Қазақтың ұлттық ойындарын оқу-тәрбие процесінде қолдану әдістемесі

Жоспар

Кіріспе

І.Негізгі бөлім
Бастауыш мектептің оқыту процесінде ұлттық ойынды қолданудың теориялық негіздері.
1.1 Бастауыш сыныптағы оқыту әрекетінің ерекшелігі
1.2 Ойынның теориясының қалыптасуы және оқу.тәрбие процесіндегі орны

ІІ.Қазақтың ұлттық ойындарын оқу.тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын оқу процесінде қолданудың тәжірибелік әдістемесі..
2.2 Қазақ мектептерінде ұлттық ойындарды оқу процесінде қолдану жағдайы
2.3 Ұлттық ойындарды оқу процесінде қолданудың тиімділігінің эксперименттегі нәтижесі

Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

Кіріспе

І.Негізгі бөлім
Бастауыш мектептің оқыту процесінде ұлттық ойынды қолданудың теориялық
негіздері.

1.1 Бастауыш сыныптағы оқыту әрекетінің ерекшелігі

ІІ.Қазақтың ұлттық ойындарын оқу-тәрбие процесінде қолдану әдістемесі

2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын оқу процесінде қолданудың тәжірибелік
әдістемесі..

2.2 Қазақ мектептерінде ұлттық ойындарды оқу процесінде қолдану жағдайы

2.3 Ұлттық ойындарды оқу процесінде қолданудың тиімділігінің
эксперименттегі нәтижесі

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің дүниежүзілік білім кеңістігіне енуі білім
беру саласына жаңа талаптар қояды. Бұл талаптарды жүзеге асыруда нарықтық
экономика талаптарына өз мүмкіндіктерін үйлесімді ете алатын, мәдени-
әлеуметтік жағдайларға бейімделу қабілеті бар болашақ ұрпақтың қажеттігі
белгілі. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке
тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз
білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру деп белгіленген . Сол сатылардың
бірі мектепке дейінгі ұйым және ондағы педагогиклық процесті, баланың
жетекші әрекеті ойынды дұрыс бағытта ұйымдастыру арқылы жүзеге аспақ.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келе,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскесін жұмыста да көп жағын сондай
болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады.
Ойынның негізгі ерекшелігі балалардың қоршаған өмірде - адамдардың
өмірін, қимылын, іс-әрекеттерін, олардың бала қимылдарынан туған жағдайдағы
қарым-қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме теңіз де, метро
станциясы да, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Ойын қызметінің тағы бір ерекшелігі - оның өз әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады. Ойын процесінде
сөйлеу қарым-қатынасы үлкен роль атақарады. Сөйлесе жүріп баллар
пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын анықтайды. Ойында
сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар арасында өзара
түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері мен
құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына көмектеседі.

Зерттеу мақсаты: Кіші мектеп жасындағы балалардың ойын әрекетінің теориясын
және қазіргі балалар өміріндегі орнын зерттеу
Зерттеу объектісі: Кіші мектеп жасындағы балалардың ойын әрекеті
Зерттеу пәні: кіші мектеп жасындағы балалардың ойын әрекетін
ұйымдастыру процесі
Зерттеудің көздері. Қазақстан Республикасы мемлекеттік құжаттары; көрнекті
философтардың, психологтардың, педагогтардың жеке тұлғаның дамуындағы
ойынның рөлі туралы еңбектер

1 Бастауыш мектептің оқыту процесінде ұлттық ойынды қолданудың теориялық
негіздері
1.1 Бастауыш сыныптағы оқыту әрекетінің ерекшелігі

Бастауыш сыныпта білім беру, тәрбиелеу мәселелері, ең алдымен педагогика
ғылымдарының заңдлықтарына бағыталады. Дидактика гректің дидактос деген
сөзінен қалыптасқан, мазмұны – үйрету, білдіру ұғымдарына жақын. Сондықтан
дидактика баланың оқу-танымдық әрекетін қалыптастыру ақыл-ойын тәрбиелеу,
білім берудің теориялық жолдарының амал-тәсілдерін қарастырады.
Дидактиканың білдіру, үйрету, оқыту, тәрбиелеузаңдылықтарының негізінде
әрбір жеке пәндердің әдістемесі жасалады. Бастауыш сыныптағы дүниетану,
математика сабақтарының оқытылу тәсілдерінің негізінде осы пәндердің
әдістемесі жасалады. Дидактикалық заңдылықтардың негіздері психологиялық
негіздермен ұштастырылады. Бұл екеуін жеке бөліп қарастыруға болмайды.
Бастауыш сыныптардағы ғылым негіздерінің оқытылу, олардың теориялық
негіздерін білдіру, меңгерудің заңдылықтары баланың психологиялық ақыл-ой
қаблеттерімен бірлікте қарастырылады. Баланың дүниетанымын дамыту ойлауға
баулу, берілген білімді саналы қабылдауға баулудың амал-тәсілдерінің негізі
сабақ барысында қалыптастырылады.
Баланың ақыл-ойы дүниетаным қаблеті білім алумен, оқумен, іскерлігімен
көрінеді. Бастауыш сыныптарда берілетін білім мазмұны белгілі бір пәннің
бағдарламалық негіздерімен шектелмеуі керек. Оқыту процесінде теориялық
және практикалық мәселелер оқу бағдарламалары мен тақырыптың жоспарда
көрсетілген тақырыптар бойынша бірізділікпен бөлінеді. Жүйелілік және
бірізділік ұстанымы бастауыш сынып оқушыларының оқу-танымдық әрекетін
дамыта оқыту процесінде оқушыларды үнемі өз бетімен жұмыс істеуге,
күнделікті сабаққа жауапкершілікпен қарауға үйретеді.
Педагогикада оқушылардың танымдық іс-әрекеті мен өз бетінше жұмыс
істеу қаблеті — оқытудың дамытушы өзегі екендігі айталады. Бастауыш сынып
оқушыларының ойлауы нақты болып келеді, бұл оның өмір тәжірибесінің
аздығына байланысты. Ал, балалардың өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге
үйретуде ойындардың маңызы зор. Білім негізі бастауыштан басталады десек,
бастауыш сынып оқушыларының білімді, саналы, болып қалыптасуында ойындардың
маңызы ерекше. Дидактикалық ойындар балалардың ақыл-ой белсенділігін
арттырып, танымдық, әрекеттерін қалыптастыра алады. Бастауыш мектептердегі
оқу әрекетінде ойын жетекші орын алады. Кез келген ғылым үшін ерте ме, кеш
пе оның өзін-өзі біртұтас дүние ретінде танитын, өзінің әдістерін
ойластыратын және фактілер мен құбылыстар арқылы өзі қолданатын
түсініктерге назар аударатын сәті келеді, – деп Л.С. Выгодский әр кездәң
даму жолдарының өзіндік ерекше, жаңа ғылыми қадамына назар салуды көздеген.
Білімді жобалап, ягни, алдын-ала анықтап, мүмкін болатын бір бағытын
кабілеттерді дамытуға саналы бағыттылуға ұмтылдыру, өмірлік іс-
әрекеттерді өз бетінше және керкейту – оныц субъектісі болуын қамтамасыз
ету.
Бала туралы айтқанда біз жас ерекшклік шектерін және оның өміріне,
денсаулығына және даму мүмкіндіктерне қатер туғызбайтын жеке
формаларын ескеріп отыруымыз керек. Қиын – мәдени-табиғи ескерілмеген бірде-
бір айта алмаймыз. Біздің көз алдымызда бастауыш сынып оқушыларыньщ оқу
үрдіснде өзбетіншілік шектері туралы көріністер шұғыл өзгеріп кетті.
Бастауыш мектеп бағдарламасында жазылған дербес үйрену деп және үйрену
ептілін тәрбиелеу талабы бүгінгі күні ешкімді таң қалдырмайды. Сонымен
бірге үйрену епттілігінің болмауы, өз оқу іс-әрекетінің субъектісі бола
алмау ересектің әділ наразылғын: бастауыш мектептерді бітіруде бұндай
ептіліктерді меңгермеген бала орта мектеп жасында оқуды қояды, негативизм
және невротизмнің жасөспірімділік қиындықтарын тудырады, ал кәмелеттік
аттестат алғанда өзінің терең толмағандығын, өзгермелі әлемде езінің өмір
сүруге дайын еместігн байқайды. Бастауыш мектеп бағдарламасында оқушының
рефлексивті даму мүмкіндіктері туралы сабақ бұдан бірнеше жылдар бұрынғы
бағдарламамен мүлдем сай келмейді ол кезде бұл сұрақ валюнтаристі болып
көрінетін. Себебі, мұндай сұрақтың қойылуына бала туралы барлық
педагогикалык білімдер қайшы болды. Калыпты бастауыш сынып оқытушысы ғылыми
ұғымдарды қалыптастыруға да, қайтымды интеллектуалды операцияларды
орындауға да кабілетті емес, әдеттегі эмпирик болып керінеді.
Бұл болжамды негінен ала отырып, бастауыш мектеп психологиясымен
айналысатын ғалымдар қалыптастырушы эксперимент жағдайын пайдалана отырып
жасаған еңбектері мынаны көрсетті: бастауыш мектеп окушыларының дамыған оқу
іс-әрекетін жүйелі орындауы оларды теоретикалык санамен ойлау негіздерінің
дамуына көп ретте әсер етеді. Соңғы жылдары біздщ еліміздеде бастауыш
мектеп психологиясына деген қызығушылықтар қатарын көруге болады. Көптеген
жаттығулар мен ойындар, мақалалар, монографиялар жарық, керуде. Көптеген
оқытушылар мен психологтар оқу үрдісінде танымдық; процестердің дамуына
ғана көңіл бөлу жеткіліксіз деген шешімге келді, сонымен қатар арнайы
жаттығу, тренингтер, ойын сабақтарын ұйымдастыру арқылы оқушылардың ойлау
процестерін, киялдау, есте сақтау сияқты танымның тәсілдерін жетілдіре түсу
керектігіне көп көңіл бөлінген.
Осы жұмыс процесінде кейбір жаңа бағыт бойынша тәжірибелер жинақталып,
көбіне жеке сұрақтар арқылы ойын сабағын ұйымдастыру осындай тренингтің
тиімділігін анықтайды. Танымдылықты көрсетуге бағытталған жұмыстарды ойын
формасында жүргізген дұрыс. Қарапайым өмірден жеңіл материалдарды
пайдаланып, балаларды мәселен шешуге, түрлі есептің шешу жолдарын
қарастыруға болатын сәтсіздіктердің себептерн мойындауға, өзінің шешімін
басқалардың жұмысымен салыстыру арқылы үйретуге болады.
Кейіннен балаларға күрделендіріп, оқу материалы түрінде беріледі.
I. Сабақты ұйымдастырудың бастапқы принциптері.
1. Бұл оқушының кәдімгі сабақтарда екі жақты қиындытарға
кездесетіндігімен ерекшелінеді: бір жағынан, оларга оқылатын
материалдың өзі күрделі болып келеді (яғни, әдеттегідей таныс
емес), екінші жағынан, оған өзінің түсінігіне кұрылған материалды
игерудің әдіс-тәсілдері де қиындық туғызады. Нәтижесінде оны
игеру тәсілдері жеткіліксіз болғандықтан материал толық
игерілмейді, ал ол өз кезегінде ары қарай бұл әдіс-тәсілдерді еш
жерде пайдалана алмаған сон, оқылатын материал жеткіліксіз бола
береді. Осылайша, көптеген оқушылардың ерекше төмен үлгерімінің
бастамасы болып тұйық орта пайда болады, бала осы тұйық ортадан
өз бетінше шыға алмайды.
2. Тапсырманы орындаудағы әр түрлі бағыттардың өзара
алмасуы және әрбір оқушының танымдық процестерінің,
диапазонын кеңейту. Әдетте бала өзіне таныс, кенеттен пайда
болатын интеллектуалды әдістер жиынтығы қолданады, ол әдістер
жиынтығы бір жақты, тиімді емес, шектеулі, кейде қарапайым да
болуы мүмкін.
3. Балалардың интеллектуалдық ашылуы жене сабактың
жалпы эмоционалдық жағымды ортасын қалыптастыру. Бала үшін
оқуда кездесетіп қиындықтар – кебінесе мектедегі, сабақтағы
ситуациялар стрессогендік факторлар болып келетін толық интеллектуалдық
кедергілердің қатарымен жалғастырылады және бұл жағдайда шығармашылық
белсенділігінің іске асырылуы мүмкін емес болады.
Сондықтан тренинг жағдайы балаға сабақ жайын аз мөлшерде еске түсіру
керек. Басқа ортада езін еркін ұстап, өз құрбыларымен қатты күліп сейлесуге
мүмкіндік беру қажет. Жетекші оларды әр уакытта ынталандырып, мақтап,
жарыстың белсенділігін арттырып отыруы тиіс. Осындай жаңа, сабақтан тыс
жағдай міндетті түрде болуы керек. Ескерте кететін жағдай, сабақты
интеллектуалды ойындар мен мимикалық жаттығулар негізінде көру әрекеті
сәтсіз болып келеді.
П. Дамытушы ойындардың жүргізілу реті. Көптеген балаларда оптималды
Тізбектік көбінесе ойлаудың дамуымен, қиялмен, еспен байланысты болып
келеді. Бұлар көбінесе қиялдың ойлау операциясымен байланысты тәсілдермен
жүргізіледі. Егер де топта таным процестерінің, дамуы толық емес болса,
онда сол топтагы мықты топтан басталады. Мысалы, балалар материалды есте
сақтау мен жаңғыртуда қиындыққа душар болса, онда алдымен мимикалық
жаттығулар жасап, сонан сон дамытушы ойынға кешу керек.
III. Ойын сабағына қатысушылардың жасы мен интеллектуалдық деңгейін
ескеру керек. Тренинг топтарыныц ішінен барынша бір жастағы ойыншыларды
алған абзал. Интеллект деңгейі бірдей балалар ойында бір-бірінен жауап
күтіп, бастамшылық білдіріп, бір-бірінін жауабына бағытталады.
Ал әртурлі интеллектуалдық деңгейдегі балалардың жоғары деңгейдегілері
стандартты жауап берсе, төмен денгейдегілері солардың стратегиясына
бағынып, келесі сұрақты шешкенде соларға сеніп кетуі мүмкін.
Демек, балалардың интеллектуалдық деңгейін анықтау– ете қиын жағдай.
Үлгерімнің көрсетуінше сүйеніп анықтау арқылы түпкілікті шешім шығару
мүмкін емес. Орта үлгерімді балалар озат оқушыдан интеллектуалдық дамыған
болуы мүмкін. Бүны топтағы балаларға аздап күрделілік мазмұндағы 2-3
сұрақтың нәтижесінде алуға болады. Сонымен қатар, әрбір топта бір немесе
бірнеше ойынға қатыспай отыратын балалар кездеседі Бұл жағдайда алдымен сол
ойыншыға жеке сұрақ қойып, оған жауап беруін талқылау арқылы қандай
деңгейде екендігіне көз жеткіземіз.
Тәжірибеге сүйеніп, 7-10 бала ойыншымен жұмыс істеу нәтижелі болдады.
Бұл өз инициативасын болдыруға және әр түрлі интеллектердің диапазонына да
жақсы әсер етеді.
IV. Өткізілген сабақтардың тиімділігін ойын тапсырмаларын
орындаудағы нәтиженің динамикасынан, дәстурлі интеллектуалды
жене мимикалық тестерді орындау жетістіктеріненэ оқушылардың
жалпы үлгерім динамикасы мен олардың белсенділік деңгейінің есуі
сияқты критерийлердің жиынтығынан көруге болады.
Кейінгі жылдарда алынған мәліметтер бойынша сабақ жүргізудің тиімділігі
турлы жағдайларда белсенділік танытып, оқу процесне 12-13 реттеп қатысқан
балаларда 96 пайызға дейін өскендігн байқалған, тестіні нәтижені орындауы
46 пайызға, оқуға қатысу белсенділігі мен үлгерімділік 50-70 пайызға
көтерілгендігі анықталды.
V. Ойын сабағының келем! мен жүргізілу аралықтарына
келсек, нақты бекітілген сабақтың саны жоқ. Оның мөлшеріне
көптеген факторлар әсер етуі мүмкін. Бірақ нәтижелі қорытындыны
алу үшін ойын тапсырмаларын 2-3-тен кем бермеу керек. Мысалы,
ойлау төңіегіне 12-14 сабақ, қиялдауға 16-18, еске 8-10 сабақ
арналғаны орынды, сейлемдегі сөздердің орын тәртәбін жақсы менгеріп, қазақ
тілндегі дыбыстарды дұрыс айтуға дағдылану қажет. Ойын дәл, анық, түсінкті
жеткізу оқушының сөздік қорының молдығына байланысты. Қазақ тілі сабағында
да әрбір дыбысты, сездд анық, айқын айту, бірқалыпты орташа дауыспен оқу,
буынға екпінді дұрыс түсіру, мәнерлеп оқи білу, т.б. шарттар қойылады.
Әрине, оларды орындау үшш, мұғалімнің әр сабақты қызықты құрып (күні бұрын
ойланып жоспарлауы, оқушыларға қойылатын талаптың, жаңа сабақтың мақсаты,
т.б.), сабақтың әр кезеңін әдістемелік талапқа сай жүргізуі қажет.
Тіл үйрену, тіл ұстарту оқушының ойлау кабілетімен тығыз байланыста
болғандықтан, мұғалім олардың ойлау дағдысын жан-жақты дамытып, керкейтіп
отыруы тиіс. Оқулық бойынша мектептің ішкі істеріне қатысты мәтіндерді
еткенде, оларды тікелей оқушылардың өз жұмыстарымен (қабырға газеті,
жолдастары туралы, үй ішіне жәрдем, т.б.) байланыста түсіндіріп, соңында
өздеріне айтқызған мақұл. Сонда ғана оқулықтағы материал оқушылардың
күнделікті іс-әрекетімен ұштасып, оларға жаңа сөз, сейлем үйретуде үлкен
жәрдемін тигізеді немесе жыл мезгілдеріне байланысты мәтіндерді еткенде, өз
ана тілінен алған біліммен, күнделікті өз байқауларымен ұштастырылып,
өздерінің жылдың қай мезгілін ұнататынына негізделіп үйретілген (ауызша,
жазбаша) сөз, сөз тіркестері, сейлемдер оқушылардың естерінде ұзақ
сақталады.
Мұғалімнің, міндеті – әр оқушы ойын қысқа болса да, өз бетінше айтып,
жазып беруіне көмектесу, соған дағдыландыру.
Мүгалім осы талаптарды сабақ мақсатына қарай ұштастыра жүргізсе, оқушы
қазақ тілін тәуір меңгеріп, өз ойын ауызша жеткізе алатын болады.
Ойын сабақтарын аптасына 2 реттен өту аралығы барлық қатынастарда
ыңғайлы болады. Осылайша, балаларға бір жағынан, кеп салмақ түсірілмейді
және уақыт жетіспеушілігін сезінбейді. Екіншіден, олар алған интеллектуалды
дағдылар келесі сабаққа дейін ұмтылмайды, қызығушылықтары да жоғалмайды.
Кейбір балалар ойын тапсырмаларын тренингте ғана емес, үйлерінде де
қолданып, сабақ үрдісінде ұнаған кейбір ойын тапсырмаларын өз бетінше
орындауы да мүмкін.
Әрине, оқушыларға арналған интеллектуалдық; тренингтерді ұйымдастырудың
барлық; жақтарын бұ баяндамада көрсету мүмкін емес. Ойындарды нақты
жағдайға байланысты, сабақтың етуіне, жас ерекшелігіне, балаларының жеке
қасиеттеріне байланысты өзгертіп толықтыруға болады.
Бірақ; сабақ; түгелі мен ойын түрінде өтілмеуі тиіс. Балалардың іс-
әрекетіне, проблеманы шешу түрлеріне жиі анализ жасап отыру қажет. Сонымен
бірге ойын сабақтары барысында оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруға,
өзінің сезімдерін, эмоциялық күйлерін емін-еркін айтуға үлкен мүмкіндік
беру пайдалы.
Көптеген зерттеу нәтижелерә бұл бағыттың тиімділігін оқу практикасы
барысында оқушылардың танымдық, іс-әрекетінің жақсаруымен ғана емес,
өздерін еркін ұстауы, сенімділіктік болуы және оқуға деген мотивацияның
жоғарылауынан, ішкі ойын жеткізе алмау мүмкіндіктері деңгейін, т.б.
көптеген бастауыш мектеп оқушысына тән психологиялық даму критерийлерін
көрсетеді.

1.2 Ойынның теориясының қалыптасуы және оқу-тәрбие процесіндегі орны
Ойынның материалға, мазмұнына, ұйымдастыру формасына, баланың
дербестігіне, оның қалыптасу деңгейіне байланысты бірнеше түрлері бар. Ойын
туралы ХХ ғ. зерттеулер пайда болды. Тұңғыш рет ойын бала үшін еңбек
деген пікірді неміс психологы-философ В.Вунд, орыс философы 1912 жылы
Г.В.Плеханов өзінің еңбегінде көрсетті. Плеханов бұл проблеманы зерттейтін
адамзат қоғамының бір өмірдің қалыптасуы деп түсіндірді. Сөйтіп өнер мен
ойын арасында генетикалық жалпылық бар деп айтты. Плехановтың пікірі
бойынша қоғам тарихында еңбек ойында белгілеп анықтайды. Плехов ойынның
әлеуметтік мазмұнын ұрпақтан-ұрпаққа берілетін мәдениет деп түсінеді.
Еңбек құралдары күрделенуіне байланысты бала ересек еңбегінен араласа
алмаған себебі білімнің, біліктің, икемділікті талап еткен. Сөйтіп
ересектер балаға еңбек әрекетінің жаттықтыратындай ойыншық дайындаған.
Алғаш рет Фребель ойынды тәрбие құралдарын көрсете жіктей білген.
Оның пікірінше ойынды саралау принципін негізін ақыл-ойынның ықпал етуі
(ақыл-ой ойыны)
2. Ішкі сезім ойындардың сыртқы орган (сенсорлық ойындар).
3. Қимыл-қозғалыс ойындары (моторлық ойын),
К.Грос неміс психологы ойынның педагогикалық мәніне байланысты былайша
жіктеледі:
1. қимыл-қозағлыс ойыны
2. ақыл-ой
3. сенсорлық
4. еркін дамытушылық
Ойынның үшеуін қарапайым қызметі бойынша топтасыратын ойындар. Екіншщі
топ ойынның арнаулы қызметі бойынша арнаулы бұл ойындарға инстинг
жетілдіру мақсаттары жатады. Оған отбасы, аң аулау, күту ойындары.
ТМД елдеріндегі мектепке дейінгі педагогика балалар ойынының жіктелуі
баланың шығармашылығына және дербестігіне тұңғыш рет осы принциппен
Ф.Лесгаф, П.Ресга бұл теорияны Н.Крупская жалғастырды. Лесгафтың пікірінше
мектепке дейінгі педагогика жаңа балалардың жаңа әсеріне иметациялық
әрекеттері көрініп ақыл-ой еңбегінің саналы түсінгендігін түсінетін кезең
болып саналады.
6-7 жастағы баланың сыртқы орта туралы түсінігі ойын арқылы көрініп,
мазмұны иметациямен беріліп. Ал ұйымдастырылуы бойынша дербестігін көрсетіп
ешқандай ересектердің көмегінсіз. Ал мектепке келгенде арнаулы
ұйымдастырылған ересек көрсетіп берген ойындар ойнайды.
Лесгаф балалардың ойынын 2 түрге жіктеген:
1. иметациялық ойындар (еліктеу)
2. қимыл-қозғалыс (ережелік ойындар)
Лесгаф әрбір ойынның түрінде педагогикалық ұйымдасуына белгілі бір
білімі болып бала бақшада ұйымдасу қажетіне, сол сияқты Баланы отбасында
тәрбиелеу жөнінде еңбек те балалардың 8 жасқа дейінгілері балалар үйінде
тәрбиелеу. Балалар бақшасының аздығына байланысты қимыл-қозғалыс ойындары
тек қана мектепте ғана ұйымдастырылады деді.
Н.Крупская осы принцип бойынша баланың ойынын былайша топтастырған:
1. шығармашылық ойын
2. ережелік ойын
Бала мен бала колликтивінің дамуында бастауыш сынып оқушылар іс-
әрекетінің негізгі түрі - ойын орасан зор роль атқарды.
Ойын теориясына Н.К.Крупская елеулі үлес қосты. Балалар ойынының
әлеуметтік сипатының, онда өмір құбылыстарының бейнеленетінін атап көрсете
келе, ол алдымен ойынды қоршаған болмыс жөніндегі әсер мен ұғымды
кеңейтудің құралы деп білді. Бастауыш сынып оқушылар үшін - деп жазды ол,
- ойынның айрықша маңызы бар, ойын олар үшін – оқу, ойын, олар үшін – еңбек
, ойын олар үшін – тәрбиенің мақсаты, формасы.
Ойын бастауыш сынып оқушылары үшін айналадағына танып білу тәсілі.
Ойын мен ойын әрекеті мазмұнының әлеуметтік сипаты баланың қоғамда
өмір сүретіндігімен байланысты.
Ол алғашқы айлардан бастап-ақ маңайындағылармен қарым-қатынас жасйды.
Ақыл-ой тәрбиесінің міндеттеріне: ғылыми-дидактикалық, материалистік
дүниеге көзқарасты қалыптастыру; Ақыл-ой күштерін, яғни интеллектуальдық
күш жұмсауға және ұзақ интеллектуальдық қызметке қабілеттілік жатады.
Дүниеге көзқарасты қалыптастыру ең маңызды негізгі адамды қоршап
тұрған табиғат және әлеуметтік орта туралы ғылыми-материалистік білімдердің
негіздерін игеру және адамды осы негізде дербес талдау жасауға және өзі
өмірде кездестіруге тура келетін жаңа, бұрын өзіне мәлім емес табиғат пен
қоғам құбылыстарын дидактикалық ойнауда ойлауды дамыту болып табылады.
Баланың ақыл-ой тәрбиесі процесіне қалыптасатын ғылыми дидактикалық
материалистік көзқарастардың негіздері адамдардың табиғатқа және онда
болып жатқан өзгерістерге қатынасын түсінуді, сондай-ақ қоғам дамуының
заңдары мен табиғат пен қоғамды қайта өзгертуге халық бұқарасының тарихи
ролін танып білуде қамтиды.
Сонымен балалардың дүниеге көзқарасын қалыптастырудың ғылыми
материалистік негізі өздері түрлі оқу пәндерін оқып үйренгенде алған
табиғат пен қоғам дамуының заңдылықтары туралы білім негіздерімен
қаруландыру болып табылады.
Интеллектуальдық күш жұмсау мен ұзақ интеллектуальдылық қызметке
адам қабілетіне жағдай жасайтын ақыл-ой күштерінің дамуы өте күрделі міндет
болып табылады да, психология әлі жеткілікті зерттеп үлгермеген, педагогика
игермеген салаларға қатысты болып келеді.
Адамды абстракты ойлауға қабілетті ететін ақыл-ойдың даму дәрежесін:
негізгі ой әрекетті мен операцияларын жасауға (анализ, синтез, салыстыру,
қорыту, клссификациялау және басқалар сияқты); жұмыстың сан алуан түрлері
мен оқу пәндеріне ортақ әдістерді бөлуге және жаңа міндеттерді шешуге
бұларды пайдалануға; яғни құбылыстардың белгілі заңдылықтарының келуін
болжап білуге ақылдық дамығандық дәрежесін ақыл-ой күштері деп түсінуге
болады.
Абстрактылы ойлау елеулі емес екінші дәрежелі белгілерден аулақтануға,
жалпы және елеулерін бөліп алуға, сөйтіп осы негізгі абстрактылы ұғымдарды
тұжырымдауға, адамның іскерлігін көздейді.
Тасымалдауға қабілеттілік те ақыл-ойдың дамуында өте маңызды болып
табылады. Егер де балалар оқып үйреніп отырған материалында немесе өзі
жүзеге асырып отырған қимылдарында қолда бар ұқсастықты табатын болса,
тасымалдау мүмкін болып саналады.
Тасымалдау немесе генерализациялау (яғни білімді, іскерлік пен
дағдыларды анықтау) қазіргі кезде – ғылыми информация қауырт өсіп отырған
кезде ерекше маңызға ие болды.
Интеллектуальдық әрекетке адам қабілеттерін ой еңбегінің мәдениеті
игерумен де.
Оқу - адамның жеке басы танымының ерекше түрі. Ой жұмысының
нәтижелігі, жұмыста белгілі бір жүйені ұстанатын болса, едәуір артады, бұл
әрекет жұмыс, оқу құралдарын және оқу материалдарын т.б. көрінеді.
Дербес танымдық қызметке қабілетті дамыту да ақыл-ой тәрбиесінің аса
маңызды міндеттеріне саналады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілік жалпы мәдени ой-өрісін ұлғайтып,
өздігінен білім алу және адамды жан-жақты дамыту үшін де керек.
Дербес танымдық қызмет ақыл-ой дамуының жеткілікті дәрежесін, дербес
жұмыс істеу іскерліктер мен дағдыларын игеруді, сондай-ақ белгілі
мотивтердің болуын көздейді. Дербес жұмыс істеу іскерліктері мен дағдылары,
сөзсіз ой еңбегінің міндеттері мен де байланысты, өйткені бұл жұмыстың
нәтижелі болуы үшін оны тиімді де ойластырып ұйымдастыру керек.
Дербес жұмыс істеудің іскерлігі мен дағдыларын өзін алатын болсақ, ең
алдымен, қандай салада болса да білімді игеру үшін қажетті бірқатар жалпы
қасиеттерді қалыптастыруды көздейді. Бұлардың қатарына: шүйіліп, мұқият
жұмыс істей білу, қиыншылықтарды жеңуге табандылық, дамыған ес және түрлі
формаларын – логикалық қимылға келтіру, көру формаларын пайдалану, кітаппен
жұмыс жасау, байқау және жазба жүргізе білу ой әрекетінің бірқатар тиімді
тәсілдерін игеру: өзін бақылай білу жатады.
Дербес танымдық қызметке қабілеттілікті қалыптастыру үшін қажетті
жалпы қасиеттер, ең алдымен, оқу тәрбие ықпалының барлық комплексі арқылы
жасалады.
Балалардың танымдық белсенділігін қоздыру үшін ақыл-ой қызметінің
ерекше формасы ретінде сол шындықтың өзі тударған мотивтердің орасан үлкен
маңызы бар.
Бұл мотивтер білімге деген ерекше эмоциональдық тұжырымдауға жол
ашады, бұлардың негізіне танымның өзін білім құмар және әуесқой ақылдың
интеллектуальдық қажет ететін мүдделері мен қуанышы алынады.
Еріктілік өте жиі дербес танымдық қызметке деген аса күшті ойысулардың
бірінен саналады.
Қарым-қатынас жасау мен қоғамдық тәжірибені игерудің қуатты құралы -
тілді бірте-бірте меңгереді. Балалар ересектер өміріне белсенді қатысқысы
келеді, бірақ бұл ықылас әлі оның мүмкіндіктеріне сәйкес келмейді. Ойында
үлкендердің қызметіне еліктеп, өзінің шамасы келмейтіндей дәрежеде олардың
қуанышы мен ренішін түсіне отырып, ол сондай өзіндік жолмен қоршаған өмірге
етене араласады.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскесін жұмыста да көп жағын сондай
болады. Сондықтан келешек қайраткерлерді тәрбиелеу алдымен ойында
басталады.
Ойынның негізгі ерекшелгі ол балалардың қоршаған өмірде - адамдардың
өмірін, қимылын, іс-әрекеттерін, олардың бала қимылдарынан туған жағдайдағы
қарым-қатынасын бейнелеуі болып табылады. Ойында бөлме теңіз де, метро
станциясы да, темір жол вагоны да болуы мүмкін. Балалар жағдайға ойынның
өздері ойлаған түпкі ниеті мен мазмұнына лайықты маңыз береді.
Аса көрнекті режиссер әрі актер К.С.Станславский Актердің өзімен
жұмыс істеуі деген кітабында балалар ойынын сипаттай келіп, былай деді:
бала ойынының ерекшелігі – ол өз ойлағанына сенеді. Бала өзіне солай
болған екен десе бітті, оның қиялы шарықтай жүре береді. Сонымен бірге
баланың тағы бір қасиеті байқалады: балалар өздерінің неге сене алатынын,
нені елемеу керек екенін біледі.
Ойын қызметінің тағы бір ерекшелігі - оның өз әрекеттік сипаты.
Балалар ойын шығарушылар, ойынды жасаушылар болып табылады.
Ойын процесінде сөйлеу қарым-қатынасы үлкен роль атақарады. Сөйлесе
жүріп баллар пікірлесіп, әсер алысып, ойынның түпкі ниеті мен мазмұнын
анықтайды. Ойында сөзбен уәделесу ұйымдастырушылық қызмет атқарады, балалар
арасында өзара түсінісу мен достықтың, қоршаған өмірдің қайсыбір фактілері
мен құбылыстарына бірдей көзқарастың пайда болуына және дамуына
көмектеседі.
Дидактикалық ойын сонымен бірге кішкентай балаларға мейлінше тән
оқыту формасы болып табылады. Оның арғы тегі ойынды өлеңмен, қимылмен
ұштастыру негізінде көп нәрсеге үйрететін ойындар жасаған халық
педагогикасында жатыр. Күлдіргіштерде, ойын өлеңдерде Алақай-ау, алақай,
Ала қанат сауысқан, Саусақ санау ойындарында анасы баласының назарын
қоршаған ортадағы заттарға аударады, солардың аттарын атайды.
Дидактикалық ойында балалардың ойын әрекетіне тән құрылым
элементтерінің бәрі: ой-ниет, мазмұн, ойын әрекетті, ереже, нәтиже бар.
Дидактикалық ойынның зор маңызы балалардың дербестігі және ойлау мен
сөйлеу белсенділігін дамытатындығында.
Дидактикалық ойын элементтерінің бірі - ережелер. Ережелер оқыту
міндеті мен ойын мазмұнына қарай белгіленеді және өз тарапынан ойын
әрекетінің сипаты мен тәсілін белгілейді, балалардың мінез-құлқын, тәрбиеші
мен балалардың өзара қарым-қатынасын ұйымдастырады және бағыттайды.
Дидактикалық ойынның нәтижесі - қандай жолмен болсын әйтеуір ұтып
шығуы керек емес, балалардың білімді игеруде, ақыл-ой қызметін дамытуда,
өзара қарым-қатынас жасауда жеткен жетістіктерді дәрежесінің көрсеткіші.
Бастауыш сынып оқушылардың түйсіну және қабылдау қабілетін дамытуға,
ұғымдарын қалыптастыруға, білім меңгеруіне көмектеседі.

ІІ. Қазақтың ұлттық ойындарын оқу-тәрбие процесінде қолдану әдістемесі
2.1 Қазақтың ұлттық ойындарын оқу процесінде қолданудың тәжірибелік
әдістемесі
Халқымыздың тарихи мәдени мұраларының түрлері сан алуан. Солардың қай-
қайсысы да адамға, оның игілігіне қызмет етуге бағытталған. Осындай
құндылықтардың мәдени игіліктердің бірі – ұлт ойындары. Бүгінде ойынды
халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам
басласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып
жүруі де жайдан-жай емес.
Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мәдени қазыналарға да аса абй
халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлттық ойындар жатады.
Бүгінгі замандастарымыз бен болашақ ұрпақтарымыздың оны оқып үйрене отырып,
өздерінің кім екендеріне барлау жасауына, ата-бабаларының жүйелеріне зер
салуына, көздеген мақсаттарын саралап, жете білуіне сөйтіп мәңгүрттік
атаулыға тосқауыл қоюларына септігін тигізбек.
Қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көші-қоны
жағдайларына үйлесімді жасалғандай әсер береді.
Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының
қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өн бойынан халықтың ұлттық
ойындарының, әдет-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол-ол ма,
осы жырлардың негізгі кейіпкерлері – болашақ ел қорғаушылардың батыр,
жауынгер, халық қайраткерлері ойын үстінде көрінеді. Сол ойын арқылы
шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі. Ойынға халық ерекше
мән берген. Ең бастысы ел қорғауға қабілетті шаршы топтың алдында баршаға
тең (досқа да, дұшпанға да) еркін бәсекеге жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-
ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен, танымал ұстаздан үйреніп,
жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз.
Ойын өнер ретінде әдебиет пен мәдениеттің сан алуан түрлерімен
қабаттасып келіп, бірін-бірі толықтырып, байыта түседі.
Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне түскен алғашқы деректер
ХІІІ ғасырдан басталады. Оны алғаш жинап Еуропа жұртшылығына таныстырған
Италия саяхатшысы Плано Карпини болды. ХІІІ ғ. Еуропа халқына монғол халқын
таныстыруға шыққан.
Одан кейінгі кезеңде қазақ халқының бай этнографиялық материалдарын
жинаған және оның ішінде ұлттық ойындардың тәрбиелік маңызы туралы пікір
айтқандар К.А.Покровский, А.И.Ивановский, Н.И.Гродиков, А.А.Алекторов,
ә.Диваев, А.Левшин, Н.Пантусов, П.П.Пашин, А.Шике, О.Әлжанов т.б. болды.
Неміс ғалымы А.Гумьболт өздерінің достарына жазған бір хатында былай
дейді: Мен өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан
осынша материал жинап көрген емес едім, бірақ бұл кең дүниенің ортасында
болғандықтан да солай болуы керек.
ХІХ ғ. бірінші жартысында қазақ даласын аралаған поляк халқының өкілі
А.Янушкеевич естен кетпейтін есетліктер жазды. Сонымен бірге А.Янушкевич
халық өнерін жан-жақты сөз ете отырып, оның табиғатпен астасып, халық
тұрмысын, әдет-ғұрпымен, қоршаған ортамен байланысып жатқанын сөз етеді.
Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажып – қиял
әңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін дамыту тілегінен
туған жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, балалар ертегілері,
балалар ойынын, ойын сауық жоралғыларын туғызды.
Баланың әртүрлі ойындары мен ойнауы және өзі туып , өмір сүрген
ортасына байланысты алған әсерлері мен түсініктері олардың қиялын қозғап,
творчестволық шабытын оятып, алғашқы іс-әрекетке жетелейтін, осы баланың
өзін қоршаған дүниені танып білуіне алғашқы қадам жасайтын туралы бағалы
пікір болып табылады.
Қазақ ұлт ойындары тақырыпқа өте бай және әр алуан болып келеді. Атап
айтқанда: ойын-сауық, тұрмыс-салт ойындары, дене шынықтыру, спорт және
оймен келетін ойындар. Шындап келгенде, ұлт ойындары – ауыз әдебиетінің бір
саласы.
Қазақтың қай ойыны болса да айтыс, өлең жырмен өріліп, көрермендер мен
тыңдаушыларға өрелі өнеге беріп, қатты әсер етеді. Сөйтіп дүниені танып-
білуге, арналған бейнелі, жүйелі оймен астасып, қабысып жатады.
Мұндай мақсатты адамгершілік іс-әрекеттер, әдет-ғұрыпқа қаныққан,
белгілі бір жүйеге негізделген ұлт ойындарының бояуы қоюланып, баланың жас
жеткіншектердің ақыл-ой жағынан да дамуына тамаша мүмкіндіктер туғызады.
Ойын тегінде адам баласының коллективті творчествосы орындалуы да көбінесе
коллективті түрде болатындықтан, ойын үстінде жолдастық, достық қарым-
қатынасқа әдеттенуге, тәрбиеленуге мүмкіншілік мол. Ойынның тіл дамытуға
ролі мол, ерекше М.Горкийдің сөзімен айтар болсақ, бала сөзбен де
ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді,
тілдің мазмұнын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ, ұлт ойындары тіпті жалпы
ойын атаулы, біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі тіл меңгерудің
құралдарының бірі болып табылады. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз
Өзін еркін ұстайды, ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы. Олай
болса, ойын интернационалдық тәрбиенің баға жетпес құралы ретінде де
айтарлықтай ролі бар. Ойын үстінде бала тілдің ішкі иірімдерінен, халықтың
ойлау жүйелерінен, сөз қолдану әдістерінен, сөйлеу дәстүрін, тілдік,
психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп білуге мүмкіншілік алады.
Қазақтың ұлттық ойындарының тағы да бір ерекшелігі – оған өлең сөздің
араласып келіп отыратындығында. Егер ойын барысында тақпақ өлең жолдары
кездеспесе, оны ойында жеңіліп, өз ұпайын өтеушілер орындайды. Олар тақпақ
айтып, өлең оқып, ән салады. Кейде суырып салма өлеңдер де осы ойын үстінде
өмірге келе береді. Мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, жаңылтпаштар орындалады.
Ұлт ойындарына үзбей қатысып машықталған адам үнемі ізденісте, толғаныста
жүреді. Оның осылай іштей толғануы ілгері ұмтылуы, ұлан-ғайыр далада өз
ойынан шығарып бір ауыз өлең айтатын, мақал-мәтелдеп сөйлемейтін қазақты
кездестіру қиын болған.
Қазақ ұлт ойындарының бір қыдыруы ойлануды қажет еттін ойындарға
жатады, Олар негізінен логикалық ойлау мен математикалық, философиялық
ойлануды дамытуға негізделіп жасалғандай. Солардың төресі – Тоғыз
құмалақ. Тоғыз құмалақ ойынның фотосуреті мен ойнау тәртібін қағз бетіне
алғаш түсірген этногроф Н.Пантусов 1906 жылы: Бұл ойын өте көне және кім
ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының ойынының тарихы жайлы
Н.Пантусовтың көрсеткенінен гөрі анығырақ айтуға болатын тың деректер
ашылды. Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент мүшесі Ғ.Мұсабаев
жүргізген этнографиялық зерттеулер нәтижесінде Тоғыз құмалақтың тас
бетіне қашалып салынған таңбалары табылды. Ғалым мұны біздің заманымыздан
бұрын салынған суреттермен қатарлас қарап, көне дәуірге жатқызды.
Оймен келетін ойындарды сөз еткене шахмат, дойбы ойындарына
тоқталмасқа болмайды. Өйткені Н.Пантусов жоғарыда аты аталған еңбегінде
дойбы ойыны қазақтарда бар, бірақ ол біздікі, Еуропа ойыны дейді. Мұнымен
қоймай, - деп жазды Ғ.Мұсабаев, шахмат, дойбы тақтасын таудың басына қашап
сызғанын да көрдік (Алакөл ауданынан).
Баланы еңбекке тәрбиелеу ойыннан басталады. Баланың құрбы-құрдастарымен
әртүрлі ойындар ойнауының өзі, еңбек дағдыларының алғашқы баспалдағы болып
саналады.
М.Жұмабаев баланың ойыны туралы: “Баланың қиялы, әсіресе, ойында жарыққа
шығады. Ойын балаға кәдімгідей бір жұмыс. Ойнағанда да бала әсерлерімен
пайдаланады. Айналаындағы тұрмыста нені көрсе, соны істейді. Мысалы: қазақ
баласы біреуі ат болып қашады, біреуі құрық салады. Шырпыларды тізіп-тізіп
көш жасайды. Балшықтан мал, қуыршақтан қыз жасайды” - деп ұлттық
тұрмысымызға тән ойын үстіндегі бала болмысын, психологиясын суреттейді .
Адамдардың ертеден келе жатқан салт-санасын, тұрмыс-тіршілігін, еңбек
дағдыларын балалардың ойынынан аңғару қиын емес. Сондай қазақ халқының
арасында кең тараған жұбату жырының ірі (ермек ойыны] – “Қуырмаш”,
“Санамақтар”. Бұдан, халқымыздың өмір сүруінің өзекті бір арнасы малда
екенін, оны бағып-қағу қажет ететінін кішкене баланың санасына ойнатып
отырып сіңіре беруді көздегенін байқаймыз.
Сен тұр – қойыңа бар,
Сен тұр – жылқыңа бар,
Сен тұр – сиырыңа бар,
Сен тұр – түйеңе бар,
Ал сен тұр балаларға бидай қуырып бер!
Осы орайда, “..әлем халықтарының барлығына ортақ бұл ойындардың тек
типологиялық ақындықты ғана емес, әр елдің тұрмыс-тіршілігінен туындаған
ұлттық ерекшеліктерді анық танимыз” - деген Э.С.Литвин пікірінің
дұрыстығына біз де көз жеткізе түсеміз .
Сонымен қатар өлеңдегі төрт түлікті күнделікті тіршілігінің өзегі еткен
қазақ халқының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.