Көшпелі қазақ өркениетіндегі отбасылық қатынастарды реттеу және әйел құқығының мәртебесі

Жоспар

1. Кіріспе.

2. Негізгі бөлім:
2.1. Ерлі . зайыптылардың отбасындағы арақатынастары, құқықтары мен міндеттері.
2.2. Ата . ана және балалар арасын құқықтық реттеудегі әйелдің орны және ролі.
2.3. Бала асырап алу және қамқорлық жасау мәселелері және әйелдің құқықтық мәртебесі.

3. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ.

Философия және саясаттану факультеті.

Социология кафедрасы.

Курстық жұмыс.

Тақырыбы: Көшпелі қазақ өркениетіндегі отбасылық қатынастарды реттеу
және әйел құқығының мәртебесі.

Орындаған: Кенжебаев А.А.
Тексерген: Жаназарова З. Ж.

Алматы 2007 ж.

Мазмұны:

1. Кіріспе.

2. Негізгі бөлім:
2.1. Ерлі – зайыптылардың отбасындағы арақатынастары, құқықтары мен
міндеттері.
2.2. Ата – ана және балалар арасын құқықтық реттеудегі әйелдің орны және
ролі.
2.3. Бала асырап алу және қамқорлық жасау мәселелері және әйелдің құқықтық
мәртебесі.

3. Қорытынды.

4. Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

Кіріспе

Көшпелі қазақ қоғамындағы әдет – ғұрып дәстүрін арнайы бақылап, оны
жүйелі түрде зерттеп – зерделеудің ұзаққа созылған тарихы бар. Оның бастауы
көшпелілер тарихының ежелгі дәуіріне барып тіреледі. Сол кезден бастап
сахара жұртының әдет заңдары хатқа түсіріліп, оларды іздеп, жинау,
жарияланған – зерттеу ісі бірте – бірте жолға қойылды. Дегенмен, қолда бар
деректер көшпелі қазақ әдет – ғұрып заңдарының зерттелу барысын Ресейдің
қол астына ену кезеңінен бастауға ғана мүмкіндік береді.
Сахара жұртының әдет құқығын зерттеуді осы уақыттан бастап алғанда
шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады. Олар Ресей өкіметі кезеңінде
әдет заңдарын жинап, жариялау, Кеңес дәуірінде оларды зерттеп – зерделеу
қазіргі таңда ғылыми сарапқа алу.
Ресей империясы тұсында әдет – ғұрып дәстүрін зерттеудің өз
ерекшеліктері болды. Бұл уақытта әдет заңдары көшпелі қазақ қоғамындағы
басты құқықтық жүйе болғандықтан ол жайлы деректер жинап, жүйелеу және
сарапқа салу патша органдарының ресми қызметі болды. Сондықтан бұл кезеңде
әдет құқығы нормаларын іздестіріп, жинауға, оларды дұрыс ұғынып, түсінуге
көп мән берілді. Екінші жағынан, ол нормаларды патшалы Ресей заңдарымен
салыстыра қарап зерттеуге, өкімет саясатына және жарлықтарына қарсы
келмейтіндерін қолдап, пайдалануға, ал қарсы келетіндеріне шектеу,
тосқауылдар қойып, не оларды өмірден аластату шараларын іске асыруға көңіл
бөлінді. Демек, жергілікті халықтың құқықтық нормаларын жинақтап зерттеу,
көп жағдайда ресми органдардың тапсырмасымен, бақылауымен және солар
тарапынан іске асты. Әрине бұл жайт осы уақыттағы қазақ әдет – ғұрып
құқығының жариялану және зерттеліну барысына әрі деңгейіне әсер етпей
қалған жоқ. Тіпті, жеке – дара зерттеушілердің өздерінің еңбектері де әдет
заңдары жайлы ресми органдардың бағыт – бағдарын, сарынын және бағасын
ескеріп отыруға мәжбүр болды.
Халқымыздың құқықтық болмысы 19-ғасырдың 20-жылдарынан бастап жан –
жақты зерттеле бастады. Зерттеу еңбектерінің ең алғашқыларының бірі- А.
Левшиннің 1832 жылы жарық көрген атақты монографиясы. Оның еңбегі сол
ғасырдың басындағы қазақ өмірінің шынайы шындығын жан – жақты сипаттаудың
ең жақсы үлгісі болды. Оның ішіндегі аса құндылары әйел құқына байланысты:
құдалық, қалың мал, үйлену әдет – ғұрыптары, өлікті жерлеу, ас беру
салттары мен Тәуке ханның әйгілі “ Жеті Жарғысы ” жайындағы сипаттамалары
болып есептеледі.
19 ғасырдың 60-70 жылдарында жазылған Ф. Лазаревский, Ы.Алтынсарин, В.
плотниковтың, И. Ибрагимовтың еңбектерінде де әйел құқықтары жөнінде
көптеген қызықты деректер келтірілген. Торғай облысының әскери губернаторы
генерал – лейтенант Л. баллюзек жариялаған еңбектегі қыруар деректерді
губернатордың тапсыруымен қазақ әкімдері мен билері, қазақтың оқыған
азаматтары жинаған. Бұл кітапта қазақтың өте көне әдеттері мен сол
замандағы ғұрыптардың салыстыра қатар баяндалуы да құптарлық.
Осы ғасырдың 80 жылдарында қазақтың әдеттік құқығы туралы үлкен-кішілі
үш еңбек жарық көрді.
Оның бірі – 1882 жылы шыққан И козловтың мақаласы. Тиісті деректер
негізінде жазылған П. Маковецкийдің, 1889 жылы жарық көрген Н.Гродековтің
еңбектерінен де тек құқықтық мәселелер ғана емес, сонымен бірге отбасы және
неке тарихына байланысты әдет – ғұрыптар, әйел құқы этнографиялық
деректерді көп кездестіреміз. Сондай – ақ Н. Малышев, И.Аничков, А. Диваев,
ал Кеңес өкіметі кезінде бұл мәселені көтерген Т.Күлтелеев, С.Юшков, С.Фукс
еңбектері қазақ әйелінің құқықтары туралы мәлімет берді. Ал өткен ғасырдың
70-80 жылдары қазақ әдет – ғұрып құқығының проблемаларын зерттеумен
Қазақстан Ғылым академиясы жанындағы философия және құқық институтының
бірнеше ғалымдары шұғылданды. Саяси және идеологиялық қысымшылықтарға
байланысты тоқталып қалған қазақ әдет – ғұрып заң нормаларын зерттеулер 70-
жылдары академик С. Зимановтың бастауымен өз жалғасын тапты.
Ол кісінің өз еңбектері және оның шәкірттерінің ізденістері қазақ әдет
– ғұрып құқығының әйелдің құқықтық мәртебесін зерттеуде айтарлықтай нәтиже
берді.
Көптеген зерттеушілер қазақ халқының және құқық тарихын оқып – үйренуде
шариғаттың қазақ әдет – ғұрпы қалыптасуының қайнар көзі бола отырып,
негізгі роль атқарғанын жоққа шығарады. Әдеттік қағида – ережелердің ең
басты қайнар көзі - әдетке терең үңіліп, оның қалайша пайда болғаны,
түзілісі мен мазмұнына мән бермейді. Содан келіп, әдет ежелден бері ауыздан
– ауызға, атадан – балаға ауысып келе жатқан қағида – ережелер деген жалаң
пікірден әрі бара алмайды.
Қазақ халқы қалыптасып, аренаға шыққан кезде өзіндік сипаты бар әдеттік
заңдары да қалыптасып үлкен және кіші заңкодекстерін іздестіріп, ол
құқықтық нормаларды қоғам өмірінің әр алуан тармақтары үшін лайықты түзеп,
әрі олар арқылы қоғамдық қарым – қатынастарды реттеп бір арнаға келтіруге
арналған ізденіс жұмыстары одан әрі жалғасуда. Бұл еңбектерде әйел құқының
көшпелі қоғамдағы мәртебесі туралы мәліметтер бар.

1. Ерлі – зайыптылардың отбасындағы арақатынастары, құқықтары
менміндеттері.
Қазақ ұғымында отбасы өмірдің тұтқасы, үй ішінде от жағылатын ошақтың
төңірегі, оттың маңайына тартқан жан балқытар жылуы. Отау қазақ дәстүрі
бойынша тұңғыш ер баланың үйленгеннен кейін өз алдына шаңырақ көтеріп, өз
үйінің түтінін түтеуі, жеке қазан асуы. Қазақ өмірінде баласына отау тігіп,
бөлек шығару ата-ананың борышы саналады және жүзеге асқан адамдық арманы.
Мақсаттың орындалуы жеке отаудың шаңырақ көтеріп, ошақ асуы. Соның
арқасында өмірде жаңа бір үй еңсе көтереді де, қоғамнан өзінің орнын
иемденеді. Мұны жұрт өздерінің орталарында бір үйдің қосылғаны деп, мейірлі
қуанышпен мақтаныш етеді.
Екі үш баласы бар отағасы тұңғышы бас құрғаннан кейін жағдайына қарай
енші беріп,отаулап шығарады. Балаларына енші беріп бөлек шығару әдеті
негізінен олардың үйленуіне байланысты болды. Жаңа түскен келін әдетте бір-
екі жыл ата енесімен бірге тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше өз алдына
отау болып бөлінетін де еншісін алатын. Отбасылық әрекет соған бағындырады.
Ержетіп үйленген балаларды енші беріп жеке шығарудың зор саяси-шаруашылық
маңызы болды. Бұл әсіресе, әкенің қоғамдық ықпалын көтеруге себін
тигізетін. Оның үстіне қазақ жанұясында әкенің бірнеше үйленген балалары,
оладан туған немерелерімен бірге үлкен семья қалпында тұра беру көпке
созылмайтын. Өйткені бөтен елден өз отауымен, төсек-орнымен, киім-кешек,
ыдыс-аяқ, мінер ат, сауар сауын және көлігімен түскен келіндер арасындағы
келіспеушіліктерге байланысты және ауылындағы түтүн санын көбейтіп, жаңа
қатынастарға ие болу үшін шамасы келген әрбір әке үйленген балаларын
бірінен соң бірін бөліп отыруға өзінің борышы санайтын. Ол болса,үйленген,
өз шаруашылығын өзі басқаруға жараған балаларды отау иесі ретінде жараған
балаларды отау иесі ретінде бөлу,күнделікті өмір,талабына сай қалыптасқан
қажеттілік және әр баласын жеке ауыл етуде етуі ірі байлар жұрт алдында
мақтан ететін.
Көп әйел алған қазақ байлары олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат әке өлген соң, әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әдетте бәйбіше балалары тоқал балаларына қиянат жасауға тырысатын. Мұндай
жағдайды болдырмау үшін, үй қожасы әр бір әйеліне өзі жеке-жеке шаруа бөліп
беретін де, оған әрбір әйелдің кенже балалары мұрагерлік ететін әр әйелдің
үлкен балалары өз шешесінің еншісінен үлес алып бөлек шығады. Кенже
балаларға тиісті үлес, басқа балаларға қарағанда екі есе артық болады.
Өйткені, бірі өз үлесі болса, екіншісі шақырақ үлесі, яғни үлкен үйдің
сыбағасы болып есептеледі. Қазақ дәстүрінде бәйбіше балалары мен тоқал
балалары әке мұрасына байланысты салмағы бірдей болмайды. Сондықтан
әкесінің нағыз қара шаңырағыра бәйбішеден туған кенже бала ие болу керек.
Кенже баланы бөліп шығармай, оның қолында болу дәстүрі тіпті осы кезге
дейін сақталып келеді.
Көп балалалы ата-аналар ержеткен балаларын мезгілінде үйлендіріп,
енші беріп, бөлек шығарып отырады. Әдетте кенже бала ержетіп үйленгенше,
тіпті одан кейін де шаруашылыққа қартайғанша әкенің өзі басшылық етеді. Кей
жағдайда, әсіресе, әке-шеше мүгедек болып, кенже ұлы ержетіп үйленгенше,
шаруаға үйленген үлкен ұлы қарайтындықтан, ол әкесінен бөлінбей көп уақыт
бірге тұрады. Халық дәстүрі бойынша кенже інісі үйленіп, шаруашылықты өз
қолына алғанша қартайған әке-шешесінің шаруасына үлкен бала мен келін
көмектесу керек.
Мұндай жағдайда әкенің басшылығымен бір семья болып үш ұрпақ(әке
шеше, үйленген бала әйелімен және немерелер ) бірге тұрады. Бұл семьяда
әкенің үйленбеген інілері мен кіші балалары да бірге тұруы ықтимал. Кейбір
өзгеше жағдайларда, мәселен бұрыңғы өлген әйелінен туған балаларын
үйлендіріп, енші беріп, бөлек шығаруда,онымен бірге үйленген ірілерін бірге
шығарып оларға да енші беретін. Қазақ ғұрпы бойынша мұндайларды еншілес
аға, іні дейтін. Әдетте ағасымен еншілес болған ініге қалындық айттырып,
қалың мал төлеу әке мойнында болады. Кейде қалың малды еншісіне қосып та
беруі, не өзінде қалдыруы да мүмкін. Мұның бәрі тікелей әке еркімен
семьядағы әр әр түрлі жағдайларға қарай шешілетін. Үйленген баласына енші
беріп, бөлек үлкен баласының қолына жіберудің өзі, жоғарыда айтылғандай,
екі не көп қатын алған байлардың немесе әйелі өліп, екінші әйел алған
кездегі жағдай. Өйткені алғашқы әйелден туған үлкен балаласы үйленіп бөлек
шыққанда онымен бірге туған жас інісі кей уақытта соның қолына шығады да,
оған енші бөледі. Мұндай балалар біріншіден, ағасының шаруашылығына себін
тигізсе, екіншіден, тоқалдан туған басқа да баласы бар әкеге жеңілдік
туғызады. Мұның өзі көбінесе өгей шеше және оның оның балаларымен
сыйыспайтын жағдайда істеледі.
Отау иесі атанатын жігіттің барлық іс-қимылы, жүріс-тұрысы, пайым-
парасаты үміт күткен әкенің сынағынан күнбе-күн өтіп жатады. Көңілі толса,
отаулап шығарады. Алда-жалда баласының қылығынан шалғайлық тауып, шаруаға
қырсыздығын байқаса, бөлек шығарып, жеке қазақ астыру ниетін орындауды
кешеуілдетеді. Оған күнбе-күн жол сілтеп, тәрбиелеуді жалғастырады. Бұл
болашақ отаудың іргесі берік, тұрмысы толыққанды болуының қамы.
Қазақ қай баласына болсын енші беріп, бөлек шығарарда ағайын туыстарын
жинап, малың сойып кішігірім той жасайды. Әке шама шарқына қарай отандың
еншісін атайды.Ол ешқандай дау тудырмауы керек. Қария адамдар жас отауға
береке бірлік тілеп, мал мен бастық көп болуы туралы батасын береді. Әке
шаңырағынан туыстары өз әлінше мал мен мүлік қосады, оны халық тілінде
“тамыздық”, “жылу”, “немеурін” деп атайды. Бір әдеттің бұлайша үш түрде
аталуы бертінде, көмектін аз көптігіне қарай қалыптасқан. Оның ең көбі
“жылу”. Отауға берілетін барлық меншікті малға жаңа ен салып, бата
берісетін.
Отау көтергенде ең алдымен ұлдың әкесі бір түйе береді. Мұнысы ел
көшкенде жүртта қалмасын, шаңырағын артқын дегені. Шешесі бұзаулы сиыр
береді. Бұл бала шағасына сусын болсын, ақтан қақтықпасын дегені. Осы
екеуін білсе отаудағылар көліктен де, құрт, майданда тарықпайды.
Әке үйінен бөлінетін еншісінің негізгі түрі мал, шабындық, қора
болатын. Еншіге салт мінетін ат, жүк артатын көлік, сауын сиыр, сауын бие
және қой түліктерінен бөлінетін. Әкенің бергені балаға құт саналады. Бұл
шара енші алған баланың бұдан былайғы жерге әкеге иек артуы тоқтатылады
деген әдет-ғұрыптық келісім. Отау иесі бұдан әрі өзіне берілген малға өзі
қожалық етеді. Ыстығына күйіп , суығына тонады, қиындығын иығымен көтереді
Сөйтіп, үй шаруасын өз бетімен жалғастырады.
Тағы бір ерекшелігі үлкен үйден, яғни әке отырған үйден кейінгі
беделді үй болып саналады. Сондықтан тұнғыш отаудың иесі өзінен кейінгі
інілеріне үлгі көрсетіп, қамқорлық жасайды. Әдет-ғүрып бойынша бұл да
бірінші отаудың өтеуге тиісті міндеті.
Қазақ өміріндегі бала өсіріп, тәрбиелеу ісінің мақсаты ұрпағының
қызығын көрумен бағаланады. Отауға енші бөліп беру, сол мақсаттың
орыңдалуы.
Жанұяда әке үкімі шексіз болған. Халық әдебиетінде отбасында әке сөзі
“заң” еді. Ол соғанлайық болуға тырысты. Әкесінің іс-тірлігі балаларына
үлгі болаты, ол қандай қиын қыстау кезенде де дінін сақтап, имандылық
қасиеттерге үйрететін шариғат заңдарың насихаттап отбасындағы тазалық,
ыңтымақарқылы салиқалы-салдарлы үлгілі ұрпақ өсіруге талпынды. Балалары әке
тілегін, беделін жоғары ұстайтын. Ал әке өлген соң оның орнына семья
бастығы боп қалған үлкен ағаның үкімі барлық басқа семья мүшелері үшін
заңды болған. Жеке семья болып кеткен ұлдарына әкесінің не үлкен ағасының
белгілі мөлшерде ықпалы жүретін. Шаруашылығы, яғни мал мүлкі бөлек
болғанымен, барлық балалары әкесіен ақылдасып, оның айтқанын, көпшілік
жағдайда, екі қылмайтың. Кейде, тіпті, әр түрлі жағдайларға байланысты
малсыз қалған отауларға әкесі тарапынан екінші рет бөліну сияқты жағдайлар
да кездесіп тұратын. Революцияға дейінгі қазақ қауымында қоғамдық
мәселелерге байланысты әйелдердің орны еркектерге қарағанда әлде қайда кем
саналатындығы кімге болса да аян. Ел арасындағы әр түрлі мәселелер мен
ауыл, отбасы тағдыры лөбінесе ерлер арасында, онда да ақсақалдар шешетін.
Ел арасындағы қоғамдық маңызы бар мәселелерді шешуге былай қойғанда
ерлердің өзі тел қатысқан жоқ, әр тайпаның өзіндегі белді ақсақалдарыөзара
ақылдасып, ұйғарым жасайтын болды.
Қазақтар басқа шығыс халықтарына қарағанда әйелге өте бір ілтипатқа
бөленген кеңдікпен қарағаны белгім. Сондықтан да көшпелі қазақ өркениетінде
Томирис, Зарина Домалақ ана, Нарғыз, Бопай ханым, Топшай, Зере, Айғаным,
Ақын Сара тағы басқалар даналық қасиеттерімен еліміздің намысын асқақтатқан
ақылына көркі сай жандар шыққан. Әйелге деген құрметтін бастауыда әрі
көрінеді. Л.Гумилев кезіндегі даланы мекен еткен ухуаңдар мен сәнби
жұртында әйел қатты құрметтелген: оған қол жұмсауға болмаған, қыз
сүйгенімен тұрмыс құрған және қалың малына өзі қожайын болған, әскери іс-
әрекеттен басқа жұмыстың бәрін әйел шешкен дейді. Бұл дәстүрді басқа да сол
кездерде қазақ жерін мекендеген тайпалардың, елдердің тарихынан аңғаруға
болады. Ғұн елінде әйел сонымен қатар кең тараған “бейбітшілік пен
іліктілік” келісімінде ел мен елді бітістіруші, жақындастырушы,
татуластырушылық қызметін атқарған. Жалпы, қазақ әйелдері, теңсіздікте
жүрген десек те, бұлар әртүрлі тарихи кезең перзенттері ретінде, ел
мақтанышы болып, ер жүгін көтере білгендеріне тарихтың өзі куә.
Қазақ әдет-ғұрып заң нормалары бойынша әйелдерді масқаралау, оларға
өсек таңу, кемсіту қылмыс саналады. Өйткені, әйел ана, ұрпақ жалғастырушы,
бала тәрбиелешісі. Сондықтан да әдеттік заң қағидаларында олардың құқықтары
жан жақты қорғалады. Мысалы, әйелдің күрек тісін сындырушы, емшегіне
зиянкестік жасаушылар қатаң жазаланады. Өйткені, әйелдің тісі-тігін ісінде
құралы, емшегі-нәрестенің тамағының қайнар көзі. Кейбір зерттеушілер анаға
деген ықыласты теріс аударып, олардың халі құлдардан да жаман болған,
куәлікке қатыстырылмаған, ерінен қалған сарқытпен ғана күнелткен,-деп
заңсыз күйе жағуға тырысады. Әрине бұл барды көрмеушілік. Көптеген
зерттеушілер Орта Азияның басқа отырықшы халықтармен салыстырғанда,
қоғамдық өмірде қазақ әйелдерін салыстырмалы дербестілігі және еркіндігі
атап өтеді. Ері жоқта кез-келген қазақ әйелдеріқонақ күтіп оның қонақасын,
сый-сияпатын өздері жасай берген. Екі әйел бір еркектің барлық құқықтарына
ие болған. Кезінде мұндай қылықтарға әйелдер үшін еркектермен бірдей айып
салынған,-деген Л. Ф. Баллюзактің дерегінің жөні бар. Ал, Н. Гродеков
”әйелдер әлсіз, нәзік болғандықтан, өз намысын арашалай алмайды,”-дейді.
Сол себепті билер еркектерге қарағанда әйелдерге қарсы қылмыс жасаушыларға
айыпты көбірек салатынын жазады. Қалай десек те, қазақ халқы басқа туыстас
түркі халықтарына қарағанда әйелдердің елдің анасына балаған, қадір-қасиет
тұтқан, ұстамды, тұрақты, ақылды болуын талап етіп, барынша нркіндік беріп
ерлермен тең құқықта ұстағанын біз әдет-ғұрып заң нормаларының кез-келген
тармақтарынан көре аламыз. Тіпті, өлең-жырлар, қиссаларда әйел образын,
әсіресе қазақ әйелдерін жағымсыз кейіпкер ретінде көрсетпейді. Алпамыс,
Қобыланды, Ер Тарғын, Қамбар т.б. жырларда қазақ әйелдері ерлермен терезесі
теңдес, кейде олардан асып түседі. Қазақ әйелдері мұндай құқықтарға
өздерінің аналық мейірімімен, мінез-құлқымен, жүректілігімен ие болғаны
даусыз. Отбасында ана орны мәртебелі болған. Оған: “Жаман еркекті жақсы
әйел есіктегі басын төрге сүйретеді”, “Әкесі өлсе жарты жетім, анасы өлсе
толық жетім” тағы басқа мақал-мәтелдер куә болады.
Революцияға дейінгі әдебиеттердің көпшілігінде қазақ әйелдерінің
қоғамдық қатынастарда правосыздығын орыды баяндаумен бірге, олардың
семьядағы орнын, Орта Азия халықтары әйелдерімен салыстырғанда әлдеқайда
еріктілігін негізінен дұрыс көрсетеді. Мысалы, Х. Сүлейменовтың “Уголовное
закодательство в Казахстане в период интервенции и гражданской войны “ атты
идссертациясынан біз мыманы оқимыз: “как местные суды жестоко карали
узбечек, которые осмеливались открыть свое лицо или же одевать европейское
платье. Следует указать на присуждение женщины за появление на улице с
открытым лицом к к тюремному заключению, иногда на несколько месяцев. Такое
же наказание назначалось за ношение сортянками русского платья. “
Байқап қарасақ, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердіұлы,
Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, Б.Сырттанов, Ғ.Қарашев сияқты қазақ зиялылары
өркениетті ел болудың негізгі нышандары қатарына әйел бостандығын қойды.
Соның бірі Барлыбек Сырттанов әйел бостандығының нағыз жыршысы ретінде
танылады. Әйел құқы мен бостандығын еркектің құқымен теңеу республика
құрудың негізгі қазақ қоғамына ауадай қажет екені ақиқат. Осының айғағы-
оның қаламынан туған “Қазақ елінің уставы.” Осы “Уставтың” 12-бабында:
“Қазақ елінде ер адам мен әйел тең. Қазақи ерекшеліктер әйелдерді
қорламайды, әйел келісімімен іске асады”-деп көрсетіледі. Барлыбек
Сырттанов ғасырлар бойы қазақ қоғамында қалыптасқан әмеңгерлік, көп әйел
алушылық сияқты әдеттік-құқық нормаларын бірден бірден жоққа шығармайды.
Жаңа заманда ата салты әлеуметтік практикада сапалық өзгеріске ұшырап,
аталмыш институттардың бәрі тек қана әйелдің келісімімен іс жүзіне асырылуы
тиіс. Тек солай болған жағдайда ғана әйелдің бостандық құқы шектелінбейді.
Б. Сырттановтың мұндай реформаторлық пікірлері 19-ғасырдың соңы 20-ғасырдың
басында қазақ қоғамында Билер съезінде қабылданған Ереже нормаларынан да
анық байқалған еді. Яғни, эволюциялық даму барысында заман талабына сай
келмейтін әділеттік-құқық нормалардың біршамасы жеке адамның өз пікірін
ескеруі, келісім арқылы іске асырылуы қазақ этносына, оның құқықтық
санасына сіңе бастағаны қазақ қайраткерлерінің бостандықты көксеген қимыл-
әрекеттерінің тікелей нәтижесі деп тануға болады.
Революцияға дейінгі қазақтың көшпелі және жартылай көшпелілікке сай үй
шаруашылығының көпшілігі – ақ әйел еңбегіне байланысты болды.
Үй-ішінің тағдырына әр қазақ әйелі белсене қатысып отырды. Үй-ішінің
көптеген тіршілігі әйел әрекеті мен еңбегіне байланысты жүрді. Сондықтан
олар үй-іші мәселесінде өзін еркін ұстайтын да, өз бетімен жұмыстарын
атқарып, ерлерінің нағыз көмекшісі болатын. Қазақ отбасында әйелдің үй
ішіндегі еркіндігі ол отбасының атына нұқсан келтірмей, қайта намысын
қорғайтын болса, ел аузына ілініп, өзгеге үлгі ретінде айтылып, үлкен мадақ
пен сыйға бөленетін.
Тамақ дайындау, киім тігу, жүн сабап, киіз басу, жіп иіріп, алаша,
кілем тоқу, әр түрлі үй бұйымдарын тігу, мал сауу, кір жуып, үй жинау, көші-
қонның кезінде тең буып, оны шешу, үй жығып, оны тігу, жас балалар мен
қартайған ата-енесіне қарау, отбасы әулетіне моральдық-психологиялық
қолайлы ахуал қалыптастыру, тағы басқа үй-ішінің уақ-түйек шаруасы түгелдей
әйелдер мойнында болды. Үй шаруасына жалшылар ұстайтын ірі байлардың
әйелдері мұндай шаруалар істемейтін. Олар, тек басшылық етіп, жеңіл-желпі
киім тігіп, бала бағудан басқаға араласпайтын. Ал, орта шаруалар мен
кедейлердің әйелдерінің жұмысы тіпті көп болатын. Олар өз шаруасына қоса
бай туысының үй шаруасына да көмектесетін. Қысқы күні үйде тұрған малға
қарау да көбінесе әйелдер мен бала-шағаның міндетіне жататын.
Революцияға дейін қазақ отбасындағы әйелдердің құқығы ерлермен тең
болмады. Олар рұқсат етілмеген қылықтармен айналыспайтын. Оны мынадан
көруге болады. Төңкеріске дейін Қазақстанда отбасында, тұрмыста, қоғамда
әйелді басыбайлы ету үстем тап өкілдері бай-феодалдардың мүддесін көксейтін
шариғат заңдарының нормалары бойынша жүрді. Қазақ әйелдерінің құқықсыздық
жағдайын патша үкіметі де заңды етті. Сол кезде шығыс әйелдерінің қоғамда
алатын орны жөнінде мақал-мәтелдерден анық көруге болады: “ Әйелдің күніне
үш рет соқ, егер күшің жетпесе, әйелің отырған жерді күніне үш рет ұр.
Алтын басты әйелден, бақыр басты ереке артық.”
Бұл мақал-мәтелдер әйелдің орнын отбасында қалай көрсетсе, қоғамда
солай бейнелейді.
Енді әйелдің мүліктік қатынасқа құқы туралы сот процесіндегі әйел құқы
туралы мәселені қарастырып көрейік.
Қазақ әйелі бүкіл қоғамдық-саяси өмірдің салаларында құқысыз болған.
Заң бойынша шығыс әйелі ерінің қамқорлығында болды. Әйел ешқашан өз мүлкін
пайдалана алмады. Әдетпен шариғат семья басының мүддесін көздеп, әйелді
мүліктік қатынас құқынан айыырып, оны құқысыз және іс-әрекетке қабілетсіз
етті.
Әйелдердің келісімі олардың иелерінсіз жарамсыз болды. Сонымен шариғат
бойынша, “ әйел өз күйеуінің тапсырмаларымен еркін орындап, бүкіл үйінің
мүлікткерінің түгелдігін қорғауға міндетті. Ерінің келісімінсіз әйел
ешқандай мәміле жасай алмайды.”
Әйелі мен бөлек шықпаған балаларында мүлік болмайды. Егер әйел
күйеуімен бірігіп тұрса мүлікті бірігіп пайдалана алады, алайда өз бетімен
мүлікке өктемдік жүргізе алмайды. Күйеуі үйде жоқта мүлікті басқарады,
мысалы, күйеу – досының талабы бойынша, егер ол сенімді болса, дүние-мүлкін
ұстай тұруға немесе сыйға береді. Оралған күйеуі келіспейтінін айтуы
мүмкін. Ол жоқта әйелі сатқан зат қайтарылады, егер күйеуі қарсы болса,
Имам Ағзам қағидасында: иесі соңынан ризалығын білдірсе, онда жасалған
келісім заңды болады деп санайды.
Қазақ қоғамында, көп әйелі бар отбасында бәйбішенің орны тоқалға
қарағанда салмақты болды. Бәйбішенің үйі ерінің үйімен бір. Оны ері де,
басқалары да сыйлауға тиіс. Қалған әйелдері тоқал, нақсүйер деген аттарға
ие болды. Солай бола тұрса да, олар да ерінің сүйікті жары болатын.
Бәйьішенің үйіне тоқал тек шақырумен кіретін және бәйбішенің рұқсатымен
отыратын. Тоқал үйдің төріне рұқсат еткенше, шықпайтын, тек жартысына
дейін бара алады. Еншісі бөлек тоқал, үлкен үй төріне өле-өлгенше шықпай
кетуі мүмкін, бұл олардың үлкен үйге көрсеткен құрметі. Көп әйел болған
жағдайда үй шаруасы тоқал мойнында еді, ал бәйбіше тек басшылық жасайды.
Тоқал үйі бәйбіше үйінен 2-3 үй кейін тігіледі. Егер бәйбіше шайпау,
қызғаншақ болған жағдайда, тоқал үйі 15-шақырымдай ілгері тігіледі. Ерін
тоқалына жібермейтін болса ел-жұртқа естіртіп айқай шығаратын айлалы күндес
бәйбішелер де болды.
Тоқалға қарағанда бәйбіше қазақ қоғамында ертеден-ақ көп құқыққа ие
болып, тіпті ерлермен бара-бар, тең жағдайға дейін жеткен. Ал, тоқал сол
үйдің күңі дәрежесіне дейін жеткені жасырын емес. Оған мысал ретінде Бөкей
ордасын зерттеген А.Харузин: “Егер қазақ бөкейліктің бірнеше әйелі болса,
онда біріншісі үлкені болып саналып “бәйбіше” деп аталады, оған тек күйеуі
ғана әмір ете алады, бәйбіше жұмысты басқа әйелдеріне бөліп береді, олар
кіші деп есептеліп, “тоқал” деп аталады деп тұжырымдайды.
Рулық қатынас күш алғанда тоқалдыққа жас қыздар алу шаруашылықты
жүргізер денсаулығы мықты қарулы күңнің керектігінен шыққан. Қазақ
тәжірибесінде көп әйел алғандардың әр әйелі көбінесе өз еншісімен бөлек
тұрғанымен, өзге әйелдердің бәріне бәйбіше үстемдік жүргізетін. Бәйбішені
күйеу тіпті сүймеген күннің өзінде өзге әйелдеріне қарағанда ерекше праволы
болған. Егер іс насырға айналғандай жағдай болса, бәйбіше балаларымен
төркініне кетіп қалуға дейін ерікті болатын. Тоқалдарда мұндай ерік
болмайтын. Бәйбіше мен тоқалдың отбасындағы теңсіздігі туралы бұрын-соңды
жарық көрген әдеби мұралар осы айтылғандарды растайды. Бір еркек алған әйел
екі-үш әйелдің біреуі бәйбіше аталады да, оның отбасындағы ықпалы,
үстемдігі, әлеуметтікорны басқа тоқал саналатын әйелдерден жоғары тұрды.
Некенің осы құрылымы қазақ арасында ұзақ өмір сүрді.
Негізінен бәйбішелер отбасындағы ішкі-сыртқы істерге араласып, бала-
шаға, келін-кепшік тәрбиесі сияқты жауапты жұмыстарды атқаратындықтан
күйеудің көңіл-күйіне, қас-қабағына қарауға жас тоқал әперген. Ал мұндай
құрметке отбасына, бала-шағасына беделі бар еркек қана ие болған. Бұл өзін
сыйлап сенімінен шыққан ақылды күйеуге деген бәйбішенің сый-сияпаты
іспеттес. Бәйбіше болса тоқалдыққа жүрісі жеңіл, есік көрген әйелден гөрі,
текті жердің беті ашылмаған қызын таңдаған. Тіпті тәуір жердің қызына құда
түскенде атам қазақ тігерге тұяқ қалмаса да қызды малға жығып алған. Онысы
тоқалдан тарайтын ұрпақтың, тектің бұзылмауына назар салғаны. Содай бола
тұра да қай заманда да тоқал мен бәйбіше арасындағы күңдестік бітпейтін.
“Бәйбіше құдайдың бұйрығы, тоқал түлкінің құйрығы” деп сол уақыттың өзіде
тегін айтылмаса керек.
Төңкеріске дейінгі көптеген әдебиеттерде қазақ әйелді сыйламайды, ұрып-
соғып, күңдікте ұстайды деген жаңсақ, бір-жақты айтылған пікірлер бар.
Әрине, мұндай жағдай бүкіл халыққа тән қасиетдеу қисынға келмейді. Оған
дәлел ретінде С.Г. Рыбаков: “Әйелдеріне ерлері тарапынан қаталдықты мен
кездестірмедім, соған қарағандамұндай жағдай тым сирек кездесетін” десе
жиырмасыншы ғасырдың басында патриархалды-феодалдық қалдықтың Қазақстанның
өзге өңіріне қарағанда әлде-қайда молырақ сақталған Маңғыстау қазақтарының
өзінде ерлі-зайыптылардың арсындағы қатынастар солайымен қожа мен күңнің
арасындағы қатынасқа мүлдем ұқсамайтындығын, көбінесе бірін-бірі құрмет
тұтып, сыйлауға негізделгенін, қазақ әйелдері өздерін әрдайым еркін
ұстайтындығын қазақ дәстүрін молынан зерттеген неміс ғалымы Р.Каруц те атап
өткен.
Революцияға дейінгі қазақ әйелдерінің негізгі теңсіздігі олардың өз
еркінен тыс малға сатылатындығында. әйелі өлген немесе тоқал алғысы келген
байлар малға жығып кедейдің жас қызын айттырудың өзі көптен кездесетіндігі
қазақ әйелдерінің жағдайын толық дәлелдейді. Осы дәстүрге байланысты 15-16
жасар қыршын қыздар 50-60 жастағы шалдарға екіншіне үшінші тоқалдыққа
барса, 30-40 жасқа келген жесір әйелді бөтен елге жібермеу үшін 12-13 жасар
жас балаларына қосып, оған сол үйдің бүкіл шаруасын істетумен бірге, бала
күйеуін тәрбиелейтін.Бала күйеу ержетіп әжетке жараған кезде женге алған
әйелі қартайып кемпір болатын да, ол жас тоқал алатын.19ғасырдың екінші
жартысынан бастап Ресей саясатының әсерімен мұндай қорлыққа көнгісі
келмейтін қыздар мен жесірлер саны артты.
1917. жылғы 21-26шілдеде Орынборда Бүкілқазақ тық съезі өтті. Осы
шілдедегі Бүкілқазақ съезінде көтерілген бір мәселеге
тоқталып өткен жөн, өйткені оның біздің проблемамызға тікелей
қатысы бар және қазіргі қазақ қоғамы үшін тарихи жағынан ғана
емес, әлеуметтік жағынан да маңызды. Бұл әйелдер мәселесі, ол
бойынша тарихи қаулы қабылданды.
1. Әйелдердің саяси құқықтары еркектермен тең болуға тиіс.
2. Күйеуге шығу құқығы әйелдердің өздеріне байланысты.
3. Қалың мал жойылсын.
4. 16 жасқа толмаған қыздарға құда түсуге тыйым салынсын.
5. Жесір әсте де туыстық байланыс, өз еркімен күйеуге шығуға тиіс.

6. Екі әйел алуға бірінші әйелдің келісімімен рұқсат етіледі. Бұны
біз Шілдедегі Бүкілқазақ съезінің шешімін А.Байтұрсынов,
Ә.Бөкейханов, Ж.Ақпаев әйелдер мәселесі жөнінде, қазақтардың
неке отбасы құқықтары жөнінде революцияға дейін-ақ айтқан
идеяларының толық көрініс тапқанын айту үшін келтіріп отырмыз.
Алашорданың құқықтық идеяларының прогресшіл болғаны соншалық,
олар кеңес өкіметінің заңдарында іске асырып қана қойған жоқ,
олар қазіргі уақытта да маңызды болып отыр.
Осының бір көрінісі ретінде Қазақ АКСР кеңестерінің құрылтай съезі 1920
жылғы 10 қазанда неке және отбасы құқығы саласында мынандай шараларды дереу
жүзеге асыруға кірісу қажет деп тапты: қазақ әйелдерін күңдіктен босату
және көп әйел алушылыққа қарсы күресу мақсатында некеге тұру кезінде оларға
толық еркіндік берілсін, неке олардың ерікті, екі жақты келісіміне
негізделуге тиіс. Неке бөгде адамдардың қандай да болсын қысым жасауынан
немесе зорлығынан қорғалу, олардың туыстары тарапынан жасалатын материалдық
сипаттағы пікірлердің немесе мүдделерден еркін болуға тиіс; некеге тұру
үшін:еркектерге-18жас, әйелдерге 16 жасқа толу қажет; өзінің түрткі болатын
мақсаты жөнінен айыпталуға тұратын және қалыңдық ата-анасының баюына әкеп
соғатын нәрсе ретінде, көп әйел алушылық факторларының бірі ретінде “қалың
мал” төлеу сот арқылы қорғау құқығынан айырылады. “Жесір” өзі жөнінде өз
қалауы бойынша билік етуге құқылы. Ол жаңа күйеуі қайтыс болған күйеуінің
руынан болмаса да, екінші рет күйеуге тие алады.
Ал, қазақтың ғұлама ойшылы Шоқан Уәлихановтың құқықтық идеяларында әйел
құқы қоғамда ерекше орын алады. Орысша оқып, Европа мәдениетін бойына
сіңірген Ш.Уәлиханов қазақтың некелік-әдептік құқына сол болмыс дәрежесімен
қарайды. Оның ойынша атастыру, қалың мал әмеңгерлік көп әйел алушылық
ескінің сарқыншақтары ретінде танылады, цивилизациялық дамуға жат
құбылыстар. Мысалы, ол атастыру институты арқылы неке қиюды және қалың мал
беруді өте зиянды әлеуметтік көрініс ретінде бағалайды. Кәмелеттік жасқа
толмай қызды ұзату оның ойынша құдай заң алдында да кешірмейтін күнә,
ұлттық болашағының тамырына балта шабумен пара-пар бағалануы тиіс деп
ұғады. Бұл мағынадағы ойларын ол былайша білдіреді: “...қазақтардың тұрпайы
әдет-ғұрпы, өздерінің қыздары күйеуге тым жас кезінде, көбінесе олардың
келісімінсіз беретіндігінен болмаса керек. Қазақтар кейде өздерінің
балаларын...жеке басының ықтиярынсыз некеге түсуге мәжбүр етпеуіне... қатаң
бақылау қоюын тапсыру қажет.
Неке қиюдың құқықтық негізі тек қана бір-бірінің махаббаты және
келісімі арқылы болуы шарт және қызды келісім арқылы малға сау нағыз
сорақылық екенін Ш.Уәлиханов айрықша атап кетеді.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы әйелдердің ролі туралы қазіргі кезге дейін
қалай дақпырт пікірлер етек жайған. Ең жиі кездесетін жағдай Қазақстан
жерін мекен еткен тайпалардың әйелге деген көзқарасы дөрекі, мәдениетсіз
болды деген қауесет. Мысалы, антикалық тарихшы Аммиан Марцелианиға
телінетін мынадай жолдар сақталған: “Олар мәңгілік қашқындардай өмірін
өткізетін киіз үймен көшіп-қонып жүреді; сонда бейшара әйелдер жұпына
киімдерін тігеді, еркектерімен жақындасады, бала туады, нәрестелерін ер
жеткенше емізеді. Олардың бірі де өздерінің қайда дүниеге келгендіктері
жайында жауап бере алмайды: бүгін мына жерде отырса, ол жерден жырақта
туылған, ал тіпті шалғайда есейіп ер жетпекші”. Тіпті ерте заманның өзінде
жерімізді жүріп өткен атақты саяхатшы Плано Карпинидің өзі тым үстірт
пайымдайды: “Женщин каждый имеет столько сколько может содержать, иной сто,
иной пятдесять, иной десять, иной больше, иной меньше и они могут
сочетаться браком со всеми вообще родственниками, за исключением матери,
дочери и сестры от той же матери. На сестрах только по отци, а так же женах
отца после смерти его они могут жениться. А на жене брата другой брат,
меньший после смерти первого или иной младший из родства обязан даже
жениться. Всех остальных женщин они берут без всякого различия и покупают
их у родителей очень дорого. По смерти мужей жены нелегко вступают во
второй брак, разве только кто пожелает взять в жены мачеху”.
Осындай дақпырт пікірлердің тізбегін ұзақ келтіруге болады. Ал қазақтың
және оның арғы тектерінің мәдениетін, олардың мифәфсаналарын, аңыз
эпостарын, орта ғасырлық қолжазба мұраларымен бейнелеу өнерін зерттеу
Евразиялық түрік номадалары мен олардың ұрпақтарында әйелге деген жоғары
құрмет бұл отбасы қатынастарының басты ерекшеліктерінің бірі болғандығын
көрсетеді. Тіпті “әйел” деген сөздің өзі “ел” терминімен қосылып кеткен,
“Ана тілі” мен “Жер Ана” ұғымдарында үлкен бір сыр жатыр. Осетин ғалымы
А.Медоевтың атап өткеніндей: “Ежелгі көшпенділер петроглифтерінде әйел
бейнесі айрықша орын алады,бұл оның әлеуметтік мәртебесінің биік
болғандығын дәлелдейді ”.
Белгілі Ислам тарихын зерттеуші Массэның өзі Құранда әйел қауымына
деген құрмет жоқ дейді.Әрине, мұсылмандық Шығыспен тайталаста қалыптасқан
Батыс қоғамы үшін өз қарсыластарын әйелдерді силамайтын фанатиктер
бейнесінде суреттеу тарихи қажеттіліктен туды. Алайда бұл пікір біздің
республикамызда бой көтеріп келеді.Біздің ойымызша, бұл Батыстық
пайымдаулар Ислам туралы христиандық пікірлерді қабылдаудан туған.Христиан
дінінің өзі әйелді кемсітуге бағытталғаны жөнінде талай дәлелдемелерді
келтіруге болады.Батыс адамы шын мәнінде әйел туралы Исламдық қағидаларды
түсінбейді,өйткені бүкіл Батыс мәдениеті әйелді ляззат алудың объектісі деп
түсініп келген.
Христиандық мәдениет құл иеленуші Рим империасының аймағында
қалыптасқан және қожайын-құл оппозициясын жыныстық қатынастарға да
ауыстырған.
Христиан апосталдарының сүйікті әңгімелерінің бірі-алғашқы туа біткен
күнәні айыптау.Және бұл жағдайда басты салмақ әйелге қарай
ығыстырылады.Ислам бойынша,алғашқы күнәға әйелмен еркек бірдей
жауапты.Апостол Павел некесіздік пен тақуалықты некеден жоғары қойған.
“Үйленбеген адам құдай туралы ойлайды, ал үйленген еркек әйеліне жағуды
армандайды”-дейді ол. Әрине, жаңа заманнан бастап батыстық мәдениет әйел
туралы осындай пікірлерден арылуға ұмтылады. Ислам діні мен әйел мәселесіне
арналған кейбір еңбектерде пайғамбарлардың ананы сыйлау туралы Хадистері
әйелді тек ананы көріп, оның жеке өзіндік басын құрметтеуден туды деген
жорамал айтылады.
Осы мәселенің басын ашып алу үшін Мұсылман теологтарына да тоқталып
өтейік. Мәселе күрделі болғандықтан оның мынадай қырларын айқындайық:
1.Әйелдің исламдағы орны.
2.Отбасылық қатынастардың сипаты.
3.Әйел құқықтары және күйеуінің міндеттері.
4.Полигамия, айырылысу.
Алдымен, Исламда әйел қаымының алатын орнына тоқталып өтейік. Бірінші
көтерілетін мәселе-әйел құқығы жайында. Шариғат бойынша құқықтың төрт түрі
бар:
1.Алла хақы
2.Тұлға құқықтары
3.Басқа адамдардың құқықтары
4.Құдай пенделерінің құқықтары
Әйел құқықтары екінші және үшінші баптарда қарастырылады.
Әйелдің ислам мәдениетіндегі алатын орны туралы Канададағы Ислам
орталығының директоры Хаммулда Абдаллати мынадай қағидалар келтіреді:
1.Адамзат үшін еркек пен әйел тең құқықты жаратылған.
2.Батыстағы мұсылмандар әйелді адамдық келбетті толық қамтыған жан деп
есептемейді деген пікір жаңсақтық, Ислам бойынша, еркек пен әйелдің адамдық
табиғаты бірдей.
3.Білім алуға әйел мен еркектің тең құқығы бар. 14 ғасыр бұрын Мұхаммед
білімге ұмтылу әйелдің де парызы деп жариялады.
4.Еркек сияқты әйелдің де сөз бостандығына құқығы бар. Оны әйел деп дұрыс
айтқан пікірлерін ескермеуге болмайды.
5.Кез-келген отбасылық қатынастардың деңгейі ондағы әйелдің алатын орны мен
анықталады деген қағиданы басшылыққа алған кейбір атеистер мен батысшылар
мұсылмандық өркениетте әйел тек күң болып қалды дейді. Бұл білмегендіктен
туады және кейбір мұсылман елдерінде саяси ахуал мен байланысты шын
мәнісінде Құран мен ислам ғұламаларына назар аударсақ әйелдер қоғамының
өмірге араласқа, олардың жеке меншікке құқығы бар: “Ерлердің әйелдердегі
хактары сияқты, әйелдердің де ерлерде белгілі хактары бар... әке-шеше және
жақындардың қалдырған нәрселерінің әйелдерге де үлес бар”.
Қазақтың дәстүрлі қоғамынлағы отбасылық-құқықтық қатынасытарды
анықтаудағы тағы бір ислам дінімен қатысты мәселе-көп әйел алу және пәрәнжа
кигізу. Ашық қоғамға негізделген Батыста бұл исламдық ерекшеліктер әйелді
қорлаудың формалары деп жарияланады.
Тікелей алғанда мәселенің мәдени және әдептік жақтарына көбірек көңіл
бөлейік. Себебі Батыстағы көптеген адамдар мұсылман еркегін нәпсіқұмар,
көптеген әйелдері мен ашыналары бар адам леп есептейді. Шынында,
полигамиялық қатынастағы адамдардың саны, әрине, өте аз.
Жалпы төрт әйел алуға рұқсат беру дәстүрлі исламдық әдебиетте былай
түсіндіріледі:
1.Көп әйел алу салты мұсылман діні қалыптасқанға дейінгі араб номадаларына
тән еді, сондықтан Мұхаммед дәстүрді сақтап, оның теріс жпқтарын шектегісі
келді.
2.Көп әйел алған еркек барлық әйелдерді тең құқылы және экономикалық
жеткілікті жағдайда ұстап тұруға міндетті. Бұл жайында Ислам, көп некелікке
қиын шарттар, яғни әйелдердің тең құқықты болуын талап етеді. Құранда бұл
жайында былай делінген: “ Қаншалық тырыссаңдар да әйелдердің арасына әсте
әділдік істей алмайсыңдар. Ендеше, мүлдеауып кетіп, өзгесін жіпсіз
байлағандай етіп қоймаңдар”. Ал Исламда еркектің төрт әйел алуға деген
хақысы- міндет емес- рұқсат. Оның үстіне, осылайша әйел заты масқара мен
абыройсыздықтан, жоқшылық пен құлдықтан құтылатын болған. Бұл әркімнің
қолынан келе беретін іс емес. Құраннан бір үзінді келтірейік: “ Егер
үйленгенде жетім әйелдер жайында әділетсіздік істеуден қорықсаңдар,
өздеріңе жаққан басқа әйелдерден екі, үш және төртке дейін үйленіңіздер.
Сонда егер тең ұстай алмаудан қорықсаңыздар, онда біреу алыңдар немесе
қолдарыңдағы күң де болады”.
Жалпы алғанда, жоғарыда келтірілген қағидалар ислам мәдениеті отбасылық
қатынастарды қоғамның табиғи және басты тірегі деп қарастырылғанын
аңғарамыз. Бұл исламдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.