Жамбыл облысы Байзақ ауданы «Мәдімәр» өндірістік-бірлестік жерлерінде мал шаруашылығына берік мал азығы қорын жасау

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7

1. Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2. Өндірістік тәжірибе жүргізілген жердің топырақ.климат жағдайы
2.1 Шаруашылықтың географиялық орны және аймақтың жағдайы ... ... ... ... ...19
2.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3 Геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.4 Геологиялық және гидрогеологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.5 Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23

3. Негізгі бөлім
3.1 Өндірістік тәжірибе бағдарламасы мен жүргізілу әдістемесі ... ... ... ... ... ... .25
3.2. Шаруашылықтың агроөндірістік бағыты және оны қарқындату шаралары...27
3.3 Негізгі малазықтық дақылдардың ауыспалы егістегі өнімділіктері
3.3.1 Жаздық арпаның Арна сортының вегетация дәуіріндегі өсіп.дамуының және өнімділігінің себу мерзімімен байланыстылығы ... ... 31
3.3.2 Жоңышқаны ауыспалы егістікте әртүрлі мақсаттарға пайдалану тәсілдері ... 35
3.3.3 Сүрлемдік жүгері өнімділігі мен малазықтық құндылығының жинау мерзімімен байланыстылығы ... ... ..39
3.4 Ауыспалы егіс аясында малазықтық дақылдар өсірудің тиімділігі ... ... ... ...44

4. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігін сақтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 47 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Төлендіқызы Әсел

Жамбыл облысы Байзақ ауданы Мәдімәр өндірістік-бірлестік жерлерінде мал
шаруашылығына берік мал азығы қорын жасау

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В080100-Агрономия

Алматы 2011
Мазмұны

бет
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1. Әдебиеттерге
шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...9
2. Өндірістік тәжірибе жүргізілген жердің топырақ-климат
жағдайы
2.1 Шаруашылықтың географиялық орны және аймақтың
жағдайы ... ... ... ... ...19
2.2
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3
Геоморфологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.4 Геологиялық және гидрогеологиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.5
Топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
3. Негізгі бөлім
3.1 Өндірістік тәжірибе бағдарламасы мен жүргізілу
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . 25
3.2. Шаруашылықтың агроөндірістік бағыты және оны қарқындату

шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
3.3 Негізгі малазықтық дақылдардың ауыспалы егістегі
өнімділіктері
3.3.1 Жаздық арпаның Арна сортының вегетация дәуіріндегі
өсіп-дамуының және өнімділігінің себу мерзімімен

байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 31
3.3.2 Жоңышқаны ауыспалы егістікте әртүрлі мақсаттарға пайдалану

тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
3.3.3 Сүрлемдік жүгері өнімділігі мен малазықтық құндылығының
жинау мерзімімен
байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.39
3.4 Ауыспалы егіс аясында малазықтық дақылдар өсірудің
тиімділігі ... ... ... ...44
4. Еңбекті қорғау және техника қауіпсіздігін
сақтау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...51

КІРІСПЕ

Өндірістік бірлестікпен қатар ауыл шаруашылығы қазіргі кезеңде халық
шаруашылығының аса маңызды саласы болып табылады. Сондықтан
ауылшаруашылығының негізгі міндеті халық үшін қажетті тамақ өнімдерін
үздіксіз және жеткілікті мөлшерде өндіру, сондай-ақ жеңіл және тамақ
өнеркәсібі үшін жоғары сапалы шикізат өндіру.
Ауыл шаруашылығының өркендеу дәрежесі едәуір мөлшерде халықтың әл-
ауқатын анықтайды.
Ауыл-шаруашылығының бір-бірімен тығыз байланысты негізгі екі саласы
бар, олар: өсімдік шаруашылығы және мал шаруашылығы. Өсімдік шаруашылығы
топырақта және ауада болатын органикалық емес заттардан күннің жарық
энергиясының көмегімен жаңа органикалық заттарды – адамның және көптеген
тірі организмдердің қоректену көзін жасауға қабілетті жасыл өсімдіктерді
өсіруге негізделген.
Ауыл шаруашылық өндірісінің негізі, оның барлық салаларының шапшаң
өсуінің басты шарты – астық шаруашылығы болып табылады. Астық проблемасын
жан-жақты және толық шешпейінше еліміздің астыққа деген қажетін, мал
шаруашылығының шапшаң өрлеуін қамтамасыз етуге болмайды. Қазіргі кезде
үкіметтің жоспарын жүзеге асыру үшін бұрынғы колхоз-совхоздардың орнына
агро бірлестіктер, жеке шаруашылық серіктестері құрылды. Олардың негізгі
жұмыстары –жер жырту, тұқым себу, ауыл шаруашылық дақылдарын жинау және мал
өсіру. Осыларды жүзеге асыру үшін әр шаруашылық өзінің экономикалық
шараларын дәйекті түрде жүзеге асыру арқасында егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығы өнімдерін өндіруді арттыру үшін жағдайлар жасауда.
Егін шаруашылығы өнімін ұлғайтудың басты жолы ауыл шаруашылық
өндірісінің негізгі құралы – жерді неғұрлым интенсивті пайдалану негізінде
өсіріліп отырған ауыл шаруашылық дақылдарының шығымдылығын арттыру.
Сонымен егіншілік – жерді өте тиімді, экономикалық, экологиялық
және технологиялық тұрғыдан дәлелді пайдалануды ұсынатын ғылым. Аталған
мақсаттарды жүзеге асырудың бүгінгі тиімді жолы ауыл шаруашылығын, оның
ішінде егін және мал шаруашылығын қарқынды түрде дамыту болады. Ол үшін
саланы химияландыру, мелиорациялау және механикаландыру жұмыстары
толыққанды жүзеге асырылуы керек. Онымен қатар шаруашылықты интенсивті
түрде жүргізу үшін ғылым мен озат тәжірибенің маңызы зор екені белгілі. Осы
тұрғыдан алғанда қазіргі кезде кең етек алып отырған егін шаруашылығын
биологияландыру мен экологияландырудың, егіншілік жүйелерін агроландшафтқа
бейімді түрде жүргізудің және басқа шаралардың маңызы зор.
Әсіресе, Елбасының 2011 жылғы халыққа жолдауына орай, республикада
мал шаруашылығын жандандыру аясында Мәдімәр шаруашылығы қолдағы төрт
түліктен бағалы ет және сүт өнімдерін көптеп өндіруді көздеп отыр. Аталған
межені жүзеге асыру үшін, мал азығын өндіруші саланы қарқындату бүгінгі күн
талабы.
Сондықтан өндірістік тәжірибенің алдында тұрған негізгі мақсаты
шаруашылықтағы мал азықтық дақылдарды прогрессивтік технологиямен өсіру
арқылы төрт түлікке сапалы және берік мал азығы қорын жасау.
Осы мақсатты орындау үшін шаруашылықтағы өндіріске енгізілген мал
азықтық ауыспалы егіс дақылдарының өнімділігін арттыру жолдары
қарастырылды.

1. Әдебиеттерге шолу

Республикада мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді қарқындатуда
агроөнеркәсіп кешенінің мал азығын өндіру саласына үлкен міндеттер
жүктеледі.

Осыған орай, егістікте көпжылдық және біржылдық шөптерді өсіру
арқылы төрт түлікке берік жем-шөп қорын жасаудың ғылыми практикалық маңызы
зор. Оларды көкбалауса, пішен, пішендеме және жаюға жайылым ретінде
пайдаланады. Сонымен қатар олардың қалдықтарынан жоғары сапалы пішен ұнтағы
да даярланады.

Біздің елімізде өсірілетін барлық мал азықтық дақылдардың ішінде
малазықтық құндылығы мен өнімділігі жоғары болатыны- көпжылдық бұршақ
тұқымдас шөптер.

Көпжылдық шөптердің біржылдықтардан маңызды биологиялық ерекшеліктері-
бірнеше жыл қатарынан өнім беру мүмкіндіктері. Көпжылдық бұршақты
шөптердің осы ерекшеліктері вегетативтік қайта жаңару деп аталады.

Республикада көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер арасында кең тарағаны
жоңышқа. Оның малазықтық дақыл ретіндегі үлесі өте жоғары, әсіресе,
республиканың оңтүстік өңірінің суармалы жерлерінде негізгі малазықтық
көпжылдық өсімдік болып саналады.

Жоңышка пішен, пішендеме, дәруменді шөп ұнын, көк балауса дайындауға
себіледі. Жоңышқаның 100 кг көк балаусасында 16-20 азықтық өлшем. 100 кг
жоңышқа пішенінде 50-60 азықтық өлшем. 127-175 кг сіңімді протейн, 1 кг 17-
29 мг каротин бар, ал қореқтілігі жөнінен ол астыққа теңеседі. Жоңышқа
өсімдігінде астық тұқымдастарға қарағанда айырбасқа жатпайтын амин
қышқылдары 1,5-2 есе көп.

Өсімдікте қореқтік заттар әркелкі тараған. Жапырақтарда ақуыз
мөлшері 30% -ға дейін жетеді, сабақтарда 13%, гүлдерде 27% Жоңышқаның
жапырақтарында протейн мен минералдық заттар сабағына қарағанда 2,5 есе
көп, ал жасұнық 2-3 есе аз. Сондықтан тек қана бұршақ тұқымдас шөптерден
жоғары өнім жинап қана қоймай, азықтарды сүрлегенде барлық жапырақтарды
толық сақтауға ұмтылу қажет: жапырақ өнімнің 50%-дан артығына ие
болатындықтан, дұрыс кептірмегенде өте көп мөлшерде шығын болады. Қореқтік
заттардың толық сақталуы пішенді белсенді желдету жолымен дайындау, пішенді
талдау, пішендеме, дәруменді шөп ұнын дайындау болып табылады.
Жоңышқа мал азықтық қана емес,
агротехникалық маңызы да зор өсімдік, ол топыраққа көп тамыр қалдықтарын
қалдыра отырып онда органикалық заттардың жинақталуы мен топырақтың
құнарлылығының арттырылуына мүмкіндік жасайды. Жоңышқа- топырақты жақсы
тұзсыздандыратын дақыл, оны топырақты су және жел эрозиясынан қорғайтын
өсімдік ретінде пайдалануға да болады. Жоңышқаның дамуында мынадай
феналогиялық кезеңдер өтеді: тұқымның өсуі, көктеу, алғашқы жапырақтың
пайда болуы, бұтақтану, бүрлену, гүлдену, жеміс салу, дәннің пісуі.
Көктегеннен кейін алғашқы 30-35 күн жоңышқа баяу өседі. [1]
Жоңышқа –құнды мал азығы болып саналады. Зерттеуде
суармалы жағдайда көп жылдық шөптерді аралас егіп, олардың жайылымдық
өнімін, көк шөбі мен пішен шығымын және өсіп-өну технологиясын анықтау
болып табылады. Тәжірибеде көп жылдық аралас шөптердің бірінші жылы баяу
өсетіні белгілі болды. Әсіресе, тұқымдастар түптену- сабақтану кезеңіне
ғана жетіп, жайылым шөбін ғана берсе, жоңышқа дақылы шашақтану- гүлдену
кезеңіне жетіп, көк шөп пен пішен береді. Мұнан кейін жоңышқа алшынкөкке
орылады. [2] Cуармалы
жағдайдағы жоңышқа мол азық козі болып табылады. Мақалада суармалы жағдайда
өсірілген жоңышқаға агротехникалық шаралар қолдануға байланысты жүргізілген
зерттеу нәтижелері баяндалады. Жоңышқаны топырақтың құнарлығына,
ылғалдылығына, жер, климат, жағдайына және жер асты су деңгейіне қарай
суғара білу керек. 1 гектар жерге норма бойынша 800-850 шаршы метр су
кетеді. Осы өңдеу және суару әдістері уақытылы атқарылса, жоңышқаның шөп
өнімділігі, шығымдылығы артып, жылына 4-5 рет орым береді.Сол себепті
суармалы жағдайдағы жоңышқа мол азық көзі болып табылады. [3]
Жоңышқа сорттарының топырақ
құрғақшылығына төзімділігі бойынша бағалаудың зертханалық әдістемесін
жасаған. Соның негізінде тәлімі жоңышқа сорттарын шығару бойынша
селекциялық жұмыста пайдаланылатын өсімдіктер сұрыпталған. Тәжірибеде 4
сорт болды. Олар Жетісулық жергілікті (Қазақстан), Береке (Қырғызстан),
Ладак (Канада), Тибет (АҚШ) болды. Береке сортының құрғақшылықа төзімділігі
48,8%, яғни ең төмен деңгейде, Ладак сортынікі бәрінен жоғары 82,7%.
Сондықтан топырақ құрғақшылығына төзімді болатын өсімдіктер негізінен осы
сорттан сұрыпталуы тиіс, яғни ол Ладак сорты. Ладак сортының шыққан жері
Канада. [4] Жоңышқа пішенін
дайындаудың әртүрлі технологиясын өндірісте тексеруге арнаған зерттеулер
нәтижелерін берген. Қазақстанның жеке және шаруа қожалықтарында қойларды
құнарлы және химиялық құрамы бойынша қажетті заттармен теңдестірілген
азықпен азықтандыру ісін ойдағыдай ұйымдастыруды сапалы мал азығын
дайындаудың орны ерекше. Шөп жинау барысында құнарлы заттардың сақталуын
барынша қамтамасыз ету мақсатында жоңышқа пішенін дайындаудың төмендегідей
түрлерін зерттеуден өткізген: бос жоңышқа пішені (егістікте кептірілген),
тайланған жоңышқа пішені (егістікте кептірілген), бос жоңышқа пішені
(көлеңкеде кептірілген), бауланған жоңышқа пішені (көлеңкеде кептірілген).
Жасыл шөп өнімділігі бірдей болған жағдайда көлеңкеде кептірілген дайын
жоңышқа пішенінің шығымдылығы жоңышқаны егіс алқабында кептірумен
салыстырғанда 1,2-2,9 цга жоғары, ал шөп дайындаудағы шығындар 10,2-11,9%
төмен болды. [5]. Жоңышқаға әртурлі пайдалану
тәсілдерін қолдану арқылы алынған көкмайса өнімділігі келтірілген. Зерттеу
нәтижелерін сараптай келе мынандай қорытынды жасалды. Жоңышқаның Қапшағай-
80 сортын пішенге, балаусаға және жайылымға пайдалану технологиясын зерттеу
барысында көкмайса орылып, егістік үстінде тікелей өлшеніп, нақты деректер
алды. Жоңышқа егістігін тек пішенге немесе балаусаға ғана орудан басқа
технологиялардың бәрінде әр гектардан 203,4-246,0 ц көкмайса алынады.
Балаусаға немесе пішенге екі рет орып, алшынкөкті мал жаюға және 1-орымды
пішенге, 2-шісін балаусаға, 3-шісін жайылымға пайдалануда көкмайса өнімі
бақылаудан 39,5-51,0цга артық болады. [6]
Мал азығының сапасын және қоректігін көтеруде жоңышқаның алатын
орны ерекше. Қазақстанда мал шаруашылығын келешекте қарқынды дамыту үшін
мал азығының берік қорын жасаудың маңызы зор. Ал мал азығы өндірісінде оның
сапасын және қоректілігін көтеру мәселелері алдыңғы қатарда болуы тиіс. Мал
азығының сапасын көтеруде және республика бойынша әр аймақта керекті мал
азығын өндіруде егістікте мал азығын өсірудің маңызы ерекше. Шаруашылықта
әр мал басына сапалы мал азығын өндіру мал азығы егістігі арқылы реттеліп
келген. Ол үшін негізгі дақыл болып егістік жоңышқа есептеледі. Зерттеу
нәтижесінде мал азығының сапасын және қоректігін көтеруде жоңышқаның алатын
орны ерекше екенін білгізді. [7] Өнімділікті арттыруда
жоңышқаның тектік қордағы үлгілерін пайдалануын дәлелдеді. Тектік қордағы
сорт- популяциялардан тік сабақты, қарқынды өсетін, мол өнімді биотиптерді
іріктеу және поликросс әдісін қолдану негізінде шөл далалық аймақта тәлімі
жағдайда өсіруге арналған жоңышқаның жаңа Абадан сорты шығарылды.
Оңтүстік- шығыс Қазақстанның тәлімі жағдайында шөл далалық аймақта егіп-
өсіруге ұсынылады. [8]
Жоңышқа егістігін жаңалаудың тиімділігі зор. Бұрыннан жоңышқа өсіп тұрған
жерлерге оны қайтадан жаңалап себудің, әсіресе жеке шаруашылықтар мен
қожалықтар үшін тиімді. Жоңышқадан жыл сайын мол өнім алу үшін топырақты
дер кезінде және сапалы өңдеуден өткізіп, қосымша 50% жаңа тұқым себу
арқылы өнімді сол жылы-ақ көбейтуге болады. Өйткені ол жақсы өңделіп, күтім
жасалған жерде ойдағыдай өсіп- жетіледі. Жақсы өңделген топырақта ылғал мол
сақталып, қар және жауын суы тез сіңеді. Осының әсерінен өсімдікке қажетті
қоректік заттар түзілу процесі күшейеді. Ерте көктемде жерді тырмамен
өңдегенде шөптің ескі тамырларының көбісі өледі де, қайтадан жаңа тамырлар
пайда болады. Бұл себілген жаңа тұқым сол жылы жақсы өсіп, 5-жылдық жаңа
жоңышқа пайда болады. Содан кейін жылда ретімен тағы да ерте көктемде
тырмаласа, жоңышқаның сол жылғы шығымдылығы артады. [9]
Жоңышқаның Көкше сортын өсірудің агротехникалық
тәсілдердің маңызы зор. Жоңышқаның барлық сорттарының, соның ішінде
аудандастырылған Көкше сортының да өнімділік мерзімі шектеулі 5-ақ жыл.
Одан әрі оның өнімі кемиді де, өнімділік мерзімін ұзартудың агротехникалық
тәсілдері бар бола тұра ол қайта жыртылады. Соңғы жылдары Қазақстанның
далалық және қуаң далалық аймақтарының өнімділігі төмен және сортаң
жерлерінде астық өсірудің тиімсіздігі себепті көптеген жыртылған жерлер
айналымнан шығарылуда. Тек көкшетау облысында ғана 300 мың гектар егістік
тың жерге айналған. Осындай жерлерді көп жылдық мал азығындық дақылдар,
соның ішінде жоңышқа егу арқылы шалғындандыру қажет. [10]
Арпа Қазақстанның көптеген аудандарында дәнді дақылдардың ішінде арпа
барынша өнімді және арзан құнарлы мал азығы болып табылады. Арпаның 1 кг
дәнінде 1,2-1,3 азықтық өлшем мен 100 гектарға дейін сіңімді протеин бар.
Арпа дәнінен арпа жармасын дайындайды, нан өндірісіне жарамды формалары
анықталды. Құрамында ақуызы аз арпа негізінен сыра қайнату өндірісі үшін
маңызды шикізат болып табылады. Арпа- ең арзан құрама жем. Арпаның сабаны-
ең жақсы ірі мал азығы. Сүттене – балауыздана пісу кезеңінде шабылған
өсімдіктерден дайындаған пішендеме биологиялық құнарлығы бойынша жоңышқаға
жақын. Қазақстанның бірнеше шаруашылықтарында арпаны пішенге басқа дәнді
дақылдармен қосып себеді, бірақта, бұл-шаруашылықтарда құнарлы мал азықтық
дақылдардың тұқымы жеткіліксіз болғандықтан жүргізілетін амалсыз шара. Арпа
негізінен құрама жем пішендеме дайындауға арналған. Арпа мен сұлы ауыспалы
егісте сүр танаптан кейін 4-5 дақыл ретінде орналастырғанда бидайға
қарағанда 1,5-2 ц-ге дейін жоғары өнім береді. Республика жағдайында арпа
жоғары потенциалды мүмкіншілігімен ерекшеленеді. Өнім жоғары агротехника
дәрежесінде 20-35 цга дейін қалыптастырылады. Масақ сабақшасында
орналасқан жемісті масақшаның санына қарай арпа үш түр тармағына бөлінеді:
көпқатарлы, қосқатарлы, аралық. Арпаның көпқатарлы түр тармағы екі
қатарлыға қарағанда тез піседі.
Арпа шашақты тамыр жүйесінен тұрады, ол бастапқы
(түп) және екінші тамырларды біріктіреді: бастапқы (ұрықтық) тамырлар
соңына дейін жұмыс істейді, екінші (түйінді) тамырлар топырақ бетіне таяу
орналасқан сабақтың жер асты түйіндерінен шығады. Арпа 3-8, ал кейде 10
ұрықтық тамыршалармен өнеді. Екінші тамырлар көктегеннен кейін 10-12 күннен
соң пайда болады, бұл уақытта бастапқы тамырлар топыраққа 25-30, тіпті 50
см тереңдікке дейін бойлап кетеді. Бастапқы тамырлар бидай мен сұлыға
қарағанда алғашқы кезде тезірек өседі. Бастапқы тамырлардың топыраққа
бойлай кіруі 100-120 см. Өсімдіктердің қореқтенуінде олар қуаңшылық
жағдайда ерекше маңызға ие болады. Қуаңшылыққа төзімді сорттарында бастапқы
(ұрықтық) тамырлар саны айтарлықтай көп болады, оның үстіне көпқатарлы
арпада – аздау, ал екі қатарлы арпада көптеу. Екінші (түйінді) тамырлардың
қалыптасуы, дамуы және топыраққа бойлай енуі топырақтың беткі қабатының
ылғалдылығы мен түптену қарқындылығына байланысты. Қоректік заттар және
ылғалмен жақсы қамтамасыз етілгенде 3-5 түптену өркені пайда болады. Сорт
сынау учаскелерінің деректеріне қарағанда, арпаның өнімді түптену 1,5-2,5
тең. Сабақ, жапырақ қынабы, жапырақ және масақ әртүрлі жиіліктегі уызды
түктермен, әсіресе қуаңшылықты жағдайларда көмкерілген. Сабағы- сабан,
күйіне байланысты 40-160см биіктікке дейін өседі. Гүл шоғыры- масақ, бірақ
соңғы жеміс беретін масақшасы жоқ. Әрбір масақшасы жалғыз гүлді, бір дән
түзеді. [1]
Соңғы 10-15 жыл аралығында арпа селекциясы бөлімі жұмысының нәтижесінде мал
азығына арналған арпаның келешегі мол сорт үлгілері сұрыптап алынып,
солардың негізінде 1500-ден астам будандық популяциялар жасалды.
Селекциялық жұмыстың барлық сатыларында практикалық маңызы зор сорт
үлгілері сұрыптап алынды және мал азығына арналған арпаның жаңа Жан сорты
Мемлекеттік сынаққа тапсырылды. [11] Қызылорда облысы
жағдайында арпаның өнім құрайтын сандық белгілерінің өсіру ортасына
байланысты өзгергіштігіне жүргізілген зерттеу нәтижелерін берген.
Өсімдіктер селекциясының негізі- жаңа түр үлгілерін пайдалана отырып,
селекциялық материалдардың тектік қорын жаңалау болып табылады. Осыған
байланысты жаңа түр үлгілерін селекциялық жұмысқа пайдалану алдында оларды
өнім құрайтын сандық белгілері бойынша жан-жақты зерттеу қажет.
Өсімдіктердің сандық белгілері полимерлік гендермен басқарылады және олар
сыртқы орта жағдайының әсерінен үлкен өзгерістерге ұшырайды. Суармалы жер
жағдайында жаздық арпа сорт үлгілері алты белгісі бойынша, кейбір сорт
үлгілері бес белгісі бойынша, Би-9, Би-10 сорт үлгілері төрт белгісі
бойынша жоғары көрсеткіштермен сипатталады. Әрбір аймақта бөлініп алынған
сорт үлгілері өте бағалы белгілері жағынан бастапқы формалар ретінде
арпаның жемге және сыра өндірісіне арналған жаңа сорттарын шығару үшін
практикалық селекцияға ұсынылады. [12] Арпаның
химиялық құрамының өсіп-өну кезеңіне тәуелділігі зор. Өсімдіктер өсіп-өну
кезеңінде күздегі биохимиялық процесстер туындайды, мұның өзі оның химиялық
құрамы мен қореқтілігіне әсер етеді. Тәжірибеде өсімдіктегі құрғақ затта
протеиннің ең көп жиналуы сүттеніп пісу кезеңі байқалды, бұл көрсеткіш
арпада 9,13-11,66%, ал сүттеніп- балауыздану кезеңінде протеин мөлшері 3,0-
5,5%-ға, дәні толық піскен сәтте 32%-ға кеміген.Өсімдікте протеиннің,
майдың, қанттың кемуі мынадай себептерге байланысты: өсіп-өну протеинде
тамыр жүйесі сола бастайды да, фотосинтез тоқталады, осы кезде жапырақ пен
сабақтағы қореқтік заттар дәнге ауысады. Тамыр жүйесі солғаннан кейін
өсімдік тіршілігі тоқтамайды, бұрын, жинақталған жеңіл гидролизденетін
заттар тотықу процесіне жұмсалады. [13] Тәлімі жердегі жаздық арпаның
алғы дақылға, қореқтену аумағы мен аясына байланысты егістік өнгіштігі мол.
Жүргізілген есептеулерінде арпа өскіндері саны барлық алғы дақылдар,
қореқтену аясы мен аумағы бойынша себуден бастап 8-11 күннен соң бір
уақытта пайда болатындығын дәлелдейді. Жалпы алғанда, тұқымның егістік
өңгіштігінің жекелеген жылдардағы деңгейі негізінен дән сіңіру
тереңдігіндегі топырақ ылғалы мен температурасына байланысты өзгереді.
Тәжірибедегі сыналған агротехникалық шараларға сәйкес жаздық арпаның
егістік өңгіштігі жөніндегі деректерді жинақтай келе төмендегідей тұжырым
жасаған. Аталған көрсеткіштің түзілу шамасы алғы дақылға, қореқтену аумағы
мен аясына қарай бірталай аралықта ауытқиды. Дегенмен негізгі шешуші фактор
ретінде тұқым сіңіретін тереңдіктегі топырақ ылғалы мен температурасын
атауымыз қажет. [14] Жүгері- ең маңызды және
барынша өнімді жемазықтық дақылдардың бірі. Соңғы жылдардағы орташа астық
өнімі Қазақстан Республикасында 40-42 цга. 100 кг жүгері дәнінде 120-130
азықтық өлшем, 100кг балаусасында өсіп-өну кезеңіне байланысты 12-ден 26-ға
дейін азықтық өлшем, 100 кг сүрлемде 16-21-ға дейін азықтық өлшем және 1,2-
1,4 кг сіңімді протеин бар.
Құрғақ заттар мөлшері өсіп-өну кезеңдері мен жинау мерзіміне
байланысты және 8-ден 27%-ға дейін өзгереді, осыған сәйкес 100 кг көк
балауса мен одан алынған сүрлемде өсімдіктердің пісу кезеңіне байланысты 12-
16 азықтық өлшем (собық түзілгенше) және 17-26 азықтық өлшем (собық пайда
болғаннан кейін) болады.
Өсімдік табиғатында мынадай заңдылық бар: ең өнімді сорт немесе будан
әдетте- кеш піседі, ал ерте пісетіндер- өнімділігі төмен өсімдіктер.
Жүгерінің көк балаусасы мен сүрлемінің бір азықтық өлшемінің сіңімді
протеинмен қамтамасыз етілуі 60-70 г-нан аспайды, ал зоотехникалық норма
100-105 г екенін білеміз, ақуыз сапасы да төмен.
Жүгері өнімі өте жоғары потенциалды мүмкіндіктермен ерекшеленеді.
Сүрлемге өсіргенде ол далалық және орманды-дала аймақтарының суарылмайтын
жағдайында 150-300 цга, ал суармалы жерлерде 600-850 цга-ға дейін өнім
береді. [1] Жүгері
сонымен қатар тамақ өнеркәсібі үшін да маңызы зор. Өйткені оның дәнінде 60-
80% дейін крахмал, 10-40% белок және 6-8% майлы заттар бар. Жүгері дәнінен
ұн, кенеулілігі жоғары жарма, қауыз дайындалады. Жүгері ұнын нан пісіргенде
бидай мен қара бидайдың ұнына қосып, пайдаланады. Жүгерінің қантты
сорттарын сүттену кезеңінде жинап консерві жасайды. Сонымен қатар жүгері –
техникалық дақыл. Оның дәнінен спирт, сірке қышқылы, ацетон, глицерин,
түрлі бояғыш заттар алынады. [15] Жүгері дақылының ботаникалық
сипаттамасы, биологиялық ерекшеліктері және суару тәртібіне байланысты
өнімі қалыптасады. Зерттеу нәтижелері бойынша, топырақта ылғал аз болған
жағдайда, жүгерінің өсуі нашарлап, ылғалмен толық қамтамасыз етілген
егістегі өсімдіктерден көп мөлшерде артта қалады. Сонымен, жүгеріден көк
балаусаны көп алу үшін егістік топырағының ылғалдылығы бірінші кезеңде
топырақтың далалық ылғал сиымдылығының 70%-нан кем болмайды, ал жылдам
өсетін екінші кезеңде 80%-дан төмен болмауы керек. Яғни жүгері өте жылдам
өсіп, көк балаусаны тез құрайтын кезеңде өсімдікті ылғалмен толық
қамтамасыз етіп, әрбір 12-14 күнде 4-5 рет суару- мол өнім алу кепілі. [16]
Агротехникалық шараларға және суару
технологиясына байланысты жүгері дәнінің фотосинтетикалық әрекетінің
өнімділігі зор. Жургізілген тәжірибелер қорытындысы бойынша егістіктің ФБР
сіңіруі және фотосинтезі өсімдіктің ауамен қореқтенуінің негізгі ықпалы
бола отырып, оның өнімділігін қалыптастырады. Фотосинтетикалық органдардың
реттелетін ықпалдарын (суару, егістікті күтіп- баптау және тағы басқа)
оңтайландыру нәтижесінде дәндік жүгеріден айтарлықтай жоғары өнім алуға
болады [17]. Жүгері дақылының өсіп-жетілу қарқынын болжау
әдістемесін қолдануды ұсынған. Өсімдіктің өсіп-жетілу жағдайларын
оңтайландыру және басқару үшін оның даму қарқынын болжай алатын өндірістік
жағдайға ыңғайлы әдістерді зерттеп дайындаудың маңызы зор. Сонымен,
өсімдіктің өсіп жетілуінің қарқындылығын болжайтын әдістемені қолдану
нақтылы жыл жағдайында өсімдіктің өсіп жетілуінің алдын-ала жасалған
программасына түзетулер мен анықтаулар енгізуге мүмкіндік береді. Осы
әдістеменің арқасында өсімдіктің тіршілік факторларына қажеттілігінің
өзгеруін дәл есептеуге және оларға оңтайландыру шараларын қолдануға
мүмкіндік туады. [18] Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы жүгері
будандарының әр мезгілде пісетін топтарының динамикасы мен өсіп-өну
ерекшеліктерін қарастырған. Зерттеу нәтижесінде өсіп-өнудің қолайлы
көрсеткіштері, сонымен қатар фенологиялық кезеңдерінің басталуы және
жапырақ бетінің көлемі ерте пісетін, орташа, кеш пісетін жүгері
будандарының дән өнімділігінің артуына әсер етеді деген қорытындыға келген.
[19] Жүгерінің сүрлемдік дақыл
ретінде қолдануы мен таралуы кең. Сүрлемдік жүгері басқа дақылдарға
қарағанда өзінің жоғары қореқтік сапасымен ,құрғақ массасымен экономика
жағынан ерекшеленеді, экономикалық жағынан да тиімді. Жүгері егістігін
жайылым ретінде қолдану 4-10 жылдың аралығында басталды. Жүгері өндіру
технологиясы көп өзгерістерден өтіп, технологияның пайда болуы топырақ
қорғау жүйесінің қалыптасуына және оны территориялық орналастыруға
байланысты болады. [20] Сүрлемдік жүгері
өнімділігіне калий тыңайтқышының әсері зор. Шалғынды қара қоңыр топырақтағы
жылжымылы қореқтік заттар мөлшері оның топырақтағы деңгейіне, берілген
тыңайтқыштар түрі мен мөлшеріне тікелей байланысты. Соған орай топырақтағы
калий деңгейі де оның механикалық құрамына, ылғалдылығына, температурасына,
өсімдіктердің тікелей тұтынуына байланысты екенін көреміз.Ғалымдардың
зеттеуінің нәтижесінде калий тыңайтқышының жүгері өнімділігіне әсері зор
екенін байкадық. [21]
Әдебиеттерге шолу бөлімін талдай келе, төмендегідей тұжырымға келеміз.
Нақтылы малазықтық ауыспалы егіс шеңберінде берілген ғылыми-практикалық
ұсыныстар кездеспейді. Көбінесе, ғылыми-практикалық негіздеулер жеке
дақылдардың өсіру технологияларына бағытталған. Сондықтан тарауда
келтірілген малазықтық өсімдіктерді әрбір аймақтың топырақ-климат
жағдайларына бейімдеп өсіру керектілігі көптеген ғылыми еңбектерде
көрсетілген. Осы қағиданы негіз ретінде ала отыра, малазықтық дақылдарды
ауыспалы егіс аясында өсіріп, өнімділікті жоғарлату жолдарын қарастыруды
дипломдық жұмыстың алдында тұрған мақсаты ретінде алдық.

2. Өндірістік тәжірибе жүргізілген жердің топырақ-климат жағдайы

2.1 Шаруашылықтың географиялық орны және аймақтың жағдайы

Жамбыл облысы- Қазақстан Республикасының оңтүстігіндегі әкімшілік-
аумақтық бөлік. 1939 жылы 14 қарашада құрылған. Жерінің аумағы 144,3 мың
шаршы метр. Батысында Оңтүстік Қазақстан, солтүстігінде Қарағанды,
шығысында Алматы облыстарымен, оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен
шектеседі. Облыс аумағындағы 383 елді мекен. 10 әкімшілік ауданға, 4
қалаға, 13 кенттік және 82 ауылдық әкімшілік округтерге біріктірілген.
Орталығы Тараз қаласы. Жамбыл облысында 10 аудан бар. Олар: Сарысу,
Мойынқұм, Байзақ, Талас, Тұрар Рысқұлов, Мерке, Шу, Қордай, Жамбыл, Жуалы.
Аудан орталығы Сарыкемер. Осы 10 ауданның ішіндегі өндірістік тәжірибе
өткен аудан Байзақ ауданы. Мәдімәр өндірістік-бірлестігіміз осы Байзақ
ауданында орналасқан.
Байзақ ауданы- Жамбыл облысының оңтүстігінде әкімшілік аудан. 1938 жылы
құрылған. Жері 4,5 мың шаршы метр. Аудан 15 ауылдық әкімшілік округке
бөлінген. Орталығы Сарыкемер. Байзақ ауданының солтүстік- шығыс бөлігін
Мойынқұм алып жатыр, ал оңтүстік-батыс жағы Талас өзенінің аңғарында
орналасқан. Аудан аумағынан оңтүстіктен солтүстікке қарай Талас өзені
ағады. Өсімдіктерден жусан, еркекшөп, теріскен, өлеңшөп, сексеуіл тағы
басқалары өседі. Аңдардан қасқыр, түлкі, қарсақ, суыр, ақбөкен бар.
Құстардан қырғауыл, үйрек, көкқұтан мекендейді. Халқының орташа тығыздығы 1
шаршы метрге 16 адамнан келеді. Байзақ ауданы- облыстағы халық жиі
қоныстанған аудандарға жатады. Әсіресе, Талас өзенінің аңғары тығыз
қоныстанған . Ірі елді мекендері: Сарыкемер, Ақжар, Түймекент, Бурыл.
Ауданда егіншілік пен мал шаруашылығы дамыған. Ауыл шаруашылығына
пайдаланылатын жерінің жалпы аумағы 408,8 мың гектар, оның 75,1 мың гектары
егістік, 4,6 мың гектары шабындық, 329,1 мың гектары жайылым. Негізінен
қант қызылшасы, бидай, жүгері, көкөніс, картоп және тағы басқалары, жемшөп
дақылдары егіледі, ет-сүт бағытындағы ірі қара, қой, түйе және құс
өсіріледі. Өндірістік тәжірибе өтілген Мәдімәр өндірістік
бірлестігім (ӨБ) Тараз қаласынан 40 км қашықтықта, күн шығыс беткейде
орналасқан және оны Жібек жолы бойында орналасқан тас жолымен
байланыстыруға болады. Себебі, осы шаруашылықтан өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдері осы тас жол арқылы Тараз қаласына жеткізіліп, темір жол бекеті
арқылы Қазақстан Республикасының қажетті аймағына жеткізіліп отырылады.
Сонымен бірге шаруашылық негізгі өнімдерін, оның ішінде дәнді
дақыл, яғни бидай және жармалық дақылдар өнімін осы аталған Тараз
қаласындағы тұтынушылар өндірісіне табыстайды. Бұл қабылдау бөлімі аталған
шаруашылықтан біріңғайлы болғандықтан жеке шаруашылық серіктестігінің
мүмкіншілігінде,мемлекеттік тарабынан пайдалысы да осында. Шаруашылықтың
негізгі бағыты дәнді және мал азықтық дақылдарды өсіруге байланысты жұмыс
істеуде. Сондықтан, бұл аталған шаруашылық бүгінгі күн талабына сай,
ұжымның жалпы отырысында бекітілген жоспар бойынша жұмыс істеуде. Негізінен
аталған шаруашылықта дәнді ыстық дақылдарымен бірге, мал азықтық, көп
жылдық шөп, жүгері және көкөніс дақылдары өсіріледі, себебі бұл аймақтың
ауа-райы жағдайы соған қолайлы.

2. Климаты
Ауа -райы күрт өзгермелі, жазы ыстық, әрі құрғақ, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.