: Қазіргі таңда еліміздің алдында тұрған
басты міндеттердің бірі әлемдік сауда ұйымдарына кіру мәселесі. Сонымен
қатар елбасымыз атап өткендей бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу
және 2009 жылы еуропалық қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық
ету. Ал осы міндеттерді орындау үшін біз ең біріншіден экономиканы алға
жылжыта білуіміз қажет. Осы бағыттағы үкіметіміздің атқарып жатқан
жұмыстарын халықа насихаттап таныстыру мақсатынды Менің Қазақстаным
хабарлар топтамасы құрылған болатын. Бұл жоба Қазақ радиосының әр
редакциясынының ыңғайына қарай бекітілген. Менің Қазақстаным жобасымен
біздің экономика және әлеумет Бас редакциясында еліміздің экономикалық әл-
ахуалы, үкіметіміздің жүзеге асырып жатқан экономикалық реформалары жайлы
хабарлар жасалып, эфирден беріліп отырады. Менің Қазақстаным хабарлар
топтамасының уақыты екі сағатқа созылады. Өте көлемді, үлкен жоба. Осы
уақыт аралығында біз әуе толқынынан экономикалық тақырыптардың әр қайсысына
тоқталып, оны жан-жақты ашып жеткізуге тырысамыз. Мысалы үшін біз елімізде
жүзеге асырылып жатқан индустриялық-инновациялық жобалар жайлы хабар
дайындадық. Себебі қазіргі таңда осы жобаларды іске асыру арқылы біз
өнімнің сапасын жақсарта аламыз. Осы жобаның ішіне кірген ИСО деп
аталатын халақаралық стандарт бар. Біз бұл мәселені де қозғап өттік. Оған
қоса, еліміздегі тұрғын үй бағдарламасының іске асырылу жағдайына
тоқталдық. Бұл саладағы шешімін тапапй отырған күрделі мәселелерді
көтердік. Тұрғын үй бағасының шарықтап өсіп кетуі жайлы мамандармен бірігіп
дабыл қақтық. Біз осы мәселелерді қозғау арқылы тыңдармандардың
қызығушылығын оята білдік деп ойлаймын. Өйткені хабар барысында еліміздің 9
облысынан біздің студиямызға хабарласып, сауалдарын қойып, оған студияда
отырған арнайы мамандармен пікірлесіп жатты. Сонымен қатар біз Менің
Қазақстаным топтамасында еліміздегі кластер жобасына тоқталдық. Онда
мақта кластері, туризм кластері, астық кластері тағы басқа да
кластерлік жобаларды көтердік. Арнайы маман шақырып, тыңдармандар сауалына
жауап іздеуге тырыстық.
Хабар дайындау барысында біз әртүрлі ақпара көздеріне жүгініп отырамыз.
Мысалы үшін интернет көздерінен біз әлеуметтік сауалнама жүргізу
нәтижесінде Қазақстанда тұратын халықтың тек он пайызы ғана қор нарығы
жайлы білетіні жайлы анықталған ақпаратты білген соң, осы қор нарығы туралы
хабар дайындадық. Бұл жолғы хабарымызға хабарласқан тыңдармандарымыз өте
көп болды.
- Менің Қазақстаным хабарлар топтамасы осы бір жыл уақыт ішінде
тыңдарманның экономикалық сауатын қаншалықты көтере алды деп ойлайсыз?
– Біз бұл хабарлар топтамасында Қазақстанның әлемдік сауда ұйымына кіру
мәселесінен бастап, ауыл шаруашылығы саласы, оның ішінде мақта
шаруашылығындағы негізгі міндеттердің барлығына дерлік тоқталдық деп айта
аламын. Еліміздегі күрделі мәселелерді шешуге ат салысып, қозғау салсақ
деген ниет біздің хабарымыздың негізгі өзегі болды десем артық емес.
Тыңдарманмен арада жақсы байланыс орнады. Өйткені хабарымыз әуе толқынынан
тікелей өтетіндіктен кез келген адам хабарласып өзіне керекті мәліметін
алуына мүмкіндігі бар. Екіншіден хабар барысында қай тақырыпты қозғасақ,
сол тақырыпты жетік білетін бірегей мамандарды студиямызға шақырып отырдық.
Сонымен қатар тыңдармандар өздері де тақырып ұсынатын кездер болды. Мысалы
үшін Алматы қаласындағы химия институты еліміздегі химия саласының дамымай
отырғандығы, осы саладағы проблемалар жайлы көтеруімізді сұрады. Біз
Институттың мамандарымен біріге отырып үлкен мәселе көтерген хабар
дайындадық. Дегенмен барлығын қамтыдық, әлі де болса біздің редакциямызда
әзірленетін хабарлардың жұмысын жақсарту қажет. Хабарды дайындап,
жүргізетін журналистердің экономикалық сауатын көтеру керек. Қоғамның
сұранысына орай жауап беретіндей хабарлар жасалуын ескеруіміз қажет деп
ойлаймын. Болашақта осы экономика саласына арнайы журналистерді дайындау
ісін қолға алуымыз керек сияқты.
Төменде Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының экономикалық
тақырыптарға орай дайындалған Алматы - өңірлік қаржы орталығы атты
кезекті санының мәтіні ұсынылып отыр.
Менің Қазақстаным.
Алматы қаласы – Аймақтық қаржы орталығы.
Нұрболат: Ассалаумағалейкум ардақты ағайын!
Сәуле: Қайырлы күн қадіменді тыңдарман.
Нұрболат: Менің Қазақстаным хабарлар топтамасының бүгінгі сағаты
Алматы қаржы орталығы тақырыбы төңірегінде өрбитін болады.
Ролик: Экономика
Нұрболат: Алдағы уақытта тыңдайтындарыңыз:
1.Қаржы орталығы дегеніміз не?
2.Алматы қаласы қай жылдан бері бұл салаға үміткер және
осыған байланысты атқарылып жатқан іс-шаралар жөнінде не білеміз?
3.Алматы қаржы орталығын құруда елбасы бекіткен міндеттер
қандай? Осы және басқа да сізді қызықтырған мәліметтерді дайындаған
шығармашылық тобымызды таныстыра кетейін. Тақырыпқа сараптама жүргізген
журналист Мұрат Мұқаш пен тұрақты экономист-сарапшымыз Серік Мақышев.
Таспамен жұмыс істеген Бауыржан Сабырбеков. Бағдарлама жүргізушілері
Нұрболат Жантелеев.
Сәуле: Арман-қала, жыр-қала Алматы, әсем-қала, гүл-қала Алматы.
Ғажап ... Алматы туралы әңгімелей қалсаң тіліңе еріксіз үйлесімді ұйқастар
үйіріле кетеді Ия, осылайша қалай суреттесе де тіл жетпейтін ажарлы
Алматының ғасырлар шиырындағы ұзақ және 1000 жылға созылған тарихында небір
ғаламат оқиғалар болған. Қазақстанның әсем қалаларының бірі ғана емес,
экономикалық, өндірістік, қаржылық және мәдени орталығы – Алматы қаласы
күннен күнге дамып келеді. Мамандардың айтуынша егер Алматы аймақтық қаржы
орталығына айналатын болса бұл тек қалаға ғана емес мемлекеттің де дамуына
серпін беретін оқиға болмақ.
Н: Сонымен Алматы қаласы қашан аймақтық қаржы орталығына айналмақ? Оған
қаланың дайындығы қандай? Туындап отырған кедергілер бар ма? Қай шет
мемлекеттердің тәжірибесін пайдаланған біз үшін маңызды? Мәне құрметті
радиотыңдаушы біз бүгінгі Менің Қазақстаным хабарлар топтамасында осы
сұрақтарға жауап іздейтін боламыз.
С: Осы және басқа да сізді қызықтырған мәліметтерді дайындаған
шығармашылық тобымызды таныстыра кетейін. Тақырыпқа сараптама жүргізген
журналист Мұрат Мұқаш пен тұрақты экономист-сарапшымыз Серік Мақышев.
Таспамен жұмыс істеген Бауыржан Сабырбеков. Бағдарлама жүргізушілері
Нұрболат Жантелеев.
Нұрболат: және Сәуле Күмісбекқызы.
Ролик – Экономика.
С: Алматы қаласын аймақтық қаржы орталығына айналдырудағы негізгі мақсат
шетел инвестициясын тарту, қор нарығын құру және сол арқылы өндірісіміздің
капиталдануына жол ашу.
Барлық елдерде зауоттың өзі сатымайды, оның акциялары шығарылады. Оны
сатып алған адамдар, сол акциясына дивиденттер алады. Қор рыногында акция
бағасы күн сайын өзгеріп отырады. Мысалы: Сони компаниясының акциясы
бүгін 10 теңге тұрса, ертең жаңа үлгідегі теледидар шығарылса, акциялар 20
теңге болып өседі. Және акцияны ұстап отырған адамның қаржысы 20 теңгеге
арта түседі. Сол адам ол акцияныт жоғары ақшаға қор рыногына сатып жібере
алады. Капиталдану деген осы.
Ролик – Жолдау № 2. (Қаржы орталығы туралы).
Н: Жақында Алматыда Қазақстан Республикасы Алматы қаласының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz