Дебиторлық борыштардың есебі

Жоспар

Жоспар

1. Дебиторлық борыштардың есебі ( алынуға тиісті борыштар)
2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
3. Күмәнді дебиторлық борыштар
4. Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
5. Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
6. Берілген аванстар

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ДЕБИТОРЛЫҚ БОРЫШТАР ЕСЕБІ ( АЛЫНУҒА ТИІСТІ ШОТТАР)
Дебиторлық борыштар есебін ұйымдастыру
Кәсіпорындар мен ұйымдардың баска заңды немесе жеке тұлғалардан оларға
сатқан тауарлары, көрсеткен кызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала
төлеген төлемдері үшін алашақ борыштары — Дебипюрлық борыштар (Алынуга
тиіЬпгі шоттар) деп аталады. Осы кәсіпорындар мен ұйымдарға берешек борышы
бар заңды және жеке тұлғалар дебиторлар болып табылады. Өтелетін (алынатын)
уақытына қарай алынуға тиісті дебиторлык борыштар ағымдағы алынуға тиісті
борыштар және ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштардын есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шот-тарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелінетін)
дебиторлык борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі. Олардың
қатарына жататындар:
ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын
ала төленген) төлем;
тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті
борыштар;
вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
негізгі ұйымдар мен оның еншлілес серіктестігі арасын-
дағы түрлі операциялар негізінде туындаған дебиторлық
борыштар;
ұйымның лауазымды адамдарының (тұлғаларынын) де-
биторлык борышы;
басқадай дебиторлық борыштар.
Кәсіпорынның балансындағы алынған вексель деп аталатын бабындағы сома
басқа занды немесе жеке тұлғалардың ұйымға вексель бойынша төлейтін ресми
берешегі болып есептелінеді.
Алынуға тиісті шоттар бойынша борыштар (дебиторлык борыштар) иелік ету
құқығымен коса, занды құкығымен байланысты актив болып саналады.
Қорытындылап айтатын болсақ дебиторлық борыш дегеніміз, бұл иелік ету
құқығын қосқандағы заңды құқықтармен байланысты активте қамтылған алдағы
уақыттағы экономикалық тиімділік.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытытның арасындағы мерзім күндерінің саны. ¥йымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады. Дебиторлық
борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға жеңілдіктерін
(скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы қалдық сома
бойынша есептеледі. Бір жылдам астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық
борыштар ұзақ мерзімді дебиторлык борыштар болып есептеледі. Дебиторлық
борыштардың пайда болған (есептелінген) уақыты мен өтелу уақытының
арасындағы мерзімге байланысты пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда
ескерілмейді. Кәсіпорындар өздерінің тауарларын сатқанда кейде сатып
алушыларға баға жеңілдіктерін береді. Ұйымдардын мұндай қадамға баруының
басты себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының
көлемін арттыру болып табылады. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарынын сомасын қысқартуға үлкен әсер
етеді.. Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері (скидки) терминімен
(сөзімен) бірге сауда жеңілдігі термині (сөзі) қатар қолданылады. Өз
экономикасын нарықтық жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда
жеңілдігін тауарларды сатудағы жарнама ретінде пайдаланады. Ұйымдардың
сауда жеңілдігін қолдануының мақсаты баға жеңілдіктерін (скидки)
пайдаланғандағы жағдаймен бірдей деп айтуға бслады.
Кейбір жағдайларда сапасының төмендігінен немесе тауарлардың ақау болу
себебінен сатылған тауарларды қайтаруға тура келеді. Мұндай тауарларды
қайтарып алу сатушы ұйымдар үшін тиімсіз болады. Сондықтан да кәсіпорын
сатып алушы заңды немесе жеке тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш
сомаларының мөлшерін қысқарту туралы талабын қабылдауға келісуіне тура
келелі. Әрине аталған женілдікті жасау ұйымның келіп түсуге (алынуға)
тиісті табыстары шығын көлемін азайтатқандығы сөзсіз. Бұл жағдайда ұйымның
бухгалтериясында жасалынған жеңілдік сомасына:
Д-т: Баға шегерімі - шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар - шоты
түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Егер сатылған тауар ұйымға қайтарылған болса, ол үшін жазылатын
бухгалтерлік жазу мына түрде бейнеленеді:
Д-т: Сатылған тауарлардың қайтарылымы — шоты
К-т: Алынуға тиісгі борыштар - шоты
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды (есептік тіркелімдерді)
колданады:
Нөмірі 7 Журнал-ордер - Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы
деп аталатын шотының кредиті бойынша;
нөмірі 8 Журнал-ордер—Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген
пайыздар, Басқадай дебиторлык борыштар және Берілген аванстар деп
аталатын шоттардың кредиті бойынша;
нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме - Берілген аванстар
шотының дебиті бойынша:
нөмірі 10 Журнал-ордер - Күдікті қарыздар бойынша резерв. Алдағы
кезең шығындары шоттарының несие (кредиті) бойынша;
нөмірі 11 Журнал-ордер - Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің
борышы шотының және Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық
борышы шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша жоғарыда аталып өткен тіркелімдерден баска
дебиторлық борыштардың есебіне талдамалық есептің карточкалары, ажырату
парақшалары (қағаздарын), бухгалтерлік анықтамалары және тағы да баска
тіркелімдер (құжаттар) қолданылады. Жалпы есеп тіркелімдерін толтыру
шаруашылық операцияларының мазмұнын сипаттайтын бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін керек. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандартында
(соның ішінде Америка Құрама Штаттарынын бухгалтерлік есеп стандартында)
ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында қолданатын барлық
бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары қарастырылмаған. Есеп
нысанын тандау құқығы толығымен бас бухгалтердің құзырында, яғни ол алғашқы
құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін таңдап, шоттар
корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Шоттарға келетін болсақ, олар
негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып белінеді және
олар басқадай операцияларда қолданылады. Дебиторлық борыштар шоттарында
есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау үшін
түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі. Мұндағы
басты мақсат - әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығын,
толықтығын анықтау болып табылады. Деби-торлық борышты есептеудегі басты
мәселе сату мерзімін анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп
жіберілген немесе жөнелтілген тауарлардың (жұмыстар, қызметтер) қашан
сатылғанын тануында. Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда,
тауарлардын тиелуі мен сатып алушыға қаржылық және есеп айырысу
құжаттарынын ұсынылуы, тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып-алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы.
Күдікті қарыздар бойынша резервтер.
Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борышы.
Басқадай дебиторлық борыштар.
Алдағы кезең шығындары.
Берілген аванстар.
Яғни осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың
басқа заңды немесе жеке тұлғалардан алашак сомалары дебиторлык борышы болып
табылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қорытындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар.
Алынған вексельдер.

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары

Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың дебитінде
борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы керсетіледі. Алынуға
тиісті шоттар (дебиторлық борыштар шоты) сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алған тауарлары, сондай-ақ кәсіпорынның оларға көрсеткен
қызметі ұшін қарыз сомаларын білдіреді.
Алынуға тиісті шоттар деп аталатын шотта тиеліп жіберілген . өнімдер
(тауарлар), атқарылған жұмыстары мен көрсетілген кызметтері үшін сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің банк мекемесі қабылдаған есеп айырысу
құжаттары бойынша төлеуге тиісті сомасы есептеледі. Жалпы Алынуға тиісті
шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа мерзімді активтер екендігін және
олардың сату нәтижесінде пайда болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан
оларды кейбір уақыттарда саудалық міндеттемелер деп те атайды. Олар
тауарларды несиеге сату кезінде де пайда болады. Міндеттемелердің өтелу
(орындалу) көздеріне басқадай нұскаулар болмаған жағдайда, оларды сатудан
алынды деп санайды. Халықаралық тәжірбиеде кез келген адамға тауарларды
несиеге сату кең көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін
сатып алған тауарларының төлемін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу
(өтеу) құқығы да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те
атайды. Тауарларды несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті
уақытында төлу қабілетгілігі бар болатындығына бақылау шараларын
жүргізулері кажет. Сол үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс
істейді. Бұл бөлімдер арқылы, жеке және заңды тұлғалардың немесе
компаниялардың қаржылық жағдайларын білуге, сатып алушыға тауарды несиеге
сатуға немесе бермеу жайлы мәселені шешуге керекті ақпа-раттарды
білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының арнаулы акпараттын несиелік
бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай мәліметтер алуға мүмкіндігі бар.
Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің мәліметтері бойынша да несиеге
тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер қабылданады. Несиелік бөлім төлем
сомасын ұсынуды несие көлемін шектеуді және сатып алушылар мен тапсырыс
берушілерден несиені уақтылы өтеуді қамтамасыз ететін белгілі бір
қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай кәсіпорындар мен ұйымдардың
таңдап алынған ережелері мен негізгі қағидалары есеп саясатында атап
көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған материалдық емес активтер, негізгі
құралдар, бағалы қағаздар және тағы да басқа дебиторлық борыштар
есептеледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш ж-уз мың)
теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) тенгеге сатылды (сонын ішінде
80000 (сексен мың) теңге ҚҚС
сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің өзіндік құны 300000 тг.
К-т: Дайын өнімдер 300000 тг.
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 420000 тг.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 420000 тг.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 80000 тг.
К-т: Қосылған кұн салығы сомасы 80000 тг.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Д-т: Ақшалар шоты 500000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000 тг.
Жоғарыдағы екі жакты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен
ұйымдардың сатқан (сатып жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен
көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелгенде Алынуға
тиісті борыштар шоты дебиттелініп, Қосылған құн салығы шоты
кредиттелінеді.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлык борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар (шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдарың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар,
Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де
борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Қосылған құн
салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар, Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді. Сатып алушылардан
оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен көрсетілген
кызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Акшалар бөлімінін тиісті шоттары
дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары деп
аталатын бөлім шоттарынын тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда Сатылған тауарлардын қайтарылуы деп аталатын шот
дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына Сату шегерімі немесе Баға шегерімі шоттардың тиістілері
дебиттелініп, Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен кызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, Қосылған құн салығы шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар - шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық
қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және
сатып алу келісімдері, сондай-ак келісім шарттарымен және тағы да баска
кұжаттар құқықтық рәсімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің
басты обьектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілгек
(фиксированный) болып көрсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы) әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығыга байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамынын) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін.
Сондықтан келісуші жақтар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге
тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және
теңгедегі валюталық эквивалентті қайта санау тәртібі мен бағамы
белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі болғандықтан, бағам
тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі
жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың
белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау
құнын болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл
жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен
жағдайлары қарастырылады.Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді,
алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың
басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.
Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген
тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім
ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді
Вексель дегеніміз - оның иесінің белгіленген мерзім яғни уақыт біткен
соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша
борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды
қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы қағаздардың
ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған занды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады.
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:

Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында (ішінде)
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсетуі керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы оз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдаланылуы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
дебиторлық қарыздын өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа
ұзарту;
шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда
дебиторлық қарыздарды нақты дәлелдеу;
пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар жэне қызметтердің нарыктық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) кұнымен есептелінеді.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып
табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы
пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы кұны вексельде
көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің
соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жай және аударылмалы
деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызкердің) жазбаша міндеттемесі болып
саналады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттеменің сомасы,
төленетін мерзімі мен орны, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе косымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель - (тратта) кредитордың (транссанттың) қарызкерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни оның жәй
вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге белуге
болады.
Пайыздың вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына
бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерге пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді,
бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялың векселъдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі
ретінде ресімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар ресімделеді.
Қазынанлық векселъдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда қазыналық вексельдер банктер
үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы
ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитентгер бойынша:
қазынашылъқ және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
жай және аударылмалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
мерзімділік вексель және ұсынушының вексель болып бөлінеді.
Вексельдерді толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек
етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу
жазылып, оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы
төлеу мерзімі көрсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (борышкер)
акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша
ешқандай міндеттемесі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу
мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін
басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен
несие алу үшін пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі
(реквизиті) болып төлем мерзімі саналынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың
бухгалтерия қызметкерлері вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын
қадағалап оны бақылап отыруы қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы
Алынған вексельдер шотында жүргізіледі. Бүл шотта сатушылардың сатып
алушылар және тапсырыс берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер
бойынша есеп айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д-т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д-т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Айта кететін бір жағдай көптеген уақыттарда вексельде көрсетілген сома
бойынша пайыз мөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы: 500000 (бес жүз
мың) теңгеге атты айға вексель алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз
көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің
вексель бойынша алуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептелінеді:
50ООО0+500000х5%х612=500000+12500= 512500 теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз ақша жазылып берілген
жағдайда алынған тиісті сома мына санға тең болады:
500000-5ООСООх5%х912=500000+18750= 518750 теңге.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз
келесідей түрде жазылады:
А) вексель алынғанда
Д-т: Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000 тг.
Ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары
есептелген пайыз сомасымен бірге өтелгенде
Д-т: Ақшалар шоты 512500 тг.
К-т: Алынған вексельдер шоты 500000 тг.
К-т: Пайыз бойынша кірістер шоты 12500 тг.

Күмәнді дебиторлық борыштар
Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ак борышты
талап ету мерзімінің етіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздарға - уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналынады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.