Жергілікті бюджеттің қаржылық негіздері мен қалыптасуы

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . 3

І ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 1 Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы . . . 5

1. 2 Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары . . . 6

1. 3 Қаржыландыру жоспарларының түрлері . . . 11

ІІ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТ БОЙЫНША ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТӘРТІБІ

2. 1 Қаржыландыру мен түсімдер жоспарларын жасау және бекіту тәртібі . . . 13

2. 2 Қаржылық бақылау комитетінің жергілікті бюджетті бақылауы . . . 18

ІІІ ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУДЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 27

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 29

ҚОСЫМША . . . 30

КІРІСПЕ

Тақырытпың өзектілігі: Еліміздің Президентінің Қазақстанға жолдауына «Қазақстан - 2030» Көркею, қауіпсіздік және барлық қазақстандықтардың тұрмыс жағдайының жақсаруы мемлекетіміздің ең маңызды мәселелерінің бірі, қазіргі заманға сай нәтижелі мемлекеттік қызмет орнын және мемлекеттік басқарма құрылымын құру.

Сонымен қатар өте маңызды қызмет атқару барысында Қазақстан Республикасының Үкіметі тұтас және тәжірибелі болу керек екені анықталған. Әр министрлік және мемлекеттік басқару саласы мен қарамағындағы мекемелер жүйесі өзіне тән емес қызметтерден, орталықтан аумақтарға және мемлекеттен жеке меншікке беру арқылы босатылуы керек.

Бұл әрекет мемлекеттік басқарманың жүйелік болуына әкеледі. Әр басқарма деңгейіне қызметі мен үстіндегі нақты анықталуы керек, қаржылық ресурсына бекітілген, барлық деңгейдегі өкіметтің нәтижелі қызмет етуіне заңдылық - құқықтық базаның құрылуы.

Өткізілген реформаның нәтижесінде қазіргі нарықтық экономика талабына сәйкес келетін мемлекеттік басқарма жүйесі құрастырылды, орталық қызметтен аудару процесін бастау және үстемділік, сонымен қатар мемлекеттік басқармадағы жергілікті деңгейдің территориялық дамуының көп сұрақтарын шешу. Мемлекеттік қызметтің іске асыруын нәтижелігін қамтамасыз ету үшін орталық және облыстық билік деңгейі арасындағы үстімдегі жетерліктей нақты белгіленген.

Еліміздің дамуының қазіргі заманға сай этапына, мемлекеттік басқарманың нәтижелілігі әрі қара көтерілу қажеттілігінен қарағанда, барлық билік деңгейіндегі қызмет аралары нақтылап бөлу, реформаны жүргізу орталықтан төменгі жергілікті мемлекеттік басқарма деңгейіне ауыстыру мәселелері орын алады. [1]

Облыстық, аудандық (қалалық) және ауыл деңгейдегі билік қызметтері бөлу бүгінгікүні облыстық деңгейге берілді және орталықтандырылған басқарма жүйесін түгелдей қабылдайды. Алайда орталықтан берілген үстемдік облыстық деңгейде қалды, ал ол өткізілген реформа идеологиясымен толық мөлшерде сәйкеспейді.

Аудандық, қалалық және ауылдық билік деңгейі жергілікті мағынадағы мәселені шешуді жауапкершілікті болуы керек, олардың құқығы, міндеті және жауапкершілігі заңдылық акт деңгейінде реттелуі керек.

Сонымен қатар әкімшілік-бюджеттік реформаның аяқталуы мемлекеттік дамудағы алдағы іс-әрекеттікті және тұрақтылықты қамтамасыз етудің маңызды шарты болып табылады.

Осы немесе басқа қызметтердің, осы немесе басқа мемлекеттік басқарма деңгейде қатынасы тұрақты қызметтілік талдау негізінде іске асыруы керек. Мемлекеттік қызметті орындау мемлекеттік материалдың және еңбек ресурстарын нәтижелі пайдалануды және бюджеттік құралды дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету мақсатымен тұрғындарға максимальды түрде жақын болу керек.

Бюджет, олармен өз қызметін мемлекеттік саясаттық шараны іске асыруының орындалуын қамтамасыз ететін мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.

Сондықтан да, тұрақтылық дәйгінде негізделген, оларға салынған қызметтің іске асуына және қарым қатынастың адалдығына, сондай ақ бюджеттік саясаттың жүруіне ықпалын тигізу ушін мемлекеттік басқарма деңгейінің барлығын жеткілікті қаржылық құрал мен қамтамаыз етуге бюджет аралық қатынастың оптипальды моделін түрлендіру талап етеді.

Жергілікті бюджет шығындары жергілікті өкімет органдарымен және маслихатпен басқарылады және қалыптастырылады. Қазақстан Республикасының «Бюджеттік кодексі» заңымен қатар «ҚР жергілікті өкілетті және орындаушы органадары туралы» заңымен де реттеледі. Қазақстан Республикаында жүйелік бағытына ие ұзақ мерзімді стратегия және даму басымдылығы анықталған.

Бюджетті жоспарлауда бюджетті әзірлеу бағдарламасының және мемлекеттік шығындарды жоспарлаудың үлкен маңызы бар.

Коммерциялық емес қызметтерді қаржыландыру ерекшелігі, жеке меншік қаламайтын немесе қамтамасыз ете алмайтың, мекеме немесе ұйымның қарастырылған шығындары жарғымен немесе басқа да бекітілген құжатпен іске асырылады.

Бюджет мемлекеттік саяси шараларды іске асыруда, өзінің қызметтерін атқаруды қамтамасыз ету бойынша мемлекеттің негізгі құралы болып табылады.

Бюджет аралық тұрақты және мөлдір қарым-қатынастары дәйегілерінде негізделген, сондай-ақ нәтижесі бюджеттік саясатты атқаруда, оларға салынған қызметті іске асыру үшін мемлекеттік басқарманың барлық деңгейін жергілікті қаржылық құралдармен қамтамасыз етіледі. Сондықтан да бюджетаралық қатынастардың тиімді тәсілін түрлендіруді талап етеді.

Курстық жұмыстың мақсаты жергілікті бюджет бойынша қаржыландыру тәртібін анықтау болып табылады.

Қойылған мақсатқа сәйкес жұмыста келесі міндеттер орындалады:

• жергілікті бюджетті және бюджет процесінің түсінігі мен мазмұнын ашу;
• жергілікті бюджет орындалуына кіріс және шығыс бөлігін түрлендіру құрлымын зерттеу;

І ЖЕРГІЛІКТІ БЮДЖЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ

1. 1 Жергілікті бюджеттің экономикалық мазмұны мен маңызы

Бюджет - жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін қамтитын қаржылық-несиелік жүйенің орталықтандырылған бөлігі. Қазақстан Республикасының қаржылық-несиелік жүйесі.

Жергілікті бюджет - ол жеке муниципальды пайда болудың қаржылық ресурстарының орталықтандырылған қоры. Тұрғындарға өндірістің соңғы нәтижесін жеткізетін басты жолдардың бірі. Солар арқылы қоғамдық тұтыну қоры жеке тұрғын топтары арасында бөлінеді. Осы бюджеттерден өндірістік аумақтағы салалардың дамуы қаржыландырылады, бірінші кезекте жергілікті тағам өндірісі, коммуналдық шаруашылық, тұрғындардың өмір сүруіне қажетті компонент болып табылатын өнім және қызмет көрсету көлемі.

«Бюджет» ұғымы экономикалық және құқықтық категория ретінде қолданылады.

Құқықтық категория ретінде бюджет - мемлекеттік билік органдары қазметін іске асыруға, ақша құралдарын шығындандыру және қалыптастыру, заңмен бекітілген түрі.

Жергілікті бюджетті жеке даралық экономикалық категория ретінде қарастыруға болады. Оның өзіндік ерекшеліктері бар:

• Жергілікті бюджет қайта бөлушілік қатынаста негізгі экономикалық түр брлып табылады. Ұлттық кірісті жергілікті өзіндік басқару органы қолындағы және қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру мақсатымен оны қолдану;
• Жергілікті бюджет көмегімен ұлттық кірісті ұлттық шаруашылық, территориямен, қоғамды қызмет аумағы саласымен қайта бөлу іске асады.
• Жергілікті бюджетті қайта бөлу пропорциясының құны қайта өндірістің қажеттілігімен анықталады, мәселесімен, әр тарихи этапта қоғамның алдында тұрады.

Жергілікті бюджет маңызы экономикалық категория ретіндей бөлінушілік және бақылаушылық қызмет арқылы іске асады.

Бөлушілік қызметтің мағынасы ол оның арқасында жергілікті өзіндік басқару органы қолында ақша құралдарының концентрациясы іске асады және олардың идара территориясының әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін қанағаттандыру мақсатымен оларды қолдану. Содан басқа, осы қызметтің көмегімен жергілікті өзіндік басқаруға қаржы ресурстары қаншалықты уақытымен және толықтай түсінетінін анықтауға болады және жергілікті бюджет пропорция құрымы қалай құрылатынын көруге болады. Қызмет құрамы қоғамдағы өндірістік әртүрлі бөлімдердің арасындағы қаржылық ресурстардың қайта бөлушілік процесімен анықталады. Басқа қаржылық жүйенің құрамдас бөлігінің бірде біреуі осындай әр түрлі қайта бөлушілік қаржылық ресурстарды (сала аралық, территория аралық, көп деңгейлі қайта бөлушілік қаржылық ресурстардың, сол сияқты бюджеттік саясаттың әр түрлі деңгейімен) іске асырмайды.

Осы қызметтің іс-әрекеттік аумағы, заңды тұлғалардай жек тұлғаларда (ведомствалық территориядағы), қоғамдық өндірістің барлық қатысушылары жергілікті бюджетпен қатынасқа кіруімен анықталады.

Бақылау қызметінің қорытындысы, жергілікті өзіндік басқару ақша құралдарын қолдану және түрлендіруі арқылы экономикалық муниципалды құрастыру экономикасының процесін көрсетеді. Осы қызметтің арқасында жергілікті өзіндік басқару органының құзырына, әр түрлі шаруашылық субъектіден қаржылық ресурстардың қалай түсетінін көруге болады, сондай-ақ муниципалды құрылу қажеттілігіне орталықтандырылған ресурстардың мөлшері сәйкес келедіме екенін көруге болады. Осы қызметтің негізін, жергілікті бюджеттік түсімдер мен шығындық бағыттардың сәйкестік көрсеткішін тауып көрсететін жергілікті бюджет ресурстарының қозғалысы құрастырады.

Жергілікті бюджет қызметі осы категорияның өзі сияқты объективті болып келеді. Жергілікті бюджет экономиканы және әлеуметтік аумақтың дамуында маңызды құрал әрекеті болып табылады. Оның көмегімен мемлекет қоғамдық өнімнің құрылымын өзгерте алады, шаруашылықтың нәтижесіне әсерін тигізе алады, әлеуметтік қайта құрушылықты іске асыра алады.

Жергілікті өзіндік басқару органы, орындалуы заңмен бекітілген минималды мемлекеттік әлеуметтік стандарт деңгейінен төмен емес муниципалдық құрылымға қатынасты саласында, тұрғындардың өміршендік қажеттілігін қамтамасыз етеді.

Нарықтық шаруашылық дәйегілердің дамытумен қатар, жергілікті билік органдарының қызметтері кеңейеді және күрделенеді, өткізілген реформаның орталық ауырлығы төменгі бюджеттік жүйе деңгейіне ығысады.

1. 2 Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары

Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттеріне төмендігідей түсімдер жатады:

1) . Жергілікті бюджеттердің кірістері;

2) . Жоғарыда тұрған бюджеттерден, заңды және жеке тұлғалардан, шетел мемлекеттерден алынған ресми трансферттер;

3) . Жергілікті бюджеттерден алдында берілген кредиттерден негізгі қарыздың өтелуі. Ал кірістер:

а) салықтардың түсуінен, жинаулардан және басқа міндетті төлемдерден;

ә) салықтық емес түсімдерден;

б) капиталмен жүргізілген операциялардан түскен кірістерден тұрады.

2008 жылы жергілікті бюджеттерге бекітілген салықтар, жиындар және міндетті төлемдерге төмендегілер кірді:

• әкімшілік-аумақтық бірлікте жиналатын 50% мөлшеріндегі корпоративтік табыс салығы;

• 50 % мөлшеріндегі құрамында спирті бар сусындар акцизі, ойын бизнесі; жеке табыс салығы;
• әлеуметтік салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы;
• бекітілген келісім-шарттар бойынша жергілікті бюджеттерге түсетін өнімдерді бөлу жөніндегі Қазақстан Республикасының үлесі;
• жинаулар, төлемдер, баждар (құнды қағаздар эмиссиясын тіркеу үшін жиындарды есептемегенде) .

Жергілікті бюджеттерге салықтық емес түсімдер құрамына:

• коммуналдық меншік болып келетін кәсіпорындардың акцияларына дивидендтер;
• жергілікті органдар жүргізетін лотереялардан түскен кіріс;
• жергілікті бюджеттерден алынған кредиттер сыйақылары;
• жергілікті органдардың меншігіндегі мүлікті сатудан келген түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің көрсеткен қызметтерінен келген түсімдер;
• коммуналды меншікті жалға беруден келген түсімдер;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелердің ұйымдастырған мемлекеттік сатып алудан келген түсімдер;
• жер телімдерін жалға беруден келген түсімдер;
• қоршаған ортаны қорғау жөніндегі жергілікті мемлекеттік қорларға 50 % мөлшеріндегі қоршаған ортаны ластандырған үшін төлемдер;
• басқа да әкімшілік жиындар;
• жергілікті органдардың қарауындағы мемлекеттік мекемелерд жинайтын әкімшілік айыппұлдар және санкциялар;
• Қазақстан Республикасының заңдарында қарастырылған басқа да түсімдер.

1. кестесінде көрсетілген мәліметтер бойынша Қазақстанда орта есеппен алғанда жергілікті бюджеттерге баратын түсімдердің жеке категорияларының арасалмағы салықтық түсімдердің басым екендігін көрсетеді (82, 4%) .

Кесте 1. Қазақстан Республикасындағы жергілікті бюджеттердің 2009 жыл бойынша атқарылуының құрылымы, (ағымдағы бағалармен)

Ақпарат көзі: ҚР қаржы министрлігінің бюллетені

Республикалық бюджеттердің трансферттері түсімдердің екінші жолы болып табылады. Алайда, олар орта есеппен алғанда түсімдердің 14 % құрайды, кейбір субвенциалдық облыстардың бюджетінде 50 % дейін жетеді, өйткені өз салықтары мен басқа түсімдері әлеуметтік-экономикалық қажеттіліктерді қаржыландыруға жеткіліксіз. Бұның себебі ондай облыстарда фискалды потенциалы аз болып келетін қуаттылығы төмен шаруашылық субъектілерден құралатын салық базасының жіңішке болуы. Бұл аспектіде түсімдерді бюджеттік алып тастау мен субвенциялау механизмімен республикалық бюджет арқылы қайта бөлу мәселесі өзекті болып келеді, яғни осы механизмді объективті бастамаларда қалыптастыру қажет етеді. Мысалы, Алматы өңірінде айтарлықтай диспропорциялар бар: Алматы қаласының кіріс потенциалы барлық мемлекеттік бюджеттің шамамен 25 % құрайды, ал қала бюджетінің шығысы мемлекеттік бюджет шығысының 7 % құрайды. Бұл дегеніміз қала бойынша жиналатын түсімдердің 2/3 бөлігінің республикалық бюджетке жұмылдырылатынын көрсетеді. Ал, түсімнің қалған 1/3 бөлігінің тең жартысын қала бюджеті бюджеттік алып тастау түрінде республикалық бюджетке аударады. Алматы облысы болса, жалпымемлекеттіктен 2, 6 % салықтық потенциалы бола тұрып, мемлекеттік бюджет жинағынан 4 % аса шығыс келтіреді, яғни 50 % бюджет субвенциялар есебінен құрайды.

Жергілікті бюджеттердің тағы бір проблемасы - олардың меншігін құрайтын шаруашылық салалары бюджетті қалыптастыру үшін кіріс әкелмейді (тұрғын-үй шаруашылығы, мәдениет және өнер мекемелері, коммуналдық инфрақұрылым - су құбырлары, көлік, тазалау қызметі және басқалары), әрі шығынды болып келеді де, жергілікті бюджеттердің маңызды бөлігін өзіне тартады. Меншікті республикалық және коммуналдыққа бөле келгенде жергілікті үкімет органдарының қарауына шығынды кәсіпорындар немесе аз кіріс әкелетін кәсіпорындар берілген болатын. Жергілікті бюджеттердің шығыстарында әлеуметтік инфрақұрылымды (білім беру, денсаулық сақтау, халықты әлеуметтік қорғау) қаржыландыру басым болып келеді (45, 4 %), экономикалық салалардан - көлік және байланыс.

Функционалдық топ - қорғанысқа жіберілетін шығыстар дегеніміз азаматтық қорғанысты (төтенше жағдайларда) және әскери комиссариат-тарды қаржыландыру. Республикалық бюджетке тапсыру үшін жергілікті бюджеттерден қаражаттың алып тасталуы-ресми трансферттер шығыстарының үлес салмағы да едәуір үлкен болып келеді. Бюджеттік алып тастаулар экономикалық дамуының жоғары болуына немесе табиғи жағдайларына орай мемлекет бойынша салық базасы ортадан жоғары болуына байланысты салық түсімдерінің деңгейі жоғары болып келетін облыстарда болады. Субвенция да, алып тастаулар да әкімшілік-аумақтық бірліктерінің әлеуметтік-экономикалық дамуын біркелкілендіру үшін пайдаланылады.

Мемлекеттік бюджеттің жекелеген функционалды топтары бойынша жергілікті бюджеттер шығыстарының үлесіне келетін болсақ, әлеуметтік-тұрмыстық инфрақұрылымдарды қаржыландыру бағыттарында оның орны басым, мысалы:

• Тұрмыстық-коммуналдық шаруашылығы - 100 %;
• Денсаулық сақтау - 86, 1 %;
• Білім беру - 84, 0 %;
• Мәдениет, спорт, ақпараттық кеңістік - 73, 2 %;
• Көлік және байланыс - 62, 8 %.

Басқа топтар бойынша шығыс көлемі айтарлықтай үлкен:

• Жалпы экономикалық қаржыландыру - 46, 4 %;
• Басқару (жалпы түрдегі мемлекеттік қызметтер) - 29, 9 %;
• Қоғамдық тәртіп және қаупсіздік - 23, 4 %.

Жергілікті деңгейде қаражат түсімдер мен шығыстар құрамы және құрылымы әкімшілік-аумақтық бірліктің әлеуметтік-экономикалық даму дәрежесін белгілейтін факторларға байланысты: өндіріс объектілерінің, табиғи ресурстарының, әлеуметтік және тұрмыстық инфрақұрылым объектілерінің бар болуы, бірлік дәрежесі, халық тығыздығы, табиғи жағдайлар және т. б.

Жергілікті деңгей ішінде де - қалалар мен аудандар бюджеттерінде - осы сиқты жағдай. Мысалы, Алматы облысы бюджетінде түсімдердің 50 % облыстық бюджетке келеді де, 46 % қалалар мен аудандар бюджеттеріне келеді, осыған сәйкес салықтық түсімдер үлесі 40 % және 60 %, ал салықтық емес түсімдер - 27 % және 73 %, яғни төменгі бюджеттер пайдасына, ал субвенциялар - 57 % және 43 %. Облыс бюджеті мен қала және аудандар бюджеттерінің шығыстары бірдей тең бөлінген, алайда екінші жағдайда білім беруге (80 %), денсаулық сқтауға (71%), басқаруға (60 %) жұмсалатын қаражат көлемі көбірек, ал облыстық бюджетте - әлеуметтік қамсыздандыру мен әлеуметтік көмекке арналған шығыстар (90 %) . Облыстық өкілдік органдар облыс бюджеті мен аудандар және қалалар бюджеті арасындағы кірістерді бөлудің тұрақты нормативтерін, облыс бюджеттерінен аудандар мен қалалар бюджеттеріне тапсырылатын субвенциялардың ұзақ уақыттық көлемін және аудандар мен қалалар бюджеттерінен облыстық бюджеттерге берілетін бюджеттік алып тастаулар көлемін бекітеді.

Бюджеттердің құрылуы жергілікті өкілдік органдар жасаған жергілікті бюджет бағдарламалары негізінде жүзеге асырылады. Қаржылық негіздеме және жергілікті бюджет бағдарламаларды жүзеге асыру жергілікті атқарушы органдар мен олардың қарауындағы мемлекеттік мекемелер - жергілікті бюджет бағдарламалардың әкімшілеріне жүктеледі.

Жергілікті атқарушы органдар заңды және жеке тұлғалардан, және де Қазақстан республикасы Үкіметінен (республикалық бюджеттен кредит алу арқылы) ҚР Үкіметімен келісілген өңірлік инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшін қаражатты қарызға алуға құқығы бар. Қарызға алу қарыз нысанында немесе жергілікті атқарушы орнадардың құнды қағаздарды шығару арқылы жүзеге асырылады. Олардың тәртібін Үкімет белгілейді.

Бюджет бағдарламаларына енгізілетін мемлекеттік мекемелердің шығыс сметасы жергілікті атқарушы органдардың қаржылық рұқсаттарына сәйкес осы мекемелердің басшыларымен атқарылады.

Көптеген елдердің бюджет жүйелерінде әр деңгейдегі бюджеттер кірістерін бекітілген және реттейтін деп екі топқа бөлінеді. Бекітілген, немесе өзіндік кірістер дегеніміз әкімшілік-аумақтық бірлік бюджетіне заңдар негізінде немесе бекітілген үлесте үнемі немесе ұзақ уақыт бойы (бірнеше жыл) түсетін қаражат. Реттейтін деп өз кірістерінен пайыздық есепте жоғарыда тұрған бюджеттен төменгі тұрған бюджеттің кірістер мен шығыстарын біркелкілендіру мақсатында төменгі тұрған бюджетке аударылатын ақша қаражатын айтады. Реттейтін кірістер тізімі жоғарыда тұрған бюджетті жаңа бюджеттік жылға жасау барысында немесе өкілетті органнның қаулысы, өкімі негізінде өзгертілуі мүмкін. Жергілікті бюджеттердің бекітілген кірістеріне «жергілікті салық», ал орталық бюджеттерге «жалпымемлекеттік салық» жатады.

«Бюджеттік реттеу» жалпымемлекеттік салық түсімдерінің бөлігін беру және аумақтық органдарға жүктелген функияларды толық атқару үшін өз кіріс көздерінің жеткіліксіз болу салдарынан кірістерін аумақтық деңгейге бөлігін беру арқылы жүргізіледі. Қазақстанда салықты жалпымемлекеттік және жергілікті салықтарға бөлу тоқтатылғанннан бері «бекітілген» және «реттейтін» кіріс немесе салық терминдері пайдаланбайды. Бірақ-та кірістерді бекіту, субвенциялар, бюджеттік алып тастау, өзара есеп айырысу бойынша берілетін қаражат және басқа трансферттер нысанындағы бюджеттік реттеу процессі сияқты шын мәнінде сақталып қалды.

Бюджеттік шешімдерді рационализацилау сметаны нульден құру әдісі бойынша (былтырғы мәліметтерді дұрыстау арқылы емес) және бюджеттерді жоспарлау, бағдарламалау жүйесін қолдану арқылы ғана мүмкін.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс