Қазақстан Республикасы және ЕҚЫҰ
Кіріспе
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
1.2 «Адам өлшемдері» түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ.ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері
ІІ ЕҚЫҰ.ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның қызметі
2.2 Ұлттық азшылықтар жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктері
2.3 ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды бақылау механизмдері
III Қазақстан Республикасы және ЕҚЫҰ
3.1 ЕҚЫҰ.ның Қазақстан Республикасындағы адам өлшемі саласындағы қызметі
3.2 Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы
3.3 ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссияларының Қазақстандағы 2004 жылғы 19 қыркүйектегі жəне 3 қазандағы парламенттік сайлау мен 2005 жылғы 4 желтоқсанда өткен Президенттік сайлауға қатысты берген есептемесі
Қорытынды
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
1.2 «Адам өлшемдері» түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ.ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері
ІІ ЕҚЫҰ.ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның қызметі
2.2 Ұлттық азшылықтар жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктері
2.3 ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды бақылау механизмдері
III Қазақстан Республикасы және ЕҚЫҰ
3.1 ЕҚЫҰ.ның Қазақстан Республикасындағы адам өлшемі саласындағы қызметі
3.2 Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы
3.3 ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссияларының Қазақстандағы 2004 жылғы 19 қыркүйектегі жəне 3 қазандағы парламенттік сайлау мен 2005 жылғы 4 желтоқсанда өткен Президенттік сайлауға қатысты берген есептемесі
Қорытынды
Сілтемелер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
1.2 Адам өлшемдері түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі
саласындағы міндеттемелері
ІІ ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның қызметі
2.2 Ұлттық азшылықтар жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат
құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктері
2.3 ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды бақылау механизмдері
III Қазақстан Республикасы және ЕҚЫҰ
3.1 ЕҚЫҰ-ның Қазақстан Республикасындағы адам өлшемі саласындағы қызметі
3.2 Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы
3.3 ЕҚЫҰДИАҚБ миссияларының Қазақстандағы 2004 жылғы 19 қыркүйектегі жəне
3 қазандағы парламенттік сайлау мен 2005 жылғы 4 желтоқсанда өткен
Президенттік сайлауға қатысты берген есептемесі
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі рухани құндылықтардың ішінде
адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің алатын орны ерекше. Әлбетте,
адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері оларға мемлекет немесе басқа
біреудің тарапынан сыйға тартылмағандықтан, оларды адамның табиғи құқықтары
деп атайды. Дәлірек айтатын болсақ, табиғи құқықтарына адамның өмір сүру,
еркіндікке жету, жеке басының еркіндігі жатады. Сол себепті де адам
қандайда бір күш немесе үкімет алдында өздерінің табиғи құқықтары үшін
мәңгі қарыздар емес екендігі айқын. Табиғи құқықтар мен негізгі
еркіндіктердің азаматтар несібесіне жазылғандығы, ол - адам, яғни, осының
өзі жеткілікті. Тек қана, осы табиғи заңдылыққа қол жеткізу үшін де орасан
зор күш жұмсау қажет болды. Ал адамның мемлекетпен өзара әрекеті
нәтижесінде туындайтын құқықтары, яғни еңбек ету, білім алу, азаматтық алу,
сот әділдігіне жүгіну, салауатты өмір сүру, еркін жүріп-тұру, мүліктерге ие
болу құқықтары үшін күрес әлі де толастамай келеді. Жаңа үшінші мыңжылдық
алдында көптеген халықтар бостандық пен тәуелсіздікке жетті. Яғни адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі туғандай.
Адам құқықтары – адамзаттың ең басты мәселелерінің бірі. Оны саясат,
құқық, этика, дін мен философия тұрғысынан қарап, мыңжылдықтар бойы шешуге
тырысып отырды. Адам құқықтарының мәселелері кезең, оның идеялары,
дәстүрлері, әлеуметтік үстемдіктерге байланысты түрліше шешіп отырды.
Қазіргі заманғы халықаралық-құқықтық құжаттарда қазіргі демократиялық
қоғамның нормаларына сәйкес эталондардың ұзақ уақыт бойы қалыптасқан
үрдісінің нәтижесі болып табылатын адам құқықтарының нақтылы стандарттары
орын алған. Мыңжылдықтар бойы адам өзіне мемлекеттен құқықтарды жеңіп
отырды, ал мемлекет, өз кезегінде адамда еркін тұлғаны тани бастады.
Әлемдік тарих – еркіндік санасындағы алдыға даму, объективті ақиқатты тану
мен мемлекеттік-құқықтық түрде еркіндікті тануда қол жеткізген дәрежелердің
сыртқы обективті болуы негізіндегі прогресс болып табылады, - деп Гегель
жазған.
Адам құқытары табиғи, тумыс сипатқа ие. Ешкім адамды оның айырылмас
құқықтары - өмір сүруге, тұлғалық қол сұғылмаушылық, ой, ар-ождан мен дін
еркіндігінен, жеке өмірге деген құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі таңда
еркіндік, теңдік, әділеттілікке негізделген адам құқықтары әмбебап сипатты
болып табылады.
Қазіргі заман адам мен азамат құқықтарының кеңею үрдісінің ұлттық
және халықаралық құқықтың нормаларының дамуының нәтижесімен сипатталады.
Аталған екіжақты үрдіс заңнаманың өзара баюына көмек береді және адам
құқықтарының дәрежесін жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Осылайша,
көріп отырғанымыздай, қазіргі замандағы адам құқықтары мәселесі ұлттық
шеңберлерден шығып, халықаралық мәнге ие болды. Адам құқықтарының
артықшылықтары әмбебап және еуропалық құқықтық құжаттарда көрсетілген.
Осы адам құқықтары мәселесімен айналысатын халықаралық ұйымдардың
ішінде ЕҚЫҰ-ның ролін ерекше атап өтуге болады. Бұл ұйымның негізгі
қағидалары: адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау, сондай-ақ
мүше-мемлекеттерде демократиялық даму жолын тиянақтауға ат салысу. Осы
мақсаттарын жүзеге асыруда бұл ұйым маңызды халықаралық кездесулер
өткізіп, адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттар
қабылдауда.
Бүгінгі күні адам құқықтары мәселесі – бүкіл адамзатқа ортақ мәселе.
Адам құқықтарына, негізгі бостандықтарына, демократияға, заңдық үстемдікке
қатысты мәселелер халықаралық мәнге ие, өйткені бұл құқықтар мен
еркіндіктерді қамтамасыз ету халықаралық құқықтық тәртіптің негізгі
құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Мемлекеттердің ЕҚЫҰ және басқа да
халықаралық институттар көлемінде қабылдаған адам құқықтары төңірегіндегі
міндеттемелері, жеке мемлекеттердің тек ішкі ісі ғана болып қоймай, барлық
қатысушы мемлекеттердің көздеген мүддесіне айналды. Бүкіл әлем
халықтарының қауіпсіздігі мен ынтымақтастығын нығайта түсуге септігін
тигізетін маңызды халықаралық келісімдерге жету осындай негізде ғана
мүмкін болды. Мысал ретінде 1975 жылдың 1 тамызындағы Хельсинкиде қол
қойылған Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңесінің
Қорытынды Актісін айтуға болады. Бұл Қорытынды Актіні қабылдау еуропалық
құрлықтағы мемлекеттер арасындағы тығыз қатынастардың дамуына ықпал
жасайтын тарихи оқиға болды.
Қорытынды Акт – бұл бейбіт және бейбіт қатар өмір сүруге ұмтылған
мемлекеттер арасындағы қатынастар парқын қалыптастырып қана қоймай, сонымен
бірге мемлекеттердің дамуы мен ынтымақтастығының бағытын айқындайтын
бірыңғай құжат деуге де болады. Қорытынды Акті Еуропа мемлекеттері
арасындағы жаңа келісімдер мен келісімшарттардың дайындалуы мен
қалыптасуын, жалпыеуропалық мәжілістердегі қол жеткізген келісімдерді
жүзеге асыруды ескереді.
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы –
халықаралық қатынастар тарихында оның ішінде халықаралық ұйымдар тарихында
өз кезегінде заманына сай құрылған өте маңызды халықаралық ұйым. Оның адам
құқықтары мен еркіндіктерін қорғау саласындағы қызметі өте маңызды және
өзекті болып табылады. Өзінің Кеңес ретінде құрылғанынан бері қарай ЕҚЫҰ
адамзаттың еркіндік пен теңдік үшін күрес нәтижесінде қолы жеткен негізгі
бостандықтары үшін күресіп келеді.
ЕҚЫҰ қауіпсіздік жөніндегі ұйым ретінде құрылған болатын. Алайда ол
тек әскери қауіпсіздік, қарусыздандыру немесе шекаралармен ғана
айналыспайды. Кең қауіпсіздік концепциясына негізделген ЕҚЫҰ сонымен бірге
адам құқықтарымен де айналысады. Ұйымның ойы бойынша, қауіпсіздік – жәй
соғыстың болмауы ғана емес. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері Еуропада бейбітшілік
пен тұрақтылық үшін барын қамтитын шеңбер орнатуға тырысты. Хельсинки
Қорытынды Актінде басқарушы он қағиданың ішінде адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктерін, сонымен бірге ой, ар-ождан, дін және ұстанымдар еркіндігін
құрметтеу де аталады. Осы жағдай адам құқықтарын қорғау тарихында өте
үлкен маңызға ие болды. Ең алғаш рет адам құқықтары аймақтық қауіпсіздік
шеңберінің әскери-саяси және экономикалық мәселелер секілді нақты
қалыптастырылған құрамдас бөлігі ретінде енгізілді. Осындай тану көптеген
сәйкес құжаттармен нығайтылды.
Жұмыстың түпкілікті мақсаты – Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымның адам құқықтары мен адам өлшемі саласындағы
қызметін, оның институттары мен механизмдеріне, олардың қызметтеріне талдау
және сараптау жасау болып табылады.
Осы жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатқа жету оның
міндеттерін орындаудан шығады. Міндеттер төмендегідей болып табылады:
• Адам құқықтары және адам өлшемі түсініктерінің пайда болуы мен дамуын
талдап, зерделеу;
• Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөнінідегі Бюроның
қызметін зерттеу;
• Ұлттық азшылықтардың жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат
құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктеріне талдау жасау;
• ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды реттеу механизмдерін балдап,
қорытынды жасау.
Жұмыстың тарихи-әдістемелік негізіне тарих ғылымының қалыптастырған
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлері мен тұжырымдары, осы саладағы
ғалымдардың, қоғам және мемлекет қайраткерлерінің қағидалары мен теориясы
туралы еңбектері алынды. Автор жұмысты зерттеу барысында арнайы іргелі
зерттеулерді, сондай-ақ осы салада жазылған тарихшылардың мақалалары мен
монографияларын сараптау әдісіне сүйенді. Зерттеу барысында нақты-тарихи,
салыстырмалы, тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері қолданылды.
Жұмысының деректік негізі: Ғылыми зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне
1975 жылы Хельсинкиде қол қойылған Қорытынды акті - Шығыс пен Батыс
мемлекеттері мен халықтарының арасындағы қатынастың хартиясы мен кодексі
ретінде аса зор маңызға ие болған құжат 1. Бұл құжат өзінің бойына
халықаралық шиеленісті бәсеңдетудің ең жоғарғы қасиеттерін жинаған және де
өз ретінде бейбіт өмір сүрудің заңдар жинағы іспеттес болғандығымен құнды.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ шеңберінде өткен адам өлшемдеріне жөніндегі Вена, Париж,
Копенгаген және Мәскеу конференцияларының қорытынды құжаттары да
қарастырылды2. Бұл құжаттарда ЕҚЫҰ-ның үшінші қоржыны - яғни
гуманитарлы салада, соның ішінде адам құқықтарына байланысты ұйымның мүше-
мемлекеттерінің шешімдері қарастырылған. Вена кездесуінің Қорытынды құжаты
өте ерекше болып келеді, себебі осы құжатта адам өлшемдерін енгізу туралы
баптар қамтылған.
Сондай-ақ адам құқықтарына байланысты Вена Австрия қаласында шыққан
“Права человека и судопроизводство” жинағы бағалы дерек болды 3. Бұл
жинақта екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі адам құқықтарына
байланысты негізгі халықаралық құжаттар келтірілген. Көптеген мемлекеттер
бұл халықаралық құжаттарды мойындаған немесе құқықтық қызметтегі жалпы
мойындаған үлгі ретінде қабылдауда. ЕҚЫҰ көлеміндегі жасалынған келісімдер
халықаралық қатынаста оған қатысушылар үшін елеулі мәнге ие.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Халықаралық деңгейде адам құқықтары
мәселесіне көптеген ғылыми жұмыстар арналған, себебі адам құқытары қазіргі
кездің өзінде дисциплинааралық тақырыпқа айналды. Адам құқықтары
тақырыбының осындай шектеусіздігі оның бүкіл адамзаттық қауымдастықтың
өмір сүру негізінде жататын терең адамдық ментальды қасиеттерге көңіл
аударғандықтан шығады. Осы түсінікте өз зерттеулерінде түрлі бағытты бола
отырып, бір негізден – адамнан бастама алатын ғалымдардың адам құқықтары
мәселесіне осындай орасан зор көңіл бөлетіндігін атауға боларлық.
Халықаралық ұйымдардың, оның ішінде ЕҚЫҰ-ның адам құқықтары саласында
жүргізген іс-әрекеттері жөнінде атап айтқанда, адам құқықтары мен
бостандықтары жөнінде қабылданған құжаттарының қалай қабылданғаны, мүше-
мемлекеттердің қалай ымыраға келгендігі жөнінде арнайы түрде зерттеген
жұмыстар жоқтың қасы. Бірақта, осы адам құқықтары мен бостандықтары жөнінде
заңды тұрғыда баяндайтын және оларға жалпылама баға беретін еңбектер
баршылық. Осы көкейтесті мәселеге терең сараптама жасаған көптеген кеңестік
зерттеушілердің де адам құқықтарына арналған негізгі ғылыми еңбектерін
қарастыруды жөн көрдік. Сондықтан да адам құқықтарын қорғау мәселесінде
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы жөнінде құнды
мағлұматтар берген еңбектердің ішінен Б.А.Мазовтың 4 және
А.Н.Талалаевтың5 еңбектерін атап өткенді жөн көрдік.
Бұл зерттеушілер өз еңбектерінде ЕҚЫҰ жөнінде баяндай отырып, 1975
жылдың 1 тамызындағы қол қойылған Хельсинки Қорытынды Актісінің парықтарына
жан-жақты талдау жасайды. Сонымен бірге осы парықтардың жүзеге асуына
байланысты мемлекетаралық қатынастарға тоқтала отырып, халықаралық
ынтымақтастық пен жалпыеуропалық қауіпсіздікті, әлемдегі бейбітшілікті
сақтаудағы Хельсинки шешімдерінің тарихи аса маңыздылығын дәріптейді.
ЕҚЫК-нің Қорытынды Актісінің негізгі ережелеріне сараптама жасап,
жалпыеуропалық кеңестегі келісімдерді жүзеге асыру, оның халықаралық
шиеленіске тигізетін әсері жөнінде шыққан арнайы еңбекті де ескеру
қажет6.
ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның барлық құжаттарын қамтитын, оларды кезеңіне және
тақырыбына қарай рет-ретімен жүйелеген “От Хельсинки до Будапешта: История
СБСЕОБСЕ в документах 1973-1994 гг.” үш томдық жинағының зерттеу жұмысыма
берері мол7.
Бірінші томында Хельсинки үрдісінің тумысынан, дамуынан бастап 90-
жылдардың басына дейінгі кезеңдегі құжаттары қамтылады. Бұл құжаттар
еуропалық құрлықтағы бірден-бір аса маңызды мәселелер экономикалық, ғылыми,
мәдени, қауіпсіздік, адам құқы мәселесінде ынтымақтастықты нығайтуда саяси
және идеологиялық қарама-қайшы екі жүйедегі мемлекетердің бас қосуына
мүмкіндік берген халықаралық бас қосу болды. Жинақтың екінші томы “қырғи
қабақ соғыс” аяқталысымен дайындалып, қабылданған қарусыздану мен
қауіпсіздік саласындағы аса маңызды құжаттардан тұрады. Сонымен қатар, ұзақ
үзіліске созылған мемлекет басшыларының кездесуінен кейінгі Париждегі1990
ж. және Хельсинкидегі 1992 ж. кездесуі нәтижесіндегі қабылданған жаңа
Еуропалық Париж хартиясы мен Хельсинки кездесуінің жаңа Декларациясын да
қамтыған. Бұл құжаттардың өз кезегінде идеологиялық жаңа талпыныстарға сай
бұрынғы саяси шиеленістегі мемлекеттердің еуропа құрылығындағы ұйым
құрылысын жетілдіруге арналғандығы баршамызға мәлім. Басылымның үшінші
томына кезеңдік тәртіпке сай ЕҚЫҰ Кеңесінің 1991-1993 жж., аға
қызметкерлердің комитеті 1991-1993, симпозиумдар нәтижелері, семинарлар,
сарапшылар кездесулері, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ның парламенттік ассамблеясының
декларациялары кірген және де Хельсинки процесін Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымына айналдырған 1994 жылғы Будапештік “Жаңа
дәуірдегі нақтылы серіктестік” құжатымен аяқталады.
Қазақстан Республикасы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
ұйымын арасындағы сенімді ынтымақтастыққа Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің
Критическое десятилетие8 атты еңбегінде көңіл бөлген болатын.
Қазақстанның осы ұйымға мүше болғалы бері жеткен жетістіктері мен алға
қойылған мақсаттары орын алған.
Аталған тақырыпқа сонымен бірге сол кезде Қазақстан Респубдикасының
сыртқы істер министрі болған Қасым-Жомарт Тоқаевтың Казахстанская Правда
газетіне берген сұхбаты да арналған9.
Осы жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімін олардың
тақырыптарына қатысты бірнеше топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жалпы адам құқықтары түсінігіне арналған еңбектер
жатады. Олардың қатарына 2003 жылы Ослода Норвегия жарық көрген Введение
в права человека10 атты еңбек кіреді. Аталған еңбек әрбір адамның
негізгі құқықтарын атап, оларға түсініктеме береді. Сонымен қатар еңбекте
адам құқықтарының даму тарихы да орын алған. Автор Куинн Фредериктің
еңбегі11 бұқара қауымға өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын әр
түрлі халықаралық ұйымдардың шеңберінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Ресейлік ғалым А.В. Торкуновтың12 өзінің еңбегінде адам өлшемінің
қазіргі кездегі дамуы мен қолданылуына және жүзеге асу барысына талдау
жасалған және қазіргі халықаралық қатынастардағы адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарының алатын орын, ертеден келе жатқан даму эволюциясын жан-
жақты талқыланған.
Екінші топқа ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласында қабылдаған
міндеттемелеріне қатысты жинақтар енді. Обязательства ОБСЕ в области
человеческого измерения13 атты жинақ үш кітаптан тұрады. Оның біріншісі
2001 жылы Варшавада жарық көрген. Ал қалған екеуі 2006 жылы шығып, адам
өлшемі саласындағы міндеттемелер тақырыптық және хронологиялық тізім
бойынша бөлінген. Осы жинақтарды жасауда қолданылған құжаттар ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның
жоғары деңгейде өткізілген кездесулерінде қабылданған болатын. Халықаралық
құқықта аталған құжаттар юридикалық міндетті келісімдер деп есептелмесе де,
олар консенсус нәтижесінде қабылданып, әр қатысушы-мемлекетті қатыстыратын
саяси міндеттемелер болып табылады. Олардың барлығы консенсус нәтижесінде
қабылданғандықтан, олар дереу күшіне еніп, қолданбалы болады және де ЕҚЫҰ-
ның қатысушы-мемлекетінің кез-келген азаматымен немесе үкіметімен
пайдаланылады.
Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуына қатысты еңбектер үшінші
топқа жатқызылды. Олардың ішінен 2003 жылы Алматыда жарық көрген Свобода
совести в Казахстане14 атты кітап аталған мәселеге қатысты біздің
республикамыздағы жағдаймен, халықаралық деңгейде қабылданған құжаттармен,
соның ішінде ЕҚЫҰ-ның ой, ар-ождан, дін мен сенімдер бойынша қабылдаған
міндеттемелерімен танысуға болады. Сонымен бірге Развитие механизмов
защиты прав человека в Казахстане15 атты жинақта Қазақстандағы адам
құқықтарын сақтауды заңнамалық қамтамасыздандыру мен механизмдерін дамыту
мәселелеріне қатысты мемлекеттік органдардың басшыларының, үкіметтік емес
ұйымдардың өкілдері мен көрнекті қоғам қайраткерлерінің мақалалары
енгізілген.
Жұмысты жазу барысында зор көмек болған кандидаттық диссертациялардың
қатарына Б.З. Бюжееваның Халықаралық ұйымдар (БҰҰ, ЕҚЫҰ) қызметіндегі адам
құқықтарын қорғау мәселесінің дипломатиялық аспектісі16 мен
А.Р.Утегенованың Сотрудничество Республики Казахстан с ОБСЕ (1992-
2003)17 атты жұмыстары жатады. Б.З. Бюжеева өзінің жұмысында БҰҰ мен
ЕҚЫҰ-ның адамның негізгі бостандықтары мен құқықтарын қорғаудағы қызметін,
олардың осы саладағы жетістіктерін атап өткен болатын. Ал А.Р. Утегенова
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтамақтастық ұйымына кіргеннен
2003 жылға дейінгі серіктестігінің негізгі аспектілері мен бағыттары
зерделенген.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
Адам құқықтары туралы жалпы айтқанда, бұл адам баласының табиғатына
тән дүние, онсыз оның адам болып өмір сүруі мүмкін емес. Адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары біздің толық дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік
қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз және ар-
ұжданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Әрбір жеке тұлғаның ажыратылмайтын адамгершілігі мен
құндылығын құрметтеуіне және қорғауына пайдалануы үшін, олар бұл өмірде
күнделікті дамып отырған адам қажеттілігіне негізделуі қажет. Адам баласына
құқықтар мен негізгі бостандықтарды беруден бас тарту дегеніміз, тек қана,
жеке-дара жан тебірентерлік оқиға болып қана қоймайды, сонымен бірге
әлеуметтік және саяси тәртіпсіздік үшін жағдай тудырады, сол сияқты сол
қоғамда, қоғамдар арасында, тіпті мемлекеттер арасында озбырлық пен
шиеленіс ұрығын егеді.
Бірнеше мыңдаған жылдар бойы адам құқықтары әрқашан адам баласының
басты назарында болды, жеке тұлға мен билік арасындағы өзара қарым-қатынас
тәсілдерін ұдайы іздестіру үрдісі жүрді. Адам құқықтары мәселелері, әрдайым
шиеленіскен таптық тартыстардың, әртүрлі соғыстар мен көтерілістердің
себептері болды. Себебі, өмір сүруге, артықшылығына, адамның жеке басына
қол сұғушылығына, ар-ождан бостандығына және сеніміне деген құқықтар адам
баласының өмір сүруі үшін қажетті шарттар болып табылады.
Сондықтан да бүгінгі күні адам құқықтарының жан-жақты тұжырымын
жасауда, оны халықаралық қоғамдастықтың қолдауы мен қабылдауындағы тығыз
қажеттілік күттірмейтін мәселе екені аян. Өйткені, жеке тұлғаның құқықтары
мен бостандықтары, әркімнің ар-намысы мен адамгершілігі қай жерде болмасын
қорғалу мен арта түсуге жататын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Онсыз тұрақты
да, әділ, адамгершілікті дүние болады деуге сену қиын. Қазіргі өркениетті
дәуірде адам құқықтары мен бостандықтары жан-жақты болмайынша, әрі қарай
нық басып даму күмәнданушылық туғызады.
Жеке тұлғаның құқықтары әр кезеңде шығуына байланысты әртүрлі, сол
себепті адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты “адам құқықтарының
буыны” деген түсінік пайда болды18.
Адам құқықтарының бірінші буыны – бұл ойлау еркіндігі, ар-ождан мен
діни құқылығы, заң алдында тең болу құқығы, өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еріктілігі, заңсыз тұтқындалудан, қудаланудан еріктілігі,
тәуелсіз және әділ сотта ісін алаламай әділ қарауға және жариялылыққа
құқылығы. Бұл құқықтар адам құқы үшін болған ұзақ тартыс нәтижесінде
қалыптасып, демократиялық мемлекеттердің заңдарында нақтыланған.
Бұлардың ішіндегі ең бастысы – саяси құқықтар деп есептелінеді,
өйткені адам азаматтық алмай, беделді тұлға болмай, басқа құқықтарының іске
асуына жете алмайды. Саяси құқықтарға жататындар: сайлау құқы, референдум
құқы, халық атынан арнаулы өтініш жазу құқы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы.
Азаматтық құқықтар – азаматтық қоғамның мүшесі ретінде адамға тән,
ажырамас құқы. Азаматтық құқықтар берілмейді, қайта мемлекет жағынан
қорғалады және іске асуына мемлекет жағынан кепілдік беріледі. Азаматтық
құқықтарға жататындар: өмір сүру құқы, адамның беделін сыйлау құқы,
еркіндік және теңдік құқы, намысы мен абыройын қорғау құқы, тұратын жерін
таңдауына және еркін ауыстыру құқы, тұрғын мекеніне ешкімнің қол сұқпауына
құқылығы, ар-ұждан, діни-сенім бостандығы.
Адам құқықтарының екінші буыны – бұл еңбек ету және жұмыс таңдау
еріктілігі жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалуға және
бос уақытқа, балалар мен аналарды қорғауға, білім алуға, қоғамның мәдени
өміріне қатысуына құқылы. Бұл құқықтар адамдардың экономикалық жағдайларын
жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты. Бұл құқықтардың іске асуы
мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни жарияланған әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына мемлекет жағынан кепілдік
берілуі қажет.
Адам құқықтарының екінші буыны бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін
қалыптаса бастады. Оларға жататын экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарға тоқтала кететін болсақ, экономикалық адам құқықтары: еңбек
ету құқы, жеке меншік құқы, кәсіпшілдік құқы, ереуілге шығу құқы.
Ал әлеуметтік құқықтарға жататындар: тең еңбек үшін тең түрде ақы
төлеу, демалуға және бос уақытқа құқылығы, бала мен ана құқықтары, жұмыссыз
жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқықтары, сондай-ақ ауырып
қалған жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқы. Бұл құқықтар
адамның салауатты өмір сүруге және мемлекет жағынан әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Мәдени құқықтар деп: білім алу құқықтарын, мәдени байлықтарға қол
жеткізу құқықтары, шығармашылық құқықтары және тағы басқалар жатады. Осы
құқықтардың барлығы адамның рухани дамуына кепілдік береді, оның
экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуда өркениетті өмір сүруіне
көмектеседі.
Адам құқықтарының үшінші буыны – бұл жеке адам және халықтар
құқықтары: бейбіт өмір сүру құқықтары, таза қоршаған ортаға құқылығы, өзін-
өзі билеу құқы, қарусыздану құқықтары, адамзаттың жалпы мұрасын иелену
құқықтары, сапалы өнім құқы, азшылық көлемдегі ұлттар құқықтары. Адам
құқықтарының үшінші буыны екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана
қалыптасты.
Құқықтардың үшінші буыны бойынша ғалымдардың пікірлері қарама-
қайшылыққа толы. Адам құқықтарының үшінші буыны негізінен өзіне ұжымдық
құқықтарды жатқыза келіп, оның іске асулары да жеке адаммен емес, ұжыммен,
қоғаммен, бірлестікпен жасалынады. Осыған қарамастан айта кететін жәйт,
ұжымдық құқықтар жеке адамның құқықтарына залалын тигізетін болса, онда
ұжымдық құқықтардың көздеген мақсаты адамгершілікке қарсы және қарама-
қайшылыққа толы. Бұл жерде жеке тұлға құқықтары мен ұжымдық құқықтар өзара
өте тығыз байланыста. Ұжымдық құқықтар ешқашанда жеке адамның құқықтарын
кемсітуге тиіс емес. Сонымен, өзін-өзі билеу құқықтары – халықтың және
ұлттың ажырамас құқықтары, тек бұл сол аймақта өмір сүретін жеке адамның
құқықтарына қайшы келіп, оған кеселін тигізбеуге тиіс.
Әртүрлі тарихи дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының көлемі
мен мазмұны, түсінігі бірыңғай болмады. Тіпті адамзаттың дамуының әрбір
сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір жағдайларда
өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және оны
субъектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік мекемелер мен
қызмет адамының озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Әрбір тарихи
дәуірге адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жолындағы күрес кезеңі
сәйкес келіп отырды. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және
құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі.
Адамдық әлеуметтіліктің қалыптасуы ертедегі имандылықтан, салт-
дәстүрлерден, салт жораларынан пайда болды. Адамдар тәжірибе жүзінде нақты
ережелердің қажіттігі мен пайдалылығында көздері жетіп отырды. Еркіндік
сөзінің ең бірінші рет аталуын б.з.д. XXIV ғасырға жатқызуға болады19.
Осы дәуірде Шумердің басшысы арсыз салықтаржинаушыларға санкциялар орнату,
жесірлер мен жетімдерлді билігі бар адамдардың әділетсіз істерінен, храмдық
малайларды алғашқы дін қызметкерлерінен құлдануына тыйым салу арқылы өз
азаматтарына еркіндікті енгізді.
Адам құқытары концепциясының пайда болуын б.з.д V-VI ғасырларға алғаш
рет демократия мен азаматтылық қағидалары пайда болған ежелгі грек
полистарын жатқызуға болады. Азамат ең бастысы саяси құқықтарға ие болды:
еркіндікке, мемлекеттік істерді шешуге құқыққа ие болып, сот әділеттілігін
орындауға қатысуға құқық алған болатын. Бірақ та аталған құқықтар полистің
тек аз мөлшердегі халқына ғана берілді. Тарихи мемлекеттердің көбінде
азаматтарға берілетін құқықтар олардың мүліктік жағдайымен өлшенген
болатын,- деп Ф.Энгельс жазған болатын.
Азаматтылық институты мәдениеттің жоғары деңгейіне байланысты туындап,
оның қызмет етуі мен дамуының құралы ретінде жүрді. Алғашында адам
құқықтары, азаматтылық пен әр азаматтың полис дәулеті туралы ойлары заң мен
заңдылықтың жоғары құндылығын жариялаған идеялармен (Платон, Сократ,
Аристотель, Перикл, Демосфен және т.б.) бірге қалыптастып отырды. Содан
кейінгі дамудың көрсетуі бойынша, адам құқықтары мен заң ұлықтығы қоғамда
өзара тығыз байланысты болып келеді. Бұл мемлекеттіліктің дамуын еркіндік
пен гуманизм идеяларының жолымен бағытталуын көре алған ежелгі ойшылдардың
көрегендігін көрсетеді.
Римдік заңгергер табиғи-құқықтық әділеттілік пен әділетті құқық туралы
ілімді қалыптастырды. Осы ілім адам құқықтары мен еркіндіктерінің
юридикалық концепциясына елеулі ықпал етті.
Бүкіл адамзат тарихымен қатар болған таптық күрестер жаңа құқықтарды
иемдену, адамның қоғамдағы мәртебесін көтермелейтін құқықтарды кеңейту үшін
жүргізілді. Қоғам дамуының әрбір жаңа дәрежесі адам құқықтарына жаңа
қасиеттер беріп, оны субъекттердің кең көлеміне таратып отырды. Тарихтың
көрсеткеніндей, әр ұрпаққа адам құқықтары мен еркіндіктерін қолдау мен
қорғау үшін талпыныстар қажет.
Адам құқықтары алғаш рет рәсімделген құжат ретінде 1215 жылғы
Еркіндіктердің Ұлы Хартиясын атауға болады20.
Ол корольдік билік пен биліктің өктемдігін шектеуді талап еткен билік
етуші сословиелер арасындағы саяси қақтығыс жағдайында қабылданған болатын.
Еркіндіктердің Ұлы Хартиясы негіз салып, қоғам өміріндегі еркіндік пен заң
ұлықтығының ары қарайғы бекітілуіне алғышарттар жасады. Хартияда қазіргі
күнде де өзекті болып табылатын адам құқықтарын қорғау туралы ережелер бар.
Адам құқықтарын қорғау өзінің ары қарайғы дамуын 1689 жылы Англияда
қабылданған Құқықтар жөніндегі Билльде орын алды. Ол парламент ролінің
артуы мен король билігінің мүмкіндіктерін шектеуге бағытталған еді. Осы
құжатқа сәйкес, парламент заңдарды уақытша тоқтату мен іске асыруға, салық
салуға, тұрақты армияны жинау мен қамтамасыз етуге келісім беруге өкілетті
болды. Онда Парламенттегі сөз, пікір және актілер еркіндігі жарияланды.
Сонымен бірге адам құқықтары идеясы көптеген ағартушы-ғалымдардың
еңбектерінде де өз дамуын тауып жатты. XVІІ ғасырдағы ағылшын фәлсәфәсі
Томас Гоббс өз еңбегін осы адам құқықтары мәселесіне арнайды. Өзінің
мемлекет және құқық теориясының негізіне жеке адамның шығу табиғатын
нақтылы келтіре отырып, барлық адам туылғаннан ой-еңбек қабілетіне
байланысты тең болғандықтан, әр адам басқалармен қатар бірдей “барлығына
құқылы” екендігіне баса назар аударды.
XVІІІ ғасырда дәстүрлі әлеуметтік және саяси ағымдарды теріске
шығарып, рационализмге бет бұрған Еуропадағы ағарту туралы фәлсәфәлік
қозғалыс бүгінгі күннің конституциялық демократиясының негізін қалаған
парасатты іргетасы еді. Осы ағымның ең беделді ойшылдары ағылшын саяси
фәлсәфәсі Джон Локк пен француз заң қызметкері және саяси фәлсәфәсі
Монтескье болатын.
Локк ұғымы - қоғамның табиғи даму кезеңінде адамдардың тең жағдайда
өмір сүргені, соған байланысты өмір сүруге, еріктілікке және мүлікке деген
табиғи құқықтарға ие болғандығына негізделеді. Тек бұл құқықтар мемлекет
жоқ кезеңде көп дүние бере алмайды. Адамдарға жеке-дара өз құқықтарын
қорғау мүмкін емес, ал құқықтар туралы талас-тартыстар өз бетінше ірі
шиеленістер туғызады. Өздерінің табиғи құқықтарын пайдалану мүмкіндігіне ие
болу үшін адамдар қоғам құрды, ал қоғам мемлекетті құрды. Локктың табиғат
заңдылығы туралы пікірі үкімет, әсіресе оның монархиялық түрі, құдай
маңдайға жазған тұрмыстың бір бөлігі деп ойлаушылыққа соққы берді. Табиғат
заңдылығы құдай заңдылығына ұқсас, ол да барлық адамдардың құқықтарын, өмір
сүру құқықтарын, белгілі бір бостандық құқықтарын, мүлік иелену және өз
еңбегінің жемісін көру құқықтарын түгел тегіс қамтамасыз етеді. Бұл
құқықтарды жүзеге асыру үшін азаматтық қоғамда адамдар өз үкіметімен шартқа
отыруы керектігін Локк басып айтты. Локк жалпы халық игілігі үшін әрбір
азамат заңға мойынсынуы, ал, үкімет орындары заңдар қабылдап, мемлекетті
сырттан келетін залалдардан қорғауға жауапкершілік алуға тиісті деген пікір
айтады. Локктың ойынша, егер үкімет өз ойына келгенін істеп, заңды бұзатын
болса, азаматтардың ондай үкіметті құлатып, жаңа үкімет құруға құқысы бар.
Мемлекет адамгершілік көзқарас тұрғысынан алғанда, мемлекеттен бұрын бұл
дүниеде пайда болған, сол себепті мемлекеттің талабы мен мүддесінен жоғары
тұратын адам құқықтарын қорғаған жағдайда ғана, азаматтар мемлекетке
бағынуға тиіс. Өз азаматтарының адам құқықтарын іске асуын қамтамасыз етіп
және жүйелі түрде қорғаған шақта ғана мемлекет заңды деп есептелінеді. Адам
құқықтары ұғымы алғашында орта тап өкілдерімен байланыстырылған еді.
Еуропада дәстүрлі ерекшеліктерге ие бола бастаған ақсүйектерге қарсы
буржуазияның күресі барысында, олар адамдардың табиғи теңдігі мен табиғи
құқықтарына негізделген саяси талаптар қоя бастайды. Тек бұл буржуазиялық
революция қатаң шиеленістерге ие болды. Мысалға, Локктың адам құқы
саласындағы ұғымы жан-жақты сияқты көрінгенмен, шын мәнінде ол өз ұғымын
Еуропадағы мүлікке ие адамдардың құқын қорғауды қамтамасыз ету үшін
дамытқан. Өйткені ол “тағылар”, малайлар және жалшылардың қандай да бір
құқықтарын мойындамады.
Локктың табиғат заңдылығы туралы қағидалары Еуропа мен жаңа дүниенің
ағартушы-фәлсәфәлары Францияның Жан Жак Руссо, Шотландияның Дейвид Юм,
Германияның Иммануил Кант, кейінірек Америка Құрама Штаттары деп атала
бастаған елдің азаматтары Томас Джефферсон және Бенджамин Франклин сияқты
ойшыл ұрпақтарға шабыт берді. Бірақ осылардың ішінде көпшілік ережесіне
негізделген демократияға емес, халық келісіміне сүйенген республикалық
өкіметке Локк сияқты үміт арттырушылар ішінде Монтескье Локктың ең басты
жолын қуушы еді. Монтескье жеке адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету үшін
үкіметтің атқару, заң шығарушы және сот орындарының басын ажыратып алып,
теңестіруді уағыздады. Билікті бөлісудің негізгі мақсаты-үкімет жағынан
заңсыздықты болғызбау. Монтескьенің саяси бостандық идеясы, азаматтардың
қауіпсіздігі немесе олардың жеке басының қауіпсіздігін қамтитын азаматтық
бостандық идеясымен байланысты. Оның ойынша, саяси бостандық, экономиканың,
өнеркәсіптің, сауданың дамуына ықпал етеді деп түсіндіреді. Сонымен бірге
ол баспасөз бостандығын, ар-ұждан бостандық идеясын да құптады.
Монтескьенің билікті бөлу идеясы бүтіндей бір теорияға үлесе келе,
негізгі мақсаты-заңдылықты негіздей отырып саяси бостандықты қамтамасыз
етіп және құқықты мемлекет пен азаматтар арасындағы қарым-қатынастың нағыз
реттеушісі ретінде жасау. Оның осы қағидалары АҚШ конституциясының,
президентінің, Конгрестің және әділ сот орындарының басын ашып ажыратудың
фәлсәфәлік негізін салуға көмектесті.
Ұлы демократиялық республика идеясын жариялаған алғашқы мемлекет
Америка Құрама Штаттарының 1776 жылы 4 шілде де Филадельфияда американың
тәуелсіздік Декларациясы жарияланды. Томас Джефферсонның бұл құжатында
XVІІ-XІX ғасырлардың Ұлы ойшылдары Локк, Монтескье мен Руссоның
еңбектерінің ықпалы тигендігін байқауға болады.
Он үш Америка Құрама Штаттарының өкілдері адам құқықтарын салтанатты
түрде мәлімдей келе, оны қорғауда мемлекеттің міндеттілігін жариялаған
болатын. Онда барлық адамдардың тең құқылы және табиғатынан айырылмайтын
құқықтарға ие, яғни оның ішінде өмір сүру құқы, бостандық құқы және бақытқа
ұмтылу құқын, осы құқықтарды қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады,
әділ билікке ие болғандардың келісіміне негізделгендігін, егер қандай да
мемлекеттік құрылым бұл құқықтарды орындамаған жағдайда, онда халық оны
өзгертуге, қысқартуға және халықтың жағдайы мен қауіпсіздігін жоғарғы
деңгейде қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылған биліктің жаңа құрылымын
құруға құқылы екендігін көрсеткен.
1789 жылы бір айдың шамасында, тамыздың 26-жұлдызы мен қыркүйектің 25-
жұлдызы аралығында Францияда “Адамдар мен азаматтар құқықтары туралы
декларациясы” мен АҚШ-та “Құқықтар туралы билль” қабылданды. 1789 жылғы
Декларация әр адам мен азаматтың табиғи құқықтарын, яғни әрбір жеке тұлғаға
әрқашанда тән құқықтарын жариялайды. Декларацияда теңдік принципі
көрсетілген. Адамдар ерікті және құқық жағынан тең болып туылады және солай
қала береді делінген. Адам құқын естен шығару немесе елемеу үкіметтің
көргенсіздігі және азғандығы, бұл қоғамдық апаттың бірден-бір себебі болып
табылады деп тұжырымдаған болатын. Бұл Декларация өз заманының даму
деңгейіне, қоғамдық жүйесіне байланысты дүниеге келген туынды болса да,
адам құқықтары мен бостандықтары мәселесінің мәні мен маңызын түсінуде
бүгінгі таңға дейін маңызы мен қасиетін жоғалтпаған құжат екені айқын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы және құрылымы тек
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана баршаға танылды. Бұл орайда Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы барлық халықаралық
қоғамдастықтарға азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтардың үлгісін
көрсете білді.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының маңызы зор: онда
алғаш рет халықаралық қатынастар тарихында орындалуға тиісті құқықтар мен
бостандықтар негізінен айқындалған болатын.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы – бұл техникалық
келісімдерден әлде-қайда жоғары тұрған халықаралық құжат.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - нақтылы қамтылған аса
зор құндылықтардың айнасы іспеттес. Бұл құндылықтардың ақиқаттығына толық
иланғандықтан біз оны қорғаймыз, бұл құндылықтар табиғатымызбен бірге
жаралған, бұл құндылықтарға қандай да бір мағынада кепілдік береміз.
Бүкіл әлемнің алдыңғы қатарлы күштерінің адам құқықтарын қорғаудағы
халықаралық парықтарын бекітудегі күресінде бұл Декларацияның әсері өте
зор.
Жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғаннан кейін адам құқықтарының
дамуы адамға тән құқықтарды жинастырып, бұл құқықтарды шын мәнінде іс
жүзінде жұмыс істету тәсілдерін өңдеу шаралары жүргізіледі. Декларация
қабылданғаннан кейін құқықтарды қорғауға бағытталған бірнеше халықаралық
және аймақтық құжаттар қабылданды. Кейбір құжаттарда жарияланған құқықтар
дәлелденіп берілді. Олардың іске асырылу тәсілі қосымша құжаттармен
толықтырылды. Аймақтық келісімдерге немесе қосымша құжаттарға өзінің ішкі
заңында және конституциялық құрылымында адам құқықтарын пайдаланған елдер
тарапынан қол қойылды.
1.2 Адам өлшемдері түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі
саласындағы міндеттемелері
Адам өлшемі термині ЕҚЫҰ-ның қатысушы-мемлекеттерінің өзіне алған
адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық құрметтеуді қамтамасыз ету,
заң жоғарылығының қағидасын сақтау, демократия қағидаларының орнығуына
ықпалдастық ету және осыған орай демократиялық институттарды құру, нығайту
және қорғау, сонымен бірге ЕҚЫҰ-ның бүкіл аймағында шыдамдылық атмосферасын
қалыптастыруға міндеттері болып табылады20.
Кейбір жағдайларда ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері
адам құқықтары саласындағы дәстүрлі юридикалы міндетті құралдардан ары
барады. Адам құқықтарының дәстүрлі құжаттарында тұлғалық немесе ұжымдық
құқықтар орын алған, ал қатысушы-мемлекет осы құқықтарды сақтауға немесе
кепілдік беруге міндетті болады.
ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі адам құқықтарын мемелкеттің институционалды және
саяси жүйесімен тығыз байланыстырады. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері өздеріне
міндеттемелер ала отырып, заңның ұлықтығына негізделген плюралистік
демократия адам құқықтарын сақтауға тиімді түрде кепілдік беретін жалғыз
басқару жүйесі екендігіне келісті.
ЕҚЫҰ-дағы адам өлшемінің негізгі аспектісі болып адам құқықтары мен
плюралистік демократияның мемлекеттің ішкі ісі болып саналмайтындығы
табылады. Қатысушы-мемлекеттердің белгілегені бойынша адам құқықтары,
негізгі бостандықтары, демократия мен заңның ұлықтығына қатысты мәселелер
халықаралық сипатқа ие, себебі осы құқықтар мен еркіндіктерді сақтау
халықаралық тәртіптің негізінің бірін құрайды.
ЕҚЫҰ-ның қатысушы-мемлекеттері саяси күшке ие міндеттемелерді алды.
1990 жылдан бастап Ұйыммен осы міндеттемелердің сақталуын шақыратын адам
құқықтары жөніндегі Бюро, ұлттық азшылықтардың істері жөніндегі Жоғары
комиссар, бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкіл, сонымен
бірге миссиялар мен басқа да жергілікті жерлерде қызмет ету түрлері секілді
әр түрлі механизмдер мен механизмдер жасалған болатын21.
ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарын дәстүрлі қорғаудың шегінен шығатындығымен ерекше
болып келеді және ол заң жоғарылығы мен демократиялық институттарды құруға
ықпалдастық етеді. ЕҚЫҰ-ның нормалары барлық қатысушы-мемлекеттерге қатысты
қызмет етеді: барлық шешімдер консенсус негізінде қабылданатындықтан, ешбір
қатысушы-мемлекет қандай да болмасын міндеттемелер оған қатыссыз деп айта
алмайды. Адам өлшемі саласындағы ЕҚЫҰ-ның стратегиясы өздері қабылдаған
міндеттемелерді іске асыра алмаған мемлекеттерді оқшаулауға емес, оларға
ықпалдастық етуімен ерекше болып табылады.
ЕҚЫҰ шеңберінде қабылданған басқа да міндеттемелер секілді адам
өлшемі саласындағы міндеттемелердің түп-тамырлары Хельсинки Қорытынды
актінде жатыр. Мемлекеттердің өз азаматтарына қатысты басшылыққа алуға
міндетті жалпы саяси бағыттар кешені ретінде ойластырылған адам өлшемі
белгілі бір эволюциядан өтіп, нәтижесінде оған нақты міндеттемелер мен
оларды іске асыру механизмдері енгізілді.
Хельсинки Қорытынды актіндегі Декалогтың VII қағидасы бойынша,
қатысушы-мемлекеттердің нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамай, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын, соның ішінде ой, ар-ождан, дін мен
сенімдер бостандықтарын құрметтейтіндігі22 жарияланған. Осыған қосымша
міндеттемелер үшінші қоржынға (гуманитарлық және басқа да облыстарда
ынтымақтастық) кірді: оның негізінде қатысушы-мемлекеттер мәдениет пен
білім беру саласында байланыстарды дамыту, ақпаратты кеңірек түрде тарату,
адамдар арасындағы байланыстар мен гуманитарлық мәселелерді шешу
бейбітшілік мен халықтар арасындағы түсінушілікті нығайтуға ықпалдастық
ететіндігіне23 сенімділіктерін білдірді. Осы мақсатқа жету мүдделерімен
мәселелердің кең ауқымын, соның ішінде отбасылардың қосылуын, саяхаттар
еркіндігін, туризм жағдайын жақсартуды, ақпаратты тарату, алмасуды, сонымен
бірге мәдениет пен білім беру саласында ынтымақтастық пен алмасуларды
дамытуды қарастырған 25 нақты нормалар жасалған болатын.
Аталған міндеттемелерді фиксациялау Хельсинки үрдісінің басты
жетістіктерінің бірі болды. Бұған дейін адам құқықтары мен негізгі
бостандықтары Шығыс пен Батыс арасындағы тікелей келіссөздердің пәні болған
емес. Осылайша, Хельсинки үрдісі қырғи-қабақ соғысты аяқтауда өте маңызды
роль атқарды. ЕҚЫК қатысушы-мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастардың
жақсаруын осы мемлекеттердегі адам құқықтарын сақтаумен байланыстырып,
осылайша маңыздылығы бойынша адам құқықтарын мемлекеттердің егеменді
теңдігі мен территориялық тұтастығы секілді халықаралық қатынастардың
негізгі нормаларына теңестірді.
Хельсинки Қорытынды актінде қарастырылған міндеттемелер мен басшылық
қағидалар ары қарайғы қадамдарға қатысты ЕҚЫҚ-нің кездесулерінде
талқыланып, нақтылана берді. Адам өлшемі жағынан ерекше маңызға Мадрид және
Вена кездесулері ие болды. Қазіргі кезде ары қарайғы қадамдар шеңберіндегі
кездесулерге жоғары деңгейдегі кездесулердің алдында шақырылатын шолу
конференциялары мен адам өлшемдеріне арналған екі апталық кеңестер келді.
Олар Варшавада ЕҚЫҰ-ның жоғары деңгейінде кездесулер болмаған жылдары
шақырылады.
Ары қарайғы қадамдар бойынша Вена кездесуінде (1986ж. 4 қараша –
1989ж. 19 қаңтар) осы саладағы істерді талқылау мақсатымен ЕҚЫҰ-ның адам
өлшемі жөнінде конференция24 шақыруға шешім қабылданды.
Конференция үш кезеңде өтті – Парижде (1989ж. 30 мамыр – 23 маусым),
Копенгагенде (1990ж. 5-29 маусым) және Мәскеуде (1991ж. 10 қыркүйек – 4
қазан). Копенгагендік және мәскеулік кезеңдер Адам өлшемі бойынша жаңа
міндеттемелерді қамтыған құжаттарды қабылдаумен аяқталды.
1990 жылғы Копенгаген құжаты адам өлшемі мәселелері тиянақты
қарастырылған алғашқы құжат болды. Ол қазір де ЕҚЫҰ-ның шеңберінде
қабылданған адам өлшемі бойынша міндеттемелердің ең маңыздысы болып
табылады. Оның жариялағаны бойынша, адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз
ету үкіметтік құрылымдардың ең басты мақсаттарының бірі болып табылады және
оларды тану бостандық, әділеттілік пен бейбітшіліктің негізінде жатыр25.
Құжатта ЕҚЫҰ-ның негізінде бұрын-соңды ешқашан ресми түрде бекітілмеген
адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімі (мысалы, бейбіт
жиналыстар мен демонстрацияларға құқық, өз меншігін бейбіт мақсатта
қолдануға құқық, балалардың құқықтары) бекітілді, ұлттық азшылықтар туралы
жағдайлар орын алды; сонымен бірге осы құжатпен сайлауға қатысты
міндеттемелер енгізіле отырып, адам өлшемі саласы кеңейтілді.
Адам өлшеміне байланысты ЕҚЫҰ-ның міндеттемелерін дамытуда келесі бір
белес болып 1991 жылғы Мәскеу құжаты табылады. Онда нақты түрде
жарияланғаны бойынша, ЕҚЫК-нің адам өлшемі саласында қабылданған
міндеттемелер барлық қатысушы-мемлекеттерге тікелей қатысты мәселелер болып
табылады және сәйкес мемлекеттің тек ішкі істеріне қатысты емес26.
Аталған қағида жоғары деңгейдегі 1992 жылғы Хельсинки кездесуінде және 1997
жылғы Копенгагендегі министрлер деңгейінде бекітілді. Сонымен бірге Мәскеу
құжаты оған жаңа міндеттемелер (мысалы, мемлекеттік көтеріліс қаупі төнген
немесе көтеріліс орын алған елдің демократиялық сайланған үкіметіне қолдау
көрсету, төтенше жағдай кезінде адам құқықтарын қорғау) енгізу арқылы адам
өлшемін нығайтты.
Осылайша, 1990 жылдардың басына қарай ЕҚЫК-нде осы міндеттемелерді
іске асыруға ынтандаландыратын және бақылауға арналған адам өлшемі бойынша
тиянақты каталог пен қалыптастырылған механизмдер кешені болды. Алайда
бұрынғы Югославияның құлауы мен Кеңес Одағының дезинтеграциясы секілді
жағдайлар қатысушы-мемлекеттерді ЕҚЫК-нің адам өлшемі саласындағы ролін
қайта қарастыруға итермеледі.
Аталған үрдістің бір аспектісі болып адам өлшеміне қатысты
міндеттемелерді іске асыру мен оларды іске асыруды бақылауға ықпалдастық
ететін институттардың пайда болуы еді. Осы саладағы негізгі институт болып,
1990 жылы қалыптастырылып, кейін демократиялық институттар мен адам
құқықтары жөніндегі Бюроға айналған еркін сайлаулар бойынша Бюро табылады.
Сонымен бірге ұлттық азшылықтарға жататын тұлғаларды қорғауға қатысты
мәселелерді шешуге байланысты адам өлшемінің аспектілері үшін ұлттық
азшылықтарының істері жөніндегі Жоғары комиссар қызмет орны құрылды. 1998
жылы бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығы жөнінде ЕҚЫҰ-ның Өкілінің
қызмет орны құрылды.
Сонымен қатар қатысушы-мемлекеттер адам өлшеміне қатысты бұрын
қабылданған міндеттемелердің қызмет ету саласын жаңа мәселелі облыстарға
тарату арқылы кеңейтуді шешті. Осы тізімге агрессивті национализм, расизм,
шовинизм, ксенофобия мен антисемитизм, Европада өмір сүретін рома мен синти
халықтарының қиын жағдайы, миграция (әсіресе, ТМД елдерінде), демократиялық
қоғамдағы бұқаралық ақпараттар құралдарының ролі мен гендерлік мәселелер
жатады.
Адам өлшемі ЕҚЫҰ-ның жергілікті жерлердегі қызметінің ажырамас бөлігі
болып, Ұйым ЕҚЫҰ-ның бүкіл аймағында адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарын қалыптастыруда белсенді роль атқаруға мүмкіндік берді.
ІІ ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның
қызметі
Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын, демократия қағидалары мен
заң үстемдігін сақтау ЕҚЫҰ-ның кешенді қауіпсіздік концепциясының негізінде
жатыр. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарының толық сақталуын қамтамасыз етуге, заң үстемдігі
қағидаларын сақтауға, демократия қағидаларын қамтамасыз етуге және
сәйкесінше, демократиялық институттарды құруға, нығайтуға және қорғауға,
сонымен бірге ЕҚЫҰ-ның түгелдей аймағында шыдамдылықты қамтамасыз етуге
міндеттемелер алды. Қысқаша түрде ол адам өлшемі деген атпен белгілі.
1975 жылғы Хельсинки кеңесінің Қорытынды Актісін қабылдай отырып,
қатысушы-мемлекеттер өздерінің барлығы үшін, нәсілі, жынысы, тілі мен
дініне қарамастан адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын, соның ішінде
ой, ар-ождан, діні мен ұстанымдарын құрметтейтінін27 жариялады. Сол
кезден бастап қатысушы-мемлекеттер адам өлшемі мен олардың сақталуын
қадағалау мен итермелеуге байланысты жақсы ұйымдастырылған механизмдер
тізімін құрастырды. Аталған үрдістің бір аспектісі болып адам өлшемі
саласында міндеттемелерді іске асыруда бақылау жүргізу мен қолдау көрсетуді
мақсат етіп қойған бірнеше институттар қалыптастыру табылды.
Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюро (ДИАҚБ) –
қатысушы мемлекеттерге адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық
құрметтеуді қамтамасыз ету, заңдылық негізінде əрекет ету, демократия
принциптерін іске асыру жəне ...демократиялық институттар құру, нығайту жəне
қорғау, сондай-ақ бүкіл қоғамның масштабында шыдамдылық көзқарас
принциптерін дамыту (1992 жылғы Хельсинки құжаты) үшін ықпалдасатын ЕҚЫҰ
институты28.
Варшавада (Польша) орналасқан ДИАҚБ 1990 жылы Париж саммитінде Ерікті
сайлау жөніндегі бюро ретінде құрылды жəне өзінің жұмысын 1991 жылдың мамыр
айында бастады. Бір жылдан соң Бюро кеңітілген мандатты бейнелеу мен адам
құқықтары мен демократияландыру бойынша аспектілерді енгізу үшін
өзгертілді. Қазіргі уақытта Бюрода 100-ден астам адам жұмыс істейді.
ДИАҚБ сайлауды байқау саласында Еуропаның бас агенттігі болып табылады.
Бюро ЕҚЫҰ аймағында өтетін сайлаудың ұлттық заңнамаға жəне халықаралық
стандарттарға сəйкестігін бағалау үшін жыл сайын мыңдаған байқаушыларды
орналастыруды үйлестіреді жəне ұйымдастырады. Қолданылатын бірегей əдістеме
сайлау процесінің барлық элементтерінің мəніне жан-жақты бойлауға мүмкіндік
береді. Ықпалдасу бойынша жобалардың көмегімен ДИАҚБ қатысушы мемлекеттерге
өздерінің сайлау шеңберін жетілдіруге көмектеседі.
Бюроның демократияландыру бойынша қызметі төмендегі тақырыптарды
қамтиды: заңның үстемдігі, азаматтық қоғам, орын ауыстыру бостандығы,
гендерлік теңдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
1.2 Адам өлшемдері түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі
саласындағы міндеттемелері
ІІ ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның қызметі
2.2 Ұлттық азшылықтар жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат
құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктері
2.3 ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды бақылау механизмдері
III Қазақстан Республикасы және ЕҚЫҰ
3.1 ЕҚЫҰ-ның Қазақстан Республикасындағы адам өлшемі саласындағы қызметі
3.2 Алматыдағы ЕҚЫҰ Орталығы
3.3 ЕҚЫҰДИАҚБ миссияларының Қазақстандағы 2004 жылғы 19 қыркүйектегі жəне
3 қазандағы парламенттік сайлау мен 2005 жылғы 4 желтоқсанда өткен
Президенттік сайлауға қатысты берген есептемесі
Қорытынды
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі кезеңдегі рухани құндылықтардың ішінде
адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің алатын орны ерекше. Әлбетте,
адам құқықтары мен негізгі еркіндіктері оларға мемлекет немесе басқа
біреудің тарапынан сыйға тартылмағандықтан, оларды адамның табиғи құқықтары
деп атайды. Дәлірек айтатын болсақ, табиғи құқықтарына адамның өмір сүру,
еркіндікке жету, жеке басының еркіндігі жатады. Сол себепті де адам
қандайда бір күш немесе үкімет алдында өздерінің табиғи құқықтары үшін
мәңгі қарыздар емес екендігі айқын. Табиғи құқықтар мен негізгі
еркіндіктердің азаматтар несібесіне жазылғандығы, ол - адам, яғни, осының
өзі жеткілікті. Тек қана, осы табиғи заңдылыққа қол жеткізу үшін де орасан
зор күш жұмсау қажет болды. Ал адамның мемлекетпен өзара әрекеті
нәтижесінде туындайтын құқықтары, яғни еңбек ету, білім алу, азаматтық алу,
сот әділдігіне жүгіну, салауатты өмір сүру, еркін жүріп-тұру, мүліктерге ие
болу құқықтары үшін күрес әлі де толастамай келеді. Жаңа үшінші мыңжылдық
алдында көптеген халықтар бостандық пен тәуелсіздікке жетті. Яғни адам
құқықтары мен негізгі еркіндіктерінің дәуірі туғандай.
Адам құқықтары – адамзаттың ең басты мәселелерінің бірі. Оны саясат,
құқық, этика, дін мен философия тұрғысынан қарап, мыңжылдықтар бойы шешуге
тырысып отырды. Адам құқықтарының мәселелері кезең, оның идеялары,
дәстүрлері, әлеуметтік үстемдіктерге байланысты түрліше шешіп отырды.
Қазіргі заманғы халықаралық-құқықтық құжаттарда қазіргі демократиялық
қоғамның нормаларына сәйкес эталондардың ұзақ уақыт бойы қалыптасқан
үрдісінің нәтижесі болып табылатын адам құқықтарының нақтылы стандарттары
орын алған. Мыңжылдықтар бойы адам өзіне мемлекеттен құқықтарды жеңіп
отырды, ал мемлекет, өз кезегінде адамда еркін тұлғаны тани бастады.
Әлемдік тарих – еркіндік санасындағы алдыға даму, объективті ақиқатты тану
мен мемлекеттік-құқықтық түрде еркіндікті тануда қол жеткізген дәрежелердің
сыртқы обективті болуы негізіндегі прогресс болып табылады, - деп Гегель
жазған.
Адам құқытары табиғи, тумыс сипатқа ие. Ешкім адамды оның айырылмас
құқықтары - өмір сүруге, тұлғалық қол сұғылмаушылық, ой, ар-ождан мен дін
еркіндігінен, жеке өмірге деген құқықтарынан айыра алмайды. Қазіргі таңда
еркіндік, теңдік, әділеттілікке негізделген адам құқықтары әмбебап сипатты
болып табылады.
Қазіргі заман адам мен азамат құқықтарының кеңею үрдісінің ұлттық
және халықаралық құқықтың нормаларының дамуының нәтижесімен сипатталады.
Аталған екіжақты үрдіс заңнаманың өзара баюына көмек береді және адам
құқықтарының дәрежесін жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік береді. Осылайша,
көріп отырғанымыздай, қазіргі замандағы адам құқықтары мәселесі ұлттық
шеңберлерден шығып, халықаралық мәнге ие болды. Адам құқықтарының
артықшылықтары әмбебап және еуропалық құқықтық құжаттарда көрсетілген.
Осы адам құқықтары мәселесімен айналысатын халықаралық ұйымдардың
ішінде ЕҚЫҰ-ның ролін ерекше атап өтуге болады. Бұл ұйымның негізгі
қағидалары: адам құқықтары мен негізгі еркіндіктерін қорғау, сондай-ақ
мүше-мемлекеттерде демократиялық даму жолын тиянақтауға ат салысу. Осы
мақсаттарын жүзеге асыруда бұл ұйым маңызды халықаралық кездесулер
өткізіп, адам құқықтары мен еркіндіктері жөніндегі халықаралық құжаттар
қабылдауда.
Бүгінгі күні адам құқықтары мәселесі – бүкіл адамзатқа ортақ мәселе.
Адам құқықтарына, негізгі бостандықтарына, демократияға, заңдық үстемдікке
қатысты мәселелер халықаралық мәнге ие, өйткені бұл құқықтар мен
еркіндіктерді қамтамасыз ету халықаралық құқықтық тәртіптің негізгі
құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Мемлекеттердің ЕҚЫҰ және басқа да
халықаралық институттар көлемінде қабылдаған адам құқықтары төңірегіндегі
міндеттемелері, жеке мемлекеттердің тек ішкі ісі ғана болып қоймай, барлық
қатысушы мемлекеттердің көздеген мүддесіне айналды. Бүкіл әлем
халықтарының қауіпсіздігі мен ынтымақтастығын нығайта түсуге септігін
тигізетін маңызды халықаралық келісімдерге жету осындай негізде ғана
мүмкін болды. Мысал ретінде 1975 жылдың 1 тамызындағы Хельсинкиде қол
қойылған Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі кеңесінің
Қорытынды Актісін айтуға болады. Бұл Қорытынды Актіні қабылдау еуропалық
құрлықтағы мемлекеттер арасындағы тығыз қатынастардың дамуына ықпал
жасайтын тарихи оқиға болды.
Қорытынды Акт – бұл бейбіт және бейбіт қатар өмір сүруге ұмтылған
мемлекеттер арасындағы қатынастар парқын қалыптастырып қана қоймай, сонымен
бірге мемлекеттердің дамуы мен ынтымақтастығының бағытын айқындайтын
бірыңғай құжат деуге де болады. Қорытынды Акті Еуропа мемлекеттері
арасындағы жаңа келісімдер мен келісімшарттардың дайындалуы мен
қалыптасуын, жалпыеуропалық мәжілістердегі қол жеткізген келісімдерді
жүзеге асыруды ескереді.
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы –
халықаралық қатынастар тарихында оның ішінде халықаралық ұйымдар тарихында
өз кезегінде заманына сай құрылған өте маңызды халықаралық ұйым. Оның адам
құқықтары мен еркіндіктерін қорғау саласындағы қызметі өте маңызды және
өзекті болып табылады. Өзінің Кеңес ретінде құрылғанынан бері қарай ЕҚЫҰ
адамзаттың еркіндік пен теңдік үшін күрес нәтижесінде қолы жеткен негізгі
бостандықтары үшін күресіп келеді.
ЕҚЫҰ қауіпсіздік жөніндегі ұйым ретінде құрылған болатын. Алайда ол
тек әскери қауіпсіздік, қарусыздандыру немесе шекаралармен ғана
айналыспайды. Кең қауіпсіздік концепциясына негізделген ЕҚЫҰ сонымен бірге
адам құқықтарымен де айналысады. Ұйымның ойы бойынша, қауіпсіздік – жәй
соғыстың болмауы ғана емес. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері Еуропада бейбітшілік
пен тұрақтылық үшін барын қамтитын шеңбер орнатуға тырысты. Хельсинки
Қорытынды Актінде басқарушы он қағиданың ішінде адам құқықтары мен негізгі
еркіндіктерін, сонымен бірге ой, ар-ождан, дін және ұстанымдар еркіндігін
құрметтеу де аталады. Осы жағдай адам құқықтарын қорғау тарихында өте
үлкен маңызға ие болды. Ең алғаш рет адам құқықтары аймақтық қауіпсіздік
шеңберінің әскери-саяси және экономикалық мәселелер секілді нақты
қалыптастырылған құрамдас бөлігі ретінде енгізілді. Осындай тану көптеген
сәйкес құжаттармен нығайтылды.
Жұмыстың түпкілікті мақсаты – Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымның адам құқықтары мен адам өлшемі саласындағы
қызметін, оның институттары мен механизмдеріне, олардың қызметтеріне талдау
және сараптау жасау болып табылады.
Осы жұмысты зерттеу барысында алға қойылған мақсатқа жету оның
міндеттерін орындаудан шығады. Міндеттер төмендегідей болып табылады:
• Адам құқықтары және адам өлшемі түсініктерінің пайда болуы мен дамуын
талдап, зерделеу;
• Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөнінідегі Бюроның
қызметін зерттеу;
• Ұлттық азшылықтардың жөніндегі Жоғары комиссар мен бұқаралық ақпарат
құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкілдің өкілеттіктеріне талдау жасау;
• ЕҚЫҰ аймағындағы құқық бұзушылықтарды реттеу механизмдерін балдап,
қорытынды жасау.
Жұмыстың тарихи-әдістемелік негізіне тарих ғылымының қалыптастырған
жаңа бағыттағы ғылыми ой-пікірлері мен тұжырымдары, осы саладағы
ғалымдардың, қоғам және мемлекет қайраткерлерінің қағидалары мен теориясы
туралы еңбектері алынды. Автор жұмысты зерттеу барысында арнайы іргелі
зерттеулерді, сондай-ақ осы салада жазылған тарихшылардың мақалалары мен
монографияларын сараптау әдісіне сүйенді. Зерттеу барысында нақты-тарихи,
салыстырмалы, тарихи, талдау, жинақтау және қорыту әдістері қолданылды.
Жұмысының деректік негізі: Ғылыми зерттеу жұмысының алдына қойған
мақсаты мен міндетін орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне
1975 жылы Хельсинкиде қол қойылған Қорытынды акті - Шығыс пен Батыс
мемлекеттері мен халықтарының арасындағы қатынастың хартиясы мен кодексі
ретінде аса зор маңызға ие болған құжат 1. Бұл құжат өзінің бойына
халықаралық шиеленісті бәсеңдетудің ең жоғарғы қасиеттерін жинаған және де
өз ретінде бейбіт өмір сүрудің заңдар жинағы іспеттес болғандығымен құнды.
Сонымен қатар ЕҚЫҰ шеңберінде өткен адам өлшемдеріне жөніндегі Вена, Париж,
Копенгаген және Мәскеу конференцияларының қорытынды құжаттары да
қарастырылды2. Бұл құжаттарда ЕҚЫҰ-ның үшінші қоржыны - яғни
гуманитарлы салада, соның ішінде адам құқықтарына байланысты ұйымның мүше-
мемлекеттерінің шешімдері қарастырылған. Вена кездесуінің Қорытынды құжаты
өте ерекше болып келеді, себебі осы құжатта адам өлшемдерін енгізу туралы
баптар қамтылған.
Сондай-ақ адам құқықтарына байланысты Вена Австрия қаласында шыққан
“Права человека и судопроизводство” жинағы бағалы дерек болды 3. Бұл
жинақта екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі адам құқықтарына
байланысты негізгі халықаралық құжаттар келтірілген. Көптеген мемлекеттер
бұл халықаралық құжаттарды мойындаған немесе құқықтық қызметтегі жалпы
мойындаған үлгі ретінде қабылдауда. ЕҚЫҰ көлеміндегі жасалынған келісімдер
халықаралық қатынаста оған қатысушылар үшін елеулі мәнге ие.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Халықаралық деңгейде адам құқықтары
мәселесіне көптеген ғылыми жұмыстар арналған, себебі адам құқытары қазіргі
кездің өзінде дисциплинааралық тақырыпқа айналды. Адам құқықтары
тақырыбының осындай шектеусіздігі оның бүкіл адамзаттық қауымдастықтың
өмір сүру негізінде жататын терең адамдық ментальды қасиеттерге көңіл
аударғандықтан шығады. Осы түсінікте өз зерттеулерінде түрлі бағытты бола
отырып, бір негізден – адамнан бастама алатын ғалымдардың адам құқықтары
мәселесіне осындай орасан зор көңіл бөлетіндігін атауға боларлық.
Халықаралық ұйымдардың, оның ішінде ЕҚЫҰ-ның адам құқықтары саласында
жүргізген іс-әрекеттері жөнінде атап айтқанда, адам құқықтары мен
бостандықтары жөнінде қабылданған құжаттарының қалай қабылданғаны, мүше-
мемлекеттердің қалай ымыраға келгендігі жөнінде арнайы түрде зерттеген
жұмыстар жоқтың қасы. Бірақта, осы адам құқықтары мен бостандықтары жөнінде
заңды тұрғыда баяндайтын және оларға жалпылама баға беретін еңбектер
баршылық. Осы көкейтесті мәселеге терең сараптама жасаған көптеген кеңестік
зерттеушілердің де адам құқықтарына арналған негізгі ғылыми еңбектерін
қарастыруды жөн көрдік. Сондықтан да адам құқықтарын қорғау мәселесінде
Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық жөніндегі ұйымы жөнінде құнды
мағлұматтар берген еңбектердің ішінен Б.А.Мазовтың 4 және
А.Н.Талалаевтың5 еңбектерін атап өткенді жөн көрдік.
Бұл зерттеушілер өз еңбектерінде ЕҚЫҰ жөнінде баяндай отырып, 1975
жылдың 1 тамызындағы қол қойылған Хельсинки Қорытынды Актісінің парықтарына
жан-жақты талдау жасайды. Сонымен бірге осы парықтардың жүзеге асуына
байланысты мемлекетаралық қатынастарға тоқтала отырып, халықаралық
ынтымақтастық пен жалпыеуропалық қауіпсіздікті, әлемдегі бейбітшілікті
сақтаудағы Хельсинки шешімдерінің тарихи аса маңыздылығын дәріптейді.
ЕҚЫК-нің Қорытынды Актісінің негізгі ережелеріне сараптама жасап,
жалпыеуропалық кеңестегі келісімдерді жүзеге асыру, оның халықаралық
шиеленіске тигізетін әсері жөнінде шыққан арнайы еңбекті де ескеру
қажет6.
ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның барлық құжаттарын қамтитын, оларды кезеңіне және
тақырыбына қарай рет-ретімен жүйелеген “От Хельсинки до Будапешта: История
СБСЕОБСЕ в документах 1973-1994 гг.” үш томдық жинағының зерттеу жұмысыма
берері мол7.
Бірінші томында Хельсинки үрдісінің тумысынан, дамуынан бастап 90-
жылдардың басына дейінгі кезеңдегі құжаттары қамтылады. Бұл құжаттар
еуропалық құрлықтағы бірден-бір аса маңызды мәселелер экономикалық, ғылыми,
мәдени, қауіпсіздік, адам құқы мәселесінде ынтымақтастықты нығайтуда саяси
және идеологиялық қарама-қайшы екі жүйедегі мемлекетердің бас қосуына
мүмкіндік берген халықаралық бас қосу болды. Жинақтың екінші томы “қырғи
қабақ соғыс” аяқталысымен дайындалып, қабылданған қарусыздану мен
қауіпсіздік саласындағы аса маңызды құжаттардан тұрады. Сонымен қатар, ұзақ
үзіліске созылған мемлекет басшыларының кездесуінен кейінгі Париждегі1990
ж. және Хельсинкидегі 1992 ж. кездесуі нәтижесіндегі қабылданған жаңа
Еуропалық Париж хартиясы мен Хельсинки кездесуінің жаңа Декларациясын да
қамтыған. Бұл құжаттардың өз кезегінде идеологиялық жаңа талпыныстарға сай
бұрынғы саяси шиеленістегі мемлекеттердің еуропа құрылығындағы ұйым
құрылысын жетілдіруге арналғандығы баршамызға мәлім. Басылымның үшінші
томына кезеңдік тәртіпке сай ЕҚЫҰ Кеңесінің 1991-1993 жж., аға
қызметкерлердің комитеті 1991-1993, симпозиумдар нәтижелері, семинарлар,
сарапшылар кездесулері, сондай-ақ ЕҚЫҰ-ның парламенттік ассамблеясының
декларациялары кірген және де Хельсинки процесін Еуропадағы қауіпсіздік пен
ынтымақтастық жөніндегі ұйымына айналдырған 1994 жылғы Будапештік “Жаңа
дәуірдегі нақтылы серіктестік” құжатымен аяқталады.
Қазақстан Республикасы мен Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық
ұйымын арасындағы сенімді ынтымақтастыққа Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің
Критическое десятилетие8 атты еңбегінде көңіл бөлген болатын.
Қазақстанның осы ұйымға мүше болғалы бері жеткен жетістіктері мен алға
қойылған мақсаттары орын алған.
Аталған тақырыпқа сонымен бірге сол кезде Қазақстан Респубдикасының
сыртқы істер министрі болған Қасым-Жомарт Тоқаевтың Казахстанская Правда
газетіне берген сұхбаты да арналған9.
Осы жұмысты жазу барысында пайдаланылған әдебиеттер тізімін олардың
тақырыптарына қатысты бірнеше топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа жалпы адам құқықтары түсінігіне арналған еңбектер
жатады. Олардың қатарына 2003 жылы Ослода Норвегия жарық көрген Введение
в права человека10 атты еңбек кіреді. Аталған еңбек әрбір адамның
негізгі құқықтарын атап, оларға түсініктеме береді. Сонымен қатар еңбекте
адам құқықтарының даму тарихы да орын алған. Автор Куинн Фредериктің
еңбегі11 бұқара қауымға өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын әр
түрлі халықаралық ұйымдардың шеңберінде қарастыруға мүмкіндік береді.
Ресейлік ғалым А.В. Торкуновтың12 өзінің еңбегінде адам өлшемінің
қазіргі кездегі дамуы мен қолданылуына және жүзеге асу барысына талдау
жасалған және қазіргі халықаралық қатынастардағы адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарының алатын орын, ертеден келе жатқан даму эволюциясын жан-
жақты талқыланған.
Екінші топқа ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласында қабылдаған
міндеттемелеріне қатысты жинақтар енді. Обязательства ОБСЕ в области
человеческого измерения13 атты жинақ үш кітаптан тұрады. Оның біріншісі
2001 жылы Варшавада жарық көрген. Ал қалған екеуі 2006 жылы шығып, адам
өлшемі саласындағы міндеттемелер тақырыптық және хронологиялық тізім
бойынша бөлінген. Осы жинақтарды жасауда қолданылған құжаттар ЕҚЫКЕҚЫҰ-ның
жоғары деңгейде өткізілген кездесулерінде қабылданған болатын. Халықаралық
құқықта аталған құжаттар юридикалық міндетті келісімдер деп есептелмесе де,
олар консенсус нәтижесінде қабылданып, әр қатысушы-мемлекетті қатыстыратын
саяси міндеттемелер болып табылады. Олардың барлығы консенсус нәтижесінде
қабылданғандықтан, олар дереу күшіне еніп, қолданбалы болады және де ЕҚЫҰ-
ның қатысушы-мемлекетінің кез-келген азаматымен немесе үкіметімен
пайдаланылады.
Қазақстандағы адам құқықтарының сақталуына қатысты еңбектер үшінші
топқа жатқызылды. Олардың ішінен 2003 жылы Алматыда жарық көрген Свобода
совести в Казахстане14 атты кітап аталған мәселеге қатысты біздің
республикамыздағы жағдаймен, халықаралық деңгейде қабылданған құжаттармен,
соның ішінде ЕҚЫҰ-ның ой, ар-ождан, дін мен сенімдер бойынша қабылдаған
міндеттемелерімен танысуға болады. Сонымен бірге Развитие механизмов
защиты прав человека в Казахстане15 атты жинақта Қазақстандағы адам
құқықтарын сақтауды заңнамалық қамтамасыздандыру мен механизмдерін дамыту
мәселелеріне қатысты мемлекеттік органдардың басшыларының, үкіметтік емес
ұйымдардың өкілдері мен көрнекті қоғам қайраткерлерінің мақалалары
енгізілген.
Жұмысты жазу барысында зор көмек болған кандидаттық диссертациялардың
қатарына Б.З. Бюжееваның Халықаралық ұйымдар (БҰҰ, ЕҚЫҰ) қызметіндегі адам
құқықтарын қорғау мәселесінің дипломатиялық аспектісі16 мен
А.Р.Утегенованың Сотрудничество Республики Казахстан с ОБСЕ (1992-
2003)17 атты жұмыстары жатады. Б.З. Бюжеева өзінің жұмысында БҰҰ мен
ЕҚЫҰ-ның адамның негізгі бостандықтары мен құқықтарын қорғаудағы қызметін,
олардың осы саладағы жетістіктерін атап өткен болатын. Ал А.Р. Утегенова
Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтамақтастық ұйымына кіргеннен
2003 жылға дейінгі серіктестігінің негізгі аспектілері мен бағыттары
зерделенген.
Жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І Адам құқықтары және адам өлшемдері түсініктерінің пайда болуы мен дамуы
1.1 Адам құқықтары және негізгі бостандықтары түсініктерінің даму тарихы
Адам құқықтары туралы жалпы айтқанда, бұл адам баласының табиғатына
тән дүние, онсыз оның адам болып өмір сүруі мүмкін емес. Адам құқықтары мен
негізгі бостандықтары біздің толық дамуымыз үшін, өзіміздің адамгершілік
қасиетімізді пайдалануымызға, біздің ақыл-ойымыз, дарынымыз және ар-
ұжданымыз, біздің рухани және басқа да мүдделерімізді қанағаттандыруға
мүмкіндік береді. Әрбір жеке тұлғаның ажыратылмайтын адамгершілігі мен
құндылығын құрметтеуіне және қорғауына пайдалануы үшін, олар бұл өмірде
күнделікті дамып отырған адам қажеттілігіне негізделуі қажет. Адам баласына
құқықтар мен негізгі бостандықтарды беруден бас тарту дегеніміз, тек қана,
жеке-дара жан тебірентерлік оқиға болып қана қоймайды, сонымен бірге
әлеуметтік және саяси тәртіпсіздік үшін жағдай тудырады, сол сияқты сол
қоғамда, қоғамдар арасында, тіпті мемлекеттер арасында озбырлық пен
шиеленіс ұрығын егеді.
Бірнеше мыңдаған жылдар бойы адам құқықтары әрқашан адам баласының
басты назарында болды, жеке тұлға мен билік арасындағы өзара қарым-қатынас
тәсілдерін ұдайы іздестіру үрдісі жүрді. Адам құқықтары мәселелері, әрдайым
шиеленіскен таптық тартыстардың, әртүрлі соғыстар мен көтерілістердің
себептері болды. Себебі, өмір сүруге, артықшылығына, адамның жеке басына
қол сұғушылығына, ар-ождан бостандығына және сеніміне деген құқықтар адам
баласының өмір сүруі үшін қажетті шарттар болып табылады.
Сондықтан да бүгінгі күні адам құқықтарының жан-жақты тұжырымын
жасауда, оны халықаралық қоғамдастықтың қолдауы мен қабылдауындағы тығыз
қажеттілік күттірмейтін мәселе екені аян. Өйткені, жеке тұлғаның құқықтары
мен бостандықтары, әркімнің ар-намысы мен адамгершілігі қай жерде болмасын
қорғалу мен арта түсуге жататын жалпы адамзаттық ұлы қазына. Онсыз тұрақты
да, әділ, адамгершілікті дүние болады деуге сену қиын. Қазіргі өркениетті
дәуірде адам құқықтары мен бостандықтары жан-жақты болмайынша, әрі қарай
нық басып даму күмәнданушылық туғызады.
Жеке тұлғаның құқықтары әр кезеңде шығуына байланысты әртүрлі, сол
себепті адам құқықтарының шығу кезеңіне байланысты “адам құқықтарының
буыны” деген түсінік пайда болды18.
Адам құқықтарының бірінші буыны – бұл ойлау еркіндігі, ар-ождан мен
діни құқылығы, заң алдында тең болу құқығы, өмір сүру құқығы, жеке тұлғаның
қауіпсіздігі мен еріктілігі, заңсыз тұтқындалудан, қудаланудан еріктілігі,
тәуелсіз және әділ сотта ісін алаламай әділ қарауға және жариялылыққа
құқылығы. Бұл құқықтар адам құқы үшін болған ұзақ тартыс нәтижесінде
қалыптасып, демократиялық мемлекеттердің заңдарында нақтыланған.
Бұлардың ішіндегі ең бастысы – саяси құқықтар деп есептелінеді,
өйткені адам азаматтық алмай, беделді тұлға болмай, басқа құқықтарының іске
асуына жете алмайды. Саяси құқықтарға жататындар: сайлау құқы, референдум
құқы, халық атынан арнаулы өтініш жазу құқы, сөз және баспасөз бостандығы,
жиналыс ашу бостандығы.
Азаматтық құқықтар – азаматтық қоғамның мүшесі ретінде адамға тән,
ажырамас құқы. Азаматтық құқықтар берілмейді, қайта мемлекет жағынан
қорғалады және іске асуына мемлекет жағынан кепілдік беріледі. Азаматтық
құқықтарға жататындар: өмір сүру құқы, адамның беделін сыйлау құқы,
еркіндік және теңдік құқы, намысы мен абыройын қорғау құқы, тұратын жерін
таңдауына және еркін ауыстыру құқы, тұрғын мекеніне ешкімнің қол сұқпауына
құқылығы, ар-ұждан, діни-сенім бостандығы.
Адам құқықтарының екінші буыны – бұл еңбек ету және жұмыс таңдау
еріктілігі жөніндегі құқықтар, әлеуметтік қамтамасыз етілу, демалуға және
бос уақытқа, балалар мен аналарды қорғауға, білім алуға, қоғамның мәдени
өміріне қатысуына құқылы. Бұл құқықтар адамдардың экономикалық жағдайларын
жақсарту үшін болған күрес барысында қалыптасты. Бұл құқықтардың іске асуы
мемлекеттің араласуын қажет етеді, яғни жарияланған әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтардың іске асуына мемлекет жағынан кепілдік
берілуі қажет.
Адам құқықтарының екінші буыны бірінші дүние жүзілік соғыстан кейін
қалыптаса бастады. Оларға жататын экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтарға тоқтала кететін болсақ, экономикалық адам құқықтары: еңбек
ету құқы, жеке меншік құқы, кәсіпшілдік құқы, ереуілге шығу құқы.
Ал әлеуметтік құқықтарға жататындар: тең еңбек үшін тең түрде ақы
төлеу, демалуға және бос уақытқа құқылығы, бала мен ана құқықтары, жұмыссыз
жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқықтары, сондай-ақ ауырып
қалған жағдайда мемлекет жағынан қамтамасыз етілу құқы. Бұл құқықтар
адамның салауатты өмір сүруге және мемлекет жағынан әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етеді.
Мәдени құқықтар деп: білім алу құқықтарын, мәдени байлықтарға қол
жеткізу құқықтары, шығармашылық құқықтары және тағы басқалар жатады. Осы
құқықтардың барлығы адамның рухани дамуына кепілдік береді, оның
экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуда өркениетті өмір сүруіне
көмектеседі.
Адам құқықтарының үшінші буыны – бұл жеке адам және халықтар
құқықтары: бейбіт өмір сүру құқықтары, таза қоршаған ортаға құқылығы, өзін-
өзі билеу құқы, қарусыздану құқықтары, адамзаттың жалпы мұрасын иелену
құқықтары, сапалы өнім құқы, азшылық көлемдегі ұлттар құқықтары. Адам
құқықтарының үшінші буыны екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана
қалыптасты.
Құқықтардың үшінші буыны бойынша ғалымдардың пікірлері қарама-
қайшылыққа толы. Адам құқықтарының үшінші буыны негізінен өзіне ұжымдық
құқықтарды жатқыза келіп, оның іске асулары да жеке адаммен емес, ұжыммен,
қоғаммен, бірлестікпен жасалынады. Осыған қарамастан айта кететін жәйт,
ұжымдық құқықтар жеке адамның құқықтарына залалын тигізетін болса, онда
ұжымдық құқықтардың көздеген мақсаты адамгершілікке қарсы және қарама-
қайшылыққа толы. Бұл жерде жеке тұлға құқықтары мен ұжымдық құқықтар өзара
өте тығыз байланыста. Ұжымдық құқықтар ешқашанда жеке адамның құқықтарын
кемсітуге тиіс емес. Сонымен, өзін-өзі билеу құқықтары – халықтың және
ұлттың ажырамас құқықтары, тек бұл сол аймақта өмір сүретін жеке адамның
құқықтарына қайшы келіп, оған кеселін тигізбеуге тиіс.
Әртүрлі тарихи дәуірде адам құқықтары мен бостандықтарының көлемі
мен мазмұны, түсінігі бірыңғай болмады. Тіпті адамзаттың дамуының әрбір
сатысында жаңа ұрпақ адам құқықтарын қорғай отырып, кейбір жағдайларда
өмірін құрбан ету арқылы бостандықтың ауқымын кеңейтіп және оны
субъектілердің кең шеңберіне таралуына, сондай-ақ мемлекеттік мекемелер мен
қызмет адамының озбырлық қимылдарын шектеуге қолы жетті. Әрбір тарихи
дәуірге адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау жолындағы күрес кезеңі
сәйкес келіп отырды. Әр қоғамда әділеттілік, әділдік, адамгершілік және
құрметтілік түсінігі өмір сүргені белгілі.
Адамдық әлеуметтіліктің қалыптасуы ертедегі имандылықтан, салт-
дәстүрлерден, салт жораларынан пайда болды. Адамдар тәжірибе жүзінде нақты
ережелердің қажіттігі мен пайдалылығында көздері жетіп отырды. Еркіндік
сөзінің ең бірінші рет аталуын б.з.д. XXIV ғасырға жатқызуға болады19.
Осы дәуірде Шумердің басшысы арсыз салықтаржинаушыларға санкциялар орнату,
жесірлер мен жетімдерлді билігі бар адамдардың әділетсіз істерінен, храмдық
малайларды алғашқы дін қызметкерлерінен құлдануына тыйым салу арқылы өз
азаматтарына еркіндікті енгізді.
Адам құқытары концепциясының пайда болуын б.з.д V-VI ғасырларға алғаш
рет демократия мен азаматтылық қағидалары пайда болған ежелгі грек
полистарын жатқызуға болады. Азамат ең бастысы саяси құқықтарға ие болды:
еркіндікке, мемлекеттік істерді шешуге құқыққа ие болып, сот әділеттілігін
орындауға қатысуға құқық алған болатын. Бірақ та аталған құқықтар полистің
тек аз мөлшердегі халқына ғана берілді. Тарихи мемлекеттердің көбінде
азаматтарға берілетін құқықтар олардың мүліктік жағдайымен өлшенген
болатын,- деп Ф.Энгельс жазған болатын.
Азаматтылық институты мәдениеттің жоғары деңгейіне байланысты туындап,
оның қызмет етуі мен дамуының құралы ретінде жүрді. Алғашында адам
құқықтары, азаматтылық пен әр азаматтың полис дәулеті туралы ойлары заң мен
заңдылықтың жоғары құндылығын жариялаған идеялармен (Платон, Сократ,
Аристотель, Перикл, Демосфен және т.б.) бірге қалыптастып отырды. Содан
кейінгі дамудың көрсетуі бойынша, адам құқықтары мен заң ұлықтығы қоғамда
өзара тығыз байланысты болып келеді. Бұл мемлекеттіліктің дамуын еркіндік
пен гуманизм идеяларының жолымен бағытталуын көре алған ежелгі ойшылдардың
көрегендігін көрсетеді.
Римдік заңгергер табиғи-құқықтық әділеттілік пен әділетті құқық туралы
ілімді қалыптастырды. Осы ілім адам құқықтары мен еркіндіктерінің
юридикалық концепциясына елеулі ықпал етті.
Бүкіл адамзат тарихымен қатар болған таптық күрестер жаңа құқықтарды
иемдену, адамның қоғамдағы мәртебесін көтермелейтін құқықтарды кеңейту үшін
жүргізілді. Қоғам дамуының әрбір жаңа дәрежесі адам құқықтарына жаңа
қасиеттер беріп, оны субъекттердің кең көлеміне таратып отырды. Тарихтың
көрсеткеніндей, әр ұрпаққа адам құқықтары мен еркіндіктерін қолдау мен
қорғау үшін талпыныстар қажет.
Адам құқықтары алғаш рет рәсімделген құжат ретінде 1215 жылғы
Еркіндіктердің Ұлы Хартиясын атауға болады20.
Ол корольдік билік пен биліктің өктемдігін шектеуді талап еткен билік
етуші сословиелер арасындағы саяси қақтығыс жағдайында қабылданған болатын.
Еркіндіктердің Ұлы Хартиясы негіз салып, қоғам өміріндегі еркіндік пен заң
ұлықтығының ары қарайғы бекітілуіне алғышарттар жасады. Хартияда қазіргі
күнде де өзекті болып табылатын адам құқықтарын қорғау туралы ережелер бар.
Адам құқықтарын қорғау өзінің ары қарайғы дамуын 1689 жылы Англияда
қабылданған Құқықтар жөніндегі Билльде орын алды. Ол парламент ролінің
артуы мен король билігінің мүмкіндіктерін шектеуге бағытталған еді. Осы
құжатқа сәйкес, парламент заңдарды уақытша тоқтату мен іске асыруға, салық
салуға, тұрақты армияны жинау мен қамтамасыз етуге келісім беруге өкілетті
болды. Онда Парламенттегі сөз, пікір және актілер еркіндігі жарияланды.
Сонымен бірге адам құқықтары идеясы көптеген ағартушы-ғалымдардың
еңбектерінде де өз дамуын тауып жатты. XVІІ ғасырдағы ағылшын фәлсәфәсі
Томас Гоббс өз еңбегін осы адам құқықтары мәселесіне арнайды. Өзінің
мемлекет және құқық теориясының негізіне жеке адамның шығу табиғатын
нақтылы келтіре отырып, барлық адам туылғаннан ой-еңбек қабілетіне
байланысты тең болғандықтан, әр адам басқалармен қатар бірдей “барлығына
құқылы” екендігіне баса назар аударды.
XVІІІ ғасырда дәстүрлі әлеуметтік және саяси ағымдарды теріске
шығарып, рационализмге бет бұрған Еуропадағы ағарту туралы фәлсәфәлік
қозғалыс бүгінгі күннің конституциялық демократиясының негізін қалаған
парасатты іргетасы еді. Осы ағымның ең беделді ойшылдары ағылшын саяси
фәлсәфәсі Джон Локк пен француз заң қызметкері және саяси фәлсәфәсі
Монтескье болатын.
Локк ұғымы - қоғамның табиғи даму кезеңінде адамдардың тең жағдайда
өмір сүргені, соған байланысты өмір сүруге, еріктілікке және мүлікке деген
табиғи құқықтарға ие болғандығына негізделеді. Тек бұл құқықтар мемлекет
жоқ кезеңде көп дүние бере алмайды. Адамдарға жеке-дара өз құқықтарын
қорғау мүмкін емес, ал құқықтар туралы талас-тартыстар өз бетінше ірі
шиеленістер туғызады. Өздерінің табиғи құқықтарын пайдалану мүмкіндігіне ие
болу үшін адамдар қоғам құрды, ал қоғам мемлекетті құрды. Локктың табиғат
заңдылығы туралы пікірі үкімет, әсіресе оның монархиялық түрі, құдай
маңдайға жазған тұрмыстың бір бөлігі деп ойлаушылыққа соққы берді. Табиғат
заңдылығы құдай заңдылығына ұқсас, ол да барлық адамдардың құқықтарын, өмір
сүру құқықтарын, белгілі бір бостандық құқықтарын, мүлік иелену және өз
еңбегінің жемісін көру құқықтарын түгел тегіс қамтамасыз етеді. Бұл
құқықтарды жүзеге асыру үшін азаматтық қоғамда адамдар өз үкіметімен шартқа
отыруы керектігін Локк басып айтты. Локк жалпы халық игілігі үшін әрбір
азамат заңға мойынсынуы, ал, үкімет орындары заңдар қабылдап, мемлекетті
сырттан келетін залалдардан қорғауға жауапкершілік алуға тиісті деген пікір
айтады. Локктың ойынша, егер үкімет өз ойына келгенін істеп, заңды бұзатын
болса, азаматтардың ондай үкіметті құлатып, жаңа үкімет құруға құқысы бар.
Мемлекет адамгершілік көзқарас тұрғысынан алғанда, мемлекеттен бұрын бұл
дүниеде пайда болған, сол себепті мемлекеттің талабы мен мүддесінен жоғары
тұратын адам құқықтарын қорғаған жағдайда ғана, азаматтар мемлекетке
бағынуға тиіс. Өз азаматтарының адам құқықтарын іске асуын қамтамасыз етіп
және жүйелі түрде қорғаған шақта ғана мемлекет заңды деп есептелінеді. Адам
құқықтары ұғымы алғашында орта тап өкілдерімен байланыстырылған еді.
Еуропада дәстүрлі ерекшеліктерге ие бола бастаған ақсүйектерге қарсы
буржуазияның күресі барысында, олар адамдардың табиғи теңдігі мен табиғи
құқықтарына негізделген саяси талаптар қоя бастайды. Тек бұл буржуазиялық
революция қатаң шиеленістерге ие болды. Мысалға, Локктың адам құқы
саласындағы ұғымы жан-жақты сияқты көрінгенмен, шын мәнінде ол өз ұғымын
Еуропадағы мүлікке ие адамдардың құқын қорғауды қамтамасыз ету үшін
дамытқан. Өйткені ол “тағылар”, малайлар және жалшылардың қандай да бір
құқықтарын мойындамады.
Локктың табиғат заңдылығы туралы қағидалары Еуропа мен жаңа дүниенің
ағартушы-фәлсәфәлары Францияның Жан Жак Руссо, Шотландияның Дейвид Юм,
Германияның Иммануил Кант, кейінірек Америка Құрама Штаттары деп атала
бастаған елдің азаматтары Томас Джефферсон және Бенджамин Франклин сияқты
ойшыл ұрпақтарға шабыт берді. Бірақ осылардың ішінде көпшілік ережесіне
негізделген демократияға емес, халық келісіміне сүйенген республикалық
өкіметке Локк сияқты үміт арттырушылар ішінде Монтескье Локктың ең басты
жолын қуушы еді. Монтескье жеке адамдардың құқықтарын қамтамасыз ету үшін
үкіметтің атқару, заң шығарушы және сот орындарының басын ажыратып алып,
теңестіруді уағыздады. Билікті бөлісудің негізгі мақсаты-үкімет жағынан
заңсыздықты болғызбау. Монтескьенің саяси бостандық идеясы, азаматтардың
қауіпсіздігі немесе олардың жеке басының қауіпсіздігін қамтитын азаматтық
бостандық идеясымен байланысты. Оның ойынша, саяси бостандық, экономиканың,
өнеркәсіптің, сауданың дамуына ықпал етеді деп түсіндіреді. Сонымен бірге
ол баспасөз бостандығын, ар-ұждан бостандық идеясын да құптады.
Монтескьенің билікті бөлу идеясы бүтіндей бір теорияға үлесе келе,
негізгі мақсаты-заңдылықты негіздей отырып саяси бостандықты қамтамасыз
етіп және құқықты мемлекет пен азаматтар арасындағы қарым-қатынастың нағыз
реттеушісі ретінде жасау. Оның осы қағидалары АҚШ конституциясының,
президентінің, Конгрестің және әділ сот орындарының басын ашып ажыратудың
фәлсәфәлік негізін салуға көмектесті.
Ұлы демократиялық республика идеясын жариялаған алғашқы мемлекет
Америка Құрама Штаттарының 1776 жылы 4 шілде де Филадельфияда американың
тәуелсіздік Декларациясы жарияланды. Томас Джефферсонның бұл құжатында
XVІІ-XІX ғасырлардың Ұлы ойшылдары Локк, Монтескье мен Руссоның
еңбектерінің ықпалы тигендігін байқауға болады.
Он үш Америка Құрама Штаттарының өкілдері адам құқықтарын салтанатты
түрде мәлімдей келе, оны қорғауда мемлекеттің міндеттілігін жариялаған
болатын. Онда барлық адамдардың тең құқылы және табиғатынан айырылмайтын
құқықтарға ие, яғни оның ішінде өмір сүру құқы, бостандық құқы және бақытқа
ұмтылу құқын, осы құқықтарды қамтамасыз ету үшін адамдар үкімет құрады,
әділ билікке ие болғандардың келісіміне негізделгендігін, егер қандай да
мемлекеттік құрылым бұл құқықтарды орындамаған жағдайда, онда халық оны
өзгертуге, қысқартуға және халықтың жағдайы мен қауіпсіздігін жоғарғы
деңгейде қамтамасыз ететіндей ұйымдастырылған биліктің жаңа құрылымын
құруға құқылы екендігін көрсеткен.
1789 жылы бір айдың шамасында, тамыздың 26-жұлдызы мен қыркүйектің 25-
жұлдызы аралығында Францияда “Адамдар мен азаматтар құқықтары туралы
декларациясы” мен АҚШ-та “Құқықтар туралы билль” қабылданды. 1789 жылғы
Декларация әр адам мен азаматтың табиғи құқықтарын, яғни әрбір жеке тұлғаға
әрқашанда тән құқықтарын жариялайды. Декларацияда теңдік принципі
көрсетілген. Адамдар ерікті және құқық жағынан тең болып туылады және солай
қала береді делінген. Адам құқын естен шығару немесе елемеу үкіметтің
көргенсіздігі және азғандығы, бұл қоғамдық апаттың бірден-бір себебі болып
табылады деп тұжырымдаған болатын. Бұл Декларация өз заманының даму
деңгейіне, қоғамдық жүйесіне байланысты дүниеге келген туынды болса да,
адам құқықтары мен бостандықтары мәселесінің мәні мен маңызын түсінуде
бүгінгі таңға дейін маңызы мен қасиетін жоғалтпаған құжат екені айқын.
Адам құқықтары мен бостандықтарының мәні мен маңызы және құрылымы тек
екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана баршаға танылды. Бұл орайда Адам
құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы барлық халықаралық
қоғамдастықтарға азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтардың үлгісін
көрсете білді.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының маңызы зор: онда
алғаш рет халықаралық қатынастар тарихында орындалуға тиісті құқықтар мен
бостандықтар негізінен айқындалған болатын.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы – бұл техникалық
келісімдерден әлде-қайда жоғары тұрған халықаралық құжат.
Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы - нақтылы қамтылған аса
зор құндылықтардың айнасы іспеттес. Бұл құндылықтардың ақиқаттығына толық
иланғандықтан біз оны қорғаймыз, бұл құндылықтар табиғатымызбен бірге
жаралған, бұл құндылықтарға қандай да бір мағынада кепілдік береміз.
Бүкіл әлемнің алдыңғы қатарлы күштерінің адам құқықтарын қорғаудағы
халықаралық парықтарын бекітудегі күресінде бұл Декларацияның әсері өте
зор.
Жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғаннан кейін адам құқықтарының
дамуы адамға тән құқықтарды жинастырып, бұл құқықтарды шын мәнінде іс
жүзінде жұмыс істету тәсілдерін өңдеу шаралары жүргізіледі. Декларация
қабылданғаннан кейін құқықтарды қорғауға бағытталған бірнеше халықаралық
және аймақтық құжаттар қабылданды. Кейбір құжаттарда жарияланған құқықтар
дәлелденіп берілді. Олардың іске асырылу тәсілі қосымша құжаттармен
толықтырылды. Аймақтық келісімдерге немесе қосымша құжаттарға өзінің ішкі
заңында және конституциялық құрылымында адам құқықтарын пайдаланған елдер
тарапынан қол қойылды.
1.2 Адам өлшемдері түсінігінің қалыптасуы және ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі
саласындағы міндеттемелері
Адам өлшемі термині ЕҚЫҰ-ның қатысушы-мемлекеттерінің өзіне алған
адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық құрметтеуді қамтамасыз ету,
заң жоғарылығының қағидасын сақтау, демократия қағидаларының орнығуына
ықпалдастық ету және осыған орай демократиялық институттарды құру, нығайту
және қорғау, сонымен бірге ЕҚЫҰ-ның бүкіл аймағында шыдамдылық атмосферасын
қалыптастыруға міндеттері болып табылады20.
Кейбір жағдайларда ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері
адам құқықтары саласындағы дәстүрлі юридикалы міндетті құралдардан ары
барады. Адам құқықтарының дәстүрлі құжаттарында тұлғалық немесе ұжымдық
құқықтар орын алған, ал қатысушы-мемлекет осы құқықтарды сақтауға немесе
кепілдік беруге міндетті болады.
ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі адам құқықтарын мемелкеттің институционалды және
саяси жүйесімен тығыз байланыстырады. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері өздеріне
міндеттемелер ала отырып, заңның ұлықтығына негізделген плюралистік
демократия адам құқықтарын сақтауға тиімді түрде кепілдік беретін жалғыз
басқару жүйесі екендігіне келісті.
ЕҚЫҰ-дағы адам өлшемінің негізгі аспектісі болып адам құқықтары мен
плюралистік демократияның мемлекеттің ішкі ісі болып саналмайтындығы
табылады. Қатысушы-мемлекеттердің белгілегені бойынша адам құқықтары,
негізгі бостандықтары, демократия мен заңның ұлықтығына қатысты мәселелер
халықаралық сипатқа ие, себебі осы құқықтар мен еркіндіктерді сақтау
халықаралық тәртіптің негізінің бірін құрайды.
ЕҚЫҰ-ның қатысушы-мемлекеттері саяси күшке ие міндеттемелерді алды.
1990 жылдан бастап Ұйыммен осы міндеттемелердің сақталуын шақыратын адам
құқықтары жөніндегі Бюро, ұлттық азшылықтардың істері жөніндегі Жоғары
комиссар, бұқаралық ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі Өкіл, сонымен
бірге миссиялар мен басқа да жергілікті жерлерде қызмет ету түрлері секілді
әр түрлі механизмдер мен механизмдер жасалған болатын21.
ЕҚЫҰ-ның адам өлшемі саласындағы міндеттемелері адам құқықтары мен
негізгі бостандықтарын дәстүрлі қорғаудың шегінен шығатындығымен ерекше
болып келеді және ол заң жоғарылығы мен демократиялық институттарды құруға
ықпалдастық етеді. ЕҚЫҰ-ның нормалары барлық қатысушы-мемлекеттерге қатысты
қызмет етеді: барлық шешімдер консенсус негізінде қабылданатындықтан, ешбір
қатысушы-мемлекет қандай да болмасын міндеттемелер оған қатыссыз деп айта
алмайды. Адам өлшемі саласындағы ЕҚЫҰ-ның стратегиясы өздері қабылдаған
міндеттемелерді іске асыра алмаған мемлекеттерді оқшаулауға емес, оларға
ықпалдастық етуімен ерекше болып табылады.
ЕҚЫҰ шеңберінде қабылданған басқа да міндеттемелер секілді адам
өлшемі саласындағы міндеттемелердің түп-тамырлары Хельсинки Қорытынды
актінде жатыр. Мемлекеттердің өз азаматтарына қатысты басшылыққа алуға
міндетті жалпы саяси бағыттар кешені ретінде ойластырылған адам өлшемі
белгілі бір эволюциядан өтіп, нәтижесінде оған нақты міндеттемелер мен
оларды іске асыру механизмдері енгізілді.
Хельсинки Қорытынды актіндегі Декалогтың VII қағидасы бойынша,
қатысушы-мемлекеттердің нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамай, адам
құқықтары мен негізгі бостандықтарын, соның ішінде ой, ар-ождан, дін мен
сенімдер бостандықтарын құрметтейтіндігі22 жарияланған. Осыған қосымша
міндеттемелер үшінші қоржынға (гуманитарлық және басқа да облыстарда
ынтымақтастық) кірді: оның негізінде қатысушы-мемлекеттер мәдениет пен
білім беру саласында байланыстарды дамыту, ақпаратты кеңірек түрде тарату,
адамдар арасындағы байланыстар мен гуманитарлық мәселелерді шешу
бейбітшілік мен халықтар арасындағы түсінушілікті нығайтуға ықпалдастық
ететіндігіне23 сенімділіктерін білдірді. Осы мақсатқа жету мүдделерімен
мәселелердің кең ауқымын, соның ішінде отбасылардың қосылуын, саяхаттар
еркіндігін, туризм жағдайын жақсартуды, ақпаратты тарату, алмасуды, сонымен
бірге мәдениет пен білім беру саласында ынтымақтастық пен алмасуларды
дамытуды қарастырған 25 нақты нормалар жасалған болатын.
Аталған міндеттемелерді фиксациялау Хельсинки үрдісінің басты
жетістіктерінің бірі болды. Бұған дейін адам құқықтары мен негізгі
бостандықтары Шығыс пен Батыс арасындағы тікелей келіссөздердің пәні болған
емес. Осылайша, Хельсинки үрдісі қырғи-қабақ соғысты аяқтауда өте маңызды
роль атқарды. ЕҚЫК қатысушы-мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастардың
жақсаруын осы мемлекеттердегі адам құқықтарын сақтаумен байланыстырып,
осылайша маңыздылығы бойынша адам құқықтарын мемлекеттердің егеменді
теңдігі мен территориялық тұтастығы секілді халықаралық қатынастардың
негізгі нормаларына теңестірді.
Хельсинки Қорытынды актінде қарастырылған міндеттемелер мен басшылық
қағидалар ары қарайғы қадамдарға қатысты ЕҚЫҚ-нің кездесулерінде
талқыланып, нақтылана берді. Адам өлшемі жағынан ерекше маңызға Мадрид және
Вена кездесулері ие болды. Қазіргі кезде ары қарайғы қадамдар шеңберіндегі
кездесулерге жоғары деңгейдегі кездесулердің алдында шақырылатын шолу
конференциялары мен адам өлшемдеріне арналған екі апталық кеңестер келді.
Олар Варшавада ЕҚЫҰ-ның жоғары деңгейінде кездесулер болмаған жылдары
шақырылады.
Ары қарайғы қадамдар бойынша Вена кездесуінде (1986ж. 4 қараша –
1989ж. 19 қаңтар) осы саладағы істерді талқылау мақсатымен ЕҚЫҰ-ның адам
өлшемі жөнінде конференция24 шақыруға шешім қабылданды.
Конференция үш кезеңде өтті – Парижде (1989ж. 30 мамыр – 23 маусым),
Копенгагенде (1990ж. 5-29 маусым) және Мәскеуде (1991ж. 10 қыркүйек – 4
қазан). Копенгагендік және мәскеулік кезеңдер Адам өлшемі бойынша жаңа
міндеттемелерді қамтыған құжаттарды қабылдаумен аяқталды.
1990 жылғы Копенгаген құжаты адам өлшемі мәселелері тиянақты
қарастырылған алғашқы құжат болды. Ол қазір де ЕҚЫҰ-ның шеңберінде
қабылданған адам өлшемі бойынша міндеттемелердің ең маңыздысы болып
табылады. Оның жариялағаны бойынша, адам құқықтарын қорғау мен қамтамасыз
ету үкіметтік құрылымдардың ең басты мақсаттарының бірі болып табылады және
оларды тану бостандық, әділеттілік пен бейбітшіліктің негізінде жатыр25.
Құжатта ЕҚЫҰ-ның негізінде бұрын-соңды ешқашан ресми түрде бекітілмеген
адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімі (мысалы, бейбіт
жиналыстар мен демонстрацияларға құқық, өз меншігін бейбіт мақсатта
қолдануға құқық, балалардың құқықтары) бекітілді, ұлттық азшылықтар туралы
жағдайлар орын алды; сонымен бірге осы құжатпен сайлауға қатысты
міндеттемелер енгізіле отырып, адам өлшемі саласы кеңейтілді.
Адам өлшеміне байланысты ЕҚЫҰ-ның міндеттемелерін дамытуда келесі бір
белес болып 1991 жылғы Мәскеу құжаты табылады. Онда нақты түрде
жарияланғаны бойынша, ЕҚЫК-нің адам өлшемі саласында қабылданған
міндеттемелер барлық қатысушы-мемлекеттерге тікелей қатысты мәселелер болып
табылады және сәйкес мемлекеттің тек ішкі істеріне қатысты емес26.
Аталған қағида жоғары деңгейдегі 1992 жылғы Хельсинки кездесуінде және 1997
жылғы Копенгагендегі министрлер деңгейінде бекітілді. Сонымен бірге Мәскеу
құжаты оған жаңа міндеттемелер (мысалы, мемлекеттік көтеріліс қаупі төнген
немесе көтеріліс орын алған елдің демократиялық сайланған үкіметіне қолдау
көрсету, төтенше жағдай кезінде адам құқықтарын қорғау) енгізу арқылы адам
өлшемін нығайтты.
Осылайша, 1990 жылдардың басына қарай ЕҚЫК-нде осы міндеттемелерді
іске асыруға ынтандаландыратын және бақылауға арналған адам өлшемі бойынша
тиянақты каталог пен қалыптастырылған механизмдер кешені болды. Алайда
бұрынғы Югославияның құлауы мен Кеңес Одағының дезинтеграциясы секілді
жағдайлар қатысушы-мемлекеттерді ЕҚЫК-нің адам өлшемі саласындағы ролін
қайта қарастыруға итермеледі.
Аталған үрдістің бір аспектісі болып адам өлшеміне қатысты
міндеттемелерді іске асыру мен оларды іске асыруды бақылауға ықпалдастық
ететін институттардың пайда болуы еді. Осы саладағы негізгі институт болып,
1990 жылы қалыптастырылып, кейін демократиялық институттар мен адам
құқықтары жөніндегі Бюроға айналған еркін сайлаулар бойынша Бюро табылады.
Сонымен бірге ұлттық азшылықтарға жататын тұлғаларды қорғауға қатысты
мәселелерді шешуге байланысты адам өлшемінің аспектілері үшін ұлттық
азшылықтарының істері жөніндегі Жоғары комиссар қызмет орны құрылды. 1998
жылы бұқаралық ақпарат құралдарының бостандығы жөнінде ЕҚЫҰ-ның Өкілінің
қызмет орны құрылды.
Сонымен қатар қатысушы-мемлекеттер адам өлшеміне қатысты бұрын
қабылданған міндеттемелердің қызмет ету саласын жаңа мәселелі облыстарға
тарату арқылы кеңейтуді шешті. Осы тізімге агрессивті национализм, расизм,
шовинизм, ксенофобия мен антисемитизм, Европада өмір сүретін рома мен синти
халықтарының қиын жағдайы, миграция (әсіресе, ТМД елдерінде), демократиялық
қоғамдағы бұқаралық ақпараттар құралдарының ролі мен гендерлік мәселелер
жатады.
Адам өлшемі ЕҚЫҰ-ның жергілікті жерлердегі қызметінің ажырамас бөлігі
болып, Ұйым ЕҚЫҰ-ның бүкіл аймағында адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарын қалыптастыруда белсенді роль атқаруға мүмкіндік берді.
ІІ ЕҚЫҰ-ның адам құқықтарын қорғайтын институттары мен механизмдері
2.1 Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі Бюроның
қызметі
Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын, демократия қағидалары мен
заң үстемдігін сақтау ЕҚЫҰ-ның кешенді қауіпсіздік концепциясының негізінде
жатыр. ЕҚЫҰ қатысушы-мемлекеттері адам құқықтары мен негізгі
бостандықтарының толық сақталуын қамтамасыз етуге, заң үстемдігі
қағидаларын сақтауға, демократия қағидаларын қамтамасыз етуге және
сәйкесінше, демократиялық институттарды құруға, нығайтуға және қорғауға,
сонымен бірге ЕҚЫҰ-ның түгелдей аймағында шыдамдылықты қамтамасыз етуге
міндеттемелер алды. Қысқаша түрде ол адам өлшемі деген атпен белгілі.
1975 жылғы Хельсинки кеңесінің Қорытынды Актісін қабылдай отырып,
қатысушы-мемлекеттер өздерінің барлығы үшін, нәсілі, жынысы, тілі мен
дініне қарамастан адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын, соның ішінде
ой, ар-ождан, діні мен ұстанымдарын құрметтейтінін27 жариялады. Сол
кезден бастап қатысушы-мемлекеттер адам өлшемі мен олардың сақталуын
қадағалау мен итермелеуге байланысты жақсы ұйымдастырылған механизмдер
тізімін құрастырды. Аталған үрдістің бір аспектісі болып адам өлшемі
саласында міндеттемелерді іске асыруда бақылау жүргізу мен қолдау көрсетуді
мақсат етіп қойған бірнеше институттар қалыптастыру табылды.
Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюро (ДИАҚБ) –
қатысушы мемлекеттерге адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық
құрметтеуді қамтамасыз ету, заңдылық негізінде əрекет ету, демократия
принциптерін іске асыру жəне ...демократиялық институттар құру, нығайту жəне
қорғау, сондай-ақ бүкіл қоғамның масштабында шыдамдылық көзқарас
принциптерін дамыту (1992 жылғы Хельсинки құжаты) үшін ықпалдасатын ЕҚЫҰ
институты28.
Варшавада (Польша) орналасқан ДИАҚБ 1990 жылы Париж саммитінде Ерікті
сайлау жөніндегі бюро ретінде құрылды жəне өзінің жұмысын 1991 жылдың мамыр
айында бастады. Бір жылдан соң Бюро кеңітілген мандатты бейнелеу мен адам
құқықтары мен демократияландыру бойынша аспектілерді енгізу үшін
өзгертілді. Қазіргі уақытта Бюрода 100-ден астам адам жұмыс істейді.
ДИАҚБ сайлауды байқау саласында Еуропаның бас агенттігі болып табылады.
Бюро ЕҚЫҰ аймағында өтетін сайлаудың ұлттық заңнамаға жəне халықаралық
стандарттарға сəйкестігін бағалау үшін жыл сайын мыңдаған байқаушыларды
орналастыруды үйлестіреді жəне ұйымдастырады. Қолданылатын бірегей əдістеме
сайлау процесінің барлық элементтерінің мəніне жан-жақты бойлауға мүмкіндік
береді. Ықпалдасу бойынша жобалардың көмегімен ДИАҚБ қатысушы мемлекеттерге
өздерінің сайлау шеңберін жетілдіруге көмектеседі.
Бюроның демократияландыру бойынша қызметі төмендегі тақырыптарды
қамтиды: заңның үстемдігі, азаматтық қоғам, орын ауыстыру бостандығы,
гендерлік теңдік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz