Каспий маңы ойпатының тұзды күмбезді құрылымдары
КІРІСПЕ.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы
1.1.3. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы
1.1.4. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
1.1.5.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
1.1.6. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды.күмбезді құрылымдарының пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық.Ембі ауданының гравитациялық түсірілімі.
2.2.2. Тұзды.күмбезді құрылымдар.
2.2.3. Тұзды ядролар
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер
2.2.5. Тұзды.күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі
ІІІ ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ ПРИНЦИПТЕРІ
3.1.Оң тұзды құрылымдар (тұзды көтерлімдер).
3.2. Теріс тұзды құрылымдар (тұзды ойыстар).
3.3. Оңтүстік Ембі тұзды күмбездерінің жіктелу сұлбасы.
ҚОРЫТЫНДЫ.
Қолданылған әдебиеттер
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы
1.1.3. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы
1.1.4. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
1.1.5.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
1.1.6. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды.күмбезді құрылымдарының пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық.Ембі ауданының гравитациялық түсірілімі.
2.2.2. Тұзды.күмбезді құрылымдар.
2.2.3. Тұзды ядролар
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер
2.2.5. Тұзды.күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі
ІІІ ТҰЗДЫ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУ ПРИНЦИПТЕРІ
3.1.Оң тұзды құрылымдар (тұзды көтерлімдер).
3.2. Теріс тұзды құрылымдар (тұзды ойыстар).
3.3. Оңтүстік Ембі тұзды күмбездерінің жіктелу сұлбасы.
ҚОРЫТЫНДЫ.
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ.
Шетелдік және отандық басылымдарда жарияланғандай тұзды
күмбездердің морфологиясы мәселесімен көптеген зерттеушілер айналысты.
Дегенмен бұл проблема осы күнге дейін ол толық шешілген жоқ, көп нәрсе анық
емес және аяғына дейін шешілмеген. Бұл ең алдымен күштердің шығу тегі
мәселесімен, тұзды құрлымдардың пайда болуымен және жасалу механизімімен
байланысты. Бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар туды, көптеген
зерттеушілер тұзды құрлымдардың жеке геологиялық жағдайдағы дамуын осы және
басқа аудандағы берілген мәліметтердің геологиялық ғылыммен байланысын
тарту, яғни осы көзқарастарды барлық жақтардан қарастырып, меселені
толығымен шешуге тырысты. Сонымен теріс рөлді қатар нашар зерттелген тұзды
күмбез облысының тереңдік тектоникалық құрылымы әсер етті.
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл
арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі
көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе,
ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда
болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын
континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды
құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар
табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып
табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан
бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік
шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және
батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл
жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма
максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және
орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960).
Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық,
юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы
ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең
құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық
зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа
келген жоқ.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
Табиғи минералды тұздар таужыныстары топтарын құрайды, оларды тұзды,
галогенді және гидрохимиялық деп атайды. Бұл жыныстар өзара генезисімен
химиялық және физикалық қасиеттерімен тығыз байланысты.
Тұзды жыныстар минералдармен қабатталған, оларда тұзды немесе
галогенді деп аталады. Бұл хлориттер мен натрий, калий, магний, кальций
сульфаттары. Хлор мұнда хром мен йодпен араласқан. Барлығы отыздай тұзды
минерал белгілі, бірақ та олардың әр қайсысы жыныс құруда бірдей емес. Тек
қана бірнешеуі басты жыныс құрушы минерал болып табылады, ал қалғаны
салыстырмалы түрде кездеседі олар аз мөлшерде және екінші дәрежелі мағына
береді. Мұнда бір жыныста негізгі бір ғана жыныс құрушы минерал, ал
қалғандары - басқаша.
Негізгі жыныс құрушы минералдарға хлорлардан басқа галит (NaCl),
сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O) жатады және сульфаттардан-
ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен (CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg
SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O), лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және
полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына
жиі біруақытта біреше минералдар кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит
және галит жиі мономинералды жыныстарды құрады.
Галогенді жыныстарды олардың құрамына қарай үш топқа бөледі: а)
гипстер және ангидриттер, ә) тасты тұздар, б) калий тұздары. Олардың ішінде
кең тарағандары гипстермен ангидриттер, аздап тасты тұздар салыстырмалы
түрде, аз және сирек калий тұздары. Егер тұзды қабат тұздар кешенімен
қабатталса, онда оның төменгі бөлігі әдетте ангидриттермен (гипстермен)
бөлінген, одан жоғары тасты тұздар жатыр және тағы одан жоғары калий
тұздары. Бірақта тасты тұздар жиі ангидриттермен, әктастармен,
мергельдермен қабаттасып жатады.
Галогендік минералдардан басқа, тұзды жыныстар құрамында әдетте аз
мөлшерде бытыраңқы және тегіс жұқа қабатшалы басқада минералдар кіреді.
Жиірек кварц түйіршігі, батпақты минералдар, карбонаттар, битумдар
кездеседі. Вертикальді кескінде бұл қоспалар біркелкі орналаспаған. Бұл
тұзды жыныстарда қабаттылықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Тұзды қабаттың құрамына (тұзды формация) терригендік және карбонатты
жыныстар қабатшалары кіреді. Бұл қабатшалардың мөлшері және олардың
қалыңдығы біршама кең өзгеріп отырады. Мысалы: Иркутск амфитеатр
территориясындағы Усальск қабаты қабатталған, А.А. Ивановпен Ю.Ф. Ливицский
мен (1960) келсе отырып, тасты тұздың қабатының қалыңдығы бірнеше
сантиметрден елу – жетпіс метрге және көбірек доломиттермен, ангидридтермен
кезектесе отырып және олардың арасынан өтетін айырмашылықтар сериясы; бума
қуаттылығы және осы жыныстардың қабаты 0,5-тен 50-60 метр аралығында
өзгереді. Берілген қабаттың тұзға қану коэффиценті орта есеппен 60-65%-ға
жақын. Ал осы аудандағы бельск қабатының тұзға қану коэффиценті 52-54%-ға
жетеді. Березовск ойпаты ауданында тас тұздар қабатының қалыңдығы 5-6
метрден 30-35 метр аралығында өзгереді. Припятск қолатында тұзға қану
коэффиценті 40-50%-дан 70-80%-ға дейін өзгереді.17
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
Табиғи минералды тұздардың кен орны белгілі және адамдар көптеген жүз
жылдар бойы пайдаланып келген. Мысалы: Автриядағы Халяйнск тұзды тауынан
тұзды ерте тарихи уақытта өндірген (W. Medwenitsch, 1958). Закарпатьедегі
Солотвинское тұзды кен орны Римдік империя кезінде өндірілген, ал Батыс
Карпат алды алдындағы Величка кен орны (Поляк Халық Республикасы) – Х-
ғасырда (A. Dlugosz, 1958), осы ауданда Бохнянск кен орны ХІІІ-ғасырда
жұмыс істеген (Poborski, 1952). Бірақ бірінші ғылыми талпыныстар табиғи
минералды тұздар кен орындарын тек ХІХ-ғасырда пайдаланғанын түсіндіреді.
Нәтижесі мәліметтер тұзды кен орындардың шығу тегі ретінде қызмет етті,
бір жағынан тұзды кен орындардың морфологиясы және оған жататын қабаттардың
сипаты және екінші жағынан қазіргі қабат құрудың жағдайлары болды. Осыған
сәйкес тұздардың кен орындарының әртүрлі концепциялары пайда болды. Соңғысы
үш топқа бөлінуі мүмкін, тұзды құруды жанартаулық іс-әрекетпен табиғи тұзды
су қоймаларына тұздың шөгінділермен түсуінен және континенттегі құрғақ
шөлді климатпен сәйкестендіреді.16
Жанартаулық гипотезаға сәйкес, ХІХ-ғасырда әртүрлі варианттар ілгері
жылжыды, тұздың құрылуы осы немесе басқа пішінде жанартаулық іс-әрекетпен
байланысты болды. Мысалы: Орнерод 1842 жылы бір ой айтты, онда тұздардың
бастауы болып ағылшындардың тұзды кен орындарында жанартаулар табылды,
болса да кен орындарының пайда болуы тұздардың сұйық ортаға түсу жолымен
өтті деген (Fr. Lotze, 1957); Томас 1860 жылы оңтүстік Луизианада (АҚШ)
тұзды кен орындарнының пайда болуы тұздардың теңіз суына түсуі одан
жанартаулық ыстық арқылы булануы туралы болжам айтқан (E. De Golyer, 1918);
Мидлемисс (C. S. Middleviss, 1891) Пакистандағы тұзды дөңнің тұзды
жыныстары жанартаулық интрузия нәтижесінде пайда болды деп есептеген. Ол
тереңде жатқан магма тұз бөледі,белгілі жағдайда оның жыныстарын қолдануы
мүмкін деп болжаған, ол тұзды массивті ерекше бір жанартаудық іс-әрекеті
ретінде қарастырады. Өзіндік гипотеза Войтиштиде айтқан (I. P. Vjitesti,
1921) ол тұзды жер бетіне шыққан қатты жер қабығы деген, ол атмосферада 700-
8000-та болды деп есептеген. Судың конденсациясында хлоридтер бөлініп
қалған, жоғарғы температура мен қысымда олар жер бетінің қабығы ретінде
қалды. Дегенмен жер қабығының температурасы жоғары болған, су буланып
кеткен, ал тұз жер бетінде қалып қойған.
Шөл жағдайында тұзды кен орындарының гипотезасын Вальтер (F.Walther
1903, 1908) ұсынды. Өзінің саяхаты кезіндегі мәліметтерге сүйене отырып
мынандай қорытындыға келді, тұздың құрылуы негізінен шөл территориялармен
байланысты, онда ағындар жоқтығымен сипатталады. Тұздардың қайнар көздері
теңіз сулары болып табылады, өйткені олар таужыныстарын ылғалдап және
тұздап өтеді. Жер құрлық болған кезде тұз атмосфералық жауын-шашынмекн
шайылып кетеді, едеуір төмен учаскелерде жиналып ол жэерде кендер түрінде
аккумуляцияланады.
Галогенді жыныстардың теңіздік шығу тегі жайлы концепцияны алғаш болып
құрған Оксениус (C. Ochsenius, 1877) болды. Ол барлар теориясы деген атауға
ие болды. Тұздардың құрылуы, осы теорияға сәйкес бөлшектенген теңіз
басейінінің бір бөлігі құмды қайраңмен, судың булануымен және тұздардың
шөгінділерге түсу жолымен өтеді. Бастапқы кезеңде құралған лагуна негізгі
бассейінде бірнеше хабарларды сақтайды, соның себептерінен оған жаңа тұзды
сулар үлесі түседі және сонымен тұздардың мөлшерін көбейтеді. Соңғы кезеңде
негізгі бассейіндегі қарым-қатынастар тоқтайды, лагунада толық судың
булануы жүреді және тұз құралу циклы бітеді. Бұл процесстің қазіргі аналогы
сапасында Қара –Бұғаз-Көл шығанағында тұздың құралу жағдайлары өтті.
Геология бойынша жинақталған жаңа фактілерге негізделген материалдар
жер шарындағы әртүрлі аудандардағы тұз кен орындары және кейінгі зерттеулер
тұз түзуші жағдайда құйылған, қанша болмасын барлық тұз өндіретін кен
орындар олардың су қоймаларының құрғау нәтижесінде пайда болды. Тұзды
минералдар (хлоридтер мен сульфаттар) табиғатта жанартаулық шығу тегі
жағынан сирек кездеседі және біршама кешірек мөлшерде. Жанартаулық үрдіс
әрекетінен бөлінген тұздың біраз бөлігі ерітінді күйінде теңіз аңғарларына
апарылады.
Бірақ бірнеше тұзды формациялардың құрылуын теңіз бассейіндері мен
байланыстыру қиын. Мысалы: осындай тұзды қабаттар Шу, Нарын, Кетмель-
Тюбинск және Ферғана ойпаттарында белгіглі. Тұзды кендердің түзілуі
таужынстарынан тұз ерітіндісін айыруда сілтілер әрқашан ең болмаса 1%-ке
дейін болады және олардың ерітінді оларды ойпаттарға жинайды, мұнда бұл
сулар құрғақ климат жағдайында буланып, кристалдарға айналады және
біртіндеп олар аккумуляциялық тұздар болады (С.С. Щульц, 1948; М.Н. Гримм,
1951, 1953). Мұндай кен орындар табиғатта сирек кездеседі, А.А. Иванов бұл
жергілікті су қоймалары ірі континенталді тұзды бассейінмен қосылған деген.
Оксениус концепциясы бойынша теңіздік гологендік жыныстардың шығу тегі
Брансонның (E.B. Branson, 1915), Крулдің (O. Krull, 1927), Борхерттің (H.
Borchert, 1940) және т.б. жұмыстарында ары қарай дамуға ие болды.
Оксениустың түсінігі галогенді шөгінділердің пайда болуына аз ғана қолайлы
жағдай туғызды. Осының орнына мынандай болжам келді, яғни тұздардың пайда
болуы барлық аңғарларда өтті, олардың дүние жүзі мұхиттарымен байланысы
болады. Тұздардың осы аңғарларда пайда болуына қажетті жағдайды тұщы судың
келуі мен булануы болып табылады. Қазір бұл бассейіндердің үйлесімділігі
болып Қара және Азов теңіздері болар еді, егер олар мейлінше құрғақ климат
зонасында орналасса.
Дегенмен қазіргі аңғарлардың ұқсастығы мынада, оларда кезінде тұздар
түзілген орын болып теңіздік суқоймалары саналады, тұз түзілу процесін
теңіз суларының тұзды құрамы деуге болады.
Теңіз суларында элементтер 30 элементтен асады, бірақ олардың көбі өте
аз концентратты. Тек металдың иондары Na, Mg, Ca, K және теріс иондар Br,
Cl, SO4, CO3 біршама көп мөлшерде. Мысалы: 1л судағы ерітінділердің грамм
бойынша мөлшері:
Хлорлы натрий 27,21
Хлорлы магний 3,81
Магний сульфаты 1,66
Кальций сульфаты 1,26
Калий сульфаты 0,86
Кальций көмірқышқылы 0,12
Магний бромиді 0,08
Тұздардың шөгінділерге түсуі ерітінділердің осы немесе басқа тұздарға
қанығу жағдайымен өтеді. Соңғысы бізге белгілі болғандай температура мен
қысым, сонымен қатар түрі және тұз ерітінділерінің мөлшері функциялары
болып табылады. Бұл факторлардан табиғатта басты рольді тұз ерітінділерінің
концентрациясының көбеюімен судың булануы атқарады.
Кристолизациямен осы немесе басқа тұздардың шөгінділерге оның
концентрациясы қанығу кезінен басталады. Егер ерітіндіде бір уақытта
бірнеше тұздар болса, онда олардың кристализациясы ретпен жүреді, алдымен
олар ериді сосын кристалдану процесі жүреді. (ең алдымен CaCO3 және CaSO4,
сосын NaCl және ең соңында K2SO4, K2MgSO4 тұздары).
Борхермен келіссек егер теңіз суына қарағанда тұз концентрациясы суда
2 есе көп болмаса, онда шөгінділерге тек қана кальцит пен доломит түседі.
Суда тұздардың концентрациясының мөлшері 12-ге дейін болса, онда гипс пайда
болады, тасты тұздардың концентрациясы ерітіндіде 12,1 есе бастапқы теңіз
суларының тұзды концентрациясынан көп болған жағдайда ғана жүреді,
шөгінділерге калий тұздарының түсуі бастапқы су концентрациясында 63,6
есеге көбейтеді.
Тұздардың кристалдануы сарамандық жағдайда ғана анықталады. Ол жалпы
айтқанда, деректерге негізделген геологиялық материалдармен дәлелденеді.
Мысалы: Батыс Орал тауында төменде батпақты-ангидритті қабат, жоғарылау
тұзды, одан жоғары калий тұздары жатыр.10
Қазіргі уақытта тұзды қабаттардың құрылу процесін зерттеушілер екі
сатыға бөледі; олар: жалғасу мен дайындық және тұз түзілудің салыстырмалы
қысқа сатысы. Дайындалу сатысы уақытында аңғар суының минералдануы
біртіндеп көбейеді және тұзды қабаттың батпақты-корбонатты бөлігінің пайда
болуы. Екінші сатыда жүйелік бөліну мен галогендік минералдардың
кристалдануы басталады. Тұзды жыныстардың элементарлы қабаты жылдық тұздар
деп саналады. Дегенмен бұл процесс су аңғарларының қысқару түрінде жүрсе,
онда тұздың құрылу кезеңі жер қабығының даму кезеңімен тығыз байланысты.
Бұл концепция Н.М. Страхов бойынша нақты дәлелденді. Бұрынғы КСРО-ның
галогендік формациясын зерттеуде, А.А. Иванов пен Ю.Ф. Левицкий (1960) 102
тұзды формацияларды тапты.17
1.1.3. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
Барлық шөгінді формациялар бүкіл тарихта азды-көпті маңызды
тектоникалық дислокациялардан өтті. Шөгінді қабаттың дислокациясының
негізгі ерекшелігі, өзінің қабатында тұз қабатының болуы, олардың
дисгормониясы болып табылады, яғни тұз астында, тұзда, тұз үстіндегі
жекелеген кескін бөліктеріндегі геометриялық пішіндердің бірдей болмауы.
Бұл дисгормониялылық тұздарды үш қабатқа бөлінуіне әкелді – тұз үсті,
тұзды, тұз асты. Егер кескінде галогендік жыныстың екі қабаты болса, онда
мынадай орын алады, мысалы, Днепр-Донецск ойпатының оңтүстік шығыс бөлігі
девондық, пермдік тұзды формация тараса, онда оларды бес қабатқа яғни – тұз
асты, екі тұзды, тұзаралық және тұз үсті болып бөлінеді.7
Құрылымдық пішіндердің жиынтығы, тұзды жыныстардың дислокациясынан
пайда болған, сонымен қатар бұл дислокациялардың процестері кәдімгі тұзды
тектоникаға ие. Дегенмен бұл терминді сәтті деп мойындауға болмайды, бірақ
ол отандық және шетелдік геологиялық әдебиеттерге нақты түрде бекініп алды,
енді оны басқамен ауыстыру мүмкін емес. Солармен бірге осы күнге дейін бір
жалпы анықтамалар жоқ. “Словарь геологий нефти” сөздігінде тұзды тектоника
“күмбезді геологиялық құрылымдар пішіндері” ретінде болады, олар тұз
массалары қабаттарының көтерілуімен және қысыммен байланысты. Бұл
анықтамалар тұзды құрылымдардың морфологиялық еркешеліктері және шығу тегі
туралы қақтығыстар қатарына жатады. Олар негізінен қандайда болмасын бір
көзқарасты суреттейді және олар жан-жақты болып есептелінбейді.
Қазіргі зерттеулер кезеңінде қарастырылып отырған тұзды тектоника
біздің пікіріміз бойынша анықталуы тиіс, яғни морфологиялық құрылыс
ерекшеліктерімен тұзды жыныстардың дислокациясы және басқалардың құрылымды
болжаудағы пікірі емес. Бұл жоспарда дислокацияның жалпы ерекшелігі мен
сипаты тұзды формациямен байланысты, оларды дислокациялылық деп есептеуге
болады. Ал қалған белгілері дәрежелі немесе сапалық сипат емес мөлшерлік
сипат болып табылады. Осыған сейкес тұз асты тектониканың шөгінді
қабаттарын дисгормониялық дислокация деп түсінуге болады, олардың
құрамындағы тасты тұз және т.б. тұздарды осы дислокациялық процестермен
байланыстыруға болады. Басқа сөзбен айтқанда тұзды тектоникаларды
үйлесімсіз қатпардың бір түрі ретінде қарастыруға болады.
Шөгінді қабаттың үйлесімсіз дислокациясы галогенді жыныстардың алғашқы
қабаттарының өзгеруімен (үлкеюі немесе кішіреюі) байланысты. Бұл тұздардың
бір жерден ығыстырылып екінші жерге өтуі. Көбіне тектоникалық пішіндер
көрінісі осындай қозғалыс кезінде байқалады, олар тұзды қабаттардың желмен
үрлеп толтыру болып табылады. Тұздар одан әрі қарай көп жағдайда
бөлшектеніп немесе бүтіндей жоғары жатқан кешен түрінде ағып, дамып
отырады.
Ескеретін бір жәйт, егер осы уақытқа дейін тұз үсті шөгінділердің
сейсмикалық оқу әдісін салыстырмалы түрде жақсы меңгерсе, онда төменгі
тұзды қабаттарындағы барлау жұмысы тек Каспий маңы ойпатының, Припятск
қолатының, Солтүстік герман ойпатының бірнеше аудандарында өтті.
Геологиялық интерпретация нәтижесі бұл жұмыстарда біршама қиындау. Тұзды
қабаттың ішкі деформациясын оқуға тек шахталық өндірістерде үзілмейтін жұқа
қабат жолымен ғана болады. Біркелкі құрлымдық түзілу жеке тұз қабаттары
үшін берілген ұңғыманы барлау мақсатында бұрғылау және барлаудың
геофизикалық әдістерінің материалдары бойынша жасау мүмкін емес.8
1.1.4. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
Үлкен тереңдіктегі тұз асты қабаты және жоғары жатқан шөгінділердің
дислокациялық дисгормониясы туралы және тұз асты құрылымдық қабаттардың
тұзды күмбезді облыстары туралы мәліметтер біршама мардымсыз және олар
соншалықты бағалы емес. Бір облыс бойынша барлау мақсатында бұрғылау
мәліметтері қатарына тек геофизикалық зерттеулер жатады, олар басқалары
бойынша әртүрлі геологиялық интерпретацияны жиі кіргізіп отырады. Кейде тұз
асты шөгінділерінің тектоникалық ерекшеліктері бойынша тұз үсті жыныс
кешендерінің тектоникалық сипатын жанама түрде салыстыруға болады.
Бүгінгі күнде Каспий маңы ойпатының, Лена-Ангар синеклизасының, Орал
алды қолатының, Орыс платформасының шығыс беткейінің, Днепр-Донецк
ойпатының, Припять қолатының, Загросс алды қолатының және басқа аудандардың
тұз асты құрылымдық қабаттарының бар болуы туралы мәліметтер бар.
Каспий маңы ойпаты өз алдына терең шөккен Орыс платформасының
оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Солтүстік пен батыста ірі Жадовск
және Волгоградск ойыстары бар. Оның шығысында қатпарлы Орал және онымен
жалғасқан Орал алды қолаты жатыр. Ал оңтүстігінде көп мөлшерде қырқалы
субендік бойынша герцинидтер Донбасстан Каспий теңізіне дейінгі аралықты
алып жатыр.8
Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда
ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы
және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев,
1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік,
триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы
қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың
терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу
геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір
көзқарасқа келген жоқ.
Каспий маңы ойпатында тұз асты шөгінді жыныстар Н.В.Неволин (1961)
бойынша кең және терең ойпатты құрайды, ол шығыс Каспий маңы моноклиналі
және батыс Каспий маңы депрессиясы және оның өңірлері болып бөлінеді.
Каспий маңы ойпатындағы тұз асты қабатының қүұрылымдық ерекшеліктері
сейсмикалық зерттеу әдісіндегі толқындар профилінде, яғни Ақаткөл-Қорсақ,
Терең-Үзік-Қосшағылда көрінді. Тереңдігі бойынша тұз асты жыныстар қабат
түрінде жатыр, олар тегіс бетті қабатты құрайды, ол солтүстік батысқа қарай
еңіс. Ойпаттың орталық бөлігінде ол 8000-9000м тереңдікте, оңтүстік Ембі
ауданында 5000-6000м және соңғы ойпаттың оңтүстік шығысында тұзды күмбезді
тектоникалар 2500-3000 метрде орналасқан. Н.В.Неволин күмбез-алыптарды
қарастыру барысында мынадай қорытындыға келді, яғни мұншалықты үлкен
күмбездердің пайда болуын тек тұз асты қабаттының тегіс еместігімен
түсіндірген.14
1.1.5.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
Тұзды қабаттың тектоникалық жылжуы басқа таужыныстардың жылжу
сипатынан ерекшеленеді. Тұзды қабаттың табанында тұз асты таужыныстар
бедері жатыр. Тұзды қабаттың жабындысының бұзылуы оның табандарының о
бұзылуымен сәйкес келмейді, олар бір-біріне тәуелді емес. Бұл шөгінді
қабаттың үйлесімсіздігінің пайда болуына әкеледі, оның құрамына тұзды
жыныстар кіреді.
Тұзды қабат жабындысы тұз жыныстарын тосқауылдайтын қозғалысын және
олардың жылжу сипатын анықтайды. Мұнда екі негізді ажыратуға болады: тұздар
табандарының әртүрлі құрылымдағы өзара қарым-қатынасы және келісімді,
келісмсіз жоғарыда жатқан жыныстар. Бірінші жағдайда тұз үсті шөгінділер
тұзды жыныстардың бетінде жатады, бұл екі қабат бірдей сипатқа ие. Екінші
жағдайда тұз үсті қабаттың тұтастылығының бұзылуын бақылау және олардың
соңы тұздарға енуі, яғни тұзды жыныстар жоғарыда жатқан құрылымдарға енеді,
ену бөлшектік және бүтіндей болуы мүмкін.
Тұзды жыныстар табандарының жылжуы болмаған кезде күмбез тәрізді және
үйінді тәрізді көтерілімдер пайда болады. Өздерінің қарқындылығымен бұл
бұзылулар әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, үйінді массивтерінің өлшемдері
әртүрлі, олар ұзындығы бойынша ондаған кейде жүздеген километр болуы
мүмкін, ал ені бірнеше километр. Мұндай массивтердің табаны домалақтанған
нобай береді.
Тұзды шөгіділердің көтерлімдері шток және қырқа тәрізді пішіндегі ірі
дене, тіп-тік бүйірлі дуалдар түзеді. Бұл жерде тағы да тұзды жыныстардың
жоғарыда жатқан шөгінділермен әртүрлі қарым қатынасын бөлуге болады.
Бірінші жағдайда тұз үстіңгі қабатты тесіп өтеді, ал келесісінде тек
көтеріп қана қояды.
Тұздың аккумуляциясы бір учаскеде тұз қабатының кенет өсуінен және
оның құрамына кірген тұз қабаттарынан пайда болды. Бұл қабаттың қалыңдығы
басқа учаскеде бөлшек немесе толықтай тұз массаларының сығуы әсерінен
кішірейген.17
1.1.6. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
Платформалық тұзды күмбезді облыстардағы тұз үсті шөгінділерге келесі
ерекшеліктер тән.
1) Бір құрылымды тұзды массивтердің көптеген облыстарында тек жоғары
жатқан шөгінділер олардың ағуынсыз көтеріледі, ал басқаларда тұз үсті
қабатының осы немесе басқа бөлігі ағады, үшіншіден барлық тұз үсті
шөгінділер ағады және олар жер бетіне шығады, кейбір облыстарда тұзды
тектоника салыстырмалы түрде әлсіз.
Егер тұз жоғарыда жатқан шөгіділерді теспесе, онда басқаларыда дәл
осылай болады. Мұндай пішіндер күмбезаралық кеңістіктерде орын алған.
Тұздардың ағу жағдайы оның шөгінділерін тосқауылдау сипатымен олардың
байланыстары әртүрлі болуы мүмкін, яғни ол құрылымдар пішіндерінің
жағдайына тәуелді. Олар мынадай байланыс типтеріне бөлінеді: а)келісімді
(тұз қабат табаны тұзбен байланысады), б)трангрессивті (мейлінше жас
таужаныстардың табаны тұзбен байланысады), в)жарылымды (тұз тұз үсті
жынысты қабатпен тектоникалық жарылым арқылы байланысады), г)бүйірлік
жанасу арқылы байланыс (әртүрлі жастағы тұз үсті қабат қабатты тұзды
массивтермен тектоникалық жарылымсыз байланысады). Жеке күмбездерде екі
немесе үш байланыс типтері кездеседі. Тұздар мен тұз үсті қабат
жыныстарының байланыс зоналарында әрқашан брекчиялық жыныстар зонасы
байқалады. Трангрессивті байланыста бытыраңқы жыныстар зоналары көбейеді.
Бұл зонаның максималды қабатының қалыңдығы тұзды массивтер күмбезіне тән.
Осы кепрок немесе тасты қалпақ деп аталады. Оның қалыңдығы бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін.
2) Тұздардың көтерілуі араларында тұз үсті жыныстар қабаты көп
жағдайда синклиналь жасамайды. Мұнда таужыныстар қабаты барлау жұмыстарының
және сейсмобарлау жұмыстарының мәліметтері бойынша олар горизонталь түрінде
жатыр немесе көлбеу ойыс жасайды. Кейбір күмбездер бөлшектеніп ойыстармен
қаршалған. Мысалы, ойыстардың мұндай типі Логобинск және Колмаков
күмбездері Днепр-Донецск ойпатындағы үштік жынысатарда анық көрінген.
Мұндай ойыстар компенсациялы, шеткі немесе сақиналы синклальдар деп
аталады.
3) Аймақтық стратитграфиялық келіспеушілік тұз үсті қабаттардың тұзды
көтерілімдері жергілікті тектоникалық келіспеуліктермен байланысты. Мысалы,
Днепр-Донецск ойпатында мұндай келіспеушіліктер тұзды құрылымдарда девон
мен тас көмір арасында, таскөмірмен пермь, юра мен бор және бор мен үштік
шөгінділер арасында кездеседі.
Бұрыштық келіспеушіліктер тұз үсті шөгінділердің көтерілу нәтижесінде
пайда болған, олардың эрозионды-денудациялық процесстері жаңа седиментация
циклінде жүреді. Сонымен қатар олардың литологиялық-фациялық құрамы
көтерілім аралық учаскесінде бөлібейтін сипатқа ие. Мысалы: Днепр-Донецск
ойпатында таскөмірлі шөгіділер қандай болмасын фациялық өзгерістермен
бақыланбайды немесе олардың қалыңдықтары қысқармайды.
4) Криптодиапирлік құрылымдардағы тұзды массивтер оларды жауып жатқан
шөгінділерді қандайда жер бетінің келіспеушілігінен тесіп өтеді. Мысалы:
Солтүстік герман ойпатының территориясының бетінде шектеулі тұзды массивтер
юра мен бор арасындағы келіспеушіліктер болып табылады. (Альберсдорф,
Эйзендорф, Хейде, Бооштедт, Эцель т.б. күмбездер).
5) Тұз үсті қабатының жыныстары тұзды құрылымдарда өте қиын және
әртүрлі. Мұнда өте кең жарықтармен орналасқан түрлі бағдарлаулар және
амплитудалар тараған, күмбездер тұз үсті жыныстарды өлшемдері бойынша
әркедкі блоктарға бөледі, яғни бір-біріне қарама-қарсы бағыттарға ауысады.
6) Көптеген тұзды құрылымдар геоморфологияда оң және теріс бедер
пішіндеріне бөлінеді. Тұзды күмбезді облыстар жер бедерімен тұзды
құрылымдар арасындағы байланыс Днепр-Донецск ойпатында, Каспий маңы
ойпатында, Германия территориясында, Иранда және көптеген аудандарда
анықталған.17
Сонымен тұзды күмбезді құрылымдардың негізгі жыныс құрушы минералдарға
хлорлардан басқа галит (NaCl), сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O)
жатады және сульфаттардан-ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен
(CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O),
лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca
SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына жиі біруақытта біреше минералдар
кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит және галит жиі мономинералды
жыныстарды құрады.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды-күмбезді құрылымдарының
пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық-Ембі ауданының гравитациялық түсірілімі.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты гравитациялық жағынан ауырлық күшінің
минимумдарымен максимумдарының тең алмасуымен сипатталады. Орташа есеппен
1000 шаршы шақырымға ауырлық күшінің үш минимумы сәйкес келеді. Бұл
минимумдарға толығымен солтүстік Каспий маңы ойпатының сонымен бірге
оңтүстік Ембінің тұзды-құрылымдары жатады.
Көптеген геологтармен тұзды-күмбезді құрылымдармен байланысты ауырлық
күштер тартылатын негізгі тектоникалық сызықтарды табуға әрәкеттер жасалды.
Бұл тектоникалық сызықтар әдетте Орал таулы қыратына қарай, немесе Донбасс
пен Манғышылақтың негізгі тектоникалық сызықтарымен байланыстырады. Бірақ,
гравитациялық маршруттық тусірілімдермен геологиялық тусірілімдердің
мәліметтері көрсеткендей, бірнеше аталған бағыттарда тұзды-құрылымдардың
көбірек орналасуы байқалмайды. Оңтүстік Ембінің аномалиялық картасымен оған
қойылған тұзы-құрылымдардың геологиялық картографиялаудың мәләметтеріне
сүйене отырып бірнеше заңдылықтарды сипаттауға болады.
Картаның негізіне ауырлық күшінің аномалиялары болып түсірілген
гравитациялық минимумдардың өстері және оның ундиляциялары, ауырлық
күштерінің максимумдеріне қарағанда айналдыра қоршаған жағдайда жатыр.
Мысалы, Доссор, Кошак-Танатар, Қожағали, бекет Искине, Төлеген тұзды-
күмбезді құрылымдары ауырлық күшінің үлкен минимумы Донгардың шеткі
аймақтарында орналасқан, оны барлық жағынан айналдыра қоршап. Доссор,
Төлеген, Бисмулюк, Сағыз, Мақат күмбездері максимумның екінші зонасын
айналдыра қоршап жатыр т.с.с.. гравитациялық минимумдар өстері әдетте тұзды-
күмбезді құрылымдардың грабендерімен сәйкес келеді. Бұл көрініс геологиялық
картаны гравитациялық түсірілімдер картасына беттестіргенде жақсы
байқалады.1
Тұзды-күмбезді құрылымдардың геологиялық құрылысы кеңістіктер жағдайы
мен ауырлық күшінің минимумдар санына (күмбез аралық кеңістікке) теуелді.
Жеке тұзды-күмбезді құрылымдардың геологиялық картасымен гравитациялық
түсірлімдердің мәліметтерін қарай отырып, біз, әр тұзды-күмбезді құрылым
қанатына сай ауырлық күшінің максимумы бар. Оны біз мына гравитациялық
карталардан көре аламыз (сурет. 4, 5, 6, 7, 8,).
Мысалы, Қосшағыл тұзды-күмбезді құрылымының геологиялық
түсірілімдерінің мәліметтері бойынша оңтүстік, солтүстік және солтүстік-
батыс қанаттарынан тұрады, және қанаттардың әрқайсысына өзінің ауырлық
күшінің максимумы немесе өзінің күмбез араплық кеңістігі болады. Бұдан
басқа шығысындағы гравитациялық мәліметтерге сүйенсек, оның төртінші
қанатының болуы мүмкін. шыныменде, толық геологиялық түсірілімде төрт
қанаты көрсетілген. Мұндай қатынастар толық гравитациялық түсірілімдер
жүргізілген барлық тұзды-күмбезді құрылымдарда көрінеді: Нармунданак (сурет
5), Күлсары (сурет 6), Тюлюс (сурет 7), бекет Искине (сурет 8).1
Жеке күмбездерінің толық гравитациялық және геогиялық карталарының
өзара салыстыруы өте сенерліктей, көптеген жағдайларда гравитациялық
минимум өстері осы құрылымның грабен бағытына сәйкес келеді және күмбездің
әрбір қанатына өзінің максимумы немесе өзінің күмбез аралық кеңістігі
сәйкес келеді.
Сонымен, осы карталарды салыстыра келгенде мынадай қорытынды шығаруға
болады:
1. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұды-күмбезді құрылымдары ауырлық
күшінің минимумдарымен ұштасады.
2. Ауырлық күшінің минимумдары сәйкесінше, тұзды-күмбезді құрылымдар
ауырлық күшінің максимумдарына (күмбез аралық кеңістік) қарағанда
айнала қоршап орналасқан.
3. Тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке қанаттары гравитациялық минимумдар
өстерімен құрылған секторлар төбелеріне ұштасады, ал тұзды күмбездегі
жеке қанаттарды өзара бөлетін грабендер гравитациялық өстермен сәйкес
келеді.
4. Тұзды-күмбезді құрылымдардың беткі геологиялық құрылысы (күмбездің
қанаттар саны және олардың жағдайы) максимумдар орналасуы мен санымен
тығыз байланыста болады: әдетте екі максимум болғанда біз екі қанатты
күмбез құрылысын көреміз (Кошак-танатар, Сағыз, Бисбулюк және т.б.), үш
максимум болғанда үш қанаттықұрылыс (Нарпмунданак және т.б.), төртке
тең болғанда төрт қанатты күмбез құрылысы (Искине, Қосшағыл).
2.2.2. Тұзды-күмбезді құрылымдар.
Тұзды-күмбезді құрылымдарды геологиялық материалдар анализдері
мынандай өзгеше ерекшеліктерін көрсетеді:
1. Жеке тұрған тұз үсті қабаттардың қалыңдығы күмбездерден күмбез аралық
кеңғістік бағытына қарай жылжығанда үлкееді. Бұл көрініс оңтүстік
Ембінің барлық тұзды-күмбезді құрылымдарында жақсы көрінеді (Доссор,
Мақат, Қосшағы, Байчунас, Искмне және т.б.)
2. Тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке стратиграфиялық кен қабаттарының
қалыңдығында тұзды ядро тереңірек жатады, әдетте тұзды ядросы онша
терең емес тұзды-күмбезді құрылымдармен салыстырғанда қалыңдығы жоғары
болады.
3. Бір стратеграфиялық кен қабаттарының қалыңдығы тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттарымен осы қанаттардың жеке алаңдарында қатты
өзгереді және аймақтық себептермен түсіндірге болмайды. Мысалы,
Кұлсары күмбезінде неокомдық шөгінділершығыс қанатта 230 м жетеді,
және олар жоғарғы және төменгі бөлімдерімен көрсетілген. Сол қанаттың
неокомдық шөгінділері біріншіден 4-5 шақырым қашықтықта орналасқан,
оның 110 м қалыңдықта тек неокомдікі. Мұндай қалыңдықтар суреттерін
жоғарғы юраданда көруге болады: Кұлсары күмбезінің шығыс қанатында юра
толық қалыңдығымен (80-90 м), солтүстік қанатын ол толығымен және де
орта юраныңбір бөлігіндежайылып кеткен. Мұндай көрініс Қосшағылда,
Тюлюсте, Искинеде және оңтүстік Ембіде және басқа да тұзды-күмбезді
құрылымдарда кең тараған.
Бір тұзды-күмбезді құрылымдарда қалыңдықтардың өзгеруі жиі үлкен
диапозондармен ерекшеленеді, әртүрлі қанаттар мен алаңдарда апта, неоком,
жоғарғы және орта юра және пермотриас шөгінділерімен көрінген.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың қанаттары бойынша жеке стратиграфиялық
қабаттардың қалыңдықтарының ауытқуы күмбезден күмбез аралық кеңістікке
қарай тегістеліп, қалыңдықтың өзі күмбез аралық кеңістікте өзінің шекті
көлеміне дейін өседі. Және де шайып кету құбылысы тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттар аумағында жақсы дамыған және одан шыққанда тез
жоғалады.
4. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдарда жыныстардың құлау бұрышы тереңдеген
сайын үлкееді. Мысалы, Қосшағылдағы құлау бұрыштары: апта қабатында -
10-120,
5. неокомда - 15-170, юрада - 20-250, пермотриастың ала қабаттарында
жыныстың құлау бұрышы оданда көп.
Бірақ тұзды-күмбезді құрылымдардан күмбез аралық кеңістікке қарай
жыныстардың құлау бұрышы бірте-бірте азаяды және тегістеу болып келеді.
6. Жеке қабаттар мен тәуелсіз алаңдарда жыныстардың құлау бұрышы қатты
өзгереді. Геофизикалық мәліметтермен (сынған және шағылған толқындар
сейсмикасы) және терең бұрғылау мәліметтері көрсеткендей тұзды жауып
тұрған жыныстардың құлау бұрышы тұздың бүйір беттерінің құлау
бұрыштарымен сәйкес келеді, сонымен жеке қанаттардың тік құлау
бұрыштары тұз бетінің құлау бұрыштарымен бірдей болады. Бірақта тұз
бетінің құлау бұрышы оны жауып жатқан жыныстарға қарағанда тігірек
болады.(сурет 9. 10.). Осыған байланысты жылжымалы массалардан тұратын
тұзды ядро үстінде жатқан шөгінділерді тек көтеріп қана қоймай,
олардың арасына бірте-бірте кіреді.
7. Тұзды-күмбезді құрылымдарда дизъюнктивтісипаттағы бұзылулар кең
тараған. Бұл бұзылыстардың негізгі ерекшелігі ығысу жазықтықтарының
жас таужыныстарға қарай үздіксіз құлауы және басқа стратиграфиялық
қабаттың қалыңдығының азаюы болып табылады. Түскен қанатқа ығысушының
кері бағыты мен қалыңдықтың екі еселенуі еш жерде байқалмаған.
8. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдардың тектоникалық бұзылулары екі
категорияға бөлінеді: Бұзылулардың біреуі үлкен амплитудалы болады,
кейбір күмбездерде 1500 метрге дейін жетеді; олар тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттарын шектейді. Олардың жайылуы гравитациялық
минимумдар өсінің созылып жатқан жерлерге дейін жетеді (Қосшағыл,
Күлсары, бекет Искине және т.б. сурет 4. 6. 8.). Тұзды-күмбезді
құрылымдар бірнеше қанаттардан тұрса, онда негізгі бұзылуларда бірнеше
болады. Олардың әрқайсысы топтары жеке қанаттарды шектейді.
Тұзды-күмбезді құрылымдарды шектейтін негізгі бұзылулардан басқа
қанаттардың өзінде оларды алаңдарға бөлетін амплитудасы кіші бұзылыстар
болады.эксплуатациялық алаңдарды толық бұрғылау көрсеткендей, жеке
қанаттарда бұзылулар саны көп болады. өздерінің сипатына қарай олар негізгі
ығыспаларға ұқсайды: осы бұзылыстар нәтижесінде жеке қабаттардың құлулары
жүреді және ешқашан қалыңдықтың екі еселену болмайды.
9. Өзінің жағдайына қарай тұзды-күмбезді құрылымдарға қатысты бұзылулар
бойлай және көлденең бұзылулар болып екіге бөлінеді. Бойлай бұзылу
амплитудасы көлденең бұзылуға қарағанда әрқашан үлкен болады. Осыдан
бойлай ығысчпа жазықтығының құлау бұрышы көлденең
ығыспажжазықтығыныңқұлау бұрышына қрағанда кіші болады. Мұндай
заңдылық былай түсіндіріледі, көлденең өстегі тұз бетінің тіктілігі
ұзын өске қарағанда әрқашан үлкен.
10. Көптеген тұзды-күмбезді құрылымдарға грабендер тән, әдетте олар үштік
және жоғарғы бор шөгінділерінен құралған. Бірақ кейбір құрылымдарда
оданда көне таужыныстар грабен түзуші болып табылады, мысалы, Искине
кен орнында альб-апта және сеноман таужынысстарынан түзілген. тұзды-
күмбезді құрылымдардың түзілуінде грабендерге жер бетінің төменірек
учаскелері бейім. Бұл әсіресе оңтүстік Ембінің ашық жатқан күмбезі
Иманкарда жақсы көрінеді, мұнда көне Каспий трансгрессиясының шаю
процессі өте әлсіз, күмбездің көтеріңкі қанаттары жер бетінің
көтерілген бөлігін, ал грабендер екі қанаттыбөлетін төмен учаскелерде
орналасқан.1
Дегенмен тұзды-күмбезді құрылымдардағы біркелкі емес эрозия
нәтижесінде грабендерде басқа да морфологиялық ерекшеліктері байқалады:
сонымен тұзды-күмбезді құрылымдардың көтеріңкі қанаттары төменгі юра немесе
альб-сеноман шөгінділерінен тұрады, олар негізінен құмды таужыныстардан
құралған және олар көне Каспий трангрессиясынан жақсы шайылған, сондықтан
грабендер жер бедерінің көтеріңкі бөліктеріне таралған.
Жоғарыда көрсетілгендей, тұзды-күмбезді құрылымдардың грабендері
өздерінің орналасуы мен бағытына қарай гравитациялық өстердің бағытына
сәйкес келеді. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдарда грабендер саны
гравитациялық минимумдер өсінің санына тең.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда грабендер әдетте ұзын өс бойымен құрылымды
жеке қанаттардан бөліп, құрылымды толығымен кесіп өтеді (сурет 4. 5.).
Кейде тұзды-күмбезді құрылымдардың терең шайылу нәтижесінде грабендер
күмбездерде толығымен кетеді. Бұл жағдайда құрылымдардың жеке қанаттары
грабендердің жайылуынан қалған ығыспалармен бөлініп қалады. Грабендердің
өздерінде тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке қанаттарында сияқты кіші
амплитудалы бұзылыстар дамыған.3
2.2.3. Тұзды ядролар.
Соңғы уақытта күмбездердің тұзды ядролары туралы жаңа мәліметтер
алынды. Бұрын көрсетілгендей, тұзды ядролар беттері горизонтальді, ал
олардың өздері дұрыс геометриялық формалы екені шындыққа сәйкес келмейді.
құрылымдардан өткен сынған және шағылған толқындардың сейсмикалық
мәліметтері көрсеткендей, ядролардың күмбездік және бүйірлік беттері
күрделілігімен епекшеленеді. Тұз беттерімен жүргізілген изогипсалар
картасына қарағанда, тұзды ядролардың барлық беттері айтарлықтай күрделі
және күй таңдағыш, тұзды ядролар жиі пережимы және жеке дөңесті бетті
болады.
Кен орындарының толық қатарымен (Искине, Доссор, Карашұнғұл, Күлсары
және т.б.) геофизикалық және бұлғылау мәліметтерінен тұздардың ядросы
айтарлықтай тік беикейлі екені анықталған. Бірақ тұзды беткейлердің
тіктілігі тұрақсыз, ол әртүрлі ядроларда да және жеке ядролаода да қатты
өзгереді. Тұз ядросының жер бетіне жақындаған жағдайларда, ядроның бүйір
бөліктері әрқашанда дерлік тік болады, бірақ тұз беткейлерінің тіктілігі
бірдей емес. Ядроның беткі және бүйір беттерінің құрылысының күрделілігі
және де жеке қанаттардың құлау бұрышының әртүрлілігі, төменде
көрсетілгендей, күмбез аралық кеңістік облыстарынан әр уақытта тұздары
біркелкі емес болып енуінің нәтижесі болып табылады.
Тұздың өзін қоршап жатқан таужыныстармен жалғасып жатқан болыстарда
жиі тектоникалық брекчиялар табылады (Карачунгул, Қара өзен).
Бұрғылау мәліметтері бойынша, күмбездер ядросындағы тұз қабатының
қалыңдығы үлкен болады, мысалы, Доссордағы №304 ұңғымасы тұзды қабатпен
2100м дейін жетті және тұздан шыққан жоқ, Қара өзеннің №2 ұңғымасы 1920м
тұзбен өтті және тұздан шықпаған.
Геофизикалық материалдарды талдау нәтижесінде, жоғарыда айтылғандай
ядролардағы тұзды қалыңдығы 4000-5000м және одан да жоғары болуы мүмкін.
Бірақ тұзды ядролардың мұндай қалыңдығы хемогенді шөгінділер қалыңдығын
сипаттамайды. С.В.Шумилин [1] мәләметтері бойынша, бұл қалыңдықтағы тұзды
ядроның қалыптасуы тұзды қабаттың барлық ауданында тең қалыңдықты жиналуы
жеткілікті. Геофизикалық мәліметтер негізіндегі жаңа есептеулер өте үлкен
сандарды көрсетеді.
Тұзды ядро күмбездерінде жиі гипсті және әктасты шапкалар (кепроктар)
жиналады. Жеке зерттеулер мәліметтері бойынша, Ембі ауданында екі типті
кепроктар кездеседі:
1. Тұздардың сілтіленуінен пайда болатын кепроктар, олар екінші
диагенетикалық процесстер нәтижесінде болады.
2. Қозғалмалы тұз әсерінен тереңдегі гипс пен ангидрид қабаттарының жоғары
қарай көтерілуі нәтижесінде пайда болатын кепроктар.
Айта кететін жәйт, тұзды ядроны қоршап жатқан таужыныстар, онымен
түйісу зонасында біраз өзгерістерге ұшырайды, құрамына қарай саз қатты
гипстенеді және тығыздалады, құмдар құмдақтарға айналады, әдетте кальцитті
немесе гипсті цементпен, галичникті свиталар кангломератқа айналады,
сонымен түйіскен жерлерде екінші диагенез процесстерімен байланысты
цементация зоналары дамиды.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда тұзды штоктар ядроларының жатуы бойынша,
соңғылары былай классификацияланады (Шумилин бойынша):
1. Тесіп өту типті тұзды-күмбезді құрылымдар. Бұл типке тұзды ядросы оны
жауып жатқан таужыныстарды тесіп, жер бетіне шығып жатқан құрылымдар
жатады. Оңтүстік Ембіде күмбездердің бұл типіне Карачунгул, Черная река,
Индер т.б. жатады. Тесіп өту типті тұзды-күмбезді құрылымдардың өзінің
құрылысы бойынша диапирлік құрылымтарға жақын.
2. Тығылып тесіп өту тұзды-күмбезді құрылымдар типі. Бұл тпитегі
құрылымдарға, тұзды ядросы перм, юра, кейбір жағдайларда бор
шөгінділерін тесіп өтетін құрылымдар жатады. Геофизикалық және
геологиялық жұмыстар көрсеткендей, бұл типке оңтүстік Ембінің көптеген
құрылымдары жатады (Қосшағыл, Күлсары, Искине, Женгелді, Бекет N2 т.б.).
3. Тұзды ядролары терең жатқан тұзды-күмбезді құрылымдар. Көрсетілген
типтер құрылымдарында жоғарғы перм және триас шөгінділерінде ғана
кішкене тұзды тесіктер болуы мүмкін. Бұл типке Қаратон, Қараарна,
Тереңөзек, Сарнияз, Үлкен төбе, Тәжіғалы т.б. тұзды-күмбезді
құрылымдарды жатқызуға болады.2
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер.
Күмбезаралық кеңістіктерге тұзды-күмбезді құрылымдар арасындағы, және
гравитациялық жағынан ауырлық күшінің салыстырмалы максимумдары сипаттайтын
алаңдар жатады. Қазіргі кезде күмбезаралық кеңістіктерде қазылған
саңылаулар саны көп емес, соңғылардың құрылысын геофизикалық жәнежанама
геологиялық мәліметтермен сипаттауға тура келеді. Соңғыларға мынандай
мәліметтер сәйкес болады.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда дамыған дезъюнктивтік бұзылыстардың
көпшілігі күмбезаралық кеңістікте жоғалады. Күмбездерде байқалған
стратиграфиялық келіспеушілік пен шайып кету құбылысы күмбезаралық кеңістік
бағытына қарай бірте-бірте азаяды (Қаратон, Искине және т.б.). жер бетіне
шығып тұрған тұзды-күмбезді құрылымдардың үстіндегі жеке стратиграфиялық
қабаттар күмбезаралық кеңістікке жылжыған сайын өзінің қалыңдығын көбейтіп
үлкен терңдіктерге кетеді.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың (Қаратон, Искине) қанаттарының батып жатқан
жерлерінде бұрғыланған саңылаулар, сонымен қатар күмбезаралық
кеңістіктердің өзінде қазылған саңылаулар жасырақ шөгінділерді ашады.
Көрсетілген геологиялық мәліметтер мынандай көрініс береді, күмбезаралық
кеңістіктер тұзды-күмбезді құрылымдарға қарағанда қалыңдығы жоғары тұздардн
басқа барлық шөгінді комплекстермен толтырылған терең мульда немесе
синклинальды ойпаң жер болып табылады. Күмбезаралық кеңістіктерді зерттеу
үшін арналған арнайы геофизикаялық зерттеулерде күмбезаралық кеңістіктерде
үлкен синклинальды ойпаң бар екні дәлелденді.
Ауырлық күшінің максимумдары күмбезаралық кеңістіктерге сәйкес, олар
негізінен тұзды құрылымдарда жиналғантұздар тығыздығының әртүрлілігі және
күмбезаралық кеңістіктегі таужыныстар арқасында құралады.
Солтүстік Каспий маңы ойпатының борттық және борт маңы бөліктерін
зерттеу, қабаттардағы тұз ядросы салыстырмалы түрде аз қалыңдықты болғаны,
мынадай қорытындыға әкеледі, алғашқы тұзды массалар жоғарғы палеозой
шөгінділерінен құралған брахиоқабаттарында шоғырланған.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың, күмбезаралық кеңістіктің және тұз
ядроларының құрылысы туралы фактілік мәліметтерді қарап, олардың
спецификалық ерекшеліктерін түсідіретін тұзды-күмбезді құрылымдар мен
олардың ядроларының пайда болу механизміне тоқталу қажет.1
2.2.5. Тұзды-күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмінде басты рольді
бұрығы геологтар айқандай Каспий маңы ойпатын құрайтын шөгінділердің
литологиялық сипаты алады. Литологиялық сипаты бойынша бұл шөгінділерді 3
кешенге бөлуге болады: төменгі қатты кешен, төменгі пермь және оданда
төменгі қабаттар жатады; ортаңғы кешен, күнгүрлік гидрохимиялық
шөгінділерден (тұз, гипс) тұрады; және жоғарғы кешен, жоғарғы пермь,
мезозой және оданда жас шөгінділерден құралған. Өзінің қасиеті бойынша
жоғарғы кешен төменгі кешенге жақындайды, салыстырмалы қаттылығымен.
Ауданның тектоникалық суретінің қалыптасуындағы басты рольді, барлық
геологтар айтқандай ортаңғы кешеннің хемогенді шөгінділері ойнайды.
Табиғи жадайдағы бақылаулармен және лобораториялық зерттеулермен
делелденгендей, тұз қысым әсерінен пластикалық күйге ұшырап, ағу қабілетін
алады. Төменгі пермьнің күнгүр уақытында Солтүстік Каспий маңы ойпатында
тұздар мен гипстер едеуір қалыңдықта жиналған. Тұз тұнғанда тұтас қабат
құрамайды, ол ангидрид пен басқа таужыныстардың салыстырмалы қабатшалары
болып қаюбаттасқан, мұны Доссор, Мақат, Черная река терең барлау
саңылауларынан көруге болады, тесіп шыққан құрылымдардың тұзды ядролары
1300-2100м тереңдікде. Мысалы, Черная река күмбезіндегі тұзды ядро
аумағының 1587-1602м тереңдікте өсімдіктердің көмірлі қалдықтарымен
пириттелген әктас кездеседі. Доссорда тұзды ядроның 1093-1098м тереңдікте
пириттелген әктастар бар т.с.с.
Алғашқыда (1930-1940жж) Солтүстік Каспий маңы ойпатында жиналған
тұздың орташа қалыңдығы 200-250м деп есептеген, келесі есептеуден
шыққандай: оңтүстік Ембі құрылымдарындағы тұзды ядролардың орташа көлемі,
сол кездегі геофизикалық және геологиялық жұмыстардың мәліметтері бойынша
70-80км3 өлшенген, 10000км2 жерге орта есеппен 30 тұзды-күмбезді құрылым
келеді.3
Сонымен, тұзды-күмбезді құрылымдардың ядроларында жиналған тұздың
көлемі көрсетілген аумақта 2100-2400км3 деп есептеледі. Егер тұз тұзды-
күмбезді құрылымдардың барлық жерінде жиналған десек, онда шөгілген
тұздардың алғашқы қалыңдығы 200-250м болады.
Солтүстік Каспий маңы ойпатындағы геофизикалық жұмыстардың көбеюінен
анықталғандай, шөгілген тұздың алғашқы қалыңдықтары оданда көп деп есептеу
керек. Шағылған толқын тәсілімен түсірілгенсейсмикалық
мәліметтеркөрсеткендей, оңтүстік Ембіде 35-40 тұзды күмбездер табылған,
олардың тұзды ядроларының орташа өлшемі 10х6х4км, бұл ядролардағы тұздың
көлемі 240км3 екенін көрсетеді. Сонымен қатар, осы ауданда шөгілген
тұздардың барлығы күмбездердің ядроларында ауысып жүреді. Күмбезаралық
кеңістіктерде қалған тұз бөліктері тұзды бөгеттер (тілдер) түзеді, олар
жеке күмбездерді бір-бірімен жалғастырады. Сонымен, оңтүстік Ембіге
жиналған хемогенді қабаттың алғашқы қалыңдығын 720-800м-ден аз еместігін
қабылдау қажет.
Шөгілген тұз және басқа да гидрохимиялық шөгінділер жоғарғы пермьнің
қалың түрлі-түсті қабатымен көмкерілген. Күмбездердің қабатында қазылған
саңылаулар мәліметтері бойынша жоғарғы пермь қаьаттарының қалыңдығы 2000м-
ден жоғары және жоғары пермь таужыныстарының қысымы тұзды пластикалық күйге
ұшыратуыны жеткілікті.
Жоғарғы пермь уақытының соңында Солтүстік Каспий маңы ойпатын әлсіз
Орал тектоникалық қозғалыстары басты. Нәтижесінде брахи қабаттары пайда
болды, барлық шөгіділермен бірге төменгі пермьнің күнгүр ярусының тұзды
формацияларыда қатысты. Тереңдеген сайын Солтүстік Каспий маңы ойпатында
брахи қабаттары өзінің бағыттылығын жоғалтады және бір-біріне қарағанда
сақина тәрізді болады.3
Брахиантиклинальдардағы созу күштерімен брахисинклинальдардағы қысу
күштері тау түзілу қозғалыстарынан құрылған. Бұл жағдайлар
брахиантиклинальдардың күмбездерінде бос таужыныстар, ал
брахисинклиналдардың мульдаларында тығыздалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шетелдік және отандық басылымдарда жарияланғандай тұзды
күмбездердің морфологиясы мәселесімен көптеген зерттеушілер айналысты.
Дегенмен бұл проблема осы күнге дейін ол толық шешілген жоқ, көп нәрсе анық
емес және аяғына дейін шешілмеген. Бұл ең алдымен күштердің шығу тегі
мәселесімен, тұзды құрлымдардың пайда болуымен және жасалу механизімімен
байланысты. Бұл мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар туды, көптеген
зерттеушілер тұзды құрлымдардың жеке геологиялық жағдайдағы дамуын осы және
басқа аудандағы берілген мәліметтердің геологиялық ғылыммен байланысын
тарту, яғни осы көзқарастарды барлық жақтардан қарастырып, меселені
толығымен шешуге тырысты. Сонымен теріс рөлді қатар нашар зерттелген тұзды
күмбез облысының тереңдік тектоникалық құрылымы әсер етті.
Тұзды күмбездер тұзды шөгінділер генезисімен тығыз байланысты. Бұл
арада XIX ғасырмен XX ғасырдың басында геологтар арасындағы әртүрлі
көзқарастар болды. Біреулер тұзды жанартаулық жарылыстан пайда болды десе,
ал басқалар галогендік шөгінділер теңіздік тұзды су қоймаларында пайда
болды деп болжауда, ал үшіншілері тіпті тұздардың пайда болуын
континенталді көп жағдайлармен байланыстырды. Осыған байланысты тұзды
құрлымдардың пайда болуы жайлы көптеген әртүрлі концепциялар туды, олар
табиғи минералды тұздардың шығу тегінің логикалық гипотезасы болып
табылады.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты Орыс платформасының ең төмен орналасқан
бөлігі. Шығысында ол Орал және Мұғалжар тауларымен, оңтүстігімен оңтүстік
шығысында көмкерілген герцинидтермен, солтүстігінде жалпы Сыртпен және
батысында - Доно-Медведиц және Саратов дислокацияларымен шектеседі. Бұл
жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда ұңғыма
максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы және
орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев, 1960).
Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік, триастық,
юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы қалыңдығы
ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың терең
құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу геофизикалық
зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір көзқарасқа
келген жоқ.
І ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРҒА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА
1.1. Тұзды жыныстар туралы жалпы мәліметтер.
1.1.1.Тұзды жыныстардың минералдық құрамы.
Табиғи минералды тұздар таужыныстары топтарын құрайды, оларды тұзды,
галогенді және гидрохимиялық деп атайды. Бұл жыныстар өзара генезисімен
химиялық және физикалық қасиеттерімен тығыз байланысты.
Тұзды жыныстар минералдармен қабатталған, оларда тұзды немесе
галогенді деп аталады. Бұл хлориттер мен натрий, калий, магний, кальций
сульфаттары. Хлор мұнда хром мен йодпен араласқан. Барлығы отыздай тұзды
минерал белгілі, бірақ та олардың әр қайсысы жыныс құруда бірдей емес. Тек
қана бірнешеуі басты жыныс құрушы минерал болып табылады, ал қалғаны
салыстырмалы түрде кездеседі олар аз мөлшерде және екінші дәрежелі мағына
береді. Мұнда бір жыныста негізгі бір ғана жыныс құрушы минерал, ал
қалғандары - басқаша.
Негізгі жыныс құрушы минералдарға хлорлардан басқа галит (NaCl),
сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O) жатады және сульфаттардан-
ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен (CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg
SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O), лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және
полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына
жиі біруақытта біреше минералдар кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит
және галит жиі мономинералды жыныстарды құрады.
Галогенді жыныстарды олардың құрамына қарай үш топқа бөледі: а)
гипстер және ангидриттер, ә) тасты тұздар, б) калий тұздары. Олардың ішінде
кең тарағандары гипстермен ангидриттер, аздап тасты тұздар салыстырмалы
түрде, аз және сирек калий тұздары. Егер тұзды қабат тұздар кешенімен
қабатталса, онда оның төменгі бөлігі әдетте ангидриттермен (гипстермен)
бөлінген, одан жоғары тасты тұздар жатыр және тағы одан жоғары калий
тұздары. Бірақта тасты тұздар жиі ангидриттермен, әктастармен,
мергельдермен қабаттасып жатады.
Галогендік минералдардан басқа, тұзды жыныстар құрамында әдетте аз
мөлшерде бытыраңқы және тегіс жұқа қабатшалы басқада минералдар кіреді.
Жиірек кварц түйіршігі, батпақты минералдар, карбонаттар, битумдар
кездеседі. Вертикальді кескінде бұл қоспалар біркелкі орналаспаған. Бұл
тұзды жыныстарда қабаттылықтың пайда болуына әкеліп соғады.
Тұзды қабаттың құрамына (тұзды формация) терригендік және карбонатты
жыныстар қабатшалары кіреді. Бұл қабатшалардың мөлшері және олардың
қалыңдығы біршама кең өзгеріп отырады. Мысалы: Иркутск амфитеатр
территориясындағы Усальск қабаты қабатталған, А.А. Ивановпен Ю.Ф. Ливицский
мен (1960) келсе отырып, тасты тұздың қабатының қалыңдығы бірнеше
сантиметрден елу – жетпіс метрге және көбірек доломиттермен, ангидридтермен
кезектесе отырып және олардың арасынан өтетін айырмашылықтар сериясы; бума
қуаттылығы және осы жыныстардың қабаты 0,5-тен 50-60 метр аралығында
өзгереді. Берілген қабаттың тұзға қану коэффиценті орта есеппен 60-65%-ға
жақын. Ал осы аудандағы бельск қабатының тұзға қану коэффиценті 52-54%-ға
жетеді. Березовск ойпаты ауданында тас тұздар қабатының қалыңдығы 5-6
метрден 30-35 метр аралығында өзгереді. Припятск қолатында тұзға қану
коэффиценті 40-50%-дан 70-80%-ға дейін өзгереді.17
1.1.2. Тұзды жыныстардың пайда болу жағдайы.
Табиғи минералды тұздардың кен орны белгілі және адамдар көптеген жүз
жылдар бойы пайдаланып келген. Мысалы: Автриядағы Халяйнск тұзды тауынан
тұзды ерте тарихи уақытта өндірген (W. Medwenitsch, 1958). Закарпатьедегі
Солотвинское тұзды кен орны Римдік империя кезінде өндірілген, ал Батыс
Карпат алды алдындағы Величка кен орны (Поляк Халық Республикасы) – Х-
ғасырда (A. Dlugosz, 1958), осы ауданда Бохнянск кен орны ХІІІ-ғасырда
жұмыс істеген (Poborski, 1952). Бірақ бірінші ғылыми талпыныстар табиғи
минералды тұздар кен орындарын тек ХІХ-ғасырда пайдаланғанын түсіндіреді.
Нәтижесі мәліметтер тұзды кен орындардың шығу тегі ретінде қызмет етті,
бір жағынан тұзды кен орындардың морфологиясы және оған жататын қабаттардың
сипаты және екінші жағынан қазіргі қабат құрудың жағдайлары болды. Осыған
сәйкес тұздардың кен орындарының әртүрлі концепциялары пайда болды. Соңғысы
үш топқа бөлінуі мүмкін, тұзды құруды жанартаулық іс-әрекетпен табиғи тұзды
су қоймаларына тұздың шөгінділермен түсуінен және континенттегі құрғақ
шөлді климатпен сәйкестендіреді.16
Жанартаулық гипотезаға сәйкес, ХІХ-ғасырда әртүрлі варианттар ілгері
жылжыды, тұздың құрылуы осы немесе басқа пішінде жанартаулық іс-әрекетпен
байланысты болды. Мысалы: Орнерод 1842 жылы бір ой айтты, онда тұздардың
бастауы болып ағылшындардың тұзды кен орындарында жанартаулар табылды,
болса да кен орындарының пайда болуы тұздардың сұйық ортаға түсу жолымен
өтті деген (Fr. Lotze, 1957); Томас 1860 жылы оңтүстік Луизианада (АҚШ)
тұзды кен орындарнының пайда болуы тұздардың теңіз суына түсуі одан
жанартаулық ыстық арқылы булануы туралы болжам айтқан (E. De Golyer, 1918);
Мидлемисс (C. S. Middleviss, 1891) Пакистандағы тұзды дөңнің тұзды
жыныстары жанартаулық интрузия нәтижесінде пайда болды деп есептеген. Ол
тереңде жатқан магма тұз бөледі,белгілі жағдайда оның жыныстарын қолдануы
мүмкін деп болжаған, ол тұзды массивті ерекше бір жанартаудық іс-әрекеті
ретінде қарастырады. Өзіндік гипотеза Войтиштиде айтқан (I. P. Vjitesti,
1921) ол тұзды жер бетіне шыққан қатты жер қабығы деген, ол атмосферада 700-
8000-та болды деп есептеген. Судың конденсациясында хлоридтер бөлініп
қалған, жоғарғы температура мен қысымда олар жер бетінің қабығы ретінде
қалды. Дегенмен жер қабығының температурасы жоғары болған, су буланып
кеткен, ал тұз жер бетінде қалып қойған.
Шөл жағдайында тұзды кен орындарының гипотезасын Вальтер (F.Walther
1903, 1908) ұсынды. Өзінің саяхаты кезіндегі мәліметтерге сүйене отырып
мынандай қорытындыға келді, тұздың құрылуы негізінен шөл территориялармен
байланысты, онда ағындар жоқтығымен сипатталады. Тұздардың қайнар көздері
теңіз сулары болып табылады, өйткені олар таужыныстарын ылғалдап және
тұздап өтеді. Жер құрлық болған кезде тұз атмосфералық жауын-шашынмекн
шайылып кетеді, едеуір төмен учаскелерде жиналып ол жэерде кендер түрінде
аккумуляцияланады.
Галогенді жыныстардың теңіздік шығу тегі жайлы концепцияны алғаш болып
құрған Оксениус (C. Ochsenius, 1877) болды. Ол барлар теориясы деген атауға
ие болды. Тұздардың құрылуы, осы теорияға сәйкес бөлшектенген теңіз
басейінінің бір бөлігі құмды қайраңмен, судың булануымен және тұздардың
шөгінділерге түсу жолымен өтеді. Бастапқы кезеңде құралған лагуна негізгі
бассейінде бірнеше хабарларды сақтайды, соның себептерінен оған жаңа тұзды
сулар үлесі түседі және сонымен тұздардың мөлшерін көбейтеді. Соңғы кезеңде
негізгі бассейіндегі қарым-қатынастар тоқтайды, лагунада толық судың
булануы жүреді және тұз құралу циклы бітеді. Бұл процесстің қазіргі аналогы
сапасында Қара –Бұғаз-Көл шығанағында тұздың құралу жағдайлары өтті.
Геология бойынша жинақталған жаңа фактілерге негізделген материалдар
жер шарындағы әртүрлі аудандардағы тұз кен орындары және кейінгі зерттеулер
тұз түзуші жағдайда құйылған, қанша болмасын барлық тұз өндіретін кен
орындар олардың су қоймаларының құрғау нәтижесінде пайда болды. Тұзды
минералдар (хлоридтер мен сульфаттар) табиғатта жанартаулық шығу тегі
жағынан сирек кездеседі және біршама кешірек мөлшерде. Жанартаулық үрдіс
әрекетінен бөлінген тұздың біраз бөлігі ерітінді күйінде теңіз аңғарларына
апарылады.
Бірақ бірнеше тұзды формациялардың құрылуын теңіз бассейіндері мен
байланыстыру қиын. Мысалы: осындай тұзды қабаттар Шу, Нарын, Кетмель-
Тюбинск және Ферғана ойпаттарында белгіглі. Тұзды кендердің түзілуі
таужынстарынан тұз ерітіндісін айыруда сілтілер әрқашан ең болмаса 1%-ке
дейін болады және олардың ерітінді оларды ойпаттарға жинайды, мұнда бұл
сулар құрғақ климат жағдайында буланып, кристалдарға айналады және
біртіндеп олар аккумуляциялық тұздар болады (С.С. Щульц, 1948; М.Н. Гримм,
1951, 1953). Мұндай кен орындар табиғатта сирек кездеседі, А.А. Иванов бұл
жергілікті су қоймалары ірі континенталді тұзды бассейінмен қосылған деген.
Оксениус концепциясы бойынша теңіздік гологендік жыныстардың шығу тегі
Брансонның (E.B. Branson, 1915), Крулдің (O. Krull, 1927), Борхерттің (H.
Borchert, 1940) және т.б. жұмыстарында ары қарай дамуға ие болды.
Оксениустың түсінігі галогенді шөгінділердің пайда болуына аз ғана қолайлы
жағдай туғызды. Осының орнына мынандай болжам келді, яғни тұздардың пайда
болуы барлық аңғарларда өтті, олардың дүние жүзі мұхиттарымен байланысы
болады. Тұздардың осы аңғарларда пайда болуына қажетті жағдайды тұщы судың
келуі мен булануы болып табылады. Қазір бұл бассейіндердің үйлесімділігі
болып Қара және Азов теңіздері болар еді, егер олар мейлінше құрғақ климат
зонасында орналасса.
Дегенмен қазіргі аңғарлардың ұқсастығы мынада, оларда кезінде тұздар
түзілген орын болып теңіздік суқоймалары саналады, тұз түзілу процесін
теңіз суларының тұзды құрамы деуге болады.
Теңіз суларында элементтер 30 элементтен асады, бірақ олардың көбі өте
аз концентратты. Тек металдың иондары Na, Mg, Ca, K және теріс иондар Br,
Cl, SO4, CO3 біршама көп мөлшерде. Мысалы: 1л судағы ерітінділердің грамм
бойынша мөлшері:
Хлорлы натрий 27,21
Хлорлы магний 3,81
Магний сульфаты 1,66
Кальций сульфаты 1,26
Калий сульфаты 0,86
Кальций көмірқышқылы 0,12
Магний бромиді 0,08
Тұздардың шөгінділерге түсуі ерітінділердің осы немесе басқа тұздарға
қанығу жағдайымен өтеді. Соңғысы бізге белгілі болғандай температура мен
қысым, сонымен қатар түрі және тұз ерітінділерінің мөлшері функциялары
болып табылады. Бұл факторлардан табиғатта басты рольді тұз ерітінділерінің
концентрациясының көбеюімен судың булануы атқарады.
Кристолизациямен осы немесе басқа тұздардың шөгінділерге оның
концентрациясы қанығу кезінен басталады. Егер ерітіндіде бір уақытта
бірнеше тұздар болса, онда олардың кристализациясы ретпен жүреді, алдымен
олар ериді сосын кристалдану процесі жүреді. (ең алдымен CaCO3 және CaSO4,
сосын NaCl және ең соңында K2SO4, K2MgSO4 тұздары).
Борхермен келіссек егер теңіз суына қарағанда тұз концентрациясы суда
2 есе көп болмаса, онда шөгінділерге тек қана кальцит пен доломит түседі.
Суда тұздардың концентрациясының мөлшері 12-ге дейін болса, онда гипс пайда
болады, тасты тұздардың концентрациясы ерітіндіде 12,1 есе бастапқы теңіз
суларының тұзды концентрациясынан көп болған жағдайда ғана жүреді,
шөгінділерге калий тұздарының түсуі бастапқы су концентрациясында 63,6
есеге көбейтеді.
Тұздардың кристалдануы сарамандық жағдайда ғана анықталады. Ол жалпы
айтқанда, деректерге негізделген геологиялық материалдармен дәлелденеді.
Мысалы: Батыс Орал тауында төменде батпақты-ангидритті қабат, жоғарылау
тұзды, одан жоғары калий тұздары жатыр.10
Қазіргі уақытта тұзды қабаттардың құрылу процесін зерттеушілер екі
сатыға бөледі; олар: жалғасу мен дайындық және тұз түзілудің салыстырмалы
қысқа сатысы. Дайындалу сатысы уақытында аңғар суының минералдануы
біртіндеп көбейеді және тұзды қабаттың батпақты-корбонатты бөлігінің пайда
болуы. Екінші сатыда жүйелік бөліну мен галогендік минералдардың
кристалдануы басталады. Тұзды жыныстардың элементарлы қабаты жылдық тұздар
деп саналады. Дегенмен бұл процесс су аңғарларының қысқару түрінде жүрсе,
онда тұздың құрылу кезеңі жер қабығының даму кезеңімен тығыз байланысты.
Бұл концепция Н.М. Страхов бойынша нақты дәлелденді. Бұрынғы КСРО-ның
галогендік формациясын зерттеуде, А.А. Иванов пен Ю.Ф. Левицкий (1960) 102
тұзды формацияларды тапты.17
1.1.3. Тұзды тектоника пішіндерінің қалыптасуы.
Барлық шөгінді формациялар бүкіл тарихта азды-көпті маңызды
тектоникалық дислокациялардан өтті. Шөгінді қабаттың дислокациясының
негізгі ерекшелігі, өзінің қабатында тұз қабатының болуы, олардың
дисгормониясы болып табылады, яғни тұз астында, тұзда, тұз үстіндегі
жекелеген кескін бөліктеріндегі геометриялық пішіндердің бірдей болмауы.
Бұл дисгормониялылық тұздарды үш қабатқа бөлінуіне әкелді – тұз үсті,
тұзды, тұз асты. Егер кескінде галогендік жыныстың екі қабаты болса, онда
мынадай орын алады, мысалы, Днепр-Донецск ойпатының оңтүстік шығыс бөлігі
девондық, пермдік тұзды формация тараса, онда оларды бес қабатқа яғни – тұз
асты, екі тұзды, тұзаралық және тұз үсті болып бөлінеді.7
Құрылымдық пішіндердің жиынтығы, тұзды жыныстардың дислокациясынан
пайда болған, сонымен қатар бұл дислокациялардың процестері кәдімгі тұзды
тектоникаға ие. Дегенмен бұл терминді сәтті деп мойындауға болмайды, бірақ
ол отандық және шетелдік геологиялық әдебиеттерге нақты түрде бекініп алды,
енді оны басқамен ауыстыру мүмкін емес. Солармен бірге осы күнге дейін бір
жалпы анықтамалар жоқ. “Словарь геологий нефти” сөздігінде тұзды тектоника
“күмбезді геологиялық құрылымдар пішіндері” ретінде болады, олар тұз
массалары қабаттарының көтерілуімен және қысыммен байланысты. Бұл
анықтамалар тұзды құрылымдардың морфологиялық еркешеліктері және шығу тегі
туралы қақтығыстар қатарына жатады. Олар негізінен қандайда болмасын бір
көзқарасты суреттейді және олар жан-жақты болып есептелінбейді.
Қазіргі зерттеулер кезеңінде қарастырылып отырған тұзды тектоника
біздің пікіріміз бойынша анықталуы тиіс, яғни морфологиялық құрылыс
ерекшеліктерімен тұзды жыныстардың дислокациясы және басқалардың құрылымды
болжаудағы пікірі емес. Бұл жоспарда дислокацияның жалпы ерекшелігі мен
сипаты тұзды формациямен байланысты, оларды дислокациялылық деп есептеуге
болады. Ал қалған белгілері дәрежелі немесе сапалық сипат емес мөлшерлік
сипат болып табылады. Осыған сейкес тұз асты тектониканың шөгінді
қабаттарын дисгормониялық дислокация деп түсінуге болады, олардың
құрамындағы тасты тұз және т.б. тұздарды осы дислокациялық процестермен
байланыстыруға болады. Басқа сөзбен айтқанда тұзды тектоникаларды
үйлесімсіз қатпардың бір түрі ретінде қарастыруға болады.
Шөгінді қабаттың үйлесімсіз дислокациясы галогенді жыныстардың алғашқы
қабаттарының өзгеруімен (үлкеюі немесе кішіреюі) байланысты. Бұл тұздардың
бір жерден ығыстырылып екінші жерге өтуі. Көбіне тектоникалық пішіндер
көрінісі осындай қозғалыс кезінде байқалады, олар тұзды қабаттардың желмен
үрлеп толтыру болып табылады. Тұздар одан әрі қарай көп жағдайда
бөлшектеніп немесе бүтіндей жоғары жатқан кешен түрінде ағып, дамып
отырады.
Ескеретін бір жәйт, егер осы уақытқа дейін тұз үсті шөгінділердің
сейсмикалық оқу әдісін салыстырмалы түрде жақсы меңгерсе, онда төменгі
тұзды қабаттарындағы барлау жұмысы тек Каспий маңы ойпатының, Припятск
қолатының, Солтүстік герман ойпатының бірнеше аудандарында өтті.
Геологиялық интерпретация нәтижесі бұл жұмыстарда біршама қиындау. Тұзды
қабаттың ішкі деформациясын оқуға тек шахталық өндірістерде үзілмейтін жұқа
қабат жолымен ғана болады. Біркелкі құрлымдық түзілу жеке тұз қабаттары
үшін берілген ұңғыманы барлау мақсатында бұрғылау және барлаудың
геофизикалық әдістерінің материалдары бойынша жасау мүмкін емес.8
1.1.4. Тұз асты құрлымдық қабатының қалыптасуы.
Үлкен тереңдіктегі тұз асты қабаты және жоғары жатқан шөгінділердің
дислокациялық дисгормониясы туралы және тұз асты құрылымдық қабаттардың
тұзды күмбезді облыстары туралы мәліметтер біршама мардымсыз және олар
соншалықты бағалы емес. Бір облыс бойынша барлау мақсатында бұрғылау
мәліметтері қатарына тек геофизикалық зерттеулер жатады, олар басқалары
бойынша әртүрлі геологиялық интерпретацияны жиі кіргізіп отырады. Кейде тұз
асты шөгінділерінің тектоникалық ерекшеліктері бойынша тұз үсті жыныс
кешендерінің тектоникалық сипатын жанама түрде салыстыруға болады.
Бүгінгі күнде Каспий маңы ойпатының, Лена-Ангар синеклизасының, Орал
алды қолатының, Орыс платформасының шығыс беткейінің, Днепр-Донецк
ойпатының, Припять қолатының, Загросс алды қолатының және басқа аудандардың
тұз асты құрылымдық қабаттарының бар болуы туралы мәліметтер бар.
Каспий маңы ойпаты өз алдына терең шөккен Орыс платформасының
оңтүстік-шығыс бөлігі болып табылады. Солтүстік пен батыста ірі Жадовск
және Волгоградск ойыстары бар. Оның шығысында қатпарлы Орал және онымен
жалғасқан Орал алды қолаты жатыр. Ал оңтүстігінде көп мөлшерде қырқалы
субендік бойынша герцинидтер Донбасстан Каспий теңізіне дейінгі аралықты
алып жатыр.8
Бұл жерде астыңғы тұзды шөгінділер зерттелмеді десе болады. Мұнда
ұңғыма максимальдық тереңдікте артин ярустық жыныстарды шығарды, ол жоғарғы
және орта корбондық платформалы фациялық көрініс берді. (В.С.Журавлев,
1960). Тұзды шөгінділер кунгур ярусына жатады. Одан жоғары пермьдік,
триастық, юралық, борлық және үштік құрылымдар орналасқан. Бұлардың жалпы
қалыңдығы ойпаттың ортаңғы бөлігінде 10 километрге жетеді. Бұл облыстардың
терең құрылымдарын зерттеу өте қиын. Сондықтан тұз қабатын зерттеу
геофизикалық зерттеулерге тікелей қатысты. Зерттеушілер осы күнге дейін бір
көзқарасқа келген жоқ.
Каспий маңы ойпатында тұз асты шөгінді жыныстар Н.В.Неволин (1961)
бойынша кең және терең ойпатты құрайды, ол шығыс Каспий маңы моноклиналі
және батыс Каспий маңы депрессиясы және оның өңірлері болып бөлінеді.
Каспий маңы ойпатындағы тұз асты қабатының қүұрылымдық ерекшеліктері
сейсмикалық зерттеу әдісіндегі толқындар профилінде, яғни Ақаткөл-Қорсақ,
Терең-Үзік-Қосшағылда көрінді. Тереңдігі бойынша тұз асты жыныстар қабат
түрінде жатыр, олар тегіс бетті қабатты құрайды, ол солтүстік батысқа қарай
еңіс. Ойпаттың орталық бөлігінде ол 8000-9000м тереңдікте, оңтүстік Ембі
ауданында 5000-6000м және соңғы ойпаттың оңтүстік шығысында тұзды күмбезді
тектоникалар 2500-3000 метрде орналасқан. Н.В.Неволин күмбез-алыптарды
қарастыру барысында мынадай қорытындыға келді, яғни мұншалықты үлкен
күмбездердің пайда болуын тек тұз асты қабаттының тегіс еместігімен
түсіндірген.14
1.1.5.Тұзды құрылымдық қабаттың қалыптасуы.
Тұзды қабаттың тектоникалық жылжуы басқа таужыныстардың жылжу
сипатынан ерекшеленеді. Тұзды қабаттың табанында тұз асты таужыныстар
бедері жатыр. Тұзды қабаттың жабындысының бұзылуы оның табандарының о
бұзылуымен сәйкес келмейді, олар бір-біріне тәуелді емес. Бұл шөгінді
қабаттың үйлесімсіздігінің пайда болуына әкеледі, оның құрамына тұзды
жыныстар кіреді.
Тұзды қабат жабындысы тұз жыныстарын тосқауылдайтын қозғалысын және
олардың жылжу сипатын анықтайды. Мұнда екі негізді ажыратуға болады: тұздар
табандарының әртүрлі құрылымдағы өзара қарым-қатынасы және келісімді,
келісмсіз жоғарыда жатқан жыныстар. Бірінші жағдайда тұз үсті шөгінділер
тұзды жыныстардың бетінде жатады, бұл екі қабат бірдей сипатқа ие. Екінші
жағдайда тұз үсті қабаттың тұтастылығының бұзылуын бақылау және олардың
соңы тұздарға енуі, яғни тұзды жыныстар жоғарыда жатқан құрылымдарға енеді,
ену бөлшектік және бүтіндей болуы мүмкін.
Тұзды жыныстар табандарының жылжуы болмаған кезде күмбез тәрізді және
үйінді тәрізді көтерілімдер пайда болады. Өздерінің қарқындылығымен бұл
бұзылулар әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, үйінді массивтерінің өлшемдері
әртүрлі, олар ұзындығы бойынша ондаған кейде жүздеген километр болуы
мүмкін, ал ені бірнеше километр. Мұндай массивтердің табаны домалақтанған
нобай береді.
Тұзды шөгіділердің көтерлімдері шток және қырқа тәрізді пішіндегі ірі
дене, тіп-тік бүйірлі дуалдар түзеді. Бұл жерде тағы да тұзды жыныстардың
жоғарыда жатқан шөгінділермен әртүрлі қарым қатынасын бөлуге болады.
Бірінші жағдайда тұз үстіңгі қабатты тесіп өтеді, ал келесісінде тек
көтеріп қана қояды.
Тұздың аккумуляциясы бір учаскеде тұз қабатының кенет өсуінен және
оның құрамына кірген тұз қабаттарынан пайда болды. Бұл қабаттың қалыңдығы
басқа учаскеде бөлшек немесе толықтай тұз массаларының сығуы әсерінен
кішірейген.17
1.1.6. Тұз үсті құрылымдық қабатының қалыптасуы.
Платформалық тұзды күмбезді облыстардағы тұз үсті шөгінділерге келесі
ерекшеліктер тән.
1) Бір құрылымды тұзды массивтердің көптеген облыстарында тек жоғары
жатқан шөгінділер олардың ағуынсыз көтеріледі, ал басқаларда тұз үсті
қабатының осы немесе басқа бөлігі ағады, үшіншіден барлық тұз үсті
шөгінділер ағады және олар жер бетіне шығады, кейбір облыстарда тұзды
тектоника салыстырмалы түрде әлсіз.
Егер тұз жоғарыда жатқан шөгіділерді теспесе, онда басқаларыда дәл
осылай болады. Мұндай пішіндер күмбезаралық кеңістіктерде орын алған.
Тұздардың ағу жағдайы оның шөгінділерін тосқауылдау сипатымен олардың
байланыстары әртүрлі болуы мүмкін, яғни ол құрылымдар пішіндерінің
жағдайына тәуелді. Олар мынадай байланыс типтеріне бөлінеді: а)келісімді
(тұз қабат табаны тұзбен байланысады), б)трангрессивті (мейлінше жас
таужаныстардың табаны тұзбен байланысады), в)жарылымды (тұз тұз үсті
жынысты қабатпен тектоникалық жарылым арқылы байланысады), г)бүйірлік
жанасу арқылы байланыс (әртүрлі жастағы тұз үсті қабат қабатты тұзды
массивтермен тектоникалық жарылымсыз байланысады). Жеке күмбездерде екі
немесе үш байланыс типтері кездеседі. Тұздар мен тұз үсті қабат
жыныстарының байланыс зоналарында әрқашан брекчиялық жыныстар зонасы
байқалады. Трангрессивті байланыста бытыраңқы жыныстар зоналары көбейеді.
Бұл зонаның максималды қабатының қалыңдығы тұзды массивтер күмбезіне тән.
Осы кепрок немесе тасты қалпақ деп аталады. Оның қалыңдығы бірнеше жүздеген
метрге жетуі мүмкін.
2) Тұздардың көтерілуі араларында тұз үсті жыныстар қабаты көп
жағдайда синклиналь жасамайды. Мұнда таужыныстар қабаты барлау жұмыстарының
және сейсмобарлау жұмыстарының мәліметтері бойынша олар горизонталь түрінде
жатыр немесе көлбеу ойыс жасайды. Кейбір күмбездер бөлшектеніп ойыстармен
қаршалған. Мысалы, ойыстардың мұндай типі Логобинск және Колмаков
күмбездері Днепр-Донецск ойпатындағы үштік жынысатарда анық көрінген.
Мұндай ойыстар компенсациялы, шеткі немесе сақиналы синклальдар деп
аталады.
3) Аймақтық стратитграфиялық келіспеушілік тұз үсті қабаттардың тұзды
көтерілімдері жергілікті тектоникалық келіспеуліктермен байланысты. Мысалы,
Днепр-Донецск ойпатында мұндай келіспеушіліктер тұзды құрылымдарда девон
мен тас көмір арасында, таскөмірмен пермь, юра мен бор және бор мен үштік
шөгінділер арасында кездеседі.
Бұрыштық келіспеушіліктер тұз үсті шөгінділердің көтерілу нәтижесінде
пайда болған, олардың эрозионды-денудациялық процесстері жаңа седиментация
циклінде жүреді. Сонымен қатар олардың литологиялық-фациялық құрамы
көтерілім аралық учаскесінде бөлібейтін сипатқа ие. Мысалы: Днепр-Донецск
ойпатында таскөмірлі шөгіділер қандай болмасын фациялық өзгерістермен
бақыланбайды немесе олардың қалыңдықтары қысқармайды.
4) Криптодиапирлік құрылымдардағы тұзды массивтер оларды жауып жатқан
шөгінділерді қандайда жер бетінің келіспеушілігінен тесіп өтеді. Мысалы:
Солтүстік герман ойпатының территориясының бетінде шектеулі тұзды массивтер
юра мен бор арасындағы келіспеушіліктер болып табылады. (Альберсдорф,
Эйзендорф, Хейде, Бооштедт, Эцель т.б. күмбездер).
5) Тұз үсті қабатының жыныстары тұзды құрылымдарда өте қиын және
әртүрлі. Мұнда өте кең жарықтармен орналасқан түрлі бағдарлаулар және
амплитудалар тараған, күмбездер тұз үсті жыныстарды өлшемдері бойынша
әркедкі блоктарға бөледі, яғни бір-біріне қарама-қарсы бағыттарға ауысады.
6) Көптеген тұзды құрылымдар геоморфологияда оң және теріс бедер
пішіндеріне бөлінеді. Тұзды күмбезді облыстар жер бедерімен тұзды
құрылымдар арасындағы байланыс Днепр-Донецск ойпатында, Каспий маңы
ойпатында, Германия территориясында, Иранда және көптеген аудандарда
анықталған.17
Сонымен тұзды күмбезді құрылымдардың негізгі жыныс құрушы минералдарға
хлорлардан басқа галит (NaCl), сильвин (KCl) және карналит (KCl*MgCl2*6H2O)
жатады және сульфаттардан-ангидрит (CaSO4), ал көптеген жағдайда гипспен
(CaSO4*2H2), кизеритпен (Mg SO4*H2O), каинитпен (KCl*Mg SO4*3H2O),
лангбейнитпен (K2 SO4*2mG SO4) және полигалитпен (K2 SO4*Mg SO4*2Ca
SO4*2H2O) аралас. Тұзды жыныстар құрамына жиі біруақытта біреше минералдар
кіреді, мұндай минералдар гипс, ангидрит және галит жиі мономинералды
жыныстарды құрады.
ІІ КАСПИЙ МАҢЫ ОЙПАТЫНЫҢ ТҰЗДЫ КҮМБЕЗДІ ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
2.2. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұзды-күмбезді құрылымдарының
пайда болу механизмі.
2.2.1. Оңтүстік Жайық-Ембі ауданының гравитациялық түсірілімі.
Солтүстік Каспий маңы ойпаты гравитациялық жағынан ауырлық күшінің
минимумдарымен максимумдарының тең алмасуымен сипатталады. Орташа есеппен
1000 шаршы шақырымға ауырлық күшінің үш минимумы сәйкес келеді. Бұл
минимумдарға толығымен солтүстік Каспий маңы ойпатының сонымен бірге
оңтүстік Ембінің тұзды-құрылымдары жатады.
Көптеген геологтармен тұзды-күмбезді құрылымдармен байланысты ауырлық
күштер тартылатын негізгі тектоникалық сызықтарды табуға әрәкеттер жасалды.
Бұл тектоникалық сызықтар әдетте Орал таулы қыратына қарай, немесе Донбасс
пен Манғышылақтың негізгі тектоникалық сызықтарымен байланыстырады. Бірақ,
гравитациялық маршруттық тусірілімдермен геологиялық тусірілімдердің
мәліметтері көрсеткендей, бірнеше аталған бағыттарда тұзды-құрылымдардың
көбірек орналасуы байқалмайды. Оңтүстік Ембінің аномалиялық картасымен оған
қойылған тұзы-құрылымдардың геологиялық картографиялаудың мәләметтеріне
сүйене отырып бірнеше заңдылықтарды сипаттауға болады.
Картаның негізіне ауырлық күшінің аномалиялары болып түсірілген
гравитациялық минимумдардың өстері және оның ундиляциялары, ауырлық
күштерінің максимумдеріне қарағанда айналдыра қоршаған жағдайда жатыр.
Мысалы, Доссор, Кошак-Танатар, Қожағали, бекет Искине, Төлеген тұзды-
күмбезді құрылымдары ауырлық күшінің үлкен минимумы Донгардың шеткі
аймақтарында орналасқан, оны барлық жағынан айналдыра қоршап. Доссор,
Төлеген, Бисмулюк, Сағыз, Мақат күмбездері максимумның екінші зонасын
айналдыра қоршап жатыр т.с.с.. гравитациялық минимумдар өстері әдетте тұзды-
күмбезді құрылымдардың грабендерімен сәйкес келеді. Бұл көрініс геологиялық
картаны гравитациялық түсірілімдер картасына беттестіргенде жақсы
байқалады.1
Тұзды-күмбезді құрылымдардың геологиялық құрылысы кеңістіктер жағдайы
мен ауырлық күшінің минимумдар санына (күмбез аралық кеңістікке) теуелді.
Жеке тұзды-күмбезді құрылымдардың геологиялық картасымен гравитациялық
түсірлімдердің мәліметтерін қарай отырып, біз, әр тұзды-күмбезді құрылым
қанатына сай ауырлық күшінің максимумы бар. Оны біз мына гравитациялық
карталардан көре аламыз (сурет. 4, 5, 6, 7, 8,).
Мысалы, Қосшағыл тұзды-күмбезді құрылымының геологиялық
түсірілімдерінің мәліметтері бойынша оңтүстік, солтүстік және солтүстік-
батыс қанаттарынан тұрады, және қанаттардың әрқайсысына өзінің ауырлық
күшінің максимумы немесе өзінің күмбез араплық кеңістігі болады. Бұдан
басқа шығысындағы гравитациялық мәліметтерге сүйенсек, оның төртінші
қанатының болуы мүмкін. шыныменде, толық геологиялық түсірілімде төрт
қанаты көрсетілген. Мұндай қатынастар толық гравитациялық түсірілімдер
жүргізілген барлық тұзды-күмбезді құрылымдарда көрінеді: Нармунданак (сурет
5), Күлсары (сурет 6), Тюлюс (сурет 7), бекет Искине (сурет 8).1
Жеке күмбездерінің толық гравитациялық және геогиялық карталарының
өзара салыстыруы өте сенерліктей, көптеген жағдайларда гравитациялық
минимум өстері осы құрылымның грабен бағытына сәйкес келеді және күмбездің
әрбір қанатына өзінің максимумы немесе өзінің күмбез аралық кеңістігі
сәйкес келеді.
Сонымен, осы карталарды салыстыра келгенде мынадай қорытынды шығаруға
болады:
1. Солтүстік Каспий маңы ойпатының тұды-күмбезді құрылымдары ауырлық
күшінің минимумдарымен ұштасады.
2. Ауырлық күшінің минимумдары сәйкесінше, тұзды-күмбезді құрылымдар
ауырлық күшінің максимумдарына (күмбез аралық кеңістік) қарағанда
айнала қоршап орналасқан.
3. Тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке қанаттары гравитациялық минимумдар
өстерімен құрылған секторлар төбелеріне ұштасады, ал тұзды күмбездегі
жеке қанаттарды өзара бөлетін грабендер гравитациялық өстермен сәйкес
келеді.
4. Тұзды-күмбезді құрылымдардың беткі геологиялық құрылысы (күмбездің
қанаттар саны және олардың жағдайы) максимумдар орналасуы мен санымен
тығыз байланыста болады: әдетте екі максимум болғанда біз екі қанатты
күмбез құрылысын көреміз (Кошак-танатар, Сағыз, Бисбулюк және т.б.), үш
максимум болғанда үш қанаттықұрылыс (Нарпмунданак және т.б.), төртке
тең болғанда төрт қанатты күмбез құрылысы (Искине, Қосшағыл).
2.2.2. Тұзды-күмбезді құрылымдар.
Тұзды-күмбезді құрылымдарды геологиялық материалдар анализдері
мынандай өзгеше ерекшеліктерін көрсетеді:
1. Жеке тұрған тұз үсті қабаттардың қалыңдығы күмбездерден күмбез аралық
кеңғістік бағытына қарай жылжығанда үлкееді. Бұл көрініс оңтүстік
Ембінің барлық тұзды-күмбезді құрылымдарында жақсы көрінеді (Доссор,
Мақат, Қосшағы, Байчунас, Искмне және т.б.)
2. Тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке стратиграфиялық кен қабаттарының
қалыңдығында тұзды ядро тереңірек жатады, әдетте тұзды ядросы онша
терең емес тұзды-күмбезді құрылымдармен салыстырғанда қалыңдығы жоғары
болады.
3. Бір стратеграфиялық кен қабаттарының қалыңдығы тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттарымен осы қанаттардың жеке алаңдарында қатты
өзгереді және аймақтық себептермен түсіндірге болмайды. Мысалы,
Кұлсары күмбезінде неокомдық шөгінділершығыс қанатта 230 м жетеді,
және олар жоғарғы және төменгі бөлімдерімен көрсетілген. Сол қанаттың
неокомдық шөгінділері біріншіден 4-5 шақырым қашықтықта орналасқан,
оның 110 м қалыңдықта тек неокомдікі. Мұндай қалыңдықтар суреттерін
жоғарғы юраданда көруге болады: Кұлсары күмбезінің шығыс қанатында юра
толық қалыңдығымен (80-90 м), солтүстік қанатын ол толығымен және де
орта юраныңбір бөлігіндежайылып кеткен. Мұндай көрініс Қосшағылда,
Тюлюсте, Искинеде және оңтүстік Ембіде және басқа да тұзды-күмбезді
құрылымдарда кең тараған.
Бір тұзды-күмбезді құрылымдарда қалыңдықтардың өзгеруі жиі үлкен
диапозондармен ерекшеленеді, әртүрлі қанаттар мен алаңдарда апта, неоком,
жоғарғы және орта юра және пермотриас шөгінділерімен көрінген.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың қанаттары бойынша жеке стратиграфиялық
қабаттардың қалыңдықтарының ауытқуы күмбезден күмбез аралық кеңістікке
қарай тегістеліп, қалыңдықтың өзі күмбез аралық кеңістікте өзінің шекті
көлеміне дейін өседі. Және де шайып кету құбылысы тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттар аумағында жақсы дамыған және одан шыққанда тез
жоғалады.
4. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдарда жыныстардың құлау бұрышы тереңдеген
сайын үлкееді. Мысалы, Қосшағылдағы құлау бұрыштары: апта қабатында -
10-120,
5. неокомда - 15-170, юрада - 20-250, пермотриастың ала қабаттарында
жыныстың құлау бұрышы оданда көп.
Бірақ тұзды-күмбезді құрылымдардан күмбез аралық кеңістікке қарай
жыныстардың құлау бұрышы бірте-бірте азаяды және тегістеу болып келеді.
6. Жеке қабаттар мен тәуелсіз алаңдарда жыныстардың құлау бұрышы қатты
өзгереді. Геофизикалық мәліметтермен (сынған және шағылған толқындар
сейсмикасы) және терең бұрғылау мәліметтері көрсеткендей тұзды жауып
тұрған жыныстардың құлау бұрышы тұздың бүйір беттерінің құлау
бұрыштарымен сәйкес келеді, сонымен жеке қанаттардың тік құлау
бұрыштары тұз бетінің құлау бұрыштарымен бірдей болады. Бірақта тұз
бетінің құлау бұрышы оны жауып жатқан жыныстарға қарағанда тігірек
болады.(сурет 9. 10.). Осыған байланысты жылжымалы массалардан тұратын
тұзды ядро үстінде жатқан шөгінділерді тек көтеріп қана қоймай,
олардың арасына бірте-бірте кіреді.
7. Тұзды-күмбезді құрылымдарда дизъюнктивтісипаттағы бұзылулар кең
тараған. Бұл бұзылыстардың негізгі ерекшелігі ығысу жазықтықтарының
жас таужыныстарға қарай үздіксіз құлауы және басқа стратиграфиялық
қабаттың қалыңдығының азаюы болып табылады. Түскен қанатқа ығысушының
кері бағыты мен қалыңдықтың екі еселенуі еш жерде байқалмаған.
8. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдардың тектоникалық бұзылулары екі
категорияға бөлінеді: Бұзылулардың біреуі үлкен амплитудалы болады,
кейбір күмбездерде 1500 метрге дейін жетеді; олар тұзды-күмбезді
құрылымдардың жеке қанаттарын шектейді. Олардың жайылуы гравитациялық
минимумдар өсінің созылып жатқан жерлерге дейін жетеді (Қосшағыл,
Күлсары, бекет Искине және т.б. сурет 4. 6. 8.). Тұзды-күмбезді
құрылымдар бірнеше қанаттардан тұрса, онда негізгі бұзылуларда бірнеше
болады. Олардың әрқайсысы топтары жеке қанаттарды шектейді.
Тұзды-күмбезді құрылымдарды шектейтін негізгі бұзылулардан басқа
қанаттардың өзінде оларды алаңдарға бөлетін амплитудасы кіші бұзылыстар
болады.эксплуатациялық алаңдарды толық бұрғылау көрсеткендей, жеке
қанаттарда бұзылулар саны көп болады. өздерінің сипатына қарай олар негізгі
ығыспаларға ұқсайды: осы бұзылыстар нәтижесінде жеке қабаттардың құлулары
жүреді және ешқашан қалыңдықтың екі еселену болмайды.
9. Өзінің жағдайына қарай тұзды-күмбезді құрылымдарға қатысты бұзылулар
бойлай және көлденең бұзылулар болып екіге бөлінеді. Бойлай бұзылу
амплитудасы көлденең бұзылуға қарағанда әрқашан үлкен болады. Осыдан
бойлай ығысчпа жазықтығының құлау бұрышы көлденең
ығыспажжазықтығыныңқұлау бұрышына қрағанда кіші болады. Мұндай
заңдылық былай түсіндіріледі, көлденең өстегі тұз бетінің тіктілігі
ұзын өске қарағанда әрқашан үлкен.
10. Көптеген тұзды-күмбезді құрылымдарға грабендер тән, әдетте олар үштік
және жоғарғы бор шөгінділерінен құралған. Бірақ кейбір құрылымдарда
оданда көне таужыныстар грабен түзуші болып табылады, мысалы, Искине
кен орнында альб-апта және сеноман таужынысстарынан түзілген. тұзды-
күмбезді құрылымдардың түзілуінде грабендерге жер бетінің төменірек
учаскелері бейім. Бұл әсіресе оңтүстік Ембінің ашық жатқан күмбезі
Иманкарда жақсы көрінеді, мұнда көне Каспий трансгрессиясының шаю
процессі өте әлсіз, күмбездің көтеріңкі қанаттары жер бетінің
көтерілген бөлігін, ал грабендер екі қанаттыбөлетін төмен учаскелерде
орналасқан.1
Дегенмен тұзды-күмбезді құрылымдардағы біркелкі емес эрозия
нәтижесінде грабендерде басқа да морфологиялық ерекшеліктері байқалады:
сонымен тұзды-күмбезді құрылымдардың көтеріңкі қанаттары төменгі юра немесе
альб-сеноман шөгінділерінен тұрады, олар негізінен құмды таужыныстардан
құралған және олар көне Каспий трангрессиясынан жақсы шайылған, сондықтан
грабендер жер бедерінің көтеріңкі бөліктеріне таралған.
Жоғарыда көрсетілгендей, тұзды-күмбезді құрылымдардың грабендері
өздерінің орналасуы мен бағытына қарай гравитациялық өстердің бағытына
сәйкес келеді. Әдетте тұзды-күмбезді құрылымдарда грабендер саны
гравитациялық минимумдер өсінің санына тең.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда грабендер әдетте ұзын өс бойымен құрылымды
жеке қанаттардан бөліп, құрылымды толығымен кесіп өтеді (сурет 4. 5.).
Кейде тұзды-күмбезді құрылымдардың терең шайылу нәтижесінде грабендер
күмбездерде толығымен кетеді. Бұл жағдайда құрылымдардың жеке қанаттары
грабендердің жайылуынан қалған ығыспалармен бөлініп қалады. Грабендердің
өздерінде тұзды-күмбезді құрылымдардың жеке қанаттарында сияқты кіші
амплитудалы бұзылыстар дамыған.3
2.2.3. Тұзды ядролар.
Соңғы уақытта күмбездердің тұзды ядролары туралы жаңа мәліметтер
алынды. Бұрын көрсетілгендей, тұзды ядролар беттері горизонтальді, ал
олардың өздері дұрыс геометриялық формалы екені шындыққа сәйкес келмейді.
құрылымдардан өткен сынған және шағылған толқындардың сейсмикалық
мәліметтері көрсеткендей, ядролардың күмбездік және бүйірлік беттері
күрделілігімен епекшеленеді. Тұз беттерімен жүргізілген изогипсалар
картасына қарағанда, тұзды ядролардың барлық беттері айтарлықтай күрделі
және күй таңдағыш, тұзды ядролар жиі пережимы және жеке дөңесті бетті
болады.
Кен орындарының толық қатарымен (Искине, Доссор, Карашұнғұл, Күлсары
және т.б.) геофизикалық және бұлғылау мәліметтерінен тұздардың ядросы
айтарлықтай тік беикейлі екені анықталған. Бірақ тұзды беткейлердің
тіктілігі тұрақсыз, ол әртүрлі ядроларда да және жеке ядролаода да қатты
өзгереді. Тұз ядросының жер бетіне жақындаған жағдайларда, ядроның бүйір
бөліктері әрқашанда дерлік тік болады, бірақ тұз беткейлерінің тіктілігі
бірдей емес. Ядроның беткі және бүйір беттерінің құрылысының күрделілігі
және де жеке қанаттардың құлау бұрышының әртүрлілігі, төменде
көрсетілгендей, күмбез аралық кеңістік облыстарынан әр уақытта тұздары
біркелкі емес болып енуінің нәтижесі болып табылады.
Тұздың өзін қоршап жатқан таужыныстармен жалғасып жатқан болыстарда
жиі тектоникалық брекчиялар табылады (Карачунгул, Қара өзен).
Бұрғылау мәліметтері бойынша, күмбездер ядросындағы тұз қабатының
қалыңдығы үлкен болады, мысалы, Доссордағы №304 ұңғымасы тұзды қабатпен
2100м дейін жетті және тұздан шыққан жоқ, Қара өзеннің №2 ұңғымасы 1920м
тұзбен өтті және тұздан шықпаған.
Геофизикалық материалдарды талдау нәтижесінде, жоғарыда айтылғандай
ядролардағы тұзды қалыңдығы 4000-5000м және одан да жоғары болуы мүмкін.
Бірақ тұзды ядролардың мұндай қалыңдығы хемогенді шөгінділер қалыңдығын
сипаттамайды. С.В.Шумилин [1] мәләметтері бойынша, бұл қалыңдықтағы тұзды
ядроның қалыптасуы тұзды қабаттың барлық ауданында тең қалыңдықты жиналуы
жеткілікті. Геофизикалық мәліметтер негізіндегі жаңа есептеулер өте үлкен
сандарды көрсетеді.
Тұзды ядро күмбездерінде жиі гипсті және әктасты шапкалар (кепроктар)
жиналады. Жеке зерттеулер мәліметтері бойынша, Ембі ауданында екі типті
кепроктар кездеседі:
1. Тұздардың сілтіленуінен пайда болатын кепроктар, олар екінші
диагенетикалық процесстер нәтижесінде болады.
2. Қозғалмалы тұз әсерінен тереңдегі гипс пен ангидрид қабаттарының жоғары
қарай көтерілуі нәтижесінде пайда болатын кепроктар.
Айта кететін жәйт, тұзды ядроны қоршап жатқан таужыныстар, онымен
түйісу зонасында біраз өзгерістерге ұшырайды, құрамына қарай саз қатты
гипстенеді және тығыздалады, құмдар құмдақтарға айналады, әдетте кальцитті
немесе гипсті цементпен, галичникті свиталар кангломератқа айналады,
сонымен түйіскен жерлерде екінші диагенез процесстерімен байланысты
цементация зоналары дамиды.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда тұзды штоктар ядроларының жатуы бойынша,
соңғылары былай классификацияланады (Шумилин бойынша):
1. Тесіп өту типті тұзды-күмбезді құрылымдар. Бұл типке тұзды ядросы оны
жауып жатқан таужыныстарды тесіп, жер бетіне шығып жатқан құрылымдар
жатады. Оңтүстік Ембіде күмбездердің бұл типіне Карачунгул, Черная река,
Индер т.б. жатады. Тесіп өту типті тұзды-күмбезді құрылымдардың өзінің
құрылысы бойынша диапирлік құрылымтарға жақын.
2. Тығылып тесіп өту тұзды-күмбезді құрылымдар типі. Бұл тпитегі
құрылымдарға, тұзды ядросы перм, юра, кейбір жағдайларда бор
шөгінділерін тесіп өтетін құрылымдар жатады. Геофизикалық және
геологиялық жұмыстар көрсеткендей, бұл типке оңтүстік Ембінің көптеген
құрылымдары жатады (Қосшағыл, Күлсары, Искине, Женгелді, Бекет N2 т.б.).
3. Тұзды ядролары терең жатқан тұзды-күмбезді құрылымдар. Көрсетілген
типтер құрылымдарында жоғарғы перм және триас шөгінділерінде ғана
кішкене тұзды тесіктер болуы мүмкін. Бұл типке Қаратон, Қараарна,
Тереңөзек, Сарнияз, Үлкен төбе, Тәжіғалы т.б. тұзды-күмбезді
құрылымдарды жатқызуға болады.2
2.2.4. Күмбезаралық кеңістіктер.
Күмбезаралық кеңістіктерге тұзды-күмбезді құрылымдар арасындағы, және
гравитациялық жағынан ауырлық күшінің салыстырмалы максимумдары сипаттайтын
алаңдар жатады. Қазіргі кезде күмбезаралық кеңістіктерде қазылған
саңылаулар саны көп емес, соңғылардың құрылысын геофизикалық жәнежанама
геологиялық мәліметтермен сипаттауға тура келеді. Соңғыларға мынандай
мәліметтер сәйкес болады.
Тұзды-күмбезді құрылымдарда дамыған дезъюнктивтік бұзылыстардың
көпшілігі күмбезаралық кеңістікте жоғалады. Күмбездерде байқалған
стратиграфиялық келіспеушілік пен шайып кету құбылысы күмбезаралық кеңістік
бағытына қарай бірте-бірте азаяды (Қаратон, Искине және т.б.). жер бетіне
шығып тұрған тұзды-күмбезді құрылымдардың үстіндегі жеке стратиграфиялық
қабаттар күмбезаралық кеңістікке жылжыған сайын өзінің қалыңдығын көбейтіп
үлкен терңдіктерге кетеді.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың (Қаратон, Искине) қанаттарының батып жатқан
жерлерінде бұрғыланған саңылаулар, сонымен қатар күмбезаралық
кеңістіктердің өзінде қазылған саңылаулар жасырақ шөгінділерді ашады.
Көрсетілген геологиялық мәліметтер мынандай көрініс береді, күмбезаралық
кеңістіктер тұзды-күмбезді құрылымдарға қарағанда қалыңдығы жоғары тұздардн
басқа барлық шөгінді комплекстермен толтырылған терең мульда немесе
синклинальды ойпаң жер болып табылады. Күмбезаралық кеңістіктерді зерттеу
үшін арналған арнайы геофизикаялық зерттеулерде күмбезаралық кеңістіктерде
үлкен синклинальды ойпаң бар екні дәлелденді.
Ауырлық күшінің максимумдары күмбезаралық кеңістіктерге сәйкес, олар
негізінен тұзды құрылымдарда жиналғантұздар тығыздығының әртүрлілігі және
күмбезаралық кеңістіктегі таужыныстар арқасында құралады.
Солтүстік Каспий маңы ойпатының борттық және борт маңы бөліктерін
зерттеу, қабаттардағы тұз ядросы салыстырмалы түрде аз қалыңдықты болғаны,
мынадай қорытындыға әкеледі, алғашқы тұзды массалар жоғарғы палеозой
шөгінділерінен құралған брахиоқабаттарында шоғырланған.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың, күмбезаралық кеңістіктің және тұз
ядроларының құрылысы туралы фактілік мәліметтерді қарап, олардың
спецификалық ерекшеліктерін түсідіретін тұзды-күмбезді құрылымдар мен
олардың ядроларының пайда болу механизміне тоқталу қажет.1
2.2.5. Тұзды-күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмі.
Тұзды-күмбезді құрылымдардың қалыптасу механизмінде басты рольді
бұрығы геологтар айқандай Каспий маңы ойпатын құрайтын шөгінділердің
литологиялық сипаты алады. Литологиялық сипаты бойынша бұл шөгінділерді 3
кешенге бөлуге болады: төменгі қатты кешен, төменгі пермь және оданда
төменгі қабаттар жатады; ортаңғы кешен, күнгүрлік гидрохимиялық
шөгінділерден (тұз, гипс) тұрады; және жоғарғы кешен, жоғарғы пермь,
мезозой және оданда жас шөгінділерден құралған. Өзінің қасиеті бойынша
жоғарғы кешен төменгі кешенге жақындайды, салыстырмалы қаттылығымен.
Ауданның тектоникалық суретінің қалыптасуындағы басты рольді, барлық
геологтар айтқандай ортаңғы кешеннің хемогенді шөгінділері ойнайды.
Табиғи жадайдағы бақылаулармен және лобораториялық зерттеулермен
делелденгендей, тұз қысым әсерінен пластикалық күйге ұшырап, ағу қабілетін
алады. Төменгі пермьнің күнгүр уақытында Солтүстік Каспий маңы ойпатында
тұздар мен гипстер едеуір қалыңдықта жиналған. Тұз тұнғанда тұтас қабат
құрамайды, ол ангидрид пен басқа таужыныстардың салыстырмалы қабатшалары
болып қаюбаттасқан, мұны Доссор, Мақат, Черная река терең барлау
саңылауларынан көруге болады, тесіп шыққан құрылымдардың тұзды ядролары
1300-2100м тереңдікде. Мысалы, Черная река күмбезіндегі тұзды ядро
аумағының 1587-1602м тереңдікте өсімдіктердің көмірлі қалдықтарымен
пириттелген әктас кездеседі. Доссорда тұзды ядроның 1093-1098м тереңдікте
пириттелген әктастар бар т.с.с.
Алғашқыда (1930-1940жж) Солтүстік Каспий маңы ойпатында жиналған
тұздың орташа қалыңдығы 200-250м деп есептеген, келесі есептеуден
шыққандай: оңтүстік Ембі құрылымдарындағы тұзды ядролардың орташа көлемі,
сол кездегі геофизикалық және геологиялық жұмыстардың мәліметтері бойынша
70-80км3 өлшенген, 10000км2 жерге орта есеппен 30 тұзды-күмбезді құрылым
келеді.3
Сонымен, тұзды-күмбезді құрылымдардың ядроларында жиналған тұздың
көлемі көрсетілген аумақта 2100-2400км3 деп есептеледі. Егер тұз тұзды-
күмбезді құрылымдардың барлық жерінде жиналған десек, онда шөгілген
тұздардың алғашқы қалыңдығы 200-250м болады.
Солтүстік Каспий маңы ойпатындағы геофизикалық жұмыстардың көбеюінен
анықталғандай, шөгілген тұздың алғашқы қалыңдықтары оданда көп деп есептеу
керек. Шағылған толқын тәсілімен түсірілгенсейсмикалық
мәліметтеркөрсеткендей, оңтүстік Ембіде 35-40 тұзды күмбездер табылған,
олардың тұзды ядроларының орташа өлшемі 10х6х4км, бұл ядролардағы тұздың
көлемі 240км3 екенін көрсетеді. Сонымен қатар, осы ауданда шөгілген
тұздардың барлығы күмбездердің ядроларында ауысып жүреді. Күмбезаралық
кеңістіктерде қалған тұз бөліктері тұзды бөгеттер (тілдер) түзеді, олар
жеке күмбездерді бір-бірімен жалғастырады. Сонымен, оңтүстік Ембіге
жиналған хемогенді қабаттың алғашқы қалыңдығын 720-800м-ден аз еместігін
қабылдау қажет.
Шөгілген тұз және басқа да гидрохимиялық шөгінділер жоғарғы пермьнің
қалың түрлі-түсті қабатымен көмкерілген. Күмбездердің қабатында қазылған
саңылаулар мәліметтері бойынша жоғарғы пермь қаьаттарының қалыңдығы 2000м-
ден жоғары және жоғары пермь таужыныстарының қысымы тұзды пластикалық күйге
ұшыратуыны жеткілікті.
Жоғарғы пермь уақытының соңында Солтүстік Каспий маңы ойпатын әлсіз
Орал тектоникалық қозғалыстары басты. Нәтижесінде брахи қабаттары пайда
болды, барлық шөгіділермен бірге төменгі пермьнің күнгүр ярусының тұзды
формацияларыда қатысты. Тереңдеген сайын Солтүстік Каспий маңы ойпатында
брахи қабаттары өзінің бағыттылығын жоғалтады және бір-біріне қарағанда
сақина тәрізді болады.3
Брахиантиклинальдардағы созу күштерімен брахисинклинальдардағы қысу
күштері тау түзілу қозғалыстарынан құрылған. Бұл жағдайлар
брахиантиклинальдардың күмбездерінде бос таужыныстар, ал
брахисинклиналдардың мульдаларында тығыздалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz