Ойын әрекетінде баланы дамыту
КІРІСПЕ
Қазақ халқының ұлттық ойындарының шығу тариғы.
I тарау. Ерік туралы жалпы түсінік.
1.1 Қимылдық ойын арқылы баланың таным процестерін дамыту
1.2. Қазақтың ұлттық ойындары арқылы баланың ой.өрісін дамыту.
1.3. Ұлттық .спорттық ойын арқылы өзін .өзі бағалап, тұлғалық қасиетін дамыту.
I тарау бойынша қорытынды.
II тарау. Ойын әрекетінде баланы дамыту.
2.1 Сабақта және сабақтан тыс уақытта ұлттық ойынды пайдалану
6.7 жастағы балалармен сабақтан тыс мезгілдерде қолданылатын қазақтың ұлттық ойындарының БАҒДАРЛАМАСЫ
Қазақ халқының ұлттық ойындарының шығу тариғы.
I тарау. Ерік туралы жалпы түсінік.
1.1 Қимылдық ойын арқылы баланың таным процестерін дамыту
1.2. Қазақтың ұлттық ойындары арқылы баланың ой.өрісін дамыту.
1.3. Ұлттық .спорттық ойын арқылы өзін .өзі бағалап, тұлғалық қасиетін дамыту.
I тарау бойынша қорытынды.
II тарау. Ойын әрекетінде баланы дамыту.
2.1 Сабақта және сабақтан тыс уақытта ұлттық ойынды пайдалану
6.7 жастағы балалармен сабақтан тыс мезгілдерде қолданылатын қазақтың ұлттық ойындарының БАҒДАРЛАМАСЫ
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Елімізде өмірдің барлық саласына өзгерту процесі
жүріп жатыр.Республикамыз экономикалық және саяси егеменді мемлекет
болғандықтан әр қоғам мүшесінің ұлттық сана – сезімінің жоғарлауын талап
етеді. Соның ішінде күн тәртібіне қойылып отырған күрделі мәселелердің бірі
– болашақ ұрпақты ұлттық сана рухына тәбиелеу. Сондықтан ұлттық мәдениетті
дамыту мәселелері күн өткен сайын көкейкесті болуда. Ұлттық ойындарымыз –
ұлттық мәдениетіміздің бір бөлігі және рухани байлығымыздың бір саласы
екені анық.
Ойын - үнемі даму құбылысы. Халық ойындарын үйрету және тәлім –
тәрбие жұмыстарында пайдалану балалардың ой - өрісін, дене дамуын
қалыптастыруға көмектеседі. Ойын сонымен қатар тарихи құбылыс болып та
табылады. Халық ойындары - өзінің болмысы, мазмұны жағнан тарих түпкіріне
жетелейтін бірден – бір сара жол. Ол адамзат тарихының тікелей байланысты
және үнемі даму, жаңару үстінде болады. Сондықтан ол адамның барлық еңбек
әрекетінен туындап , адам қиялының нәтижесі бола отырып қоғамдық-
эканомикалық формацияның өзгеруіне өз әсерін тигізеді, ойын мен ойыншық
қалыптасқан адам мәдениетінің ең бір қызықты құбылысы болып есептелінеді.)
Ұлттық ойындар –ата –бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны
үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірінің есігін ашып,
оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтсақ: Ойынсыз ақыл –ойдың қалыпты дамуы да
жоқ және болуы дамүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе
іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірімен ұштасып, өзін
қоршаған ортаға, дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге
құштарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Міне, ойын дегеніміз тынысы
кең, алысқа меңзейтін, ойдан –ойға жетелейтін, адамға қиялымен қанат
бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл –ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір
тынысы демекпіз.
Бұл тақырыпқа байланысты зерттеулер халық ойындарының ұрпақтан-ұрпаққа
ұштасып келе жатқан халық естелігі екенін айқын көрсетеді. Сол себепті
ойындарға ғылыми талдау жасау ісі қазіргі балаларға танымдық және тәрбиелік
маңызы бар екендігі дәлелдейді.
Халық ойындары ежелден этнографтарды, археологтарды, психологтарды
педогогтарды және басқа ғалымдарды қызықтырған.Қазақ халқының ойындарының
шығу тарихына Э.Маккей, Морко Полло, Ә.Марғұлан Н.Я. Бичурин, П.С.Палас,
А.Вамберий,А.Шиле,Б.Зелинский,А.Гум больд сынды атақты адамдар өз еңбектерін
арнады.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесінде ойындардың алатын орны
жайлы қазақ арасынан тұңғыш еңбек жазғандардың бірі педогог Н.С.Құлжанова
болды.
Ресейдегі жалпы ойын теориясы Г.В.Плеханов, Н.К.Крупская,
А.С.Мокоренко сынды атақты ғалымдардың есімдерімен тығыз
байланысты.Ойындарды ғылыми түрде зерттеу ісі П.П.Блонский, С.П.Щацкий,
В.Г.Марц, В.А. Сухомлинский, В.Г.Яковлев, Т.Е.Конников, Э.В.Яновскаялар
сияқты ғалымдардың да назарын аударды.
Мектепке дейінгі балалардың ойындарынды да көптеген еңбектер
арналған. Бір тобы рөлдік, шығармашылық ойындардың теориясын зерттеген
(Л.С.Выгодский, С.Л.Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, А.И.Фрадкина, А.П. Усова,
Д.Б. Эльконин, Р.И.Жуковская, Т.А.Маркова, т.б.) келесілері психологиялық
процестерде қозғалыс ойындарының ерекшеліктері және олардың алатын орны
мен маңызына тоқталған (Е.А.Радина, А.И.Сорокина, Е.И.Уольцова,
В.Н.Аванесова,т.б.), ал үшінші бір тобы балалардың көркемсурет
тәрбиесіндегі ойынның маңызын анықтауға бағытталған (Н.А.Ветгулина,
Н.П.Сакулина, Н.В.Аванесова, т.б.).
Ресейлік психологияда балаларды жан-жақты дамытудың маңызды құралы
болып табылатын ойын теориясына мынадай ғалымдардың еңбектері:Е.А.Флорина,
Е.И.Тихеева, Е.И.Аркин, кейіннен Р.И.Маркова т.б. еңбектері бағытталған.
Мектептерде қозғалыс ойындарын пайдалану жолдары жөнінде Л.В.Былеева,
М.В.Лейкина, П.А.Рудик т.б. ғалымдар айналысқан. С.Г.Гагиев- остения
халықтарының ойынын жинақтаған, О.В.Вахания-абхаз, Г.Г.Агаев-
азербайжан,А.Бриедис-латын халық ойындарын зерттеп, оларды дене тәрбиесінің
сапасын жақсарту жолында пайдалануды ұсынған.Халықтық ойындар мен
жатьығуларды Т.Ж.Бекбатшаев зерттеген. Э.Ф Контаутене халық ойындары мен
оның психологиялық маңызын, Г.Н.Гришина халық ойындарын ата-аналар мен
балалар арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде қарастыру, Е.А.Селацкая
дидактикалық ойындарды балалардың таным процесін белсенді дамытатын құрал
ретінде, Е.Сағындықов қазақ мкетептерінің 1-4 сынып оқушыларымен оқу-тәрбие
жұмыстарында халық ойындарын пайдалану бағытында еңбек еткен.
Бірқатар диссертациялар мектепке дейінгі балалардың ойын мәселелеріне
арналған: И.Н.Косенко -ересек топ балаларының шығармашылық белсенділігін
көркем әдеби шығармалар сюжеті бойынша ойын арқылы қалыптастыру,
И.Тұрсынғали -қазақ балабақшасындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық
ойындарды пайдалану,Т.М.Бабуновтың-дидактикал ық ойындарды балалалардың
ақыл – ой белсенділігін арттыру құралы ретінде қарау, С.А.Ахундова –
мектепке дейінгі мекемелерде ойындарды пайдалану (орта топ) мәселелерін
зерттеді.
Біздің елімізде де мектепке дейінгі балалардың мәселелеріне біраз
ғалымдар өз еңбектерін арнаған.Б.Баймұратова балалардың тілін дамытуға
арналған көптеген ғылыми еңбектерінде мектепке дейінгі балалардың
тілін,танымдық процестерін дамыту мәселелерін қарастырады, Қ.Меңдаяқова-
Қазақстандағы ауылды жерлерде мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы,
М.Тұрыскелдина- Қазақстандағы 6 жасар балалардың дене тәрбиесінің дамуы,
Ә.Әмірова- ересек топтағы балалардың қазақ балалар әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу (6-7жас). т.б.
Сөйте тұра қазақ балабақшаларындағы жоғары топтардың оқу-тәрбие
жұмыстарында ұлттық ойындарды тиімді пайдалану мәселелері алғаш қаралып
отыр деседе болады.
Зерттеу мақсаты: Қазақ балабақшаларының ересек және даярлық
топтарында ұлттық ойындарды пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу,
әдістемелік талдау жасау.
Зерттеу нысаны: қазақ балабақшаларындағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері: балабақшалардың ересек және даярлық топтарында
ұлттық ойынды пайдаланудың психологиялық негіздерін айқындау
- ересек және даярлық топтарға арналған ұлттық ойындардың мазмұнын
саралау;
- халық ойындарын пайдаланудың бағдарламасын құру;
- тәжірбиелік эксперименттің қорытындысын шығару, тәрбиешілерге
болашақ маман ретінде ұсыныс беру;
Зерттеу пәні:балабақшаларда ұлттық ойындарды пайдланудың жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: балабақшада ұлттық ойындарды пайдалану
тиімді болар еді, егер:
- қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді қолданудың жүйесі
жасалынса;
- балабақшада ұлттық ойындарды қолдану балалардың дүние танымына,
адамгершілік және дене қасиеттерінің дамуына ықпалын тигізсе;
- сабақтарда және сабақтан тыс жұмыстарда ұлттық ойындарды пайдалану
бірізділік ұстанымымен жүзеге асса;
Зерттеудің әдіснамалық негізі: білім мен тәрбиелеу туралы
философиялық көзқарастар және халық психологиясының мұрасы, сонымен қатар
жеке тұлғалық даму мен іс-әректтік қатынас теориялары, танымдық
жұмыстарының бір- бірімне сабақтастығы.
Ғылыми зерттеу әдістері: осы зерттеп отырған мәселелерге байланысты
философиялық, тарихи, психологиялық, педогогикалық, еңбектерді талдау,
қазіргі қоғамның өтпелі кезеңіне сай халықтық педогогиканың тәрбие
саласындағы қолдануға бағытталған ресми құжаттармен танысу, озат
балабақшалар тәжірибелерін жинақтау, арнайы сауалнама, әңгіме ,салыстырмалы
байқау, психологиялық тәжірибе-эксперименттік жұмыстар жүргізу, дипломдық
жұмыстың өз ізденістері мен тәжіибесін психологиялық тұрғыдан сараптау.
Жетекші идея: балабақшада жеке тұлға дамуының сыры, ішкі
заңдылықтарының байланысына жүйелі, кешенді іс-әрекет тұрғысынан ұлттық
ойындарды үйретуде қазақ халқының психологиясын тірек ету.
Зерттеу кезеңдері: халық аузынан жиналған және көне кезден бастап
осы кезге дейінгі аралықтардағы баспа беттеріндегі ойындарды жинақтау,
олардың ішінен балабақшалардың ересек және даярлық топтарында пайдалануға
болатындарын іріктеп алу;
- аталмыш тақырыпты философиялық, психологиялық, және педогогикалық
көзқарастар тұрғысынан қарастыру, тақырыпқа қатысы бар ғылыми
әдебиеттермен танысу;
- жинақталған ойындарды балабақшаларда тәжірибе жүзінде қолдану,
зерттеу нәтижелерін сыннан өткізу,психологиялық басылым
материялдарына талдау жасау;
- жинақталған материялды белгілі жүйеге келтіру
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазіргі әлеуметтік – эканомикалық
жағдайлардың ерекшеліктеріне сай мектепке дейінгі тәрбиені жетілдіріп,
жалпы, үйлесімді дамуын қамтамассыз ету үшін қазақтың ұлттық
ойындарын нысаналы пайдаланудың ғылыми –теориялық негіздері
айқындалады;
- ересек және даярлық топтарда ұлттық ойындарды ендірудің мән
–мазмұндары ашылады;
- қазақтың ұлттық ойындарының ерекшеліктерін ескеріп, бүгінгі заман
талабына сай бағдарламаның педогогикалық –психологиялық,
әдістемелік мүмкіндіктері ашылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: халықтың психологиялық
негізінде ересек және даярлық топ балаларымен қазақтың ұлттық ойындарын
пайдалану бағдарламасы құрылды;
- осы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тәрбиешілерге арналған
әдістемелік нұсқаулар әзірленді;
- балабақшада ұлттық ойынды пайдалануда жүргізілген тәжірбиелі
эксперимент жұмыстары, оның сыннан өткен нәтижелерін тәрбиешілердің
білімін жетілдіру курстарында және болашақ тәрбиешілер дайындау
ісінде пайдалануға болады;
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылды: балабақшада ұлттық ойындарды
қолдануда балалардың танымдық, адамгершілік және дене қасиеттерінің
дамуының тұжырымы.
- ұлттық ойындарды пайдалану негізінде балабақшалардың жаңа бағыттағы
дәлелденген жүйесі.
Зерттеудің нәтижелерін мақұлдау және ендіру: Зерттеу нәтижелері
Алматы қаласының Алмалы ауданындағы №23 Аяулым және №45 Ер Төстік
балабақшаларында талқыланды.
Балабақшалардың ересектер және мектепке дейінгі даярлық топтарында
ұлттық ойындарды пайдалануды ұсына отырып, олардың дүниетанымдық,
адамгершілік және дене қасиеттерін тәрбиелеуде ықпалы мол деп есептейміз.
Қазақ халқының ұлттық ойындарының шығу тариғы.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау, -ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан әрі алға бастауына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлтының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік
–эканомикалық дамуының негізінде болды.қазіргі кемеліне келген тарихи
ғылымдардың дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек
Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонен
бергі бізге жеткен, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, карагие, т. б. шамамен алғанда
бес мың жылдар бұрын ойналынғандығы жайында ағылшын ғалымы Э. Маккей
...бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың
арасында тарағанға ұқсайды.-дейді. Сондай –ақ мұндай пікірді Венеция
саяхатшысы Марко Полло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған
сапарында көрген Қыз бөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы
тайпалардың пайда болған кезінен, яғни таптық қатыныспен бірге туғандығы
жайлы ескертеді.
Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың негізгі кәсібі –аңшылық болды.
Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған дайындық жаттығулары
кезінде Карагие ойынын туғызды. Ойнаушылар бас киімдерін шешіп ортаға
тастайды. Ойын жүргізуші көмбеден қашықтығы 25 -30 адымдай жерге апрып
арасы мен биіктігін белгілеген сызық бойына бас киімдердің саны қанша болса
сонша қазық қағады. Қалғандары көмбеде тұрып әр ойыншы қолындағы сырығымен
өзінің бас киімін атып алуы керек. Бұл ойынды кез –келген бала ойнай
алмайды, себебі бұл ойында ең әуелі шыдамдылық керек, ойынға қатысқаннан
кйін өз бас киіміңді атып алмайынша кетпейді, өз бас киіміңді еркіңмен
алуға басқа ойыншылар рұқсат етпейді. Екіншіден мергендік керек, оған қоса
көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күш керек.
Ертедегі Қазақстан жеріндегі рулардың қалыптасу кезеңдері,
этнографиясы, ойын –сауықтары, мәдениеті, т. б. жайындағы деректер XIII
–XVIII ғасырлардағы Орта Азиямен қазақ жерлерінде болған Еуропа
саяхатшыларының еңбектерінде жинақталған.
әсіресе Қазақстанның елі мен жері жайында көптеген ғылыми еңбектер
қалдырған Еуропа саяхатшыларының ең алғашқылары Плоно Карпини, Вильгельм
Рубрук, Марко Полло сияқтылар болды. XIII ғасырдың бірінші жартысында
Италыя саяхатшысы Плоно Карпини Хорезм, Жетісу, тарбағатай арқылы
Монғолияға барып, одан еліне қайтқан сапарында жинаған материалдарынан
Монолия тарихы атты еңбек жазды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайлы деректерді қағаз бетіне
түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Морко Полло болды. Ол өзінің
Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі
тойларында болып, ойын сауықтарында болып, көптеген ұлт ойындарына талдау
жасап, шығу тарихына, қалыптасу тарихына болжам айтқан.
Неміс ғалымы Александр Гумбольдт 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы
рұқсат алып каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, семей,
Өскемен қалаларына саяхат жасайды. Ол өзінің болған жерлерінде көшпелі
қазақ ауылының өмірі мен тарихы, этнографиясын толығынан зерттей келіп
Центральная Азия, исследование о цепях гор и по сравнительной
климатологий атты еңбегін жазды. Қазақ ауылына келген беттегі қонаққа
көрсеткен сый –құрметіне, олардың ойын –сауықтарына, әсіресе қоян –қолтық
күрестері мен ат жарыстарын қызықтамайтын және осы халықтың ойын –сауықтары
жөнінде жазбаған шет ел ғалымдары мен саяхатшылары кемде –кем. А.
Гумбольдттың бұлай деп дәлелдеме бергені, әрине тегін айтылған сөз
емес. Біз қарастырған П. Карпини, М. Поллодан бастап, ең ақырғы 1863
-1864 жылдары Қазақстанда болған шығыс зерттеу ғалымы Венгрия академигі
Армини Вамбери мен 1903 -1907 жылдары Каспий теңізінің бойында Маңғышақта
қонақтаған неміс этнографы Рихтер Каргуцқа дейінгі шетел саяхатшыларының
еңбектерінің барлығының дерлік арқау болған қазақ халқының қонақ сыйы мен
ойын –сауықтары . Тіпті қазақ жерінде болмаған шетел ғалымдарының көпшілігі
халықтың тарихы мен этнографиясы турасында жазған зерттеулерінде де
кездеседі. Мысалы, Австрлияның атақты дипломаты С.Герберштейн 15816 -1517
және 1526 -1527 жылдары Ресейде болып, Қазақстанда болған орыстардың ауызша
айтуларынан жазған 1549 жылы латын тілінде жарық көрген Записки о
Московских делах атты еңбегінде Қазақстанның жері, әдет –ғұрпы, орыс
халқымен қарым –қтынасы, ойын –сауықтары жайында жазған. Сондай –ақ
Италияның ғалымы Павло Иовия новокамский 1525 жылы Римде орыстың кезіедегі
белгілі елшілердің бірі Дмитрий Герасимовпен кездесіп, соның айтуымен
Книга о Московском посольстве атты еңбегін, сол жылы жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте қазақ халқының орыстармен араласуы, мәдениеті, ойын –сауықтары
туралы жазылған.
А. Гумбольдт қазақ жерінде жүріп көшпелі халықтан ойға түйгенін
достарына жазған хатында былай деп көрсетті. Мен қазақ ауылында болған
кезімді өмірімнің аса құдіретті кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі
халықтың бізге көрсеткен қонақ сыйы мен ойын сауықтары естен кететін уақиға
емес... Мұндай өмірімнің аса бір белді кезеңін одан әрі Каспий теңізінің
бойында өткізбей кете алатын емеспін. Мен, өмірімде осындай қысқа уақыт
ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емеспін, бірақ
бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болу керек.
Франсуздың атақты жазушысы А. Дюма Из Парижа в Астрахань атты
еңбегінде ұлына жазған хатында: Қымбатты ұлым, сенің хатың мені Астраханға
қуып жетті. Менің саяхаттағы өмірімнен мағлұмат алғың келсе, алдымен
Россияның картасынан Астрахан қаласын тап. Біздер мұнда келгеннен кейін
Каспий теңізінің жағасында аң ауладық, құс салдық. Бұл күндері мен үлкен
тойдың ойын –сауықтың куәсі болдым. Келген қонаққа сый көрсетуге мұндай
ойындар өткізу әзірше мен қөрген елде, жүрген жерде кездестірмедім. Мұндай
ойын –сауықтың өтуіне себепші болғандықтан маған тон кигізді.
XIX ғасырда қазақ халқының әдет –ғұрпын, ойын –сауықтарын, ұлт
–ойындарын зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері ғана емес
сондай –ақ көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының өмірін
оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айланысқан солардың ең алғашқыларының бірі
Ешмұхамед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы.
Сонымен қатар, Ә. Диваевтің еңбегінде –XIX ғасырдың аяғы XX
ғасырдың бас кезіндегі көшпелі қазақ халқының этнографиясын зерттеуші
ғалымдардың көзқарасынан тыс қалған мәселелердің бірі ұлт ойындары. Ә.
Диваев жан –жақты зерттей келіп кімде –кім қазақ халқының арасынада болып
кунделікті тұрмысымен танысса, сол отбасындағы бала ойыны арқылы танымдық
жағын әр қилы жақтарын, ойыншықтардың, ойындардың қаншалықты мәні бар
екенін біледі. –деп ескертеді.
Сәбидің дүниеге көзқарастарын қалыптастыратын түрлі ойыншықтар мен
құмалақ ойындары жатады. Қазақ балаларында ойыншықтар болған жоқ десекте
болады, тек қана балалардың өздері жасаған зырылдауық, қуыршақ пен
балшықтан өздері жасаған ит, түйе, жылқы, т.б. жануарлар бейнесі ғана
болды. Бұл ойыншықтардың сырты онша қызықтырмаса да, осы ойыншықтар,
балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болып есептеледі.
I тарау. Ерік туралы жалпы түсінік.
Ерік –адамың маңызды сипаты. Ерікті тәрбиелеу үшін еріктің табиғатын,
туатын себебін дұрыс түсіну үшін қажет.Психологияда болмыстың, сыртқы
дүниенің бірінен –бірі салдары болатын қат –қабат, байланыстарын
сәулелендіреді. Психологиялық табиғаттың негізін ашқан Сеченов пен
Павловтың ілімі ерікті әрекеттердің негізі, мидағы материалдық процестер,
сыртқы әсер мен мидың уақытша байланыстары, шартты рефлекстер деп
түсіндіреді.Ерікті әрекеттің физикалық механизмін зерттеген Сеченов:
...адам ассоциациялық рефлекстердің жиі қайталану жолымен өзінің
қимылдарын топтастыруға бейімделеді және (сол рефлекстердің жолымен)
қимылдардың тоқтататын қабілетіне ие бола алады. деп жазды. Жоғарғы жүйке
іс -әрекетінің заңдылықтарын ашқан И.П. Павлов: ...ерікті әрекеттің
механизмі, жоғарғы жүйке іс -әрекетінің барлық заңдарында бағынатын шартты
ассоциациялық процесс, деп бұл пікірді қолдай түсті. Жүйке жүйесінің іс
-әрекеті тіпті тосын, қат –қабат, күрделі болса да, адам оны жаңаша
сәулелендіріп, тәжірибесінде болмаған жаңа әрекеттер істеп, амал –айла,
тәсіл жасайды. Әрекетті жаңадан атқара отырып, орындаудың жаңа тәсілін
меңгереді.
Еріктің сипатын, ерік мәселесін ғылыми матералистік тұрғысынан
түсіндіреді. Ерік өзін -өзі билемейді.Материалдық тұрғыдан түсіндіреді.
Ерік материалдық дүниеге байланысты себептен туады. Не тілесе, соны істеген
кісі ерік бостандығын көрсетпейді, еркінің жоқтығын әйгілейді.
Диалектикалық материализм ерік бостандығын істің мән –жайын түсініп, оның
қажеттігін ұғына білумен байланысты деп түсіндіреді. Адамда ерік бостандығы
бар. Бірақ идиалистер айтқандай, ештеңеге байланыспйтын бостандық емес,
себепті байланыстылыққа, детерменизм ұстанымына бағынатын бостандық.
Ерік әрекетінде салалы сипат болады, кісі өз әрекетінің мән –жайын
түсініп орындайды. Ерік әрекеті талаптан басталады
Талап -әрекетінің бағытын көрсететін сеім. Талап адамның түсіну
дәрежесіне қарай желік және тілек туады.
Желік- әлденеге ұмтылып алаңдаған талап. Алаңдатып тұрған не екенін
адам түсінбейді, тек бірдеңесі жетіспей бірдеңе керек болып тұрады.
Керегінің не екенін дұрыс елестетіп, оны біле алмайды. Елеңдеткен мақсат,
не оған жететін айла –тәсіл қандай екенін адам біліп алмайынша әрекет
бастамайды. Ол адамның басыда іш пысу, зерігу сияқты беті ашылмаған
белгісіздік түрде болады. Көбіне жұмыссыз, айрықша өмір игілігі
жоқ,белсенділігі кем адамдар босқа желігіп жүреді. Кісі желігудің мәнісін
түсінсе, желік тілекке айналады.
Тілек –кісіні алаңдатқан белгісіз нәрсе белгілі мақсатқа айналып,
мақсаттың не екенін түсінген, тек мақсатқа жету үшін қандай айла –тәсіл
қолдану керек екенінін біліп алмаған талап –тілек қиял іскерлігін қозғайды,
адамның басында армандар туғызады. Тілек туғанда мақсатқа жеткізетін айла
–тәсілді іздеп –табуға немесе басып тастауға талаптанады. Егер айла –тәсіл
табылса талаптың мақсатын емес,жететін жолдарын да түсінеді. Адам мақсатқа
жетудің қолдануға келетін іс екендігін түсінсе тілек болады да, талап
ерікті әрекетке айналады.Тілек тілей шешімге айналып, ізі суымай тұрып
орындалса әрекет қарапайым болады. Мысалы, адам тұрғысы келсе тұрады,
кеткісі келсе кетеді, жазғысы келсе жазады. Әлеуметтік еңбек процесінде
ерік күрделі болады. Адамның тілек мақсаты біреу емес, бірнеше және
мақсатқа жататын айла –тәсілде әр түрлі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда кісі
ақылмен ойланады. Басқа адамдармен кеңесіп, мағлұматтар алады. Бір себептер
итермелеп, бір себептер тартпақтап, мотивтер арасында талас туады да,
мотивтер таласы болады. Мотивтер таласына адам бір мотивті жөн көріп
талданады.
Мақсат талдау. Шешім. Мотивтер талдауда адам ой қорытады. Мақсат
таңдап, шешім қабылдап, көп ойлардың бірі шешіліп, біріне таңдау тиеді.
Біреулер шешімге оңай да шапшаң келеді, біреулер кешігіп барып, шешім
қабылдайды. Мезгілінен кешікпей ой қортындылау –еріктің биік сатысы.
Орындау.Адамның алған шешімі орындалуға тиіс. Шешімді орындау –ерік
әрекетінің ең жақсы қасиеті. Алғаш шешімнің орындалуы ерік –қайраттың
шынайы, биік сапасын танытады. Шешім орындалса ғана адам мақсатқа жетеді.
Мақсатқа жету ерік әрекетінің қиын кезеңі. Орындауға іле –шала кірісіп
кетпей, әдейілеп кешіктіру шешімді ниетке айналдырады. Кейде адам әрекетті
бастайды да, бастаған жұмысы өзіне ұнамайды, жарамсыз эмоциялар туып,
аяқталмай қалады.
Эмоция –еріктің іс -әрекетіне қатысады. Әрекеттің кейбіреуі жарамсыз
эмоциямен сабақтасады. Кейбір әрекетті адамның көңілі ұнатпай тұрады, бірақ
қажет болғанда ғана орындайды. Орындалған іс -әрекетін бағалауы , сын
адамның көңіліне ризалық, наразылық, ұнамсыз эмоция туғызады. Істелген
істің ұнамды бағасы іс -әрекетті ілгері бастырады.Жарамсыз баға іс
-әрекетті тоқтатуға стимул, мотив болады.
Ендігі кезде мектеп жасына дейінгі балалардың ерік спасына тоқталсақ.
Мектепке дейінгі шақ мінез –құлқын өзінің сыртқы және ішкі
әрекеттерімен саналы түрде басқара алатын еріктің пайда болатын жасы болып
табылады. Үлкендері мен құрбыларының талаптарының ықпалы арқылы тәрбие және
үйрену процесінде балада өз амалдарын белгілі бір міндетке бағындыру, пайда
болған қиындықтарды жеңе отырып қойылған мақсатқа жету мүмкіндіктері
қалыптасады. Ол өз қалпын бақылай білуге үйренеді.Мәселен, тәрбиеші қалай
талап етсе, дәл солай сабақта тыныш отырады. Өз денесін басқару балаға оңай
түспейді. Әуелдегіде өз денесін сырттай бақылауды талап ететін бұл ерекше
міндет бала тек өзінің қолына, аяғына, кеудесіне қарап олардың ықтиярдан
шықпауын қадағалап отырғанда, біршама тыныш күйде отырады. Балалар тек
біртіндеп қана өз дене тұрғысын бұлшық еттер түйсінуінің негізінде
бақылауға көшеді.
Мектепке дейінгі бала өзінің қабылдауын, есін, ойлауын басқара
бастайды. Үш жасар балаға мұз айдынында жүрген балалар бейнеленген суретті
көрсетіп, олардың қайсысы қолғабын жоғалтқанын табуды ұсынса (қолғап мұз
үстінде жатыр, ал коньки тебушілердің біреуі қолғапсыз бейнеленген), ол
мұны орындай алмайды.Тапсырманы орындау үшін салынған суреттегі барлық
тұлғаларды біртіндеп қарап шығу керек, ал баланың назары бірінен екіншісіне
ретсіз ауыса береді. Кейінірек бала үлкендердің жәрдемімен ерікті
хабарларды меңгереді, назары қозғалысын басқара отырып заттар мен
бейнелерді жүйелі түрде қарап, мұндай тапсырманы оңай орындайтын болады.
Бала төрт жасқа жақындағанда есте сақтау және еске түсіру процесін
басқару мүмкіндігіне жетеді, үлкеннің тапсырмасын, ұнаған тақпақты, тағы
басқа есте сақтау сияқты өз алдына арнаулы мақсат қоя бастайды.
Мектепке дейінгі естияр және ересек жастағы балаларда ойналатын
жұмбақты шешуге тырысқанда, бөлшектерді бір тұтасқа біріктірудің әр түрлі
жолдарын байқап көргенде,біртіндеп бір жолдан екіншісіне ауысқанда ойлау
әрекетін басқару байқалады.
Мінез –құлықты саналы басқару тек мектепке дейінгі балалық шақта
қалыптаса бастайды.Ерік әрекеті жағдайлық сезімдер мен тілектердің
ықпалынан пайда болатын алғы ниетсіз, албырт әрекеттерімен қатар жүреді.
Мектепке дейінгі балалық кезеңде ерік әрекеттерінің өзі де, мінез
–құлықтың жалпы көрінісіндегі олардың меншікті үлесі де өзгереді. Мектепке
дейінгі кіші жаста баланың мінез –құлқы түгелдей дерлік албырт қылықтардан
қалыптасады.Еріктің байқалуы оқта –текте, осы үшін ерекше қолайлы
жағдайларда ғана байқалады. Мектепке дейінгі естияр жастағыларда ерік
байқауларының саны арта түседі, бірақ олар әлі мінез –құлықта онша елеулі
орын алмайды. Тек мектепке дейінгі ересек жаста ғана бала біршама ұзақ
уақытқа созылатын ерік күштеріне қабілетті бола бастайды, әйтсе де, бұл
жөнінен мектеп жасындағы баладан кейіндеу тұрады. Сонымен, мектеп жасына
дейінгі бала үшін ерік әрекетінің пайда болуы мен дамуы тән келеді, бірақ
олардың қолданылу ауқымы, мінез –құлықтағы орны шағын болып қала береді.
Бала еркінің дамуы мектепке дейінгі өтетін мінез –құлық өзгеруі мен
мотивтердің қатарынан бағынудың қалыптасуымен тығыз байланысты. Бала үшін
ең басты болып саналатын белгілі бағыттылықтың пайда болуы мотивтер
тобының алғы орынға шығуы, баланың қойылған мақсатқа саналы түрде жетілуіне
маңызы шамалы басқа мотивтермен байланысты келген өзге ниеттердің
алаңдатушылық ықпалына берілмеуіне әкеліп жеткізді.
Мектепке дейінгі балалар үшін маңыздысы В.К.Котырлоның шығармасында
көрсетілгендей мақсаттың қолайлысы. Ол сенімділігін қамтамассыз етеді және
ынтасын күшейтеді. Іс -әрекетке оқушыға берілген тапсырманың шешіміне
тиімді бағытталуы мақсатқа бағытталуынан табылады. Тапсырманың шешімін
объективтерін құра отырып табысқа жету мүмкіндігі баланың мақсатына жету
күшін жұмылдыруға мәжбүрлейді.Ұймшылдығын шыдамдылығын табандылығын
көрсетеді. Бұл кезде тапсырманы шешу немесе көбіне оның шешімін анықтауда
игеріміне ғана емес, оның мақсатының қаншалықты көрсетілуінде.
1.1 Қимылдық ойын арқылы баланың таным процестерін дамыту
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде қимыл-
қозғалыс ойындарыа жетекші роль беріледі. Дене тәрбиесінің негізгі
құралдары мен әдістерінің бірі ретінде көп қозғалысты ойындар сауықтандыру
және тәрбие-білім беру міндеттерін тиімді шешеуге мүмкіндік береді. Ол
бала денесінің дамуына және сауығуына жан-жақты ықпал жасайды. Ойын
процесінде балалардың қозғалғыштық ширақтылығы бүкіл организмде жігерлілік
жағдай туғызады, алмасу процестерін күшейтеді, өмірлік тонусын арттырады.
Қимыл-қозғалыс ойындары балалардың игеріп үлгерген қимыл дағдыларын
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру әдісі ретінде қызмет етеді.
Қозғағыш іс-әрекет ретінде қимыл-қозғалыс ойындары белгілі бір
ерекшелікке ие: ол баладан сигналды тез сезінуді және күтпеген жерден ойын
жағдайын өзгертуді тала етеді.
Ойын кезінде пайда болатын әр түрлі ситуациялар қимыл мен әрекеттің
сипатын, қимыл бағытының тез өзгеруін бұлшық ет ширығуының дәрежесін
өзгерту қажеттігін туғызады. Мысалы: Ұстап алу ойынында әрбір бала
жетекшінің әрекетін назар аудара бақылауы керек. Ол жақындаған кезде бала
қарама-қарсы жаққа тез қашып кетеді. Өзінің қауіпсіз жағдайда екенін сезген
соң қимыл қарқынын бәсеңдетеді, тежейді, тоқтатады. Жетекші тағы да
жақындаған кезде ол қимылын тағы да тездетеді.
Әрбір қимыл-қозғалыс ойыныда делік балалардың ойын әрекеттері мен
қимылданын өзгертуге берілетін сигналдар болады. Мысалы: Ынтымақты, бағыт
пен қимыл сипатын өзгертуді білдіретін балалардың тез сезінуін, қабылдауын
туғызады: бытыраңқы жеңіл жүгіріс бұры белгіленген орындарға бірінің
артынан бірі тізбекті сапқа тез қосылу үшін мақсатты тура бағытта
жүгірумен өзгереді.
Мұндай ширақ қимыл әрекеті еліктіру және тежеу процестерін жетілдіре
және теңестіре отырып баланың жүйке жүйесін шынықтырады.
Қимыл-қозғалыс ойынында бала назар аудару және бұлшық еттің ширығу
дәрежесін реттеуді үйренеді: ойынның қалыптасқан ситуацияға байланысты ол
қимылды тынығумен кезектестіре алады. Бұл бақылағыштыққа, тапқырлыққа
тәрбиелеуге, қоршаған ортадағы жағдайдың өзгеруіне қарап бағдар белгілеу,
қалыптасқан жағдайдан жол тауып шығу, шешім қабылдап, оны жүзеге асыру,
батылдық, ептілік, инициатива, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін таңдау
қабілетін қалыптастыруға көмектеседі.
Н.И.Пирогов, кейінірек Е.Н.Водовозова, П.Ф.Каптеров және басқа да
педагогтар - баланың дене тәрбиесінде қимыл-қозғалыс ойынлары баланың
жасына байланысты қажеттілігіне жауап беретін әрекет ретінде және жан-жақты
дамыту құралы ретінде бірінші дәрежелі маңызы бар екендігін атап
көрсетті.
Лесгарф қимыл қозғалыс ойындарын баланың жеке басын тәрбиелеудің,
олардың адамгершілік қасиеттерін: адалдығын, шыншылдығын, ұстамдылығын,
тәртіптілігін, жодастық сезімін дамытудың бағалы құралы деп санайды. Оның
мына сөздері белгілі: Біз ойындарды оларға (балаларға) өзін-өзі үйрету
үшін пайдалануымыз керек (яғни жағымсыз сезмдерді жеңу үшін). Ойын кезінде
оларды өздерінің шарықтап бара жатқан сезімін тежеуге және сонымен өз
әрекеттерін санауға бағындыра білуге үйрету керек.
Лесгарф қимыл-қозғалыс ойындарының жүйелі түрде жүргізілуі балалардың
өз әрекеттерін басқара білуін дамытуға көмектесетіндігін, оның денесін
тәртіптілікке бейімдейтіндігін, яғни әр түрлі ауыртпалықта әрекет етуге
үйрететіндігін атап көрсетеді. Ойындар баланы жоғары ептілікпен,
мақсаттылықпен, тездікпен әрекет етуге, ережені орындауға, өзін-өзі
билеуге, жолдастық сезімді бағалауға үйретеді.
П.Ф.Лесгафттың қимыл-қозғалыс ойындары туралы негізгі ережелерін
В.В.Гориневский жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес дамытты.
Гориневский балаларға арналған ойындардың сюжетін қазіргі қоғамдық
өмірдің талаптарымен байланысты таңдаудың маңыздылығын атап көрсетті. Қимыл-
қозғалыс ойындары процесінде балалардың моральдық ерік-жігер қасиеттері
қалыптасады, сондықтан ойын баланың өзіндік қасиетін қалыптастыру құралы
болып табылады.
Қазіргі кезде қимыл-қозғалыс ойындары проблемасы мектеп жасына дейінгі
балаларды жан-жақты тәрбиелеудің және дамытудың құралы ретінде ғылыми
және практикалық қызметкерлердің одан әрі зерттеу мәні болып отыр. Мектеп
жасына дейінгілер үшін қимыл-қозғалыс ойындарының жекелеген мәселелерінің
мазмұны, ұйымдастырылуы және методикасы жөнінде А.И. Быкованың,
М.М.Конторович пен Л.И.Михайлованың, Т.И.Осокинаның, Е.А.Тимофееваның,
Л.В.Артемованың және басқа авторлардың еңбектері бар.
1.2. Қазақтың ұлттық ойындары арқылы баланың ой-өрісін дамыту.
Қазақтың ұлттық ойындарын баланың өсіп –дамуындағы негізгі қажеттілік
десек, оны ұлттық ойынды баланың ой -өрісін дамытуда мәнін ашу мақсатын
қойып отырмыз.
Көне заманда жазу, сызу болмаған кезінде ата –бабаларымыз ұлт
ойындарын жан –жақты тәрбиелеудің негізгі құралы ретінде қарастырып, тек ең
күшті, қағылез, төзімді, түрлі жарыстарда үнемі жеңімпаз атанатын адамды
анықтау рөлін ғана атқарып қоймай, сонымен қатар ой -өрісін дамытуға да
ықпал етті. Адам алғаш өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін
ойындар серік болады.
Егер ұлттық ойындар баланы рухани дамытады десек, осы тұжырым дарды
ғылыми тұрғыдан дәлелдемек ойымыз бар.Ол үшін кез –келген ұлт ойынын алып,
оның тәрбиелік жағы жан –жақты қарастырсақ айқын көз жеткізуімізге болады.
Ұлт ойыдары өз ойнаушыларынан аса тапқырлықты, ақыл –ойды, психикалық
ерекшеліктерді, бірлесіп қимыл –қозғалыс жасауды, адамгершілік қасиеттерді,
сөйлеу қабілеттілігін талап етеді және ұлт ойындарын ұйымдастыру мен өткізу
үшін арнайы жағдайлардың қажеті жоқ.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың Балалықтың қанына ойын азық деуінің өзі
көп жағдайды түсіндіріп отыр, яғни ойын бала үшін -негізгі қажеттілік
екенін пайдаланын, оны бүлдіршіндерді жетілдіруде, ой -өрісін дамыту
мақсатында ең күшті,сенімді әдіс ретінде қолдануға өте тамаша болады.
Балалар үшін ойын –көпшілк талқысы, ойын үстінде тәрбие алып дуние
танумен қатар мінез қалыптастырып, өзіндік мінез –құлықтарын айқындай
бастады. Өздерінше , өз беттерімен ойнап жатқан бала қатты сезінуі керек.
Сондықтан, оларға ойын түрлерін таңдай білуге ойынды дұрыс ойнауға
көмектескен уақыттарда өте сақ, еппен қатынас жасаған дұрыс. Балаларға
ойынды таңдау және ұсыну кезінде негізгі сүйенетін қағидалар біріншіден әр
ойын баланың жасына, оның психологиялық және дене дамуы деңгейіне сай
келуі қажет. Егер бұл шаралар орындалмаса, ұсынылған ойын қиын, ұзақ әрі
сол белгіленген жас шамасына сәйкес келмесе баланың ойынға деген
қызығушылығы төмендеуі мүмкін.
Балабақшаларда бүлдіршіндерге ұлт ойындарын қолдану балаларға ұлт
ойындарын үйрету кезінде ойынның өткізілетін орны. Балалардың зейінінің
жинақтығы, т. б. ерекшеліктеріне көңіл бөлген дұрыс.Балалардың ой -өрісінің
дамуына оның қоршаған ортасы күрделі ықпал етеді. Мәселен, балалар ойнайтын
орындарда қабырғалары қазақтың ою -өрнектерімен, едендегі сырмақ, текемет
сияқты ұлтық нақыштар баланың өзіндік ойын қалыптастыруға септігін
тигізеді.Сабақ, ойын үстінде түрлі –түсті суреттер, диафильмдер мен
кинофильмдер, музыка әуені пайдаланылса жұмыс сапасы , оның бала ой
-өрісінің дамуына септігін тигізері хақ.
Осының бәріне негізгі себеп, халқымыздың келешек ұрпаққа үлкен
сеніммен қарауы болса керек. Мұзафар Әлімбаевтың сөзімен айтқанда: Бала
–жүректің мирасы деп қарайтын балажан халықтардың бірі –қазақ халқы да
балаға ежелден болашағым деп қарайды, игі де зор үміт артады, әр ата –ана
ұрпағына аманат етіп тапсырады. бөбегім, қуанышым, мақтанышым, бауыр етім-
деп, оның ыстық екенін танытып еміренеді. Тұяқ атанардың тәттілігін
халқымыз қат –қабаттай қастерлеп айтады.Лашын құсқа –ауа қадірлі, жүйрік
атқа –дала қадірлі, ата –анаға –бала қадірлі,үсті –үстіне үстемелей
төгілген інжу сөздер. Естіген құлаққа көңіл сандығына сақтайтын қазына.
Халықтың ұлттық ойындары мен ойыншықтар баланың ой -өрісін кеңейтуге
және оны жүзеге асыра отырып дамуына әсер еткен, мысалы айталық,ертеде доп
ойыны үшін бала әуелі доп дайындап үйренген. Оны негізінен сиырдың,
торпақтың түлеме жүнінен домалату тәсілімен дайындаған, доп ұшқыр болу үшін
оның ішіне домалақ тас салып, киіз допты ыстық суға салып, киіз допты ыстық
суға пісіріп ысылта білген бала әрі еңбекке бейімделген, әрі іс –қимылда
ұқыптылыққа үйренген. Кішкентай қыздар қуыршақ ойыны кезінде кейде оны
күрделендіріп, қуыршақ театры сияқты сюжетке құрып ойнайды. әсіресе қыз
баланың үй ішіндегі тіршілігіне үйренуі осы қуыршақ ойындарынан басталады.
Баланың ертеңгісі үлкен азаматтылыққа жалғасып жеке басының басты
белгілері, оның бүгінгі ойын әрекеті үстінде қалыптаса бастайды. Ойында
баланың шығармашылық мүмкіншіліктері, эмоционалдық көңіл –күйі, ерік
–жігері бүршік атып білінеді. Бұл сана сезім, ойлау процесімен тығыз
байланысты.
Әрекет деп отырғанымыз – адамдардың ісі, яғни әрекет адамға, балаға
ойлау арқылы келеді. Мектепке дейінгілерде ойын –негізгі іс –қимыл түрі.
Бала ойын арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс -әрекетін, қарым
–қатынастарын үйренеді. Зейін, ес, қиял сияқты психикалық процестер
қалыптасады. Сана –сезімі, еркі, өзін -өзі бақылау қасиеттері жетіледі.
Л.С.Выгодскийдің айтуынша Бала ойын үстінде өзінің жасынан анағұрлым
ересек көрінеді сондықтан да Л.С. Выгодский, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин
сынды ғалымдар, сондай –ақ шетел зерттеушілері Ойын баланың өзіндіе өмірі
деген қорытындыға тоқтайды.
Балалар ойынының ой -өрісін дамытуында ықпалы зор. Халқымыз Ойлы
бала ойынынан белгілі дегендей, ерте қазақ балаларын Көкпар, Шілік,
Ақ сүйек, Ұшты-ұшты, т.б. ойындарын ойлап шығаруы кездейсоқ емес.
Ұлттық ойындардың баланың ақыл –ойын дамуына тигізер пайдалы
әсерлерін мына ойындардан байқауға болады.
Мысалы, Тоғыз құмалақ ойыны ересек балаларға арналған ойын деп қарамай
оны мектеп жасына дейінгі балаларға қарай бейімдеп қолдануға болады. Оның
балалардың жерге сызып ойнауына арналған түрі бар. Бұл он сегіз ұялы, 162
тасты бұрынғы ойын түрінен өзгерек. Балаларға ықшамдалып тоғыз құмалақпен
ойнауға негізделген. Ойын мектеп ауласында ұйымдастырылады. Жалпы, бұл ойын
–балаларды далада түрегеп жүріп ойнауына негізделген. Ол ойлау, есептеу
дағдыларын қалыптастыратын ойын. Ол үшін көп құрал –жабдықтың керегі жоқ.
Ойын жүргізуші бормен тегіс жерге бес жұлдыз тәрізді сызбалар жүргізеді
немесе таяқпен тегіс жерге жазуға болады.
Сонымен осы сызбалардың түйіскен жерінен он нүкте пайда болады. сол
нүктелер орналасқан жерді дөңгелектеп санмен белгілейді. Ойыншының қолына
тоғыз құмалақ болуы тиіс. Құмалақ ретінде тенис ойынының доптарын алуға
болады. Ойыншы осы құмадақтарды бірьіндеп салып шығады.
Құмалақты ұяға салудың тәртібі мынадай: ең әуелі ойнаушы құмалақты
бір, екі, үш,...деп шұңқырларды санап, екі шұңқырдан өтіп үшінші шұқырға
салады, одан кейін құмалақтарды да екі шұңқыр өтіп үшінші шұңқырға
түсіреді. Ақырында ең алғашқы салған және соңғы құмалақ түскен шұңқырларға
ұялардың біреуінен басқаларында түгелдей бір –бірден құмалақ болуы шарт.
Ойын логикалық ойлау жүйелеріне негізделген. Мұнда ойыншылардан тапқырлық
талап етіледі. Ол үшін көрсетілген шарттарға сәйкес құмалақ салатын ұялар
ретінде алдын –ала тап басу керек, яғни ойынды дұрыс шешу үшін қай ұядан
бастау үлкен рөл атқарады. Балалар шешуін бірден тауып кете алмайды.
Сондықтан ойлануына, еңбектенуіне тура келеді. Бұл оларды табандылыққа,
бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне жетелейді. Тәрбиешінің де көздеген
мақсаты осы. Ойынға оқушылар бір –бірден қатысады. Қалғандары көрушілер
ретінде қоршап тұрады. Бала құмалақты көрсетілген тәртіп бойынша дұрыс
салып шықса, онда ұтқан болып есептеледі. Егер құмалақ көрсетілген тәртіп
бойынша салынбайтын болса, ол жеңілген болып есептелінеді. Тәрбиеші бас
төрешінің қызметін атқарады.
Келесі бір ойын Ұшты -ұшты ойынын ойнатуға болады. абайламаған
адамға ойын өте қарапайым, ермек болып көрінуі мүмкін. Егер осы ойынның
мәні мен маңызы жағына көңіл бөлсек, онда ол балалардың дене тәрбиесінен
бастап ақыл –ой жүйелері мен тілін дамытуға тигізер әсері мол екенін
көреміз. Ойынның басты артықшылығы балаларды жедел ойлай білуге
баулитындығы, заттар мен жан –жануарларды біліп қана қоймай, оларды бір
–бірінен ажыратуға, өздеріне тән қасиеттерін түсініп білуге баулиды.
Бұл ойынды тәрбиешінің жетекшілігімен бастайды. Бастаушы –қарға ұшты,
бауырсақ ұшты, үйрек ұшты, бүйрек ұшты, сияқтыларды бастырмалап айтқанда
ойлауды әдет етпеген, аңқау бала аңдамай, бауырсақ ұшты дегенде қолын
көтерсе, ұтылады. Ұтылған бала жазасын өлең не тақпақ айту арқылы өтеуі
тиіс. Бұл балалардың шығармашылық қабілетін дамытады.
1.3. Ұлттық -спорттық ойын арқылы өзін -өзі бағалап, тұлғалық қасиетін
дамыту.
Көшпелі қауымның өмірі мен тұрмыс –салтына ыңғайландырылған дене тәрбиесі
жүйесі. Ерте дүние тарихшысы Страбон көпелілер туралы жебені тек ұрыс
кезінде ғана емес, аң аулауда да, сонымен қатар күнделікті жаттығу кезінде
де пайдаланады.- деп жазды. әсіресе ат үстіндегі мықтылыққа ерекше көңіл
бөлген көшпелілер Герадоттың жазуынша – бес жастан бастап жиырма бес жасқа
дейін балаларды үш қажеттікке атқа шабуға, садақ тартуға шын сөйлеуге
тәрбиелеген. Көшпелі қазақ елінің ден тәрбиесі ғылыми тұрғыда әлі терең
зерттелмеген. Дегенмен олардың шынығу жүйесін көптеген ғалымдар ерте
дүниедегі спартадалықтардың дене тәрбиесі жүйесімен салыстырады. Олардың
басты мақсаты таза табиғаттың аясында оның беретін мүмкіндіктерін пайдалана
отырып денсаулықты жақсарту. Күшті азамат болып қалыптасуына негіз болған.
Ат бәйгесін, балуандар белдесуін, көкпар, аударыспақ, т.б. ойындардағы
тартысты бәсекелерді тамашалау үшін әлі күнге дейін қанды қыздырып, жанды
рахатқа кенелтіп, арқаны қоздыратын қайталанбас көрініс.
Осы ойындармен қатар Орта Азия мен Қазақстан да ежелден дене
жаттығулары кейбір түрлері кеңінен тараған, кейіннен олар кең тараған спорт
түрлеріне айналған. Оған спорттық желіп жүру жатқызуға болады. сонымен
қатар Қазақстанның солтүстігінде өмір сүрген тайпалар коньки және шаңғымен
сырғанауды меңерді ертеде меңгерген көрінеді. XIII ғасырдың аяғында атақты
саяхатшы Виллем Рейсбург өзінің Орта Азия мен Қазақстан арқылы саяхаты
жөніндегі жазбаларында кейбір түрік тайпаларында коькимен жүру, жүгірудің
кең тарағандығын мәлімдейді. Олар Аяқтарына жақсы қайралған мал сүйегін
байлап алып, қатқан қардың үстімен сырғанауы соншалық, олар тіпті ұшқан құс
пен жүгірген аңды да ұстаған , -деп жазады. Сол кездің өзінде –ақ шаңғымен
жүруді меңгерген түркі халықтарының тайпалары туралы Н.Я. Бичурин: Олар
аяқтарына шаңғы байлап, қолдарындағы таяғына сүйеніп, тез жүгіргендігі
соншалық, әрбір жүз адым сайын ғана таяқшаларымен демеп отырған, -деп
жазады. Бұл жөнінде түркі тайпаларына қытайлардың Ағаш атқа мінген түркі
-деп ат берулері осында болса керек.
Шаңғы мен оны пайдалану жолдары XIII –XIV ғасырдың атақты тарихшысы
Рашид –ат –дин (1247 -1318) шежірелерінде тамаша бейнеленеді: Олардың
жерінде тау мен орман көп болғандықтан қардың көп түсуіне байланысты қар
үстінде жүріп олар көптеген аңды ұрып алады. олар арнайы тақтайша жасап,
оны шана деп атап, оның ұшына қайыстан бау тағып, қолына таяқ алып қар
үстінде су бетімен жүзген кемедей сырғи жүріп тау өгіздерін және басқа да
аңдарды ұрып алатын болған. Шанамен қоса жандарына бос шаңғы байлап алып
жүріп, ұрып алған аңды шанаға салған, оған қаншалықты ауыр зат салса да қар
үстімен сүйреу жеңіл болған.
Үнемі көшіп –қону өмірі дене тәрбиесінің формаларының дамуына да өз
әсерін тигізді. Негізінен ат үстінде жүріп ойнайтын ойындардың ұлттық
түрлері жақсы қарқынмен дамыды. Қазақтар атқа міне білу өнерін жас кезінен
бастап меңгерген. Баланы үш жасынан бастап атқа отыруға үйтеткен. Сол
құрметке ауыл жиып той жасаған. Тойдан кейін ауыл ақсақалы баланы атқа
отырғызып ауыл ішін аралап сыйлық жинаған. Бұл дәстүр жөнінде Руский
вестник былай жазады: Балаға өзінің жақсы көретін биесінен сол бала туған
жылы бірге туған құлынын тағайындайды, екеуін бірге тәрбиелейді десек те
болады. бала атқа мінетін халге жеткенде жаңағы ат үйретіліп, мінуге дайын
болып, бөлме күшігіне ұқсап тұрады.
Енді өте ертеден келе жатқан қазақтың балалар ойындарының бірі Асық
ойыны. Оның пайда болуы жабайы аңдарды қолға үйретіп, олардың күшін
пайдалану мақсатында жасалған әрекет екені анық. Сол кезден бастап бұл ойын
өмір сүріп, дамып келе жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі: Елімізде өмірдің барлық саласына өзгерту процесі
жүріп жатыр.Республикамыз экономикалық және саяси егеменді мемлекет
болғандықтан әр қоғам мүшесінің ұлттық сана – сезімінің жоғарлауын талап
етеді. Соның ішінде күн тәртібіне қойылып отырған күрделі мәселелердің бірі
– болашақ ұрпақты ұлттық сана рухына тәбиелеу. Сондықтан ұлттық мәдениетті
дамыту мәселелері күн өткен сайын көкейкесті болуда. Ұлттық ойындарымыз –
ұлттық мәдениетіміздің бір бөлігі және рухани байлығымыздың бір саласы
екені анық.
Ойын - үнемі даму құбылысы. Халық ойындарын үйрету және тәлім –
тәрбие жұмыстарында пайдалану балалардың ой - өрісін, дене дамуын
қалыптастыруға көмектеседі. Ойын сонымен қатар тарихи құбылыс болып та
табылады. Халық ойындары - өзінің болмысы, мазмұны жағнан тарих түпкіріне
жетелейтін бірден – бір сара жол. Ол адамзат тарихының тікелей байланысты
және үнемі даму, жаңару үстінде болады. Сондықтан ол адамның барлық еңбек
әрекетінен туындап , адам қиялының нәтижесі бола отырып қоғамдық-
эканомикалық формацияның өзгеруіне өз әсерін тигізеді, ойын мен ойыншық
қалыптасқан адам мәдениетінің ең бір қызықты құбылысы болып есептелінеді.)
Ұлттық ойындар –ата –бабамыздан бізге жеткен, өткен мен бүгінгіні
байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықтан оны
үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ
тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірінің есігін ашып,
оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді.
В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтсақ: Ойынсыз ақыл –ойдың қалыпты дамуы да
жоқ және болуы дамүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе
іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірімен ұштасып, өзін
қоршаған ортаға, дүние туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге
құштарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Міне, ойын дегеніміз тынысы
кең, алысқа меңзейтін, ойдан –ойға жетелейтін, адамға қиялымен қанат
бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл –ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір
тынысы демекпіз.
Бұл тақырыпқа байланысты зерттеулер халық ойындарының ұрпақтан-ұрпаққа
ұштасып келе жатқан халық естелігі екенін айқын көрсетеді. Сол себепті
ойындарға ғылыми талдау жасау ісі қазіргі балаларға танымдық және тәрбиелік
маңызы бар екендігі дәлелдейді.
Халық ойындары ежелден этнографтарды, археологтарды, психологтарды
педогогтарды және басқа ғалымдарды қызықтырған.Қазақ халқының ойындарының
шығу тарихына Э.Маккей, Морко Полло, Ә.Марғұлан Н.Я. Бичурин, П.С.Палас,
А.Вамберий,А.Шиле,Б.Зелинский,А.Гум больд сынды атақты адамдар өз еңбектерін
арнады.
Мектеп жасына дейінгі балалар тәрбиесінде ойындардың алатын орны
жайлы қазақ арасынан тұңғыш еңбек жазғандардың бірі педогог Н.С.Құлжанова
болды.
Ресейдегі жалпы ойын теориясы Г.В.Плеханов, Н.К.Крупская,
А.С.Мокоренко сынды атақты ғалымдардың есімдерімен тығыз
байланысты.Ойындарды ғылыми түрде зерттеу ісі П.П.Блонский, С.П.Щацкий,
В.Г.Марц, В.А. Сухомлинский, В.Г.Яковлев, Т.Е.Конников, Э.В.Яновскаялар
сияқты ғалымдардың да назарын аударды.
Мектепке дейінгі балалардың ойындарынды да көптеген еңбектер
арналған. Бір тобы рөлдік, шығармашылық ойындардың теориясын зерттеген
(Л.С.Выгодский, С.Л.Рубинштейн, А.Н. Леонтьев, А.И.Фрадкина, А.П. Усова,
Д.Б. Эльконин, Р.И.Жуковская, Т.А.Маркова, т.б.) келесілері психологиялық
процестерде қозғалыс ойындарының ерекшеліктері және олардың алатын орны
мен маңызына тоқталған (Е.А.Радина, А.И.Сорокина, Е.И.Уольцова,
В.Н.Аванесова,т.б.), ал үшінші бір тобы балалардың көркемсурет
тәрбиесіндегі ойынның маңызын анықтауға бағытталған (Н.А.Ветгулина,
Н.П.Сакулина, Н.В.Аванесова, т.б.).
Ресейлік психологияда балаларды жан-жақты дамытудың маңызды құралы
болып табылатын ойын теориясына мынадай ғалымдардың еңбектері:Е.А.Флорина,
Е.И.Тихеева, Е.И.Аркин, кейіннен Р.И.Маркова т.б. еңбектері бағытталған.
Мектептерде қозғалыс ойындарын пайдалану жолдары жөнінде Л.В.Былеева,
М.В.Лейкина, П.А.Рудик т.б. ғалымдар айналысқан. С.Г.Гагиев- остения
халықтарының ойынын жинақтаған, О.В.Вахания-абхаз, Г.Г.Агаев-
азербайжан,А.Бриедис-латын халық ойындарын зерттеп, оларды дене тәрбиесінің
сапасын жақсарту жолында пайдалануды ұсынған.Халықтық ойындар мен
жатьығуларды Т.Ж.Бекбатшаев зерттеген. Э.Ф Контаутене халық ойындары мен
оның психологиялық маңызын, Г.Н.Гришина халық ойындарын ата-аналар мен
балалар арасындағы қарым-қатынас құралы ретінде қарастыру, Е.А.Селацкая
дидактикалық ойындарды балалардың таным процесін белсенді дамытатын құрал
ретінде, Е.Сағындықов қазақ мкетептерінің 1-4 сынып оқушыларымен оқу-тәрбие
жұмыстарында халық ойындарын пайдалану бағытында еңбек еткен.
Бірқатар диссертациялар мектепке дейінгі балалардың ойын мәселелеріне
арналған: И.Н.Косенко -ересек топ балаларының шығармашылық белсенділігін
көркем әдеби шығармалар сюжеті бойынша ойын арқылы қалыптастыру,
И.Тұрсынғали -қазақ балабақшасындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық
ойындарды пайдалану,Т.М.Бабуновтың-дидактикал ық ойындарды балалалардың
ақыл – ой белсенділігін арттыру құралы ретінде қарау, С.А.Ахундова –
мектепке дейінгі мекемелерде ойындарды пайдалану (орта топ) мәселелерін
зерттеді.
Біздің елімізде де мектепке дейінгі балалардың мәселелеріне біраз
ғалымдар өз еңбектерін арнаған.Б.Баймұратова балалардың тілін дамытуға
арналған көптеген ғылыми еңбектерінде мектепке дейінгі балалардың
тілін,танымдық процестерін дамыту мәселелерін қарастырады, Қ.Меңдаяқова-
Қазақстандағы ауылды жерлерде мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы,
М.Тұрыскелдина- Қазақстандағы 6 жасар балалардың дене тәрбиесінің дамуы,
Ә.Әмірова- ересек топтағы балалардың қазақ балалар әдебиеті арқылы
адамгершілікке тәрбиелеу (6-7жас). т.б.
Сөйте тұра қазақ балабақшаларындағы жоғары топтардың оқу-тәрбие
жұмыстарында ұлттық ойындарды тиімді пайдалану мәселелері алғаш қаралып
отыр деседе болады.
Зерттеу мақсаты: Қазақ балабақшаларының ересек және даярлық
топтарында ұлттық ойындарды пайдалануды теориялық тұрғыдан негіздеу,
әдістемелік талдау жасау.
Зерттеу нысаны: қазақ балабақшаларындағы оқу – тәрбие процесі.
Зерттеу міндеттері: балабақшалардың ересек және даярлық топтарында
ұлттық ойынды пайдаланудың психологиялық негіздерін айқындау
- ересек және даярлық топтарға арналған ұлттық ойындардың мазмұнын
саралау;
- халық ойындарын пайдаланудың бағдарламасын құру;
- тәжірбиелік эксперименттің қорытындысын шығару, тәрбиешілерге
болашақ маман ретінде ұсыныс беру;
Зерттеу пәні:балабақшаларда ұлттық ойындарды пайдланудың жүйесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: балабақшада ұлттық ойындарды пайдалану
тиімді болар еді, егер:
- қазақтың ұлттық ойындарын балабақшада тиімді қолданудың жүйесі
жасалынса;
- балабақшада ұлттық ойындарды қолдану балалардың дүние танымына,
адамгершілік және дене қасиеттерінің дамуына ықпалын тигізсе;
- сабақтарда және сабақтан тыс жұмыстарда ұлттық ойындарды пайдалану
бірізділік ұстанымымен жүзеге асса;
Зерттеудің әдіснамалық негізі: білім мен тәрбиелеу туралы
философиялық көзқарастар және халық психологиясының мұрасы, сонымен қатар
жеке тұлғалық даму мен іс-әректтік қатынас теориялары, танымдық
жұмыстарының бір- бірімне сабақтастығы.
Ғылыми зерттеу әдістері: осы зерттеп отырған мәселелерге байланысты
философиялық, тарихи, психологиялық, педогогикалық, еңбектерді талдау,
қазіргі қоғамның өтпелі кезеңіне сай халықтық педогогиканың тәрбие
саласындағы қолдануға бағытталған ресми құжаттармен танысу, озат
балабақшалар тәжірибелерін жинақтау, арнайы сауалнама, әңгіме ,салыстырмалы
байқау, психологиялық тәжірибе-эксперименттік жұмыстар жүргізу, дипломдық
жұмыстың өз ізденістері мен тәжіибесін психологиялық тұрғыдан сараптау.
Жетекші идея: балабақшада жеке тұлға дамуының сыры, ішкі
заңдылықтарының байланысына жүйелі, кешенді іс-әрекет тұрғысынан ұлттық
ойындарды үйретуде қазақ халқының психологиясын тірек ету.
Зерттеу кезеңдері: халық аузынан жиналған және көне кезден бастап
осы кезге дейінгі аралықтардағы баспа беттеріндегі ойындарды жинақтау,
олардың ішінен балабақшалардың ересек және даярлық топтарында пайдалануға
болатындарын іріктеп алу;
- аталмыш тақырыпты философиялық, психологиялық, және педогогикалық
көзқарастар тұрғысынан қарастыру, тақырыпқа қатысы бар ғылыми
әдебиеттермен танысу;
- жинақталған ойындарды балабақшаларда тәжірибе жүзінде қолдану,
зерттеу нәтижелерін сыннан өткізу,психологиялық басылым
материялдарына талдау жасау;
- жинақталған материялды белгілі жүйеге келтіру
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: қазіргі әлеуметтік – эканомикалық
жағдайлардың ерекшеліктеріне сай мектепке дейінгі тәрбиені жетілдіріп,
жалпы, үйлесімді дамуын қамтамассыз ету үшін қазақтың ұлттық
ойындарын нысаналы пайдаланудың ғылыми –теориялық негіздері
айқындалады;
- ересек және даярлық топтарда ұлттық ойындарды ендірудің мән
–мазмұндары ашылады;
- қазақтың ұлттық ойындарының ерекшеліктерін ескеріп, бүгінгі заман
талабына сай бағдарламаның педогогикалық –психологиялық,
әдістемелік мүмкіндіктері ашылады.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: халықтың психологиялық
негізінде ересек және даярлық топ балаларымен қазақтың ұлттық ойындарын
пайдалану бағдарламасы құрылды;
- осы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде тәрбиешілерге арналған
әдістемелік нұсқаулар әзірленді;
- балабақшада ұлттық ойынды пайдалануда жүргізілген тәжірбиелі
эксперимент жұмыстары, оның сыннан өткен нәтижелерін тәрбиешілердің
білімін жетілдіру курстарында және болашақ тәрбиешілер дайындау
ісінде пайдалануға болады;
Қорғауға мынадай қағидалар ұсынылды: балабақшада ұлттық ойындарды
қолдануда балалардың танымдық, адамгершілік және дене қасиеттерінің
дамуының тұжырымы.
- ұлттық ойындарды пайдалану негізінде балабақшалардың жаңа бағыттағы
дәлелденген жүйесі.
Зерттеудің нәтижелерін мақұлдау және ендіру: Зерттеу нәтижелері
Алматы қаласының Алмалы ауданындағы №23 Аяулым және №45 Ер Төстік
балабақшаларында талқыланды.
Балабақшалардың ересектер және мектепке дейінгі даярлық топтарында
ұлттық ойындарды пайдалануды ұсына отырып, олардың дүниетанымдық,
адамгершілік және дене қасиеттерін тәрбиелеуде ықпалы мол деп есептейміз.
Қазақ халқының ұлттық ойындарының шығу тариғы.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау, -ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оның одан әрі алға бастауына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлтының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік
–эканомикалық дамуының негізінде болды.қазіргі кемеліне келген тарихи
ғылымдардың дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының
қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек
Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонен
бергі бізге жеткен, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, карагие, т. б. шамамен алғанда
бес мың жылдар бұрын ойналынғандығы жайында ағылшын ғалымы Э. Маккей
...бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың
арасында тарағанға ұқсайды.-дейді. Сондай –ақ мұндай пікірді Венеция
саяхатшысы Марко Полло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған
сапарында көрген Қыз бөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы
тайпалардың пайда болған кезінен, яғни таптық қатыныспен бірге туғандығы
жайлы ескертеді.
Қазақстан жерін мекендеген тайпалардың негізгі кәсібі –аңшылық болды.
Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған дайындық жаттығулары
кезінде Карагие ойынын туғызды. Ойнаушылар бас киімдерін шешіп ортаға
тастайды. Ойын жүргізуші көмбеден қашықтығы 25 -30 адымдай жерге апрып
арасы мен биіктігін белгілеген сызық бойына бас киімдердің саны қанша болса
сонша қазық қағады. Қалғандары көмбеде тұрып әр ойыншы қолындағы сырығымен
өзінің бас киімін атып алуы керек. Бұл ойынды кез –келген бала ойнай
алмайды, себебі бұл ойында ең әуелі шыдамдылық керек, ойынға қатысқаннан
кйін өз бас киіміңді атып алмайынша кетпейді, өз бас киіміңді еркіңмен
алуға басқа ойыншылар рұқсат етпейді. Екіншіден мергендік керек, оған қоса
көздеген затқа дәл тигізе білу үшін қол күш керек.
Ертедегі Қазақстан жеріндегі рулардың қалыптасу кезеңдері,
этнографиясы, ойын –сауықтары, мәдениеті, т. б. жайындағы деректер XIII
–XVIII ғасырлардағы Орта Азиямен қазақ жерлерінде болған Еуропа
саяхатшыларының еңбектерінде жинақталған.
әсіресе Қазақстанның елі мен жері жайында көптеген ғылыми еңбектер
қалдырған Еуропа саяхатшыларының ең алғашқылары Плоно Карпини, Вильгельм
Рубрук, Марко Полло сияқтылар болды. XIII ғасырдың бірінші жартысында
Италыя саяхатшысы Плоно Карпини Хорезм, Жетісу, тарбағатай арқылы
Монғолияға барып, одан еліне қайтқан сапарында жинаған материалдарынан
Монолия тарихы атты еңбек жазды.
Қазақ халқының ұлт ойындары жайлы деректерді қағаз бетіне
түсіргендердің бірі Венеция саяхатшысы Морко Полло болды. Ол өзінің
Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі
тойларында болып, ойын сауықтарында болып, көптеген ұлт ойындарына талдау
жасап, шығу тарихына, қалыптасу тарихына болжам айтқан.
Неміс ғалымы Александр Гумбольдт 1829 жылы орыс өкіметінен арнайы
рұқсат алып каспий теңізінің бойына, Орал мен Алтай және Орынбор, семей,
Өскемен қалаларына саяхат жасайды. Ол өзінің болған жерлерінде көшпелі
қазақ ауылының өмірі мен тарихы, этнографиясын толығынан зерттей келіп
Центральная Азия, исследование о цепях гор и по сравнительной
климатологий атты еңбегін жазды. Қазақ ауылына келген беттегі қонаққа
көрсеткен сый –құрметіне, олардың ойын –сауықтарына, әсіресе қоян –қолтық
күрестері мен ат жарыстарын қызықтамайтын және осы халықтың ойын –сауықтары
жөнінде жазбаған шет ел ғалымдары мен саяхатшылары кемде –кем. А.
Гумбольдттың бұлай деп дәлелдеме бергені, әрине тегін айтылған сөз
емес. Біз қарастырған П. Карпини, М. Поллодан бастап, ең ақырғы 1863
-1864 жылдары Қазақстанда болған шығыс зерттеу ғалымы Венгрия академигі
Армини Вамбери мен 1903 -1907 жылдары Каспий теңізінің бойында Маңғышақта
қонақтаған неміс этнографы Рихтер Каргуцқа дейінгі шетел саяхатшыларының
еңбектерінің барлығының дерлік арқау болған қазақ халқының қонақ сыйы мен
ойын –сауықтары . Тіпті қазақ жерінде болмаған шетел ғалымдарының көпшілігі
халықтың тарихы мен этнографиясы турасында жазған зерттеулерінде де
кездеседі. Мысалы, Австрлияның атақты дипломаты С.Герберштейн 15816 -1517
және 1526 -1527 жылдары Ресейде болып, Қазақстанда болған орыстардың ауызша
айтуларынан жазған 1549 жылы латын тілінде жарық көрген Записки о
Московских делах атты еңбегінде Қазақстанның жері, әдет –ғұрпы, орыс
халқымен қарым –қтынасы, ойын –сауықтары жайында жазған. Сондай –ақ
Италияның ғалымы Павло Иовия новокамский 1525 жылы Римде орыстың кезіедегі
белгілі елшілердің бірі Дмитрий Герасимовпен кездесіп, соның айтуымен
Книга о Московском посольстве атты еңбегін, сол жылы жарыққа шығарды. Бұл
еңбекте қазақ халқының орыстармен араласуы, мәдениеті, ойын –сауықтары
туралы жазылған.
А. Гумбольдт қазақ жерінде жүріп көшпелі халықтан ойға түйгенін
достарына жазған хатында былай деп көрсетті. Мен қазақ ауылында болған
кезімді өмірімнің аса құдіретті кезеңі деп есептеймін. Себебі көшпелі
халықтың бізге көрсеткен қонақ сыйы мен ойын сауықтары естен кететін уақиға
емес... Мұндай өмірімнің аса бір белді кезеңін одан әрі Каспий теңізінің
бойында өткізбей кете алатын емеспін. Мен, өмірімде осындай қысқа уақыт
ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емеспін, бірақ
бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болу керек.
Франсуздың атақты жазушысы А. Дюма Из Парижа в Астрахань атты
еңбегінде ұлына жазған хатында: Қымбатты ұлым, сенің хатың мені Астраханға
қуып жетті. Менің саяхаттағы өмірімнен мағлұмат алғың келсе, алдымен
Россияның картасынан Астрахан қаласын тап. Біздер мұнда келгеннен кейін
Каспий теңізінің жағасында аң ауладық, құс салдық. Бұл күндері мен үлкен
тойдың ойын –сауықтың куәсі болдым. Келген қонаққа сый көрсетуге мұндай
ойындар өткізу әзірше мен қөрген елде, жүрген жерде кездестірмедім. Мұндай
ойын –сауықтың өтуіне себепші болғандықтан маған тон кигізді.
XIX ғасырда қазақ халқының әдет –ғұрпын, ойын –сауықтарын, ұлт
–ойындарын зерттеуде еңбектер жазған тек басқа ұлттардың өкілдері ғана емес
сондай –ақ көшпелі халықтың өз ішіндегі сауаттылары да өз халқының өмірін
оқу, оны зерттеу жұмыстарымен айланысқан солардың ең алғашқыларының бірі
Ешмұхамед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы.
Сонымен қатар, Ә. Диваевтің еңбегінде –XIX ғасырдың аяғы XX
ғасырдың бас кезіндегі көшпелі қазақ халқының этнографиясын зерттеуші
ғалымдардың көзқарасынан тыс қалған мәселелердің бірі ұлт ойындары. Ә.
Диваев жан –жақты зерттей келіп кімде –кім қазақ халқының арасынада болып
кунделікті тұрмысымен танысса, сол отбасындағы бала ойыны арқылы танымдық
жағын әр қилы жақтарын, ойыншықтардың, ойындардың қаншалықты мәні бар
екенін біледі. –деп ескертеді.
Сәбидің дүниеге көзқарастарын қалыптастыратын түрлі ойыншықтар мен
құмалақ ойындары жатады. Қазақ балаларында ойыншықтар болған жоқ десекте
болады, тек қана балалардың өздері жасаған зырылдауық, қуыршақ пен
балшықтан өздері жасаған ит, түйе, жылқы, т.б. жануарлар бейнесі ғана
болды. Бұл ойыншықтардың сырты онша қызықтырмаса да, осы ойыншықтар,
балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болып есептеледі.
I тарау. Ерік туралы жалпы түсінік.
Ерік –адамың маңызды сипаты. Ерікті тәрбиелеу үшін еріктің табиғатын,
туатын себебін дұрыс түсіну үшін қажет.Психологияда болмыстың, сыртқы
дүниенің бірінен –бірі салдары болатын қат –қабат, байланыстарын
сәулелендіреді. Психологиялық табиғаттың негізін ашқан Сеченов пен
Павловтың ілімі ерікті әрекеттердің негізі, мидағы материалдық процестер,
сыртқы әсер мен мидың уақытша байланыстары, шартты рефлекстер деп
түсіндіреді.Ерікті әрекеттің физикалық механизмін зерттеген Сеченов:
...адам ассоциациялық рефлекстердің жиі қайталану жолымен өзінің
қимылдарын топтастыруға бейімделеді және (сол рефлекстердің жолымен)
қимылдардың тоқтататын қабілетіне ие бола алады. деп жазды. Жоғарғы жүйке
іс -әрекетінің заңдылықтарын ашқан И.П. Павлов: ...ерікті әрекеттің
механизмі, жоғарғы жүйке іс -әрекетінің барлық заңдарында бағынатын шартты
ассоциациялық процесс, деп бұл пікірді қолдай түсті. Жүйке жүйесінің іс
-әрекеті тіпті тосын, қат –қабат, күрделі болса да, адам оны жаңаша
сәулелендіріп, тәжірибесінде болмаған жаңа әрекеттер істеп, амал –айла,
тәсіл жасайды. Әрекетті жаңадан атқара отырып, орындаудың жаңа тәсілін
меңгереді.
Еріктің сипатын, ерік мәселесін ғылыми матералистік тұрғысынан
түсіндіреді. Ерік өзін -өзі билемейді.Материалдық тұрғыдан түсіндіреді.
Ерік материалдық дүниеге байланысты себептен туады. Не тілесе, соны істеген
кісі ерік бостандығын көрсетпейді, еркінің жоқтығын әйгілейді.
Диалектикалық материализм ерік бостандығын істің мән –жайын түсініп, оның
қажеттігін ұғына білумен байланысты деп түсіндіреді. Адамда ерік бостандығы
бар. Бірақ идиалистер айтқандай, ештеңеге байланыспйтын бостандық емес,
себепті байланыстылыққа, детерменизм ұстанымына бағынатын бостандық.
Ерік әрекетінде салалы сипат болады, кісі өз әрекетінің мән –жайын
түсініп орындайды. Ерік әрекеті талаптан басталады
Талап -әрекетінің бағытын көрсететін сеім. Талап адамның түсіну
дәрежесіне қарай желік және тілек туады.
Желік- әлденеге ұмтылып алаңдаған талап. Алаңдатып тұрған не екенін
адам түсінбейді, тек бірдеңесі жетіспей бірдеңе керек болып тұрады.
Керегінің не екенін дұрыс елестетіп, оны біле алмайды. Елеңдеткен мақсат,
не оған жететін айла –тәсіл қандай екенін адам біліп алмайынша әрекет
бастамайды. Ол адамның басыда іш пысу, зерігу сияқты беті ашылмаған
белгісіздік түрде болады. Көбіне жұмыссыз, айрықша өмір игілігі
жоқ,белсенділігі кем адамдар босқа желігіп жүреді. Кісі желігудің мәнісін
түсінсе, желік тілекке айналады.
Тілек –кісіні алаңдатқан белгісіз нәрсе белгілі мақсатқа айналып,
мақсаттың не екенін түсінген, тек мақсатқа жету үшін қандай айла –тәсіл
қолдану керек екенінін біліп алмаған талап –тілек қиял іскерлігін қозғайды,
адамның басында армандар туғызады. Тілек туғанда мақсатқа жеткізетін айла
–тәсілді іздеп –табуға немесе басып тастауға талаптанады. Егер айла –тәсіл
табылса талаптың мақсатын емес,жететін жолдарын да түсінеді. Адам мақсатқа
жетудің қолдануға келетін іс екендігін түсінсе тілек болады да, талап
ерікті әрекетке айналады.Тілек тілей шешімге айналып, ізі суымай тұрып
орындалса әрекет қарапайым болады. Мысалы, адам тұрғысы келсе тұрады,
кеткісі келсе кетеді, жазғысы келсе жазады. Әлеуметтік еңбек процесінде
ерік күрделі болады. Адамның тілек мақсаты біреу емес, бірнеше және
мақсатқа жататын айла –тәсілде әр түрлі болуы мүмкін. Мұндай жағдайда кісі
ақылмен ойланады. Басқа адамдармен кеңесіп, мағлұматтар алады. Бір себептер
итермелеп, бір себептер тартпақтап, мотивтер арасында талас туады да,
мотивтер таласы болады. Мотивтер таласына адам бір мотивті жөн көріп
талданады.
Мақсат талдау. Шешім. Мотивтер талдауда адам ой қорытады. Мақсат
таңдап, шешім қабылдап, көп ойлардың бірі шешіліп, біріне таңдау тиеді.
Біреулер шешімге оңай да шапшаң келеді, біреулер кешігіп барып, шешім
қабылдайды. Мезгілінен кешікпей ой қортындылау –еріктің биік сатысы.
Орындау.Адамның алған шешімі орындалуға тиіс. Шешімді орындау –ерік
әрекетінің ең жақсы қасиеті. Алғаш шешімнің орындалуы ерік –қайраттың
шынайы, биік сапасын танытады. Шешім орындалса ғана адам мақсатқа жетеді.
Мақсатқа жету ерік әрекетінің қиын кезеңі. Орындауға іле –шала кірісіп
кетпей, әдейілеп кешіктіру шешімді ниетке айналдырады. Кейде адам әрекетті
бастайды да, бастаған жұмысы өзіне ұнамайды, жарамсыз эмоциялар туып,
аяқталмай қалады.
Эмоция –еріктің іс -әрекетіне қатысады. Әрекеттің кейбіреуі жарамсыз
эмоциямен сабақтасады. Кейбір әрекетті адамның көңілі ұнатпай тұрады, бірақ
қажет болғанда ғана орындайды. Орындалған іс -әрекетін бағалауы , сын
адамның көңіліне ризалық, наразылық, ұнамсыз эмоция туғызады. Істелген
істің ұнамды бағасы іс -әрекетті ілгері бастырады.Жарамсыз баға іс
-әрекетті тоқтатуға стимул, мотив болады.
Ендігі кезде мектеп жасына дейінгі балалардың ерік спасына тоқталсақ.
Мектепке дейінгі шақ мінез –құлқын өзінің сыртқы және ішкі
әрекеттерімен саналы түрде басқара алатын еріктің пайда болатын жасы болып
табылады. Үлкендері мен құрбыларының талаптарының ықпалы арқылы тәрбие және
үйрену процесінде балада өз амалдарын белгілі бір міндетке бағындыру, пайда
болған қиындықтарды жеңе отырып қойылған мақсатқа жету мүмкіндіктері
қалыптасады. Ол өз қалпын бақылай білуге үйренеді.Мәселен, тәрбиеші қалай
талап етсе, дәл солай сабақта тыныш отырады. Өз денесін басқару балаға оңай
түспейді. Әуелдегіде өз денесін сырттай бақылауды талап ететін бұл ерекше
міндет бала тек өзінің қолына, аяғына, кеудесіне қарап олардың ықтиярдан
шықпауын қадағалап отырғанда, біршама тыныш күйде отырады. Балалар тек
біртіндеп қана өз дене тұрғысын бұлшық еттер түйсінуінің негізінде
бақылауға көшеді.
Мектепке дейінгі бала өзінің қабылдауын, есін, ойлауын басқара
бастайды. Үш жасар балаға мұз айдынында жүрген балалар бейнеленген суретті
көрсетіп, олардың қайсысы қолғабын жоғалтқанын табуды ұсынса (қолғап мұз
үстінде жатыр, ал коньки тебушілердің біреуі қолғапсыз бейнеленген), ол
мұны орындай алмайды.Тапсырманы орындау үшін салынған суреттегі барлық
тұлғаларды біртіндеп қарап шығу керек, ал баланың назары бірінен екіншісіне
ретсіз ауыса береді. Кейінірек бала үлкендердің жәрдемімен ерікті
хабарларды меңгереді, назары қозғалысын басқара отырып заттар мен
бейнелерді жүйелі түрде қарап, мұндай тапсырманы оңай орындайтын болады.
Бала төрт жасқа жақындағанда есте сақтау және еске түсіру процесін
басқару мүмкіндігіне жетеді, үлкеннің тапсырмасын, ұнаған тақпақты, тағы
басқа есте сақтау сияқты өз алдына арнаулы мақсат қоя бастайды.
Мектепке дейінгі естияр және ересек жастағы балаларда ойналатын
жұмбақты шешуге тырысқанда, бөлшектерді бір тұтасқа біріктірудің әр түрлі
жолдарын байқап көргенде,біртіндеп бір жолдан екіншісіне ауысқанда ойлау
әрекетін басқару байқалады.
Мінез –құлықты саналы басқару тек мектепке дейінгі балалық шақта
қалыптаса бастайды.Ерік әрекеті жағдайлық сезімдер мен тілектердің
ықпалынан пайда болатын алғы ниетсіз, албырт әрекеттерімен қатар жүреді.
Мектепке дейінгі балалық кезеңде ерік әрекеттерінің өзі де, мінез
–құлықтың жалпы көрінісіндегі олардың меншікті үлесі де өзгереді. Мектепке
дейінгі кіші жаста баланың мінез –құлқы түгелдей дерлік албырт қылықтардан
қалыптасады.Еріктің байқалуы оқта –текте, осы үшін ерекше қолайлы
жағдайларда ғана байқалады. Мектепке дейінгі естияр жастағыларда ерік
байқауларының саны арта түседі, бірақ олар әлі мінез –құлықта онша елеулі
орын алмайды. Тек мектепке дейінгі ересек жаста ғана бала біршама ұзақ
уақытқа созылатын ерік күштеріне қабілетті бола бастайды, әйтсе де, бұл
жөнінен мектеп жасындағы баладан кейіндеу тұрады. Сонымен, мектеп жасына
дейінгі бала үшін ерік әрекетінің пайда болуы мен дамуы тән келеді, бірақ
олардың қолданылу ауқымы, мінез –құлықтағы орны шағын болып қала береді.
Бала еркінің дамуы мектепке дейінгі өтетін мінез –құлық өзгеруі мен
мотивтердің қатарынан бағынудың қалыптасуымен тығыз байланысты. Бала үшін
ең басты болып саналатын белгілі бағыттылықтың пайда болуы мотивтер
тобының алғы орынға шығуы, баланың қойылған мақсатқа саналы түрде жетілуіне
маңызы шамалы басқа мотивтермен байланысты келген өзге ниеттердің
алаңдатушылық ықпалына берілмеуіне әкеліп жеткізді.
Мектепке дейінгі балалар үшін маңыздысы В.К.Котырлоның шығармасында
көрсетілгендей мақсаттың қолайлысы. Ол сенімділігін қамтамассыз етеді және
ынтасын күшейтеді. Іс -әрекетке оқушыға берілген тапсырманың шешіміне
тиімді бағытталуы мақсатқа бағытталуынан табылады. Тапсырманың шешімін
объективтерін құра отырып табысқа жету мүмкіндігі баланың мақсатына жету
күшін жұмылдыруға мәжбүрлейді.Ұймшылдығын шыдамдылығын табандылығын
көрсетеді. Бұл кезде тапсырманы шешу немесе көбіне оның шешімін анықтауда
игеріміне ғана емес, оның мақсатының қаншалықты көрсетілуінде.
1.1 Қимылдық ойын арқылы баланың таным процестерін дамыту
Мектеп жасына дейінгі балалардың дене тәрбиесі процесінде қимыл-
қозғалыс ойындарыа жетекші роль беріледі. Дене тәрбиесінің негізгі
құралдары мен әдістерінің бірі ретінде көп қозғалысты ойындар сауықтандыру
және тәрбие-білім беру міндеттерін тиімді шешеуге мүмкіндік береді. Ол
бала денесінің дамуына және сауығуына жан-жақты ықпал жасайды. Ойын
процесінде балалардың қозғалғыштық ширақтылығы бүкіл организмде жігерлілік
жағдай туғызады, алмасу процестерін күшейтеді, өмірлік тонусын арттырады.
Қимыл-қозғалыс ойындары балалардың игеріп үлгерген қимыл дағдыларын
жетілдіру және дене қабілетін қалыптастыру әдісі ретінде қызмет етеді.
Қозғағыш іс-әрекет ретінде қимыл-қозғалыс ойындары белгілі бір
ерекшелікке ие: ол баладан сигналды тез сезінуді және күтпеген жерден ойын
жағдайын өзгертуді тала етеді.
Ойын кезінде пайда болатын әр түрлі ситуациялар қимыл мен әрекеттің
сипатын, қимыл бағытының тез өзгеруін бұлшық ет ширығуының дәрежесін
өзгерту қажеттігін туғызады. Мысалы: Ұстап алу ойынында әрбір бала
жетекшінің әрекетін назар аудара бақылауы керек. Ол жақындаған кезде бала
қарама-қарсы жаққа тез қашып кетеді. Өзінің қауіпсіз жағдайда екенін сезген
соң қимыл қарқынын бәсеңдетеді, тежейді, тоқтатады. Жетекші тағы да
жақындаған кезде ол қимылын тағы да тездетеді.
Әрбір қимыл-қозғалыс ойыныда делік балалардың ойын әрекеттері мен
қимылданын өзгертуге берілетін сигналдар болады. Мысалы: Ынтымақты, бағыт
пен қимыл сипатын өзгертуді білдіретін балалардың тез сезінуін, қабылдауын
туғызады: бытыраңқы жеңіл жүгіріс бұры белгіленген орындарға бірінің
артынан бірі тізбекті сапқа тез қосылу үшін мақсатты тура бағытта
жүгірумен өзгереді.
Мұндай ширақ қимыл әрекеті еліктіру және тежеу процестерін жетілдіре
және теңестіре отырып баланың жүйке жүйесін шынықтырады.
Қимыл-қозғалыс ойынында бала назар аудару және бұлшық еттің ширығу
дәрежесін реттеуді үйренеді: ойынның қалыптасқан ситуацияға байланысты ол
қимылды тынығумен кезектестіре алады. Бұл бақылағыштыққа, тапқырлыққа
тәрбиелеуге, қоршаған ортадағы жағдайдың өзгеруіне қарап бағдар белгілеу,
қалыптасқан жағдайдан жол тауып шығу, шешім қабылдап, оны жүзеге асыру,
батылдық, ептілік, инициатива, мақсатқа жетудің өзіндік әдісін таңдау
қабілетін қалыптастыруға көмектеседі.
Н.И.Пирогов, кейінірек Е.Н.Водовозова, П.Ф.Каптеров және басқа да
педагогтар - баланың дене тәрбиесінде қимыл-қозғалыс ойынлары баланың
жасына байланысты қажеттілігіне жауап беретін әрекет ретінде және жан-жақты
дамыту құралы ретінде бірінші дәрежелі маңызы бар екендігін атап
көрсетті.
Лесгарф қимыл қозғалыс ойындарын баланың жеке басын тәрбиелеудің,
олардың адамгершілік қасиеттерін: адалдығын, шыншылдығын, ұстамдылығын,
тәртіптілігін, жодастық сезімін дамытудың бағалы құралы деп санайды. Оның
мына сөздері белгілі: Біз ойындарды оларға (балаларға) өзін-өзі үйрету
үшін пайдалануымыз керек (яғни жағымсыз сезмдерді жеңу үшін). Ойын кезінде
оларды өздерінің шарықтап бара жатқан сезімін тежеуге және сонымен өз
әрекеттерін санауға бағындыра білуге үйрету керек.
Лесгарф қимыл-қозғалыс ойындарының жүйелі түрде жүргізілуі балалардың
өз әрекеттерін басқара білуін дамытуға көмектесетіндігін, оның денесін
тәртіптілікке бейімдейтіндігін, яғни әр түрлі ауыртпалықта әрекет етуге
үйрететіндігін атап көрсетеді. Ойындар баланы жоғары ептілікпен,
мақсаттылықпен, тездікпен әрекет етуге, ережені орындауға, өзін-өзі
билеуге, жолдастық сезімді бағалауға үйретеді.
П.Ф.Лесгафттың қимыл-қозғалыс ойындары туралы негізгі ережелерін
В.В.Гориневский жаңа қоғамдық-тарихи жағдайға сәйкес дамытты.
Гориневский балаларға арналған ойындардың сюжетін қазіргі қоғамдық
өмірдің талаптарымен байланысты таңдаудың маңыздылығын атап көрсетті. Қимыл-
қозғалыс ойындары процесінде балалардың моральдық ерік-жігер қасиеттері
қалыптасады, сондықтан ойын баланың өзіндік қасиетін қалыптастыру құралы
болып табылады.
Қазіргі кезде қимыл-қозғалыс ойындары проблемасы мектеп жасына дейінгі
балаларды жан-жақты тәрбиелеудің және дамытудың құралы ретінде ғылыми
және практикалық қызметкерлердің одан әрі зерттеу мәні болып отыр. Мектеп
жасына дейінгілер үшін қимыл-қозғалыс ойындарының жекелеген мәселелерінің
мазмұны, ұйымдастырылуы және методикасы жөнінде А.И. Быкованың,
М.М.Конторович пен Л.И.Михайлованың, Т.И.Осокинаның, Е.А.Тимофееваның,
Л.В.Артемованың және басқа авторлардың еңбектері бар.
1.2. Қазақтың ұлттық ойындары арқылы баланың ой-өрісін дамыту.
Қазақтың ұлттық ойындарын баланың өсіп –дамуындағы негізгі қажеттілік
десек, оны ұлттық ойынды баланың ой -өрісін дамытуда мәнін ашу мақсатын
қойып отырмыз.
Көне заманда жазу, сызу болмаған кезінде ата –бабаларымыз ұлт
ойындарын жан –жақты тәрбиелеудің негізгі құралы ретінде қарастырып, тек ең
күшті, қағылез, төзімді, түрлі жарыстарда үнемі жеңімпаз атанатын адамды
анықтау рөлін ғана атқарып қоймай, сонымен қатар ой -өрісін дамытуға да
ықпал етті. Адам алғаш өмірге келгеннен бастап өмірінің соңына дейін
ойындар серік болады.
Егер ұлттық ойындар баланы рухани дамытады десек, осы тұжырым дарды
ғылыми тұрғыдан дәлелдемек ойымыз бар.Ол үшін кез –келген ұлт ойынын алып,
оның тәрбиелік жағы жан –жақты қарастырсақ айқын көз жеткізуімізге болады.
Ұлт ойыдары өз ойнаушыларынан аса тапқырлықты, ақыл –ойды, психикалық
ерекшеліктерді, бірлесіп қимыл –қозғалыс жасауды, адамгершілік қасиеттерді,
сөйлеу қабілеттілігін талап етеді және ұлт ойындарын ұйымдастыру мен өткізу
үшін арнайы жағдайлардың қажеті жоқ.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың Балалықтың қанына ойын азық деуінің өзі
көп жағдайды түсіндіріп отыр, яғни ойын бала үшін -негізгі қажеттілік
екенін пайдаланын, оны бүлдіршіндерді жетілдіруде, ой -өрісін дамыту
мақсатында ең күшті,сенімді әдіс ретінде қолдануға өте тамаша болады.
Балалар үшін ойын –көпшілк талқысы, ойын үстінде тәрбие алып дуние
танумен қатар мінез қалыптастырып, өзіндік мінез –құлықтарын айқындай
бастады. Өздерінше , өз беттерімен ойнап жатқан бала қатты сезінуі керек.
Сондықтан, оларға ойын түрлерін таңдай білуге ойынды дұрыс ойнауға
көмектескен уақыттарда өте сақ, еппен қатынас жасаған дұрыс. Балаларға
ойынды таңдау және ұсыну кезінде негізгі сүйенетін қағидалар біріншіден әр
ойын баланың жасына, оның психологиялық және дене дамуы деңгейіне сай
келуі қажет. Егер бұл шаралар орындалмаса, ұсынылған ойын қиын, ұзақ әрі
сол белгіленген жас шамасына сәйкес келмесе баланың ойынға деген
қызығушылығы төмендеуі мүмкін.
Балабақшаларда бүлдіршіндерге ұлт ойындарын қолдану балаларға ұлт
ойындарын үйрету кезінде ойынның өткізілетін орны. Балалардың зейінінің
жинақтығы, т. б. ерекшеліктеріне көңіл бөлген дұрыс.Балалардың ой -өрісінің
дамуына оның қоршаған ортасы күрделі ықпал етеді. Мәселен, балалар ойнайтын
орындарда қабырғалары қазақтың ою -өрнектерімен, едендегі сырмақ, текемет
сияқты ұлтық нақыштар баланың өзіндік ойын қалыптастыруға септігін
тигізеді.Сабақ, ойын үстінде түрлі –түсті суреттер, диафильмдер мен
кинофильмдер, музыка әуені пайдаланылса жұмыс сапасы , оның бала ой
-өрісінің дамуына септігін тигізері хақ.
Осының бәріне негізгі себеп, халқымыздың келешек ұрпаққа үлкен
сеніммен қарауы болса керек. Мұзафар Әлімбаевтың сөзімен айтқанда: Бала
–жүректің мирасы деп қарайтын балажан халықтардың бірі –қазақ халқы да
балаға ежелден болашағым деп қарайды, игі де зор үміт артады, әр ата –ана
ұрпағына аманат етіп тапсырады. бөбегім, қуанышым, мақтанышым, бауыр етім-
деп, оның ыстық екенін танытып еміренеді. Тұяқ атанардың тәттілігін
халқымыз қат –қабаттай қастерлеп айтады.Лашын құсқа –ауа қадірлі, жүйрік
атқа –дала қадірлі, ата –анаға –бала қадірлі,үсті –үстіне үстемелей
төгілген інжу сөздер. Естіген құлаққа көңіл сандығына сақтайтын қазына.
Халықтың ұлттық ойындары мен ойыншықтар баланың ой -өрісін кеңейтуге
және оны жүзеге асыра отырып дамуына әсер еткен, мысалы айталық,ертеде доп
ойыны үшін бала әуелі доп дайындап үйренген. Оны негізінен сиырдың,
торпақтың түлеме жүнінен домалату тәсілімен дайындаған, доп ұшқыр болу үшін
оның ішіне домалақ тас салып, киіз допты ыстық суға салып, киіз допты ыстық
суға пісіріп ысылта білген бала әрі еңбекке бейімделген, әрі іс –қимылда
ұқыптылыққа үйренген. Кішкентай қыздар қуыршақ ойыны кезінде кейде оны
күрделендіріп, қуыршақ театры сияқты сюжетке құрып ойнайды. әсіресе қыз
баланың үй ішіндегі тіршілігіне үйренуі осы қуыршақ ойындарынан басталады.
Баланың ертеңгісі үлкен азаматтылыққа жалғасып жеке басының басты
белгілері, оның бүгінгі ойын әрекеті үстінде қалыптаса бастайды. Ойында
баланың шығармашылық мүмкіншіліктері, эмоционалдық көңіл –күйі, ерік
–жігері бүршік атып білінеді. Бұл сана сезім, ойлау процесімен тығыз
байланысты.
Әрекет деп отырғанымыз – адамдардың ісі, яғни әрекет адамға, балаға
ойлау арқылы келеді. Мектепке дейінгілерде ойын –негізгі іс –қимыл түрі.
Бала ойын арқылы ересектерге еліктейді, олардың іс -әрекетін, қарым
–қатынастарын үйренеді. Зейін, ес, қиял сияқты психикалық процестер
қалыптасады. Сана –сезімі, еркі, өзін -өзі бақылау қасиеттері жетіледі.
Л.С.Выгодскийдің айтуынша Бала ойын үстінде өзінің жасынан анағұрлым
ересек көрінеді сондықтан да Л.С. Выгодский, А.Н. Леонтьев, Д.Б. Эльконин
сынды ғалымдар, сондай –ақ шетел зерттеушілері Ойын баланың өзіндіе өмірі
деген қорытындыға тоқтайды.
Балалар ойынының ой -өрісін дамытуында ықпалы зор. Халқымыз Ойлы
бала ойынынан белгілі дегендей, ерте қазақ балаларын Көкпар, Шілік,
Ақ сүйек, Ұшты-ұшты, т.б. ойындарын ойлап шығаруы кездейсоқ емес.
Ұлттық ойындардың баланың ақыл –ойын дамуына тигізер пайдалы
әсерлерін мына ойындардан байқауға болады.
Мысалы, Тоғыз құмалақ ойыны ересек балаларға арналған ойын деп қарамай
оны мектеп жасына дейінгі балаларға қарай бейімдеп қолдануға болады. Оның
балалардың жерге сызып ойнауына арналған түрі бар. Бұл он сегіз ұялы, 162
тасты бұрынғы ойын түрінен өзгерек. Балаларға ықшамдалып тоғыз құмалақпен
ойнауға негізделген. Ойын мектеп ауласында ұйымдастырылады. Жалпы, бұл ойын
–балаларды далада түрегеп жүріп ойнауына негізделген. Ол ойлау, есептеу
дағдыларын қалыптастыратын ойын. Ол үшін көп құрал –жабдықтың керегі жоқ.
Ойын жүргізуші бормен тегіс жерге бес жұлдыз тәрізді сызбалар жүргізеді
немесе таяқпен тегіс жерге жазуға болады.
Сонымен осы сызбалардың түйіскен жерінен он нүкте пайда болады. сол
нүктелер орналасқан жерді дөңгелектеп санмен белгілейді. Ойыншының қолына
тоғыз құмалақ болуы тиіс. Құмалақ ретінде тенис ойынының доптарын алуға
болады. Ойыншы осы құмадақтарды бірьіндеп салып шығады.
Құмалақты ұяға салудың тәртібі мынадай: ең әуелі ойнаушы құмалақты
бір, екі, үш,...деп шұңқырларды санап, екі шұңқырдан өтіп үшінші шұқырға
салады, одан кейін құмалақтарды да екі шұңқыр өтіп үшінші шұңқырға
түсіреді. Ақырында ең алғашқы салған және соңғы құмалақ түскен шұңқырларға
ұялардың біреуінен басқаларында түгелдей бір –бірден құмалақ болуы шарт.
Ойын логикалық ойлау жүйелеріне негізделген. Мұнда ойыншылардан тапқырлық
талап етіледі. Ол үшін көрсетілген шарттарға сәйкес құмалақ салатын ұялар
ретінде алдын –ала тап басу керек, яғни ойынды дұрыс шешу үшін қай ұядан
бастау үлкен рөл атқарады. Балалар шешуін бірден тауып кете алмайды.
Сондықтан ойлануына, еңбектенуіне тура келеді. Бұл оларды табандылыққа,
бастаған істі аяғына дейін жеткізуіне жетелейді. Тәрбиешінің де көздеген
мақсаты осы. Ойынға оқушылар бір –бірден қатысады. Қалғандары көрушілер
ретінде қоршап тұрады. Бала құмалақты көрсетілген тәртіп бойынша дұрыс
салып шықса, онда ұтқан болып есептеледі. Егер құмалақ көрсетілген тәртіп
бойынша салынбайтын болса, ол жеңілген болып есептелінеді. Тәрбиеші бас
төрешінің қызметін атқарады.
Келесі бір ойын Ұшты -ұшты ойынын ойнатуға болады. абайламаған
адамға ойын өте қарапайым, ермек болып көрінуі мүмкін. Егер осы ойынның
мәні мен маңызы жағына көңіл бөлсек, онда ол балалардың дене тәрбиесінен
бастап ақыл –ой жүйелері мен тілін дамытуға тигізер әсері мол екенін
көреміз. Ойынның басты артықшылығы балаларды жедел ойлай білуге
баулитындығы, заттар мен жан –жануарларды біліп қана қоймай, оларды бір
–бірінен ажыратуға, өздеріне тән қасиеттерін түсініп білуге баулиды.
Бұл ойынды тәрбиешінің жетекшілігімен бастайды. Бастаушы –қарға ұшты,
бауырсақ ұшты, үйрек ұшты, бүйрек ұшты, сияқтыларды бастырмалап айтқанда
ойлауды әдет етпеген, аңқау бала аңдамай, бауырсақ ұшты дегенде қолын
көтерсе, ұтылады. Ұтылған бала жазасын өлең не тақпақ айту арқылы өтеуі
тиіс. Бұл балалардың шығармашылық қабілетін дамытады.
1.3. Ұлттық -спорттық ойын арқылы өзін -өзі бағалап, тұлғалық қасиетін
дамыту.
Көшпелі қауымның өмірі мен тұрмыс –салтына ыңғайландырылған дене тәрбиесі
жүйесі. Ерте дүние тарихшысы Страбон көпелілер туралы жебені тек ұрыс
кезінде ғана емес, аң аулауда да, сонымен қатар күнделікті жаттығу кезінде
де пайдаланады.- деп жазды. әсіресе ат үстіндегі мықтылыққа ерекше көңіл
бөлген көшпелілер Герадоттың жазуынша – бес жастан бастап жиырма бес жасқа
дейін балаларды үш қажеттікке атқа шабуға, садақ тартуға шын сөйлеуге
тәрбиелеген. Көшпелі қазақ елінің ден тәрбиесі ғылыми тұрғыда әлі терең
зерттелмеген. Дегенмен олардың шынығу жүйесін көптеген ғалымдар ерте
дүниедегі спартадалықтардың дене тәрбиесі жүйесімен салыстырады. Олардың
басты мақсаты таза табиғаттың аясында оның беретін мүмкіндіктерін пайдалана
отырып денсаулықты жақсарту. Күшті азамат болып қалыптасуына негіз болған.
Ат бәйгесін, балуандар белдесуін, көкпар, аударыспақ, т.б. ойындардағы
тартысты бәсекелерді тамашалау үшін әлі күнге дейін қанды қыздырып, жанды
рахатқа кенелтіп, арқаны қоздыратын қайталанбас көрініс.
Осы ойындармен қатар Орта Азия мен Қазақстан да ежелден дене
жаттығулары кейбір түрлері кеңінен тараған, кейіннен олар кең тараған спорт
түрлеріне айналған. Оған спорттық желіп жүру жатқызуға болады. сонымен
қатар Қазақстанның солтүстігінде өмір сүрген тайпалар коньки және шаңғымен
сырғанауды меңерді ертеде меңгерген көрінеді. XIII ғасырдың аяғында атақты
саяхатшы Виллем Рейсбург өзінің Орта Азия мен Қазақстан арқылы саяхаты
жөніндегі жазбаларында кейбір түрік тайпаларында коькимен жүру, жүгірудің
кең тарағандығын мәлімдейді. Олар Аяқтарына жақсы қайралған мал сүйегін
байлап алып, қатқан қардың үстімен сырғанауы соншалық, олар тіпті ұшқан құс
пен жүгірген аңды да ұстаған , -деп жазады. Сол кездің өзінде –ақ шаңғымен
жүруді меңгерген түркі халықтарының тайпалары туралы Н.Я. Бичурин: Олар
аяқтарына шаңғы байлап, қолдарындағы таяғына сүйеніп, тез жүгіргендігі
соншалық, әрбір жүз адым сайын ғана таяқшаларымен демеп отырған, -деп
жазады. Бұл жөнінде түркі тайпаларына қытайлардың Ағаш атқа мінген түркі
-деп ат берулері осында болса керек.
Шаңғы мен оны пайдалану жолдары XIII –XIV ғасырдың атақты тарихшысы
Рашид –ат –дин (1247 -1318) шежірелерінде тамаша бейнеленеді: Олардың
жерінде тау мен орман көп болғандықтан қардың көп түсуіне байланысты қар
үстінде жүріп олар көптеген аңды ұрып алады. олар арнайы тақтайша жасап,
оны шана деп атап, оның ұшына қайыстан бау тағып, қолына таяқ алып қар
үстінде су бетімен жүзген кемедей сырғи жүріп тау өгіздерін және басқа да
аңдарды ұрып алатын болған. Шанамен қоса жандарына бос шаңғы байлап алып
жүріп, ұрып алған аңды шанаға салған, оған қаншалықты ауыр зат салса да қар
үстімен сүйреу жеңіл болған.
Үнемі көшіп –қону өмірі дене тәрбиесінің формаларының дамуына да өз
әсерін тигізді. Негізінен ат үстінде жүріп ойнайтын ойындардың ұлттық
түрлері жақсы қарқынмен дамыды. Қазақтар атқа міне білу өнерін жас кезінен
бастап меңгерген. Баланы үш жасынан бастап атқа отыруға үйтеткен. Сол
құрметке ауыл жиып той жасаған. Тойдан кейін ауыл ақсақалы баланы атқа
отырғызып ауыл ішін аралап сыйлық жинаған. Бұл дәстүр жөнінде Руский
вестник былай жазады: Балаға өзінің жақсы көретін биесінен сол бала туған
жылы бірге туған құлынын тағайындайды, екеуін бірге тәрбиелейді десек те
болады. бала атқа мінетін халге жеткенде жаңағы ат үйретіліп, мінуге дайын
болып, бөлме күшігіне ұқсап тұрады.
Енді өте ертеден келе жатқан қазақтың балалар ойындарының бірі Асық
ойыны. Оның пайда болуы жабайы аңдарды қолға үйретіп, олардың күшін
пайдалану мақсатында жасалған әрекет екені анық. Сол кезден бастап бұл ойын
өмір сүріп, дамып келе жатыр. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz