В. Скотт шығармаларының аудармасындағы тарихилық пен көркемдік
Кіріспе
1.тарау В. Скотт . тарихи роман жанрының негізін қалаушы.
1.1 В. Скоттың шығармашылығы.
1.2. Көркем аударма және тарихи романдағы диалог қызметі.
2 тарау. В. Скотт шығармаларының аудармасындағы тарихилық пен көркемдік.
2.1 В. Скоттың «Квентин Дорвард» романындағы диалогтардың тәржімалануы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1.тарау В. Скотт . тарихи роман жанрының негізін қалаушы.
1.1 В. Скоттың шығармашылығы.
1.2. Көркем аударма және тарихи романдағы диалог қызметі.
2 тарау. В. Скотт шығармаларының аудармасындағы тарихилық пен көркемдік.
2.1 В. Скоттың «Квентин Дорвард» романындағы диалогтардың тәржімалануы.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Әр халықтың өмір сүру кезеңіндегі тарих өзінің баға жеткізгісіз рөлін
атқарады. Адамзатқа қажетті рухани негіз тіл, дін, салт-дәстүрмен бірге,
тарих сол халықты танытатын керемет өмір оқулығы.
Тарихын өткеннің көркем түрде сипаттау адамды эстетикалық және
идеялық тәрбиелеуге ықпал етеді. Сол кезеңде өмір сүрген адамдарды өткен
уақыттың оқиғаларын шынайы, бар болмы-бітімімен, тарихи аяда бейнелеуге
әркімнің батылы бара бермейді. Және бұған үлкен жауапкершілік, терең тарихи
білім, шығармашылық, шеберлік, талант, қаламгерлік тәжірибе керек.1,3
Қазіргі заман әдебиетінде тарихи роман мен тарихи роман-эпопеяның
үлесі барған сайын ұлғайып келеді. Бұл құбылыстың себебі мен мәнін ашуға
арнаулы зерттеулер де жазылып жүр. Тарихи роман жанрына мұншама көңіл
бөлінуі оның осы күнгі әдебиеттен алып отырған орны мен маңызын сипаттаса
керек.
Тарих туындылардың тамыры антикалық дәуірден тарайды. Сол кездегі
үлкен тарихи оқиғалар Геродот, Руфь, Флавий, Аррион, Диодор жазбаларында
сақталды. Олардың басты ерекшелігі болған оқиғаның шынайы болмысын
жеткізгендігі.
Өзінің басты объектісі адамды бейнелеу арқылы әр дәуірдің сан қилы
сыр-сипатын көрсететін көркем әдебиеттің даму кезеңдеріне көз салғанда,
оның нақтылы тарихи адамдар мен тарихи оқиғаларды бейнелеу ерекшелігі, яғни
әдебиеттегі тарихилық мәселелері айрықша назар аудартары хақ. Ал, әр дәуір
жыршысының өз заманының тарихи кескінін бейнелеуге әрекет еткен шығармасы
тек белгілі бір ұлт әдебиетінің жасын межелеуге ғана емес, сол әдебиеттің
осы өзекті мәселе тұрғысынан алғандағы жүріп өткен жолын бағдарлауға да
мүмкіндік береді. Сөз жоқ, ол жолды азаматтық тарихпен тікелей жарысып
отыратын жол деп тануға болар еді. Өйткені, онан белгілі бір халықтың
рухани есею жолын, тағдыры, таразыға түскен небір тарихи тайталастарының
мәліметтерін табасыз.
Көркем әдебиеттегі тарихилық сапалық тұрғыдан алғанда ғылымдағы
тарихилықтан ерекшелеу болып келеді. Өйткені, ғылым белгілі бір дәуірдің
тарихи даму заңдылықтарын тұжырымдармен өрнектесе, ал әдебиет сол тарихи
құбылыстарға деген адам қатынасын оның кісілік құлқы, әрекет харакеті таным
дүниесіндегі өзгерістері арқылы көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі
бір дәуірдің нақты тарихи мән-мазмұны, оның қайталанбас келбеті мен ерекше
бейнесін көркемдік әдіспен игеретін әдебиеттің тарихилық мәселесі осы
қасиеті арқылы өзіне ерекше назар аударуды талап ететіні хақ 7,3,5.
Тарихи шығарманың халық тарихындағы елеулі құбылыстар туралы жазылуы
шарт деген пікір орынды. Бұл жерде тарихи шығарманың халықтың тарихы,
тарихи өткені туралы жазылуы қажетті дау тудырмайды. Ал тарихи шығарма
негізінде халық тарихындағы аса маңызды оқиғалар мен құбылыстар ғана жатуы
керек дегенде, халықтың өткен тарихын оның мазмұнына қарай екшеген болып
шығамыз 8,9.
Расында да, тарихтағы кейбір ірі оқиғалар белгілі бір дәуірдің
бетін басты мазмұнын анықтайтындай сипатымен бөлектеніп тұрады. Сондықтан
мұндай тарихи кезең шындықтары туралы шығарма жазғанда, сол дәуірдің басты
типтік ерекшелігін белгілейтін оқиғаларды ескермеуге болмайды. Онсыз дәуір
тынысын толық жеткізу мүмкін емес.
Халықтың парасат, кәмелеті артқан сайын қазіргі халін де, өткендегі
тарихын да тереңірек, толығырақ білуге ден қоятыны мәлім. Соңғы жылдарда
қоғамдық ғылым саласында қол жеткен жаңалықтар осы заңдылықтың айғағы
секілді. Солардың кейбіреуін тізіп, санап өтсек те, бұл салада көрнекті
табыстар бар екенін түсінеміз. Қазақстан археологтары бұдан жүздеген жыл
бұрын түрлі себептен қираған, үйіндіге айналған шаһарлар орнын тауып,
ежелгі мәдениеттің қымбат жәдігерлерін жарыққа шығарды.
Орта Азияның көне цивилизациясы ошақтарының бірі—Отырардың қазылып,
зерттеле бастауы ғылымда көп соны тұжырым жасауға мүмкіндік бергелі отыр.
Тіл мамандары кемінде бір жарым мың жылдық тарихы бар түркі Орхон-енисей
жазуының құпиясын тауып келеді. Кезінде дүние жүзінің екінші ұстазы
атанған Әбунасыр Фарабидың еңбектері араға мың жыл салып барып өз
отаны—Қазақстанда кітап болып шыға бастауы да халқымыздың мәлени өрлеуі
белгілі белеңге көтерілгенін әйгілейтін нышанның бірі. Мұндай мысалдар көп.
Мұның бәрі, Сөз жоқ, тарихтың бұралаң жолын, көп қалтарысын білуге деген
ықыласты оятатын фактор.
Совет әдебиетінің тарихи дәуірлер мен оқиғаларды көркем бейнелеп
елестеткен шығармалар шоғыры аз емес. Бұл ретте А. Толстойдың, М.
Әуезовтың, М. Айбектің, В. Шишковтың, В, Янның, С. Бородиннің, Д.
Демирчянның, К. Гамсахурдиянның, Н. Рыбактың т. б. шығармаларын еске
түсірсек те жеткілікті. Осы топтағы туындылардың молдығы және бір-бірінен
өзгешелігі соншалық—олардың өзі тарихи жанрдың түрлі тарамдарын құрайды.
Мәселен, тарихи проза жанрының ішінен тарихи роман, тарихи-
биографиялық роман, тарихи -ұлттық роман, тарихи- революциялық роман, роман-
хроника деген сияқты салалар жіктеледі. Бұлардың бәріне ортақ ұқсас
сипаттар да, материал мен авторлық идеяның аңғарына байланысты елеулі
ерекшкеліктері де болады. Шығарма талдағанда тарихи жанрдың өз ішіндегі
айырмашылықтарды елемей, бір ғана өлшеммен жалпылама қарау шындықты ашуға
көмектеспейді. ол былай тұрсын, жанрдың жігін есептемей сөйлеу, үкім айту
жаңсақтыққа соқтырады.2,53
Өткен заманда өмір кешкен үстем тап өкілдерінен төрі қалың бұқараның
қарапайым өкілінің тұлғасын шығару анағұрлым қиын, өйткені ондай езілген
тап адамдарының өмірінде сырт көзге жалтылдап көрінетін оқиғалардың көп
ұшырамауы мүмкін. Сондай жандардың тіршілігіндегі өміршіл немесе өкінішті
жайлардың көркемдік шындығын табу үшін суреткер мол ізденуі лазым.
Атап өтерлік және бір мәселе—совет жазушылары өткеннен тек әлеуметтік
факторларды іздеп қоймайды, сонымен бірге мәдени, адамгершілік,
психологиялық қайшылықтар мен тартыстарға да тереңдеп барады.
Бұл арада тоқталарлық мәнді мәселенің бірі – тарихи шындық пен
қиялдаудың өзара байланысы турасында. Көп жазушылар, соның ішінде Толстой,
тарихи тақырыпты шығармалардың өзінде қиялдау элементі басым болуға тиіс
деп есептеген. Оған жазушының мына сөздері мысал: В каждом художественном
произведений, в том числе в историческом романе, в исторической повести мы
ценим прежде всего фантазию автора, восстанавливающего по обрывкам
документов, дошедших до нас, живую картину эпохи и осмысливаюшего эту
эпоху. Өмірде болған қаһарман да, қиялдан жасалған кейіпкер де шығармада
толыққанды өмір кешуі керек. Тарихи оқиғалардың тартымдылығы қандай қажет
болса, қиялдың табиғи тұтастыққа ие болуы шарт. Тарихи оқиғаларды тізе беру
де, тарихты ұмытып, қиял күшіне ғана сүйенушілік те шығарманы бір
жақтылыққа алып кетпек. 2,54
Тарихи романның негізін Батыс Европада Вальтер Скотт, орыс
әдебиетінде А.С. Пушкин салды және бұлардың шығармаларында тарихи деректер
көркемдік элемент, эстетикалық мәнділік дәрежесіне көтерілді.
Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыпқа шығарма жазу әуелі поэзияда
көрініс тапты. Олар көбінесе тарихи материалдар негізінде тарихи
кейіпкерлер турасында жазылғанмен, аңыз желісіне құрылды. Поэзиядағы Абай,
Шәкәрім шығармашылығын тапқан тарихи тақырып дәстүрі Мағжан, Сәкен, Ілияс,
Иса т.б. ақындар арқылы жалғастық тапты, жаңа көркемдік үлгіде дамыды.
Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер
бергенін атап өту лауазым. Бұл тұста І. Есенберлиннің Алмас қылыш,
Жанталас, Ә.Әкімжановтың Жаушы, Отырардың күйреуі, М. Мағауиннің
Аласапыран, С.Сматаевтың Елім-ай, Ә. Кекілбаевтың Елең, Алаң,
Үркер шығармалары жарық көрді.
Тарихи роман жазу кеңестік кезеңде қазақ қаламгерлік үшін
шығармашылық еркіндікпен жүзеге асқан жоқ. Жазушы тарихи туындының атақ-
абыройынан гөрі, азап-сорынан қиянат шекті. Мұны қазақ әдебиетіндегі
алғашқы ірі көлемді, тарихи эпопея М.Әуезовтың Абай жолы бастан кешірді
Көркемдік пайымдаудың тарихилығы жоғары дәрежесімен ерекшеленетін Абай
жолы романының тағдыры тар жол тайғақ кешуден өтті. 1,7
Әйтсе де қазақ әдебиетінде тарихты талғаған, көркем суреттелген
шығармаларымыз баршылық. Солардың ішінде Абай жолы романымен бірге
көрнекті суреткер Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы тарихи
романдар шоғырында шырқау биікте тұр. Ч. Гусейінов Көшпенділерді
Трилогия Кочевники является великолепным творением самопознания народа
самого себя! деп бағалады. Шын мәнінде Көшпенділерде-қазақ халқының
күллі тарихы, тұрмыс-салты, мәдениеті, діні жалпы қазақтың бір ғасырлық
өмірі жазылғандай. Туынды әр Қазақстан азаматының намысын оятып қана
қоймай, тарихи тұлғаларымызды тануға, олар өмір сүрген дәурдің ерекшелігін
білуге себепкер болды. Бұл шығармалар тарихи тақырыпқа жазылған
туындылардың бастамасы деп ойлаймын. Өйткені, қазақ елінің сан-қилы тарихи
оқиғаларын зерттеп біту мүмкін емес. Болашақта Қазақстанда тарихи тақырыпқа
сыр шертетін қаламгерлеріміз әлі де талай кездеседі деп сенейік.
Әр халықтың, әр ұлттың, тіпті әр азаматтың өзінің тарихы, өзіндік ой
мақсаты , өмірлік көзқарасы осы тарихи шығармаларды дүние жүзі әде-биетіне
ең бірінші болып әкелуші ағылшынның ұлы жазушысы Вальтер Скотт екенін
ұмытпауымыз керек. Өзінің тарихи шығармаларын әлемге паш еткен Вальтер
Скотт - ұлы жазушы, тарихшы, ойшыл және аудармашы. Әлемнің түпкір-
түпкіріндегі әр ұлтты халықтар мен ұлы ғұлама ойшылдар мен жазушыларға
дейін В. Скотты оқыды. Олардың әр қайсысы Скотт шығармаларын таңдай қаға
оқып, түрлі пікірлер айтты. Солардың бірі орыстың ұлы жазушысы В.Г.
Белинский Скотты: Тарихи романның Шекспирі мен Гомері, әрі өнер
саласындағы Колумб десе, немістің атақты жазушысы Гете оны Өзіне ешкімді
теңестірмейтін ұлы талант деп баға берді.
Расында да ,жазушының бояуы қанық кестелі тілі, оқыс басталып кететін
тартымды сюжеті тапқыр диалогтары оқушыны еліктіріп еріксіз ерітіп әкетеді.
В. Скотт 1771 жылы 15 тамызда Эдинбургта заң қызметкері отбасында
дүниеге келді. Әкесі заңгер, ал анасы медицина профессорының қызы болған.
Бала кезіндегі қауіпті ауруының салдарынан өмір бақи бір аяғынан ақсақ
болып қалды. Жастайынан әкесінің аңыз-әңгімелерімен сусындап өскен жас
Уотти (бала кезінде осылай атаған) тарихи әңгімелер жаза бастады.
1783 жылы Вальтер Эдинбург Университетінің адвокаттығына емтихан
тапсырды Университетте оқып жүргенде ол ұлы тарихшы Робертсон, философ
Стюарт пен Фергюсонның лекцияларын қызыға тыңдады. Вальтер Батыс ағылшын
тарихына үлкен көңіл бөліп, қызыға бастады. Сол студенттік жылдары
Маккензи, Хоума сияқты жазушылардың үйірмелеріне қатысты. 15 жасында оған
Шотландияның ұлы ақыны Роберт Бернспен танысудың сәті түсті. Бір
естелігінде Вальтер Скотт Оның маған қарап жылы сөйлегенін әлі күнге дейін
ұмытпаймын деп ақынның құрметпен қарағанына қуанышын білдірді.
Вальтер Скоттың шетел тілдерін аз уақытта үйреніп алатын дарыны
болушы еді. Университет қабырғасында оқып жүрген қысқа ғана уақыт ішінде ол
өз бетімен итальян, неміс, француз, тілдерін меңгеріп италияның ойшыл
ақындары Ариосто мен Боярдоның еңбектерінің түпнұсқасын оқып, өзі де тарихи
шығармалар жаза бастады. Ал 1796 жылы ол неміс жазушысы Бюргердің Ленора,
Жабайы бақташы атты балладаларын ағылшын тіліне аударды.
1797 жылы В. Скотт француз эмигрантының қызы Шарлотта Шарпантьеге
үйленді. Шарлотта мен Вальтер отыз жылдай бірге өмір сүрді. Оның осындай
шығармашылық атаққа бөленуіне сүйікті жары Шарлоттаның аялы қамқорлығы зор.
1826 жылы сүйген жары Шарлотта қайтыс болғаннан кейін, ол өзінің
денсаулығының нашарлығына қарамастан романдар, тарихи еңбектер мен сыни
мақалаларды, бірінен соң бірін үздіксіз жаза берді.
Скоттың сүйген жары Шарлотта қарапайым ғана француз қызы болған.
Шарлотта қайтыс болғанда Скотт қатты қиналды, жалғыссырады және осы
жалғыздықтың емі тек қолынан қаламын тастамай жаза беру деп ұқты. Ол
әйелінің оның жұмыс бөлмесіне жаймен кіріп, күлімсіреп жанына келіп асқа
шақыруын немесе түрлі сұрақтар қоюмен жұмысына кедергі келтіргенін жиі
есіне алып және сол сәттерді сағынатын. Көп ұзамай алты жылдан кейін, яғни
1832 жылы 15 қыркүйекте ұлы жазушы В. Скотт Аббатсфордта ауыр науқастан көз
жұмды.
1825 жылы 18 желтоқсанда жазылған Скоттың мына бір күнделігінде оның
бүкіл өмірі суреттелгендей: “Менің сүйікті,әрі қамқоршы отбасым,
болашағынан үлкен үміт күтетін балаларым, көптеген достарым бар, ал
дұшпандарым мүлдем жоқ. Шығармашылық еңбегімде сәттілік қатар жүреді.
1-тарау В. Скотт - тарихи роман жанрының негізін қалаушы.
1.1 В. Скоттың шығармашылығы.
Вальтер Скоттың шығармалары туралы сөз қозғасақ, оның еңбектері
үлкен бір кітапхананы құрайды десек қателеспейміз. Расында да, Скотт өзінің
өмірінде 29 роман және бірнеше повестер мен әңгімелер, тарихи қолжазбалар,
сыни еңбектер, поэмалар, өлеңдер жазып қалдырды. Оның романдарының көбісі
Шотландия тарихына арналған. Шотланд романдары: Уеверли, Гай
Маннеринг, Антикварий, Пуритане, Роб Рой және т.б. Англия тарихына
Айвенго, Монастырь, Кенилворт, Вудсток, романдары, ал Квентин
Дорвард романы Франция елінің тарихына арналған.
Француздың атақты жазушысы Ж. де Петиньи Скотты меңзей отырып:
Кімнің шығармаларының шығуын тоғатсыздана күтеміз, кімнің шығармаларын
Европаның барлық білімділері оқиды, кімнің шығарма жинақтары Англияда,
Германияда, Францияда жаппай басылып жатыр-деген екен. Демек, В. Скоттың
шығармаларын дүние жүзінің ұлы тұлғалары А.С. Пушкин, Шекспир, Гете, В.Г.
Белинский, Андри Потен, Ж. де Петиньи және т.б. қызыға оқып, жақсы баға
берген. Өйткені, Вальтер Скотт тарихи романды әлем әдебиетіне ең бірінші
болып әкелуші. Көптеген жазушылар мен оқырмандар және сыншылар барлығы
дерлік Вальтер Скотты жаңа заманның ұлы жазушысы деп санайды және өздеріне
ұстаз тұтады.
В. Скотт 1814 жылы әлемді дүр сілкіндірердей әдебиетке ең алғаш рет
Уэверли атты тарихи роман жариялады. Ол романды бүркеніш есіммен жазды.
Бұл оқырмандарды қызықтыра бастады және қаланың барлық редакциялары ол
туралы түрлі әңгімелер жазды. Сөйтіп оқырмандар оған Ұлы бейтаныс адам
деп ат қойды. Роман өте сәтті шықты, сонымен қатар романға деген
сұраныстардың көбеюінен мыңдаған тираждармен жаппай, үздіксіз басыла
бастады. 30,5.
Уэверли романын оқи отырып Гете роман осы уақытқа дейінгі
шығармалардың ең үздігі-деп баға берді.
Романда Шотландия өміріндегі ең маңызды оқиға, яғни 1745 жылғы
көтеріліс суреттелген. Жас ағылшын жігіті өмірдің бәрін романтикалық
тұрғыда елестетіп кейіннен қанды шайқасты көріп, барлығына төтеп беріп,
шынайы өмір сүреді. Романда 1745 жылы соғыста басты кейіпкерлер Уэверли мен
Фергусонның бастан кешкен хикаялары шебер суреттелген 32, 160, 175.
В. Скоттың романдары мен повестері:
№ Шығармалардың аттары Жазылған Мемлекет Ғасыр Жыл
жылы
1 Уеверли 1805-1814 Шотландия XVIII 1745
2 Гай Маннеринг 1815 Шотландия XVIII
3 Қара ергежейлі 1816 Шотландия XVIII
4 Пуритане 1816 Шотландия XVII
5 Антикварий 1816 Шотландия XVIII 1679
6 Роб-Рой 1818 Шотландия XVIII
7 Эдинбург заңдылығы Шотландия XVIII 1715
8 Ламмемурск қалыңдығы 1819 Шотландия XVII 1736
Монтроза туралы аңыз
9 1819 Шотландия XVII 1644-1645
Айвенго
10 Сопыхана 1819-1820 Англия XII
11 Аббат 1820 Шотландия XVI
12 Кенильворт 1820 Шотландия XVI 1567-1568
13 Қарақшы 1821 Англия XVI 1575
14 1822 Шотландия XVIIс-
Нигелдің хикаялары XVIIIғ.б
15 Певерил Пик 1822 Англия XVII ғ.б.
16 Квентин Дорвард 1822 Англия XVII
17 Сен Ренан туралы 1823 Франция XV 1468
деректер
18 1824 Шотландия ХІХ ғ.б.
Редгоунтлет
19 Некелескендер 1824 Шотландия XVIIІ 1745
20 Тұмар 1825 Шотландия XII 1187
21 Шотланд батырының 1825 Палестина XII 1192
жесірі
22 1826 Шотландия XVIIІ
Екі бүлікші
23 Дәрігердің қызы 1827 Шотландия XVIIІ 1745
24 1827 Шотландия XVIIІ
Әулие Валентин күні және Индия
немесе Пертстің сұлуы
25 1828 Шотландия XІV
Анна Гейерштейн
Граф Роберт Парижский
26 1829 Швейцария XV
27 Қауіпті сарай 1831 Византия XI
Вудсток
28 1831 Шотландия XІV 1307
29 1826 Англия XVII 1657
Көп ұзамай 1815 жылы Скоттың екінші романы жарық көрді Гай
Маннеринг романында қанды сұрапыл шайқас, соғыс мүлдем суреттелмеген,
бірақ онда қылмыстық процесс белең алған. Романда басты кейіпкерлер
сығандар, демек сол құпия халықтың өмірі мен тіршілігі суреттелген. Скотт
сығандар туралы тарихи роман жазудан тағы да бірінші болды. Сығандар әдетте
қоғамда ең төменгі дәрежедегі халық еді. Романда сығандардың заңды білмеуі,
тұрақты қонысы болмауы, қоғамдық зорлық-зомбылық пен әділетсіздікке төтеп
беруі қысқасы сыған елінің өмірі шынайы суреттелген.
Айвенго романы - әлем әдебиетіндегі классикалық үлгіде жазылған
тарихи романның алғашқы қарлығашы. Айвенго романында 1190 жылғы І
Ричардтың кезіндегі дүрбелең оқиғалар шебер суреттеледі. Мэгрон Айвенго
романын Скоттың ең үздік романдарының бірі деп санады. Айвенго-бұл ұлттық
дуэль - деді ол 52,90.
Расында да, Айвенго романында 1194 жылы Ричард І-нің ағасы Джонмен
таққа таласу күресі бейнеленген және сол кезеңдердегі бір шоғырланған түрлі
ұлттардың қарама - қайшылығы, дәлірек айтсақ, норман мен сақ елдерінің
күресі бейнеленген. Англия мемлекетінің жүздеген жылдар бойы әр түрлі
ұлттармен жаулап алынып ортақ ұлты жоқ елдің өмірі мен қайшылықтары шебер
суреттелген. Осы қиын да, құпиясы мол тарихи және саяси қақтығыстарды
суреттеу үшін В. Скотт Шекспир тәжірибесіндегі хроникалар мен трагедиялық
шығармаларын кең ауқымда қолданды.
Романдағы басты кейіпкер Айвенго. Айвенгоның батылдығын,
мейірімділігін, қажымас қайраткерлігін асыра суреттеген. Романда лирикалық
махаббат та бар. Ақылды да батыл, шыншыл, әрі өзі асқан сұлу Ревекканың
Айвенгоға деген махаббаты. Оның жан қиналысы, жауапсыз, яғни үнсіз
махаббаттан өзін-өзі бақытсыз сезінген Ревекка әрқашан өзінің сүйгені
Айвенгомен кездесуді арман етеді. Бірақ Айвенго сұлу қыздың сезімін
байқамайды. Сонымен қатар, романда рыцарьлық мәдениет және Айвенго қатысқан
турнир өте тамаша бейнеленген. Романды оқи отырып, бейне бір сол ғасырда
өмір сүріп, дәл сол қақтығыстардың ішінде өзің де қатысып жүрген сияқты
сезінесің.
Демек, оқырманның жанына жақын етіп, өте қызықты қылып жазудың өзі
автордың нағыз дарынын дәлелдейді.
Француздың тарихи романы ерекше үлгіде дамыды. Онда француз елінің
тарихы мен мәдениеті, саясаты шынайы жазылған. 1816 жылы француз
әдебиетінде жаңа және алғашқы тарихи роман және ол роман француз жазушысы
арқылы емес Америка жазушысы В. Скотт арқылы жазылған. Бұрын сонды француз
романдары көп болған, бірақ француз тарихы туралы роман мүлде болмаған
екен.
Квентин Дорвард романы Скоттың француз еленің тарихы туралы жазған
жалғыз романы. Вальтер Скоттсыз француз тарихи дәуірін елестету мүмкін
емес-деді Б.Г. Рейзов өзінің Французский роман ХІХ века атты еңбегінде.
Бұл кітапта Рейзов В.Скоттың тек осы Квентин Дорвард романын қарастырған.
Квентин Дорвард тарихи романның негізін салушы Скоттың қаламынан туған 29
шығармасының бірі. Скотт романға тарихилық сипатты тұңғыш енгізген, демек
өткеннің өз ерекшелігін, оның қазіргі заманмен ұқсамайтындығын аңдаған,
тарихтан ұлы адамдардың іс-әрекеттерін ғана емес, сонымен бірге халық
бұқарасының қимыл-әрекеттерін де көре білген жазушы.
Вальтер Скоттың романы Квентин Дорвардың есімімен аталған, бірақ
ондағы басты кейіпкер екеу: шотланд атқышы мен француз королі, Квентин
Дорвард пен ХІ Людовик. Махаббат хикаясы саяси хикаямен сабақтаса өріліп
отырады. Алғашқы желі роман авторының қиялынан туса, ал екінші желі тарих
фактыларымен астасып жатады.
Роман Квентин мен Изабелланың шат-шадымен үйлену тойымен тәмамдалды.
Квентиннің қарапайым махаббат хикаясы шығармаға тек желі тарту үшін
ғана қажет болғанын, сөйтіп король ХІ Людовик іспеттес айрықша танымал
тұлғаны кестелеуді алдына басты мақсат етіп қойғанын В.Скоттың өзі де
мойындаған. ХІ Людовик мейірімсіз, қиянатшыл, кекшіл, ойын жүзеге асыруға
келгенде ешқандай да тәсілдерден жирене қоймайтын адам болған.
Қайшылық - бірінші тарау осылай аталады. Бұл ХІ Людовик пен Өжет
Карлдың арасындағы, дөрекі саяси күш пен зұлымдылық, айлакерліктің
арасындағы кереғарлық. Кереғарлықты жазушы ойлап тапқан жоқ, ол роман
беттеріне тарих беттерінен көшкен.
Романда жігіт Квентинді көрікті, батыл, адал, ер жүрек, ақылды етіп
суреттейді. Негізі Людовик пен Квентин осындай өзіндік қасиеттері жағынан
мүлдем ұқсамайтын, қарама-қайшы кейіпкерлер. Квентиннің тұла бойына албырт
ерлік, кіршіксіз көңіл тән, рыцарьлық атақ-абырой пасықтықтан ада болу
керек деп түсінеді. Моральдық мән-мағына жағынан алғанда корольге мүлде
кереғар тұрған герцог Карл емес, нақ осы Квентин. Король әмісе арамзалық
тор құрудан жалыққан емес, бірақ әр жолы сәтсіздікке ұшырап отырады, ол
Квентин ізгілік пен адалдық өсиетті басшылыққа алады да, өз мақсат-мұратына
жетеді.
Францияның белгілі жазушылары Проспер де Борант пен Оюсти Пьерри
өздерінің ағылшын романитеріне тәуелді екендіктерін мойындады [12,10].
Демек, Вальтер Скоттың франция тарихы туралы жазған бір ғана романын
көптеген атақты француз жазушылары таң қалмай, таңдай қақпай оқи алмаған.
Неткен ұлы дарын иесі десеңізші? Өз елінің тарихын біліп қана қоймай,
өзге елдердің тарихын зерттеп, білу және тек біліп қана қоймай, сол
елдердің тарихы туралы романдар жазу тек Ұлы қаламгердің, ерекше дарын
иесінің қолынан келетін дүние. Сол ұлы қаламгер-Вальтер Скотт.
И. Ламартин оны Ғасыр адамы деп атапты. Дегенмен, ол тек бірғана
ғасыр адамы емес күллі ғасыр адамы. Ондай ірі тұлға, талант иесі бұрын,
яғни ХVІІІ ғасырға дейін болмаған және енді дәл осы Скотт сияқты Ұлы
адамның дүниеге келу-келмеуі екіталай.
Бір өкініштісі осындай ірі қаламгердің атақты романдарының ана
тілімізге көп аудармалуы. Осы уақытқа дейін қазақ тіліне Скоттың
Айвенгосы мен Квентин Дорварды ғана аударылған. Әлемнің түкпір-
түкпірінде аудармашылар Скоттың шығармаларын жаппай өз ана тілдеріне
аударып, оқырмандарына сыйлап жатыр. Тіпті орыс тіліне де Вальтердің барлық
шығармалары аударылған. Скотт шығармаларын орыс тіліне аударуда атсалысқан
М.А. Шишмарева, М. Беккер, Н. Емельяникова, Б.Я. Шадрина, Лихачев және т.б.
Бұл аудармашылар Скотт романдарын тікелей ағылшын тілінен орыс тіліне
аударған.
Ана тілімізге Скоттың екі романы сатылы аударма түрінде аударылды.
Айвенго романын орысшадан аударған Әбітай Атығаев және Квентин Дорвард
романын сатылай аударған Мұқан Мамажанов.
2. Көркем аударма және тарихи романдағы диалог қызметі.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алды.
Аударма - біздің зор тынысымыз. Қазақ халқының ұлы ағартушылары Ыбырай
Алтынсарин, мен Абай Құнанбаев, өздерінің жазушылық және ағартушылық
қызметтерімен, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол
ашты. Ұлы Абайдың ақындық-аудармашылық қайраткерлігінің құдіретімен
орыстың данасы Пушкин өзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең
қазақ сахарасына алғаш рет қадам басты. (М.Ә.) Ал Ы.Алтынсариннің
жазушылық-педагогтік қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың
алып жазушысы Лев Николаевич Толстой келді 40,9. Аударма дегеніміз-
бір тілде ауызша айтылғын ой-пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға,
оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізуі 39,7.
М.Әуезов пайымдауынша: Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі.
Аудару үстінде жазушы автордың творчестволық сырына қанады, оның көргенін
көріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой-өрісін ұлғайтумен қатар,
авторша машықтанып үйренеді 53,22. Шын мәнінде, аудармашы шеберлігі
үнемі ізденістің, талантты жетілдірудің, мол тәжірибе жинақтау мен
машықтанудың арқасында қалыптасады.
Аударма-- көркем әдебиеттің, публицистиканың жалпы мәдениеттің
ажырамас бір бөлігі. Аударма адамзаттың көне замандағы тарихында тіл өзге
адамдар қауымын түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың дәнекері
болған. Ө. Күмісбаев көркем аударма туралы пікірінде: Көркем аударманың
бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен. Аударма әдебиетінің арналы, мол
салаларының бірі. Аударманың сөз дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткені
аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың
өкілдері сусындай алады десе. Орыстың белгілі теоретигі П.П. Кузнецов:
Көркем әдебиет-идеология майданындағы зор құралдардың бірі, соның ішінде
елеулісі десекте қателеспес едік. Ал аударма әдебиеті әрі көркем-төл
әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар жедел өседі деп орынды айтса керек.
39,177,178.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа
тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың
күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениеттің қазыналық қақпасын ашатын кілт,
ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, және ұстартудың мектебі.
Әдетте аудармашыны актерге теңейді. Ағылшын жазушысы, әрі аудармашысы
Ботлер Сэмюел: Егерде түпнұсқаны оқыған кезде қанағаттанған болсаңыз, онда
оның аудармасы да солай жасалуы тиіс, олай болмаған жағдайда аударма емес,
ұқыпты орындалған үйрену жұмысы тәрізді болып қалады. Меніңше, мұның өзі
аударма екенің аудармашының байқамағаны жөн-деген тәжірибелік тұжырым
білдіреді 53,18.
Демек, аудармашылық нағыз творчестволық өнер. Аудармашы екі тілді
жетік білумен қатар, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,
біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты. Сол себепті
де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп отырады.
Нағыз шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін
толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда
ғана аударма көркем болады 39,6.
Әлем классикасының сол сияқты бұрынғы совет халықтары әдебиетінің
таңдаулы шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біздің ұлттық мәдениетіміз
де рухани жағынан байып, аударма кітаптар қазақ әдебиетіне қосылған баға
жетпес мол мұра, әдебиеттің алтын қоры болып отыр 39, 197.
Қазақ оқырмандарының кітапханасы төл жазушының шығармаларымен қатар
аударма әдебиетпен де көп молықты. Қазір қазақ оқырманы Пушкин мен
Гогольдің, Крылов пен Лермонтовтың, Гончаров пен Тургеневтің, Толстой мен
Чеховтың шығармаларын өз ана тілінде оқиды. Сондай-ақ қазақ тіліне
дүниежүзілік мәдениеттің озық үлгілері-Шекспир мен Шиллер пьесалары,
Бальзак пен Жюль Верн романдары, Назым Хикмет пен Побло Нерудің өлеңдері,
В.Скоттың тарихи романдары және т.б. аударылды. Қазақтың көркем әдебиеті
аударма еңбектері арқылы тек молығып, өсіп қана қоймай, сонымен бірге қалың
бұқараны тәрбиелеудің маңызды құралына айналып отыр.
Аударма әдебиеті Қазақстандағы ұлттық мәдиенеттің бір мол саласы.
Республикада талантты аудармашылар тобы өсіп жетілуде. Қазақ
аудармашыларынан шыққан кітаптарының ішінде Шекспирдің Отеллосы,
Пушкиннің Полтавасы, Гогольдің Ревизоры, сияқты қызықты еңбектер аз
емес.
Аударма жұмысы бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрекеті бар
адамзат қоғамындағы аса маңызды шартты құбылыс.
Адамзат тарихындағы әрьір ұлт, әрбір қоғам алмасу, алысу, араласу
нәтижесінде өмір ағымы алға жылжид, өседі, өркендейді. Яғни өзінде жоқты
өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осындай
ауысудың тиянақты тірегі — аударма. Осыған орай А. С. Пушкин: “Аудармашылар
мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін почта аттары” деген.
Бір тілджен екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып
шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.
Аударма көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз өнерінің
рухани қазынасына айналады. Оның бастауы ежелгі Римнен басталады. Сол
дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе
төңірегінде Цицерон”аудару кезінде сөзді санамау керек ” деген екен.
Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы сол секілді
ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екені жайында
салмақты сын-пікірлер қолданған. Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны И.
Беккердің мынадай сөздерін айту орынды деп ойлаймыз: “Мәнді ұлттық
әдебиеттің жақсы аудармасы әдебиетсіз болуы мүмкін емес.”
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндік
тудырады.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
үрдісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады.Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі таңдағы әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге еңгізіп
қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың
қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесін тұрақтандыруға халықтың ой мен
тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші
болады.
Аударма- көркем шығармашылықтың өзгеше бір сапасы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады.
Көкем ауларма әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен бір саласы.
Оның көп жылдық тарихы,өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.
Ол халықтың рухани жағынан дамытудың күшті құралы, бүкіл адамзат
мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар
бұлағы, тіл ұстартудың дүкені.
Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның
тәжірибені қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері,
танылған тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт- шығарманың көркемдік-идеялық
күші мен эстетиклық ләззатын жеткізу.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесінде
мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке
қол жеткізуін, санамыздың өсуіне апаратын жол.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма мәселесі аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбасы керек.
Аударма өнері - бір халық пен екінші халықты, бір ұлт пен екінші ұлтты
рухани жағынан байланыстырса, сол өнердің иелері,яғни, аудармашылар қос
халықтың көпірі ретінде үлкен қызмет атқаратыны даусыз.
Ұлы дүниелерді басқа халық танып білмей, ол ұлы бола алмайды. Олардың
ұлылығына ең бірінші себепкер- сол шығарманың авторы,яғни жазушы немесе
ақындар. Әр ұлттың өз ұлысы бар, мысалы біз, қазақ халқы,ұлы жазушы,
аудармашы ретінде М. Әуезовты білеміз. Ал ағылшындардың ұлы классик
жазушыларының бірі Вальтер Скотты атаймыз. Осының бәрі аудармашылардың қос
халықтың арасындағы көпір қызметін атқаруларының арқасы.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі бірежеде қалыптасқан дәстүрі,
небір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі
артып келеді. Біз оны бұдан былай да жетілдіре беоуге тиістіміз.Ол үшін
аударма мәселесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлап отыруымыз
қажет.
Біздің барлық аудармашы жазушыларымыз өз мінднттерінің халық алдындағы
жоғары мәртебелі азаматтың уәзипа екенін терең түсініп әрбір аударылған
шығарманың идеялық, көркемдік және эстетикалық сапасын бұлжытпай жеткізу
арқыл туған халқын ұлы орыс әдебиеті мен дүниежүзілік озық әдебиеттің ьал
шербетіне қандыра беруді ардақты борышымыз деп білу керек.
В. Скоттың тарихи роман жазудағы бір ерекшелігі оның тарихи
шығармаларға диалогтарды көп пайдалануы. Әдетте тарихи шығармаларда диалог
көп қолданбайды және бұл Скоттың бір өзіндік стилі болып табылады.
Диалог дегеніміз-екі және одан көп адамның арасындағы сөйлесу және
әңгіме.
Көркемдік интерпретацияда өтетін өмір шындығының сенімділігіне айқын
кепілдердің бірі-кейіпкер сөздері. Қаһарманның тек өзіне тән, дара мінезі
оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл әрине, диалогтың эстетикалық мәнін
анықтайды.-деп Б.Майтанов диалогтардың кейіпкер мінезін, болмыс бітімін,
ішкі эмоциялық сезімін берудегі көркемдік қызметін даралайды. Диалогтар
кейіпкердің іс-қимылын, мақсат-мұратын, көңіл-күйін, жандүниесін, сезімін,
қысқасы тіршілік-әрекетін, оқиғалар мен жағдайларды әңгімелеу түрінде
жеткізеді.
Диалогтар тарихи романда үлкен қызмет атқарады. Диалогтың тарихи
шығармалардағы оқиғалар динамикасын күшейтуде, кейіпкерлер арасындағы
тартысты, шиеленісті дамытуда, сюжеттің, эпизодтың драматизмін
жандандырудағы қызметі ерекше. Г. Реизов топшылауынша: Скоттың диалогы
оның тарихилығымен байланысты. Автор өзінің қайырымдылық пен зұлымдық
туралы түсінігімен, өзінің дүниені қалай қабылдауымен романнан шығып кетуі
керек. Ол адамдарға өздері туралы өзін сөйлетуге мүмкіндік беруі тиіс,
актерлердің сахнада қозғалуы, тіршілік етуі, ойлануы сияқты ұқсас жайларды
кейіпкерлерге де дарытуы қажет. Оқырманды тарихпен оңаша қалдыру керек,
өйткені өтіп жатқан дүниенің шынайылығына күмәнданбау үшін бәрін тікелей
өзінің көзімен көруге міндетті. Диалогтың тарихи романдағы қандай маңызды
көркемдік элемент саналатыны осыдан-ақ байқалады 1,207, 208.
Квентин Дорвардтағы диалогтардың Квентин тұлғасын жасаудағы
ерекшеліктерінталдап, айқындау тарихи романның идеялық, танымдық тарихилық,
эстетикалық, көркемдік дәрежесін бағалауға ықпал етеді.
Айвенго-әлем әдебиетіндегі классикалық үлгіде жазылған тарихи
романның алғашқы қарлығашы. Жетпісінші жылдардағы қазақ тіліне аударылған
шет ел шығармаларының ішінде Әбітай Атығаев аударған В. Скоттың Айвенгосы
да бар. Романды тәржімалау барысында аудармашы кей реттерде атүстілікке жол
беріп қойған. Айвенго романының аудармасындағы өте жиі кездесетін жүзден
астам сөздің бұрмаланып, қате жазылуы тандандырды. Әрине, бұл шығармада
көне ұғымдар көп қолданылады. Соны әдеби норманың үлгісінде жеткізуге толық
мүмкіндік бар сияқты. Бір сөз бір бетте он рет қолданылады. Солардың
кейбірі: еврей-жебірей, шеркеу-шіркеу, алдақамсан-әлдеқашан, ұғлы-ұлы,
пышыны-пішіні, ғымырат-ғимарат, мияу басына-милау басына және т.б. Бұл
қателіктер баспадан ба, әлде аудармашыдан ба белгісіз. Кімнің кінәсі болса
да В.Скоттың Айвенго сияқты әйгілі шығармасының қазақ тіліндегі нұсқасына
үлкен нұқсан келтіргені өкінішті-
2 тарау. В. Скотт шығармаларының аудармасындағы тарихилық пен көркемдік.
2.1 В. Скоттың Квентин Дорвард романындағы диалогтардың тәржімалануы.
1987 жылы көрнекті аудармашы М.Мамажанов В.Скоттың Квентин Дорвард
романын шебер аударып шықты. М.Мамажанов 1929 ж. 10 ақпанда Алматы облысы,
Талғар ауданында туған. Қазақ Мемлекеттік Университеттінің журналистика
факультетеін бітірген. Шығармашылық еңбек жолын Қазақ пионері газетінің
әдеби қызметкері, аудармашы, редактор болып бастады. Осы газеттің және
Лениншіл жастың бөлім меңгерушісі, 1955-1958 жж. Қазақстан Орталық
Комитеті Нәсихат және үгіт бөлімінің нұсқаушысы, Социалистік Қазақстан
газетінің бөлім меңгерушісі. Қазақстан баспасының бас редакторы,
директоры, Қазақ КСР Баспа; полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі
мемлекеттік комитетінің алқа мүшесі, бас редакторы, төрағасының бірінші
орынбасары.
Қазақстан компартиясы Орталық Комитеті Нәсихат және үгіт бөлім
меңгерушісінің бірінші орынбасары. Қазақстан коммунисі журналының бас
редакторы қызметін атқарды. Советтік Қазақстан кітаптары, Листовкадан
энциклопедияға дейін, Достар арасында (1958 ж.), Кітаптас түскен шуақ
(1997 ж.) т.б. еңбектері жарық көрді. Ол еңбек қызыл ту, халықтар Достығы
ордендерімен, Еңбектегі ерлігі үшін, тың игергені үшін медальдарымен,
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестің құрмет Грамотасымен марапатталған, Қазақ КСР-
інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері. Көркем аударма саласында да еңбек
еткен.
Аудармалары: С.Георгиев Повестері мен әңгімелері А.ҚМКӘБ, 1956
ж.; Бонч-Бруевич Ленин туралы әңгімелері А., Қаз-н, 1958 ж.; С.Заресной
Жеті күн туралы повесть А., Жазушы, 1967 ж.; Петрусь Бровка Тоғысқан
арналар А. Жалын, 1984ж, Нгуен Динь Тхи Сөгілген көбе Алматы Жалын,
1973; Нгуен Дин Тхи Бұрқанған дала Алматы, Жалын,1984.
Квентин Дорвард романының қазақша аудармасы кібірткісіз, ұғымға
жатық, сонымен қатар аса көркем дәрежеде жүзеге асырылған. Романның қазақ
тіліндегі тәржімасын оқығанда шығарма аударма емес, бейне бір қазақ
жазушысы жазған түпнұсқа сияқты. Ана тіліміздің барлық баяндау тәсілін,
ішкі иірімін жетік меңгерген аудармашы биік өреден көрініп, романның
астарлы ойын мағыналы мазмұнын терең түсініп, үлкен ілтипатпен ден қойып,
түпнұсқаның деңгейінен төмен түсірмеген деп ойлаймыз. Екі тілдің қорын,
грамматикалық заңдылығын қанша жақсы игергенімен,т жан дүниесі, түсінік
болмысы қабыспаса, одан автор да, аудармашы да ұтпайды, қайта ұтылады.
В.Скоттың романдарындағы әрбір диалогта үлкен мән, терең астар жатыр.
Автордың шығармаларындағы айтайын деген ойын нақты тауып, содан кейін ғана
әр сөздің баламасын іздеп табу оңай емес.
Квентин Дорвард романындағы ішкі психологиялық қақтығыстарды
бейнелейтін оқиғалардың дені диалог арқылы өрбіп, шешімін тауып отырады.
Скотт романдарының бір өзіндік ерекшелігі сол тарихи романға диалогтарды
көп пайдалану.
Бүкіл бір әдеби бағытқа негіз салып, оны қалыптастыруға мұрындық
болған шығарманың екі ғасырдан астам уақыттан кейін ана тілімізге аударылуы
және барлық шырайымен оқырман жүрегіне жетуі-қуанарлық жай. Бұл шығарманы
ана тілімізге тәржімалау барысындағы басты қиындық-романдағы оқиғалардың
осыдан бірнеше ғасыр бұрынғы француздардың өмірін қамтуы, яғни, тарихи
оқиғалардың молдығы.
Т.Жұртбаев: Аудармада астарлы ойды тәржімалау өте қиын. Астарлы ойлы
сөзді аударудың қиындығы сонда, бір сөзді өзгерту арқылы бүтін сөйлемнің
мағынасын жойып алуға болды 39,177 деген. Демек, астарлы сөзді аудару
өте қиынға соғады. Скоттың диалогтарының қуат-күші де сол мол мағыналы
емеурінінде жатыр. Бір сөзді өзгерту арқылы бүтін сөйлемнің мағынасын жойып
алуға болады. Мұқан Мамажанов осындай биік талапты абыроймен орындаған.
Десек те, ішінара орыс тіліндегі тіркестердің жетегінде кететін тұстары,
сөйлемнің аяқталусыз қалатын жайлары бар.
Дәйектерге жүгінейік.
Түп нұсқада:
In answer, the landlord only bowed; and while he continued to bring,
and orange upon the table, the various articles of a comfortable meal,
omitted to extrа their meribs by a single word 35,75.
Орысша нұсқасында:
Хозяин ответил новым безмолвным поклоном и стал торопливо вносить и
расставлять на столе разнообразные блюда прекрасного завтрака 34,45.
Қазақша нұсқасы:
Мейрамхана иесі тағы да үн түнсіз иіліп ілтипат білдірді де жалма-
жан аяқ-табақтарын тасып, дастарханға небір ғажап тағамдар қоя бастады-деп
аударған 37,47
Біріншіден түпнұсқадан тікелей аударған орыс аудармашысы Шишмарева
тәржімалау кезінде еркіндікке жүгініп кейбір сөз тіркестерін тастап кеткен.
Мысалы: ... omitted to extral their merits by a single word деген сөз
тіркесі және де only сөзін новый деп аударған. Бұндағы only сөзі
только, единственный демек тек, жалғыз деген ұғымды білдіреді.
Дегенмен, осы новый безмолвный поклон деген сөз тіркесін Мамажанов тағы
да үн-түнсіз иілу деп өте сәтті аударған. Бұл сөз тіркесіндегі новый
сөзі тағы да сөзімен тәржімаланып өзіндік үйлесімділік тапқан. Егер біз
жаңа деп аударсақ сөйлем мазмұнына сәйкес келмеуші еді. Сондықтан бұл
аудармашының өзіндік стилі мен шеберлігі екендігін атап көрсеткеніміз жөн.
Дегенмен, бұл сөйлемдегі аяқ-табақтар деген сөзді не үшін қосқанын
түсінбедік. Түп нұсқада және де орысша аудармада ондай сөз атымен жоқ,
сондай-ақ осы аяқ табақтар деген сөздің өзі оқырманның бәріне бірдей
таныс емес. Бәлкім осы аяқ табақтар сөзі аудармашының елінде жиі
қолданылатын болуы керек. Сөйлемдегі осы сөзді алып тастап немесе жай ғана
өзімізге жатық түсінікпен тәрелкелер немесе ыдыс-аяқ деп қойса да болар
еді.
Әрине, бар ыңтанмен мұқият қараған күннің өзінде Скоттың стилін,
әңгімелеу мәнерін, ой оқиға екпінін толық меңгеру мүмкін емес. Оның үстіне
Квентин Дорвард романында оқиға мен ой баяндаудағы ұшқырлық алма-кезек
ауысып отырады.
Роман диалогтарында Куманек сөзі өте жиі кездеседі. Аудармашы бұл
сөзді бауырым деп алған. Негізі осы сөздің кум деген түбірінің өзі
әке,өкіл әке деп аударылса керек. Мүмкін, аудармашы ұлтымыздың
менталитетіне жақындатып аударуға тырысқан шығар. Бір қызығы аудармашы
куманек сөзін әр сөйлемде әрқалай аударған. Мысалы:
-Мой куманек оьо всем подумал ничего не забыл 34,45-деген сөйлемді
Қазақшаға:
-Серігім айтқанымыздың бәрін тап-тұйнақтай ғып қойыпты ғой-деген.
Бұл сөйлемде серігім деп аударған. Ал осы куманек сөзі тұп
нұсқада мүлдем басқа. Түп нұсқада By gossip деген, ал gossip сөзі
өсекші деген мағынаны білдіреді. Демек, орысша нұсқаның өзі дұрыс
аудармаған. Сондықтан екі аударма да дұрыс шықпаған. Романда осы сөз ХІ
Людовиктің, яғни Францияның королінің жиі қолданатын сөзі.
Романда Людовикті автор былай бейнелеген: Людовик пәтуасыз да
қатыгез ұл болды. Ол алдымен туған әкесіне астыртын қастандық ұйымдастырды,
одан кейін ашықтан-ашық көтеріліске шықты. Қара басының қамы, яғни саяси
мақсат талап еткен сәттерде, барынша-ақ батыл Людовик табиғатында бос
қиялға беріле қоятындай аңғал еместі: оның бойында абырой мен намыс жолын
қуатын асқақ ерліктің нышаны да жоқ-ты. Жымысқы да, айлакер ол алдымен өз
мүддесін ойлайтын, осы жолда ар-намысын ғана емес, сонымен бірге нәпсі
құмарлығын да құрбан етіп жүре беретін. Ол жаратылысынан кекшіл де қатыгез
еді. Сондықтан да сансыз адамның өз әмірімен өлім жазасына ұшырағанына оның
жаны жадырап шын рақат табатын. Қанына қарайған кезінде ол, аяушылық,
кешірім дегенді әсте білмейтін...,. Бұл суреттеуден біз Людовиктің өте
қатыгез адам екенін білеміз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әр халықтың өмір сүру кезеңіндегі тарих өзінің баға жеткізгісіз рөлін
атқарады. Адамзатқа қажетті рухани негіз тіл, дін, салт-дәстүрмен бірге,
тарих сол халықты танытатын керемет өмір оқулығы.
Тарихын өткеннің көркем түрде сипаттау адамды эстетикалық және
идеялық тәрбиелеуге ықпал етеді. Сол кезеңде өмір сүрген адамдарды өткен
уақыттың оқиғаларын шынайы, бар болмы-бітімімен, тарихи аяда бейнелеуге
әркімнің батылы бара бермейді. Және бұған үлкен жауапкершілік, терең тарихи
білім, шығармашылық, шеберлік, талант, қаламгерлік тәжірибе керек.1,3
Қазіргі заман әдебиетінде тарихи роман мен тарихи роман-эпопеяның
үлесі барған сайын ұлғайып келеді. Бұл құбылыстың себебі мен мәнін ашуға
арнаулы зерттеулер де жазылып жүр. Тарихи роман жанрына мұншама көңіл
бөлінуі оның осы күнгі әдебиеттен алып отырған орны мен маңызын сипаттаса
керек.
Тарих туындылардың тамыры антикалық дәуірден тарайды. Сол кездегі
үлкен тарихи оқиғалар Геродот, Руфь, Флавий, Аррион, Диодор жазбаларында
сақталды. Олардың басты ерекшелігі болған оқиғаның шынайы болмысын
жеткізгендігі.
Өзінің басты объектісі адамды бейнелеу арқылы әр дәуірдің сан қилы
сыр-сипатын көрсететін көркем әдебиеттің даму кезеңдеріне көз салғанда,
оның нақтылы тарихи адамдар мен тарихи оқиғаларды бейнелеу ерекшелігі, яғни
әдебиеттегі тарихилық мәселелері айрықша назар аудартары хақ. Ал, әр дәуір
жыршысының өз заманының тарихи кескінін бейнелеуге әрекет еткен шығармасы
тек белгілі бір ұлт әдебиетінің жасын межелеуге ғана емес, сол әдебиеттің
осы өзекті мәселе тұрғысынан алғандағы жүріп өткен жолын бағдарлауға да
мүмкіндік береді. Сөз жоқ, ол жолды азаматтық тарихпен тікелей жарысып
отыратын жол деп тануға болар еді. Өйткені, онан белгілі бір халықтың
рухани есею жолын, тағдыры, таразыға түскен небір тарихи тайталастарының
мәліметтерін табасыз.
Көркем әдебиеттегі тарихилық сапалық тұрғыдан алғанда ғылымдағы
тарихилықтан ерекшелеу болып келеді. Өйткені, ғылым белгілі бір дәуірдің
тарихи даму заңдылықтарын тұжырымдармен өрнектесе, ал әдебиет сол тарихи
құбылыстарға деген адам қатынасын оның кісілік құлқы, әрекет харакеті таным
дүниесіндегі өзгерістері арқылы көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі
бір дәуірдің нақты тарихи мән-мазмұны, оның қайталанбас келбеті мен ерекше
бейнесін көркемдік әдіспен игеретін әдебиеттің тарихилық мәселесі осы
қасиеті арқылы өзіне ерекше назар аударуды талап ететіні хақ 7,3,5.
Тарихи шығарманың халық тарихындағы елеулі құбылыстар туралы жазылуы
шарт деген пікір орынды. Бұл жерде тарихи шығарманың халықтың тарихы,
тарихи өткені туралы жазылуы қажетті дау тудырмайды. Ал тарихи шығарма
негізінде халық тарихындағы аса маңызды оқиғалар мен құбылыстар ғана жатуы
керек дегенде, халықтың өткен тарихын оның мазмұнына қарай екшеген болып
шығамыз 8,9.
Расында да, тарихтағы кейбір ірі оқиғалар белгілі бір дәуірдің
бетін басты мазмұнын анықтайтындай сипатымен бөлектеніп тұрады. Сондықтан
мұндай тарихи кезең шындықтары туралы шығарма жазғанда, сол дәуірдің басты
типтік ерекшелігін белгілейтін оқиғаларды ескермеуге болмайды. Онсыз дәуір
тынысын толық жеткізу мүмкін емес.
Халықтың парасат, кәмелеті артқан сайын қазіргі халін де, өткендегі
тарихын да тереңірек, толығырақ білуге ден қоятыны мәлім. Соңғы жылдарда
қоғамдық ғылым саласында қол жеткен жаңалықтар осы заңдылықтың айғағы
секілді. Солардың кейбіреуін тізіп, санап өтсек те, бұл салада көрнекті
табыстар бар екенін түсінеміз. Қазақстан археологтары бұдан жүздеген жыл
бұрын түрлі себептен қираған, үйіндіге айналған шаһарлар орнын тауып,
ежелгі мәдениеттің қымбат жәдігерлерін жарыққа шығарды.
Орта Азияның көне цивилизациясы ошақтарының бірі—Отырардың қазылып,
зерттеле бастауы ғылымда көп соны тұжырым жасауға мүмкіндік бергелі отыр.
Тіл мамандары кемінде бір жарым мың жылдық тарихы бар түркі Орхон-енисей
жазуының құпиясын тауып келеді. Кезінде дүние жүзінің екінші ұстазы
атанған Әбунасыр Фарабидың еңбектері араға мың жыл салып барып өз
отаны—Қазақстанда кітап болып шыға бастауы да халқымыздың мәлени өрлеуі
белгілі белеңге көтерілгенін әйгілейтін нышанның бірі. Мұндай мысалдар көп.
Мұның бәрі, Сөз жоқ, тарихтың бұралаң жолын, көп қалтарысын білуге деген
ықыласты оятатын фактор.
Совет әдебиетінің тарихи дәуірлер мен оқиғаларды көркем бейнелеп
елестеткен шығармалар шоғыры аз емес. Бұл ретте А. Толстойдың, М.
Әуезовтың, М. Айбектің, В. Шишковтың, В, Янның, С. Бородиннің, Д.
Демирчянның, К. Гамсахурдиянның, Н. Рыбактың т. б. шығармаларын еске
түсірсек те жеткілікті. Осы топтағы туындылардың молдығы және бір-бірінен
өзгешелігі соншалық—олардың өзі тарихи жанрдың түрлі тарамдарын құрайды.
Мәселен, тарихи проза жанрының ішінен тарихи роман, тарихи-
биографиялық роман, тарихи -ұлттық роман, тарихи- революциялық роман, роман-
хроника деген сияқты салалар жіктеледі. Бұлардың бәріне ортақ ұқсас
сипаттар да, материал мен авторлық идеяның аңғарына байланысты елеулі
ерекшкеліктері де болады. Шығарма талдағанда тарихи жанрдың өз ішіндегі
айырмашылықтарды елемей, бір ғана өлшеммен жалпылама қарау шындықты ашуға
көмектеспейді. ол былай тұрсын, жанрдың жігін есептемей сөйлеу, үкім айту
жаңсақтыққа соқтырады.2,53
Өткен заманда өмір кешкен үстем тап өкілдерінен төрі қалың бұқараның
қарапайым өкілінің тұлғасын шығару анағұрлым қиын, өйткені ондай езілген
тап адамдарының өмірінде сырт көзге жалтылдап көрінетін оқиғалардың көп
ұшырамауы мүмкін. Сондай жандардың тіршілігіндегі өміршіл немесе өкінішті
жайлардың көркемдік шындығын табу үшін суреткер мол ізденуі лазым.
Атап өтерлік және бір мәселе—совет жазушылары өткеннен тек әлеуметтік
факторларды іздеп қоймайды, сонымен бірге мәдени, адамгершілік,
психологиялық қайшылықтар мен тартыстарға да тереңдеп барады.
Бұл арада тоқталарлық мәнді мәселенің бірі – тарихи шындық пен
қиялдаудың өзара байланысы турасында. Көп жазушылар, соның ішінде Толстой,
тарихи тақырыпты шығармалардың өзінде қиялдау элементі басым болуға тиіс
деп есептеген. Оған жазушының мына сөздері мысал: В каждом художественном
произведений, в том числе в историческом романе, в исторической повести мы
ценим прежде всего фантазию автора, восстанавливающего по обрывкам
документов, дошедших до нас, живую картину эпохи и осмысливаюшего эту
эпоху. Өмірде болған қаһарман да, қиялдан жасалған кейіпкер де шығармада
толыққанды өмір кешуі керек. Тарихи оқиғалардың тартымдылығы қандай қажет
болса, қиялдың табиғи тұтастыққа ие болуы шарт. Тарихи оқиғаларды тізе беру
де, тарихты ұмытып, қиял күшіне ғана сүйенушілік те шығарманы бір
жақтылыққа алып кетпек. 2,54
Тарихи романның негізін Батыс Европада Вальтер Скотт, орыс
әдебиетінде А.С. Пушкин салды және бұлардың шығармаларында тарихи деректер
көркемдік элемент, эстетикалық мәнділік дәрежесіне көтерілді.
Қазақ әдебиетіндегі тарихи тақырыпқа шығарма жазу әуелі поэзияда
көрініс тапты. Олар көбінесе тарихи материалдар негізінде тарихи
кейіпкерлер турасында жазылғанмен, аңыз желісіне құрылды. Поэзиядағы Абай,
Шәкәрім шығармашылығын тапқан тарихи тақырып дәстүрі Мағжан, Сәкен, Ілияс,
Иса т.б. ақындар арқылы жалғастық тапты, жаңа көркемдік үлгіде дамыды.
Өткен жылдарда тарихи тақырыпты меңгеру талабы елеулі нәтижелер
бергенін атап өту лауазым. Бұл тұста І. Есенберлиннің Алмас қылыш,
Жанталас, Ә.Әкімжановтың Жаушы, Отырардың күйреуі, М. Мағауиннің
Аласапыран, С.Сматаевтың Елім-ай, Ә. Кекілбаевтың Елең, Алаң,
Үркер шығармалары жарық көрді.
Тарихи роман жазу кеңестік кезеңде қазақ қаламгерлік үшін
шығармашылық еркіндікпен жүзеге асқан жоқ. Жазушы тарихи туындының атақ-
абыройынан гөрі, азап-сорынан қиянат шекті. Мұны қазақ әдебиетіндегі
алғашқы ірі көлемді, тарихи эпопея М.Әуезовтың Абай жолы бастан кешірді
Көркемдік пайымдаудың тарихилығы жоғары дәрежесімен ерекшеленетін Абай
жолы романының тағдыры тар жол тайғақ кешуден өтті. 1,7
Әйтсе де қазақ әдебиетінде тарихты талғаған, көркем суреттелген
шығармаларымыз баршылық. Солардың ішінде Абай жолы романымен бірге
көрнекті суреткер Ілияс Есенберлиннің Көшпенділер трилогиясы тарихи
романдар шоғырында шырқау биікте тұр. Ч. Гусейінов Көшпенділерді
Трилогия Кочевники является великолепным творением самопознания народа
самого себя! деп бағалады. Шын мәнінде Көшпенділерде-қазақ халқының
күллі тарихы, тұрмыс-салты, мәдениеті, діні жалпы қазақтың бір ғасырлық
өмірі жазылғандай. Туынды әр Қазақстан азаматының намысын оятып қана
қоймай, тарихи тұлғаларымызды тануға, олар өмір сүрген дәурдің ерекшелігін
білуге себепкер болды. Бұл шығармалар тарихи тақырыпқа жазылған
туындылардың бастамасы деп ойлаймын. Өйткені, қазақ елінің сан-қилы тарихи
оқиғаларын зерттеп біту мүмкін емес. Болашақта Қазақстанда тарихи тақырыпқа
сыр шертетін қаламгерлеріміз әлі де талай кездеседі деп сенейік.
Әр халықтың, әр ұлттың, тіпті әр азаматтың өзінің тарихы, өзіндік ой
мақсаты , өмірлік көзқарасы осы тарихи шығармаларды дүние жүзі әде-биетіне
ең бірінші болып әкелуші ағылшынның ұлы жазушысы Вальтер Скотт екенін
ұмытпауымыз керек. Өзінің тарихи шығармаларын әлемге паш еткен Вальтер
Скотт - ұлы жазушы, тарихшы, ойшыл және аудармашы. Әлемнің түпкір-
түпкіріндегі әр ұлтты халықтар мен ұлы ғұлама ойшылдар мен жазушыларға
дейін В. Скотты оқыды. Олардың әр қайсысы Скотт шығармаларын таңдай қаға
оқып, түрлі пікірлер айтты. Солардың бірі орыстың ұлы жазушысы В.Г.
Белинский Скотты: Тарихи романның Шекспирі мен Гомері, әрі өнер
саласындағы Колумб десе, немістің атақты жазушысы Гете оны Өзіне ешкімді
теңестірмейтін ұлы талант деп баға берді.
Расында да ,жазушының бояуы қанық кестелі тілі, оқыс басталып кететін
тартымды сюжеті тапқыр диалогтары оқушыны еліктіріп еріксіз ерітіп әкетеді.
В. Скотт 1771 жылы 15 тамызда Эдинбургта заң қызметкері отбасында
дүниеге келді. Әкесі заңгер, ал анасы медицина профессорының қызы болған.
Бала кезіндегі қауіпті ауруының салдарынан өмір бақи бір аяғынан ақсақ
болып қалды. Жастайынан әкесінің аңыз-әңгімелерімен сусындап өскен жас
Уотти (бала кезінде осылай атаған) тарихи әңгімелер жаза бастады.
1783 жылы Вальтер Эдинбург Университетінің адвокаттығына емтихан
тапсырды Университетте оқып жүргенде ол ұлы тарихшы Робертсон, философ
Стюарт пен Фергюсонның лекцияларын қызыға тыңдады. Вальтер Батыс ағылшын
тарихына үлкен көңіл бөліп, қызыға бастады. Сол студенттік жылдары
Маккензи, Хоума сияқты жазушылардың үйірмелеріне қатысты. 15 жасында оған
Шотландияның ұлы ақыны Роберт Бернспен танысудың сәті түсті. Бір
естелігінде Вальтер Скотт Оның маған қарап жылы сөйлегенін әлі күнге дейін
ұмытпаймын деп ақынның құрметпен қарағанына қуанышын білдірді.
Вальтер Скоттың шетел тілдерін аз уақытта үйреніп алатын дарыны
болушы еді. Университет қабырғасында оқып жүрген қысқа ғана уақыт ішінде ол
өз бетімен итальян, неміс, француз, тілдерін меңгеріп италияның ойшыл
ақындары Ариосто мен Боярдоның еңбектерінің түпнұсқасын оқып, өзі де тарихи
шығармалар жаза бастады. Ал 1796 жылы ол неміс жазушысы Бюргердің Ленора,
Жабайы бақташы атты балладаларын ағылшын тіліне аударды.
1797 жылы В. Скотт француз эмигрантының қызы Шарлотта Шарпантьеге
үйленді. Шарлотта мен Вальтер отыз жылдай бірге өмір сүрді. Оның осындай
шығармашылық атаққа бөленуіне сүйікті жары Шарлоттаның аялы қамқорлығы зор.
1826 жылы сүйген жары Шарлотта қайтыс болғаннан кейін, ол өзінің
денсаулығының нашарлығына қарамастан романдар, тарихи еңбектер мен сыни
мақалаларды, бірінен соң бірін үздіксіз жаза берді.
Скоттың сүйген жары Шарлотта қарапайым ғана француз қызы болған.
Шарлотта қайтыс болғанда Скотт қатты қиналды, жалғыссырады және осы
жалғыздықтың емі тек қолынан қаламын тастамай жаза беру деп ұқты. Ол
әйелінің оның жұмыс бөлмесіне жаймен кіріп, күлімсіреп жанына келіп асқа
шақыруын немесе түрлі сұрақтар қоюмен жұмысына кедергі келтіргенін жиі
есіне алып және сол сәттерді сағынатын. Көп ұзамай алты жылдан кейін, яғни
1832 жылы 15 қыркүйекте ұлы жазушы В. Скотт Аббатсфордта ауыр науқастан көз
жұмды.
1825 жылы 18 желтоқсанда жазылған Скоттың мына бір күнделігінде оның
бүкіл өмірі суреттелгендей: “Менің сүйікті,әрі қамқоршы отбасым,
болашағынан үлкен үміт күтетін балаларым, көптеген достарым бар, ал
дұшпандарым мүлдем жоқ. Шығармашылық еңбегімде сәттілік қатар жүреді.
1-тарау В. Скотт - тарихи роман жанрының негізін қалаушы.
1.1 В. Скоттың шығармашылығы.
Вальтер Скоттың шығармалары туралы сөз қозғасақ, оның еңбектері
үлкен бір кітапхананы құрайды десек қателеспейміз. Расында да, Скотт өзінің
өмірінде 29 роман және бірнеше повестер мен әңгімелер, тарихи қолжазбалар,
сыни еңбектер, поэмалар, өлеңдер жазып қалдырды. Оның романдарының көбісі
Шотландия тарихына арналған. Шотланд романдары: Уеверли, Гай
Маннеринг, Антикварий, Пуритане, Роб Рой және т.б. Англия тарихына
Айвенго, Монастырь, Кенилворт, Вудсток, романдары, ал Квентин
Дорвард романы Франция елінің тарихына арналған.
Француздың атақты жазушысы Ж. де Петиньи Скотты меңзей отырып:
Кімнің шығармаларының шығуын тоғатсыздана күтеміз, кімнің шығармаларын
Европаның барлық білімділері оқиды, кімнің шығарма жинақтары Англияда,
Германияда, Францияда жаппай басылып жатыр-деген екен. Демек, В. Скоттың
шығармаларын дүние жүзінің ұлы тұлғалары А.С. Пушкин, Шекспир, Гете, В.Г.
Белинский, Андри Потен, Ж. де Петиньи және т.б. қызыға оқып, жақсы баға
берген. Өйткені, Вальтер Скотт тарихи романды әлем әдебиетіне ең бірінші
болып әкелуші. Көптеген жазушылар мен оқырмандар және сыншылар барлығы
дерлік Вальтер Скотты жаңа заманның ұлы жазушысы деп санайды және өздеріне
ұстаз тұтады.
В. Скотт 1814 жылы әлемді дүр сілкіндірердей әдебиетке ең алғаш рет
Уэверли атты тарихи роман жариялады. Ол романды бүркеніш есіммен жазды.
Бұл оқырмандарды қызықтыра бастады және қаланың барлық редакциялары ол
туралы түрлі әңгімелер жазды. Сөйтіп оқырмандар оған Ұлы бейтаныс адам
деп ат қойды. Роман өте сәтті шықты, сонымен қатар романға деген
сұраныстардың көбеюінен мыңдаған тираждармен жаппай, үздіксіз басыла
бастады. 30,5.
Уэверли романын оқи отырып Гете роман осы уақытқа дейінгі
шығармалардың ең үздігі-деп баға берді.
Романда Шотландия өміріндегі ең маңызды оқиға, яғни 1745 жылғы
көтеріліс суреттелген. Жас ағылшын жігіті өмірдің бәрін романтикалық
тұрғыда елестетіп кейіннен қанды шайқасты көріп, барлығына төтеп беріп,
шынайы өмір сүреді. Романда 1745 жылы соғыста басты кейіпкерлер Уэверли мен
Фергусонның бастан кешкен хикаялары шебер суреттелген 32, 160, 175.
В. Скоттың романдары мен повестері:
№ Шығармалардың аттары Жазылған Мемлекет Ғасыр Жыл
жылы
1 Уеверли 1805-1814 Шотландия XVIII 1745
2 Гай Маннеринг 1815 Шотландия XVIII
3 Қара ергежейлі 1816 Шотландия XVIII
4 Пуритане 1816 Шотландия XVII
5 Антикварий 1816 Шотландия XVIII 1679
6 Роб-Рой 1818 Шотландия XVIII
7 Эдинбург заңдылығы Шотландия XVIII 1715
8 Ламмемурск қалыңдығы 1819 Шотландия XVII 1736
Монтроза туралы аңыз
9 1819 Шотландия XVII 1644-1645
Айвенго
10 Сопыхана 1819-1820 Англия XII
11 Аббат 1820 Шотландия XVI
12 Кенильворт 1820 Шотландия XVI 1567-1568
13 Қарақшы 1821 Англия XVI 1575
14 1822 Шотландия XVIIс-
Нигелдің хикаялары XVIIIғ.б
15 Певерил Пик 1822 Англия XVII ғ.б.
16 Квентин Дорвард 1822 Англия XVII
17 Сен Ренан туралы 1823 Франция XV 1468
деректер
18 1824 Шотландия ХІХ ғ.б.
Редгоунтлет
19 Некелескендер 1824 Шотландия XVIIІ 1745
20 Тұмар 1825 Шотландия XII 1187
21 Шотланд батырының 1825 Палестина XII 1192
жесірі
22 1826 Шотландия XVIIІ
Екі бүлікші
23 Дәрігердің қызы 1827 Шотландия XVIIІ 1745
24 1827 Шотландия XVIIІ
Әулие Валентин күні және Индия
немесе Пертстің сұлуы
25 1828 Шотландия XІV
Анна Гейерштейн
Граф Роберт Парижский
26 1829 Швейцария XV
27 Қауіпті сарай 1831 Византия XI
Вудсток
28 1831 Шотландия XІV 1307
29 1826 Англия XVII 1657
Көп ұзамай 1815 жылы Скоттың екінші романы жарық көрді Гай
Маннеринг романында қанды сұрапыл шайқас, соғыс мүлдем суреттелмеген,
бірақ онда қылмыстық процесс белең алған. Романда басты кейіпкерлер
сығандар, демек сол құпия халықтың өмірі мен тіршілігі суреттелген. Скотт
сығандар туралы тарихи роман жазудан тағы да бірінші болды. Сығандар әдетте
қоғамда ең төменгі дәрежедегі халық еді. Романда сығандардың заңды білмеуі,
тұрақты қонысы болмауы, қоғамдық зорлық-зомбылық пен әділетсіздікке төтеп
беруі қысқасы сыған елінің өмірі шынайы суреттелген.
Айвенго романы - әлем әдебиетіндегі классикалық үлгіде жазылған
тарихи романның алғашқы қарлығашы. Айвенго романында 1190 жылғы І
Ричардтың кезіндегі дүрбелең оқиғалар шебер суреттеледі. Мэгрон Айвенго
романын Скоттың ең үздік романдарының бірі деп санады. Айвенго-бұл ұлттық
дуэль - деді ол 52,90.
Расында да, Айвенго романында 1194 жылы Ричард І-нің ағасы Джонмен
таққа таласу күресі бейнеленген және сол кезеңдердегі бір шоғырланған түрлі
ұлттардың қарама - қайшылығы, дәлірек айтсақ, норман мен сақ елдерінің
күресі бейнеленген. Англия мемлекетінің жүздеген жылдар бойы әр түрлі
ұлттармен жаулап алынып ортақ ұлты жоқ елдің өмірі мен қайшылықтары шебер
суреттелген. Осы қиын да, құпиясы мол тарихи және саяси қақтығыстарды
суреттеу үшін В. Скотт Шекспир тәжірибесіндегі хроникалар мен трагедиялық
шығармаларын кең ауқымда қолданды.
Романдағы басты кейіпкер Айвенго. Айвенгоның батылдығын,
мейірімділігін, қажымас қайраткерлігін асыра суреттеген. Романда лирикалық
махаббат та бар. Ақылды да батыл, шыншыл, әрі өзі асқан сұлу Ревекканың
Айвенгоға деген махаббаты. Оның жан қиналысы, жауапсыз, яғни үнсіз
махаббаттан өзін-өзі бақытсыз сезінген Ревекка әрқашан өзінің сүйгені
Айвенгомен кездесуді арман етеді. Бірақ Айвенго сұлу қыздың сезімін
байқамайды. Сонымен қатар, романда рыцарьлық мәдениет және Айвенго қатысқан
турнир өте тамаша бейнеленген. Романды оқи отырып, бейне бір сол ғасырда
өмір сүріп, дәл сол қақтығыстардың ішінде өзің де қатысып жүрген сияқты
сезінесің.
Демек, оқырманның жанына жақын етіп, өте қызықты қылып жазудың өзі
автордың нағыз дарынын дәлелдейді.
Француздың тарихи романы ерекше үлгіде дамыды. Онда француз елінің
тарихы мен мәдениеті, саясаты шынайы жазылған. 1816 жылы француз
әдебиетінде жаңа және алғашқы тарихи роман және ол роман француз жазушысы
арқылы емес Америка жазушысы В. Скотт арқылы жазылған. Бұрын сонды француз
романдары көп болған, бірақ француз тарихы туралы роман мүлде болмаған
екен.
Квентин Дорвард романы Скоттың француз еленің тарихы туралы жазған
жалғыз романы. Вальтер Скоттсыз француз тарихи дәуірін елестету мүмкін
емес-деді Б.Г. Рейзов өзінің Французский роман ХІХ века атты еңбегінде.
Бұл кітапта Рейзов В.Скоттың тек осы Квентин Дорвард романын қарастырған.
Квентин Дорвард тарихи романның негізін салушы Скоттың қаламынан туған 29
шығармасының бірі. Скотт романға тарихилық сипатты тұңғыш енгізген, демек
өткеннің өз ерекшелігін, оның қазіргі заманмен ұқсамайтындығын аңдаған,
тарихтан ұлы адамдардың іс-әрекеттерін ғана емес, сонымен бірге халық
бұқарасының қимыл-әрекеттерін де көре білген жазушы.
Вальтер Скоттың романы Квентин Дорвардың есімімен аталған, бірақ
ондағы басты кейіпкер екеу: шотланд атқышы мен француз королі, Квентин
Дорвард пен ХІ Людовик. Махаббат хикаясы саяси хикаямен сабақтаса өріліп
отырады. Алғашқы желі роман авторының қиялынан туса, ал екінші желі тарих
фактыларымен астасып жатады.
Роман Квентин мен Изабелланың шат-шадымен үйлену тойымен тәмамдалды.
Квентиннің қарапайым махаббат хикаясы шығармаға тек желі тарту үшін
ғана қажет болғанын, сөйтіп король ХІ Людовик іспеттес айрықша танымал
тұлғаны кестелеуді алдына басты мақсат етіп қойғанын В.Скоттың өзі де
мойындаған. ХІ Людовик мейірімсіз, қиянатшыл, кекшіл, ойын жүзеге асыруға
келгенде ешқандай да тәсілдерден жирене қоймайтын адам болған.
Қайшылық - бірінші тарау осылай аталады. Бұл ХІ Людовик пен Өжет
Карлдың арасындағы, дөрекі саяси күш пен зұлымдылық, айлакерліктің
арасындағы кереғарлық. Кереғарлықты жазушы ойлап тапқан жоқ, ол роман
беттеріне тарих беттерінен көшкен.
Романда жігіт Квентинді көрікті, батыл, адал, ер жүрек, ақылды етіп
суреттейді. Негізі Людовик пен Квентин осындай өзіндік қасиеттері жағынан
мүлдем ұқсамайтын, қарама-қайшы кейіпкерлер. Квентиннің тұла бойына албырт
ерлік, кіршіксіз көңіл тән, рыцарьлық атақ-абырой пасықтықтан ада болу
керек деп түсінеді. Моральдық мән-мағына жағынан алғанда корольге мүлде
кереғар тұрған герцог Карл емес, нақ осы Квентин. Король әмісе арамзалық
тор құрудан жалыққан емес, бірақ әр жолы сәтсіздікке ұшырап отырады, ол
Квентин ізгілік пен адалдық өсиетті басшылыққа алады да, өз мақсат-мұратына
жетеді.
Францияның белгілі жазушылары Проспер де Борант пен Оюсти Пьерри
өздерінің ағылшын романитеріне тәуелді екендіктерін мойындады [12,10].
Демек, Вальтер Скоттың франция тарихы туралы жазған бір ғана романын
көптеген атақты француз жазушылары таң қалмай, таңдай қақпай оқи алмаған.
Неткен ұлы дарын иесі десеңізші? Өз елінің тарихын біліп қана қоймай,
өзге елдердің тарихын зерттеп, білу және тек біліп қана қоймай, сол
елдердің тарихы туралы романдар жазу тек Ұлы қаламгердің, ерекше дарын
иесінің қолынан келетін дүние. Сол ұлы қаламгер-Вальтер Скотт.
И. Ламартин оны Ғасыр адамы деп атапты. Дегенмен, ол тек бірғана
ғасыр адамы емес күллі ғасыр адамы. Ондай ірі тұлға, талант иесі бұрын,
яғни ХVІІІ ғасырға дейін болмаған және енді дәл осы Скотт сияқты Ұлы
адамның дүниеге келу-келмеуі екіталай.
Бір өкініштісі осындай ірі қаламгердің атақты романдарының ана
тілімізге көп аудармалуы. Осы уақытқа дейін қазақ тіліне Скоттың
Айвенгосы мен Квентин Дорварды ғана аударылған. Әлемнің түкпір-
түкпірінде аудармашылар Скоттың шығармаларын жаппай өз ана тілдеріне
аударып, оқырмандарына сыйлап жатыр. Тіпті орыс тіліне де Вальтердің барлық
шығармалары аударылған. Скотт шығармаларын орыс тіліне аударуда атсалысқан
М.А. Шишмарева, М. Беккер, Н. Емельяникова, Б.Я. Шадрина, Лихачев және т.б.
Бұл аудармашылар Скотт романдарын тікелей ағылшын тілінен орыс тіліне
аударған.
Ана тілімізге Скоттың екі романы сатылы аударма түрінде аударылды.
Айвенго романын орысшадан аударған Әбітай Атығаев және Квентин Дорвард
романын сатылай аударған Мұқан Мамажанов.
2. Көркем аударма және тарихи романдағы диалог қызметі.
Аударма жұмысы қазір біздің өмірімізден үлкен орын алды.
Аударма - біздің зор тынысымыз. Қазақ халқының ұлы ағартушылары Ыбырай
Алтынсарин, мен Абай Құнанбаев, өздерінің жазушылық және ағартушылық
қызметтерімен, өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында орыс мәдениетіне жол
ашты. Ұлы Абайдың ақындық-аудармашылық қайраткерлігінің құдіретімен
орыстың данасы Пушкин өзінің сүйікті Татьянасын қолынан жетектеп кеп, кең
қазақ сахарасына алғаш рет қадам басты. (М.Ә.) Ал Ы.Алтынсариннің
жазушылық-педагогтік қызметінің арқасында өзінің дана сөздерімен орыстың
алып жазушысы Лев Николаевич Толстой келді 40,9. Аударма дегеніміз-
бір тілде ауызша айтылғын ой-пікірді, болмаса жазылған мәтінді тыңдаушыға,
оқушыға екінші тілде, яғни оның ана тілінде түсінікті етіп жеткізуі 39,7.
М.Әуезов пайымдауынша: Аударма бір жағынан шеберліктің де мектебі.
Аудару үстінде жазушы автордың творчестволық сырына қанады, оның көргенін
көріп, білгенін біледі. Сол арқылы өзінің ой-өрісін ұлғайтумен қатар,
авторша машықтанып үйренеді 53,22. Шын мәнінде, аудармашы шеберлігі
үнемі ізденістің, талантты жетілдірудің, мол тәжірибе жинақтау мен
машықтанудың арқасында қалыптасады.
Аударма-- көркем әдебиеттің, публицистиканың жалпы мәдениеттің
ажырамас бір бөлігі. Аударма адамзаттың көне замандағы тарихында тіл өзге
адамдар қауымын түсінудің құралы, олармен қарым-қатынас жасаудың дәнекері
болған. Ө. Күмісбаев көркем аударма туралы пікірінде: Көркем аударманың
бүгінгі әдеби процесте алатын орны үлкен. Аударма әдебиетінің арналы, мол
салаларының бірі. Аударманың сөз дамытудағы мәні де айрықша зор. Өйткені
аударма арқылы бір халықтың таңдаулы әдеби шығармаларынан басқа халықтың
өкілдері сусындай алады десе. Орыстың белгілі теоретигі П.П. Кузнецов:
Көркем әдебиет-идеология майданындағы зор құралдардың бірі, соның ішінде
елеулісі десекте қателеспес едік. Ал аударма әдебиеті әрі көркем-төл
әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар жедел өседі деп орынды айтса керек.
39,177,178.
Аударма жасау арқылы тілімізде сөз құраудың, ойды бейнелеудің жаңа
тәсілдері туды, жазу шеберлігі артты. Ол халықты рухани жағынан дамытудың
күшті құралы: бүкіл адамзат мәдениеттің қазыналық қақпасын ашатын кілт,
ғылым мен білімнің қайнар бұлағы, және ұстартудың мектебі.
Әдетте аудармашыны актерге теңейді. Ағылшын жазушысы, әрі аудармашысы
Ботлер Сэмюел: Егерде түпнұсқаны оқыған кезде қанағаттанған болсаңыз, онда
оның аудармасы да солай жасалуы тиіс, олай болмаған жағдайда аударма емес,
ұқыпты орындалған үйрену жұмысы тәрізді болып қалады. Меніңше, мұның өзі
аударма екенің аудармашының байқамағаны жөн-деген тәжірибелік тұжырым
білдіреді 53,18.
Демек, аудармашылық нағыз творчестволық өнер. Аудармашы екі тілді
жетік білумен қатар, әрі ғалым болуға тиіс. Аударма сапасы оның талантына,
біліміне, жалпы мәдени дәрежесіне және тәжірибесіне байланысты. Сол себепті
де жұртшылық әрқашан оның жақсысына сүйсініп, жаманына күйініп отырады.
Нағыз шығармашылық көркем аударма дегеніміз түпнұсқаның стильдік, тілдік
ерекшеліктерін түгел ескере отырып, оның көркемдік-идеялық қасиеттерін
толық жеткізу, әрі қазақша биязы да жарық етіп шығару. Осы екеуі ұштасқанда
ғана аударма көркем болады 39,6.
Әлем классикасының сол сияқты бұрынғы совет халықтары әдебиетінің
таңдаулы шығармаларын қазақ тіліне аудару арқылы біздің ұлттық мәдениетіміз
де рухани жағынан байып, аударма кітаптар қазақ әдебиетіне қосылған баға
жетпес мол мұра, әдебиеттің алтын қоры болып отыр 39, 197.
Қазақ оқырмандарының кітапханасы төл жазушының шығармаларымен қатар
аударма әдебиетпен де көп молықты. Қазір қазақ оқырманы Пушкин мен
Гогольдің, Крылов пен Лермонтовтың, Гончаров пен Тургеневтің, Толстой мен
Чеховтың шығармаларын өз ана тілінде оқиды. Сондай-ақ қазақ тіліне
дүниежүзілік мәдениеттің озық үлгілері-Шекспир мен Шиллер пьесалары,
Бальзак пен Жюль Верн романдары, Назым Хикмет пен Побло Нерудің өлеңдері,
В.Скоттың тарихи романдары және т.б. аударылды. Қазақтың көркем әдебиеті
аударма еңбектері арқылы тек молығып, өсіп қана қоймай, сонымен бірге қалың
бұқараны тәрбиелеудің маңызды құралына айналып отыр.
Аударма әдебиеті Қазақстандағы ұлттық мәдиенеттің бір мол саласы.
Республикада талантты аудармашылар тобы өсіп жетілуде. Қазақ
аудармашыларынан шыққан кітаптарының ішінде Шекспирдің Отеллосы,
Пушкиннің Полтавасы, Гогольдің Ревизоры, сияқты қызықты еңбектер аз
емес.
Аударма жұмысы бүгінгі таңда мақсат-мүддесі, тіршілік-әрекеті бар
адамзат қоғамындағы аса маңызды шартты құбылыс.
Адамзат тарихындағы әрьір ұлт, әрбір қоғам алмасу, алысу, араласу
нәтижесінде өмір ағымы алға жылжид, өседі, өркендейді. Яғни өзінде жоқты
өзгеден алады, білмейтінін үйренеді, білгенін басқаға үйретеді. Осындай
ауысудың тиянақты тірегі — аударма. Осыған орай А. С. Пушкин: “Аудармашылар
мәдениетті бір елден екінші елге тасымалдап жеткізетін почта аттары” деген.
Бір тілджен екінші тілге аударылып жазылған немесе баспадан басылып
шыққан барлық әдеби және жазба еңбек аударма туынды деп аталады.
Аударма көркем әдебиеттің егіз туған сыңары, бұлар екі ел сөз өнерінің
рухани қазынасына айналады. Оның бастауы ежелгі Римнен басталады. Сол
дәуірде аударманың түпнұсқаға адалдығы туралы аса маңызды мәселе
төңірегінде Цицерон”аудару кезінде сөзді санамау керек ” деген екен.
Атақты өнер шеберлері аударманың жазушы шығармашылығы сол секілді
ұлттық төл әдебиеттің өркендеуі үшін қаншалықты маңызды екені жайында
салмақты сын-пікірлер қолданған. Бұл жөнінде немістің ұлы ақыны И.
Беккердің мынадай сөздерін айту орынды деп ойлаймыз: “Мәнді ұлттық
әдебиеттің жақсы аудармасы әдебиетсіз болуы мүмкін емес.”
Аударма мәдениеттілігінің жоғары деңгейін қалыптастыру ұлттық
әдебиеттің өсуіне және оның өзіндік дәстүрлі сипатын жасауға мүмкіндік
тудырады.
Аударма біздің ана тіліміздің сөздік қорын байытып, дүниетану
үрдісімізді ұлғайтады. Аудармашы жеке сөздерге балама іздеу арқылы ана
тілдің бүкіл қазынасын кеңінен сапырып, ішіндегі асыл сөз байлықтарын шебер
пайдалануға тырысады.Ескіріп бара жатқан көне сөздер қайта жаңғырып,
қазіргі таңдағы әдеби тіліміздің қорына жаңа сөз тіркестері, көркем сөз
баламалары қосылып жатады. Аударма қызметі жаңа сөздерді тілімізге еңгізіп
қана қоймай, күн сайын аударылып жатқан сансыз көп еңбектер олардың
қолданылу аясын кеңейтіп, қолдану нәтижесін тұрақтандыруға халықтың ой мен
тіл байлығын өсіруге, сол сөздің ұғымдық шегін қалыптастыруға себепші
болады.
Аударма- көркем шығармашылықтың өзгеше бір сапасы болып табылады.
Шығармашылықтың бұл түрінде өзіңдікі өзгемен салыстырылады, жарысады, күш
сынасады.
Көкем ауларма әдебиетіміз бен мәдениетіміздің үлкен бір саласы.
Оның көп жылдық тарихы,өсу жолы, қалыптасқан дәстүрі бар.
Ол халықтың рухани жағынан дамытудың күшті құралы, бүкіл адамзат
мәдениетінің қазыналы қақпасын ашатын кілт, ғылым мен білімнің қайнар
бұлағы, тіл ұстартудың дүкені.
Көркем аударма теориясы филология ғылымының бір саласы. Оның
тәжірибені қорыту, пікір жарыстыру негізінде айқындалған принциптері,
танылған тәсілдері, шеберлік жүйесі бар.
Көркем аудармаға қойылатын ең басты шарт- шығарманың көркемдік-идеялық
күші мен эстетиклық ләззатын жеткізу.
Аударма жалпы адамзат атаулының танымдық-рухани алмасуы нәтижесінде
мәдениет пен өркениеттің дамуына, адам баласының эстетикалық көркемдікке
қол жеткізуін, санамыздың өсуіне апаратын жол.
Қазіргі әдебиеттану ғылымында көркем аударма мәселесі аса өзекті
мәселенің бірі екені дау туғызбасы керек.
Аударма өнері - бір халық пен екінші халықты, бір ұлт пен екінші ұлтты
рухани жағынан байланыстырса, сол өнердің иелері,яғни, аудармашылар қос
халықтың көпірі ретінде үлкен қызмет атқаратыны даусыз.
Ұлы дүниелерді басқа халық танып білмей, ол ұлы бола алмайды. Олардың
ұлылығына ең бірінші себепкер- сол шығарманың авторы,яғни жазушы немесе
ақындар. Әр ұлттың өз ұлысы бар, мысалы біз, қазақ халқы,ұлы жазушы,
аудармашы ретінде М. Әуезовты білеміз. Ал ағылшындардың ұлы классик
жазушыларының бірі Вальтер Скотты атаймыз. Осының бәрі аудармашылардың қос
халықтың арасындағы көпір қызметін атқаруларының арқасы.
Қазір біздегі көркем аударманың белгілі бірежеде қалыптасқан дәстүрі,
небір тамаша үлгілері бар. Аударма мәдениеті барған сайын өсіп, шеберлігі
артып келеді. Біз оны бұдан былай да жетілдіре беоуге тиістіміз.Ол үшін
аударма мәселесінің өткендегісін таразылап, болашағын бағдарлап отыруымыз
қажет.
Біздің барлық аудармашы жазушыларымыз өз мінднттерінің халық алдындағы
жоғары мәртебелі азаматтың уәзипа екенін терең түсініп әрбір аударылған
шығарманың идеялық, көркемдік және эстетикалық сапасын бұлжытпай жеткізу
арқыл туған халқын ұлы орыс әдебиеті мен дүниежүзілік озық әдебиеттің ьал
шербетіне қандыра беруді ардақты борышымыз деп білу керек.
В. Скоттың тарихи роман жазудағы бір ерекшелігі оның тарихи
шығармаларға диалогтарды көп пайдалануы. Әдетте тарихи шығармаларда диалог
көп қолданбайды және бұл Скоттың бір өзіндік стилі болып табылады.
Диалог дегеніміз-екі және одан көп адамның арасындағы сөйлесу және
әңгіме.
Көркемдік интерпретацияда өтетін өмір шындығының сенімділігіне айқын
кепілдердің бірі-кейіпкер сөздері. Қаһарманның тек өзіне тән, дара мінезі
оның сөйлеу мәнерінен көрінеді. Бұл әрине, диалогтың эстетикалық мәнін
анықтайды.-деп Б.Майтанов диалогтардың кейіпкер мінезін, болмыс бітімін,
ішкі эмоциялық сезімін берудегі көркемдік қызметін даралайды. Диалогтар
кейіпкердің іс-қимылын, мақсат-мұратын, көңіл-күйін, жандүниесін, сезімін,
қысқасы тіршілік-әрекетін, оқиғалар мен жағдайларды әңгімелеу түрінде
жеткізеді.
Диалогтар тарихи романда үлкен қызмет атқарады. Диалогтың тарихи
шығармалардағы оқиғалар динамикасын күшейтуде, кейіпкерлер арасындағы
тартысты, шиеленісті дамытуда, сюжеттің, эпизодтың драматизмін
жандандырудағы қызметі ерекше. Г. Реизов топшылауынша: Скоттың диалогы
оның тарихилығымен байланысты. Автор өзінің қайырымдылық пен зұлымдық
туралы түсінігімен, өзінің дүниені қалай қабылдауымен романнан шығып кетуі
керек. Ол адамдарға өздері туралы өзін сөйлетуге мүмкіндік беруі тиіс,
актерлердің сахнада қозғалуы, тіршілік етуі, ойлануы сияқты ұқсас жайларды
кейіпкерлерге де дарытуы қажет. Оқырманды тарихпен оңаша қалдыру керек,
өйткені өтіп жатқан дүниенің шынайылығына күмәнданбау үшін бәрін тікелей
өзінің көзімен көруге міндетті. Диалогтың тарихи романдағы қандай маңызды
көркемдік элемент саналатыны осыдан-ақ байқалады 1,207, 208.
Квентин Дорвардтағы диалогтардың Квентин тұлғасын жасаудағы
ерекшеліктерінталдап, айқындау тарихи романның идеялық, танымдық тарихилық,
эстетикалық, көркемдік дәрежесін бағалауға ықпал етеді.
Айвенго-әлем әдебиетіндегі классикалық үлгіде жазылған тарихи
романның алғашқы қарлығашы. Жетпісінші жылдардағы қазақ тіліне аударылған
шет ел шығармаларының ішінде Әбітай Атығаев аударған В. Скоттың Айвенгосы
да бар. Романды тәржімалау барысында аудармашы кей реттерде атүстілікке жол
беріп қойған. Айвенго романының аудармасындағы өте жиі кездесетін жүзден
астам сөздің бұрмаланып, қате жазылуы тандандырды. Әрине, бұл шығармада
көне ұғымдар көп қолданылады. Соны әдеби норманың үлгісінде жеткізуге толық
мүмкіндік бар сияқты. Бір сөз бір бетте он рет қолданылады. Солардың
кейбірі: еврей-жебірей, шеркеу-шіркеу, алдақамсан-әлдеқашан, ұғлы-ұлы,
пышыны-пішіні, ғымырат-ғимарат, мияу басына-милау басына және т.б. Бұл
қателіктер баспадан ба, әлде аудармашыдан ба белгісіз. Кімнің кінәсі болса
да В.Скоттың Айвенго сияқты әйгілі шығармасының қазақ тіліндегі нұсқасына
үлкен нұқсан келтіргені өкінішті-
2 тарау. В. Скотт шығармаларының аудармасындағы тарихилық пен көркемдік.
2.1 В. Скоттың Квентин Дорвард романындағы диалогтардың тәржімалануы.
1987 жылы көрнекті аудармашы М.Мамажанов В.Скоттың Квентин Дорвард
романын шебер аударып шықты. М.Мамажанов 1929 ж. 10 ақпанда Алматы облысы,
Талғар ауданында туған. Қазақ Мемлекеттік Университеттінің журналистика
факультетеін бітірген. Шығармашылық еңбек жолын Қазақ пионері газетінің
әдеби қызметкері, аудармашы, редактор болып бастады. Осы газеттің және
Лениншіл жастың бөлім меңгерушісі, 1955-1958 жж. Қазақстан Орталық
Комитеті Нәсихат және үгіт бөлімінің нұсқаушысы, Социалистік Қазақстан
газетінің бөлім меңгерушісі. Қазақстан баспасының бас редакторы,
директоры, Қазақ КСР Баспа; полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі
мемлекеттік комитетінің алқа мүшесі, бас редакторы, төрағасының бірінші
орынбасары.
Қазақстан компартиясы Орталық Комитеті Нәсихат және үгіт бөлім
меңгерушісінің бірінші орынбасары. Қазақстан коммунисі журналының бас
редакторы қызметін атқарды. Советтік Қазақстан кітаптары, Листовкадан
энциклопедияға дейін, Достар арасында (1958 ж.), Кітаптас түскен шуақ
(1997 ж.) т.б. еңбектері жарық көрді. Ол еңбек қызыл ту, халықтар Достығы
ордендерімен, Еңбектегі ерлігі үшін, тың игергені үшін медальдарымен,
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңестің құрмет Грамотасымен марапатталған, Қазақ КСР-
інің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері. Көркем аударма саласында да еңбек
еткен.
Аудармалары: С.Георгиев Повестері мен әңгімелері А.ҚМКӘБ, 1956
ж.; Бонч-Бруевич Ленин туралы әңгімелері А., Қаз-н, 1958 ж.; С.Заресной
Жеті күн туралы повесть А., Жазушы, 1967 ж.; Петрусь Бровка Тоғысқан
арналар А. Жалын, 1984ж, Нгуен Динь Тхи Сөгілген көбе Алматы Жалын,
1973; Нгуен Дин Тхи Бұрқанған дала Алматы, Жалын,1984.
Квентин Дорвард романының қазақша аудармасы кібірткісіз, ұғымға
жатық, сонымен қатар аса көркем дәрежеде жүзеге асырылған. Романның қазақ
тіліндегі тәржімасын оқығанда шығарма аударма емес, бейне бір қазақ
жазушысы жазған түпнұсқа сияқты. Ана тіліміздің барлық баяндау тәсілін,
ішкі иірімін жетік меңгерген аудармашы биік өреден көрініп, романның
астарлы ойын мағыналы мазмұнын терең түсініп, үлкен ілтипатпен ден қойып,
түпнұсқаның деңгейінен төмен түсірмеген деп ойлаймыз. Екі тілдің қорын,
грамматикалық заңдылығын қанша жақсы игергенімен,т жан дүниесі, түсінік
болмысы қабыспаса, одан автор да, аудармашы да ұтпайды, қайта ұтылады.
В.Скоттың романдарындағы әрбір диалогта үлкен мән, терең астар жатыр.
Автордың шығармаларындағы айтайын деген ойын нақты тауып, содан кейін ғана
әр сөздің баламасын іздеп табу оңай емес.
Квентин Дорвард романындағы ішкі психологиялық қақтығыстарды
бейнелейтін оқиғалардың дені диалог арқылы өрбіп, шешімін тауып отырады.
Скотт романдарының бір өзіндік ерекшелігі сол тарихи романға диалогтарды
көп пайдалану.
Бүкіл бір әдеби бағытқа негіз салып, оны қалыптастыруға мұрындық
болған шығарманың екі ғасырдан астам уақыттан кейін ана тілімізге аударылуы
және барлық шырайымен оқырман жүрегіне жетуі-қуанарлық жай. Бұл шығарманы
ана тілімізге тәржімалау барысындағы басты қиындық-романдағы оқиғалардың
осыдан бірнеше ғасыр бұрынғы француздардың өмірін қамтуы, яғни, тарихи
оқиғалардың молдығы.
Т.Жұртбаев: Аудармада астарлы ойды тәржімалау өте қиын. Астарлы ойлы
сөзді аударудың қиындығы сонда, бір сөзді өзгерту арқылы бүтін сөйлемнің
мағынасын жойып алуға болды 39,177 деген. Демек, астарлы сөзді аудару
өте қиынға соғады. Скоттың диалогтарының қуат-күші де сол мол мағыналы
емеурінінде жатыр. Бір сөзді өзгерту арқылы бүтін сөйлемнің мағынасын жойып
алуға болады. Мұқан Мамажанов осындай биік талапты абыроймен орындаған.
Десек те, ішінара орыс тіліндегі тіркестердің жетегінде кететін тұстары,
сөйлемнің аяқталусыз қалатын жайлары бар.
Дәйектерге жүгінейік.
Түп нұсқада:
In answer, the landlord only bowed; and while he continued to bring,
and orange upon the table, the various articles of a comfortable meal,
omitted to extrа their meribs by a single word 35,75.
Орысша нұсқасында:
Хозяин ответил новым безмолвным поклоном и стал торопливо вносить и
расставлять на столе разнообразные блюда прекрасного завтрака 34,45.
Қазақша нұсқасы:
Мейрамхана иесі тағы да үн түнсіз иіліп ілтипат білдірді де жалма-
жан аяқ-табақтарын тасып, дастарханға небір ғажап тағамдар қоя бастады-деп
аударған 37,47
Біріншіден түпнұсқадан тікелей аударған орыс аудармашысы Шишмарева
тәржімалау кезінде еркіндікке жүгініп кейбір сөз тіркестерін тастап кеткен.
Мысалы: ... omitted to extral their merits by a single word деген сөз
тіркесі және де only сөзін новый деп аударған. Бұндағы only сөзі
только, единственный демек тек, жалғыз деген ұғымды білдіреді.
Дегенмен, осы новый безмолвный поклон деген сөз тіркесін Мамажанов тағы
да үн-түнсіз иілу деп өте сәтті аударған. Бұл сөз тіркесіндегі новый
сөзі тағы да сөзімен тәржімаланып өзіндік үйлесімділік тапқан. Егер біз
жаңа деп аударсақ сөйлем мазмұнына сәйкес келмеуші еді. Сондықтан бұл
аудармашының өзіндік стилі мен шеберлігі екендігін атап көрсеткеніміз жөн.
Дегенмен, бұл сөйлемдегі аяқ-табақтар деген сөзді не үшін қосқанын
түсінбедік. Түп нұсқада және де орысша аудармада ондай сөз атымен жоқ,
сондай-ақ осы аяқ табақтар деген сөздің өзі оқырманның бәріне бірдей
таныс емес. Бәлкім осы аяқ табақтар сөзі аудармашының елінде жиі
қолданылатын болуы керек. Сөйлемдегі осы сөзді алып тастап немесе жай ғана
өзімізге жатық түсінікпен тәрелкелер немесе ыдыс-аяқ деп қойса да болар
еді.
Әрине, бар ыңтанмен мұқият қараған күннің өзінде Скоттың стилін,
әңгімелеу мәнерін, ой оқиға екпінін толық меңгеру мүмкін емес. Оның үстіне
Квентин Дорвард романында оқиға мен ой баяндаудағы ұшқырлық алма-кезек
ауысып отырады.
Роман диалогтарында Куманек сөзі өте жиі кездеседі. Аудармашы бұл
сөзді бауырым деп алған. Негізі осы сөздің кум деген түбірінің өзі
әке,өкіл әке деп аударылса керек. Мүмкін, аудармашы ұлтымыздың
менталитетіне жақындатып аударуға тырысқан шығар. Бір қызығы аудармашы
куманек сөзін әр сөйлемде әрқалай аударған. Мысалы:
-Мой куманек оьо всем подумал ничего не забыл 34,45-деген сөйлемді
Қазақшаға:
-Серігім айтқанымыздың бәрін тап-тұйнақтай ғып қойыпты ғой-деген.
Бұл сөйлемде серігім деп аударған. Ал осы куманек сөзі тұп
нұсқада мүлдем басқа. Түп нұсқада By gossip деген, ал gossip сөзі
өсекші деген мағынаны білдіреді. Демек, орысша нұсқаның өзі дұрыс
аудармаған. Сондықтан екі аударма да дұрыс шықпаған. Романда осы сөз ХІ
Людовиктің, яғни Францияның королінің жиі қолданатын сөзі.
Романда Людовикті автор былай бейнелеген: Людовик пәтуасыз да
қатыгез ұл болды. Ол алдымен туған әкесіне астыртын қастандық ұйымдастырды,
одан кейін ашықтан-ашық көтеріліске шықты. Қара басының қамы, яғни саяси
мақсат талап еткен сәттерде, барынша-ақ батыл Людовик табиғатында бос
қиялға беріле қоятындай аңғал еместі: оның бойында абырой мен намыс жолын
қуатын асқақ ерліктің нышаны да жоқ-ты. Жымысқы да, айлакер ол алдымен өз
мүддесін ойлайтын, осы жолда ар-намысын ғана емес, сонымен бірге нәпсі
құмарлығын да құрбан етіп жүре беретін. Ол жаратылысынан кекшіл де қатыгез
еді. Сондықтан да сансыз адамның өз әмірімен өлім жазасына ұшырағанына оның
жаны жадырап шын рақат табатын. Қанына қарайған кезінде ол, аяушылық,
кешірім дегенді әсте білмейтін...,. Бұл суреттеуден біз Людовиктің өте
қатыгез адам екенін білеміз.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz