Сырдария өзені төменгі ағысы ландшафттарының құрылымдық өзгерістері
Кіріспе
1. Физико.географиялық жағдайларына сипаттама
1.1. Аймақтың зерттелу тарихы
1.2. Жер бедері
1.3. Геологиялық құрылымы және геоморфологиясы
1.4 Климаты
1.5 Гидрографиясы
1.6 Топырақ жамылғысы
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
1.8 Табиғи ландшафттар
2. Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт құрылымының ерекшелігі
2.1 Өзен аңғарындағы ландшафттардың қалыптасуы
2.2 Аңғар жүйесіндегі ландшафттардың құрылымдық ерекшелігі
2.3 Ландшафттарды тиімді пайдалану және табиғатты қорғаудың экологиялық мәселелері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Физико.географиялық жағдайларына сипаттама
1.1. Аймақтың зерттелу тарихы
1.2. Жер бедері
1.3. Геологиялық құрылымы және геоморфологиясы
1.4 Климаты
1.5 Гидрографиясы
1.6 Топырақ жамылғысы
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
1.8 Табиғи ландшафттар
2. Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт құрылымының ерекшелігі
2.1 Өзен аңғарындағы ландшафттардың қалыптасуы
2.2 Аңғар жүйесіндегі ландшафттардың құрылымдық ерекшелігі
2.3 Ландшафттарды тиімді пайдалану және табиғатты қорғаудың экологиялық мәселелері
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ ТӨМЕНГІ АҒЫСЫ ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРІ
Орындаған: _________________ М.М.
Тоғыс
4-курс студенті (қолы)
Ғылыми жетекші: _________________ Г.Ш.Оразымбетова
г.ғ.к., доцент (қолы)
Норма бақылаушы: _________________ К.К.Мақаш
аға оқытушы (қолы)
Кафедера меңгерушісі: _________________ Ж.Н.Мұқашева
т.ғ.к, доцент (қолы)
Қорғауға жіберілді: ___ ___________ ______ж.
Алматы, 2006 ж
РЕФЕРАТ
Бакалаврлық бітіру жұмысының тақырыбы Сырдария өзені төменгі ағысы
ландшафттарының құрылымдық өзгерістері.
Жұмыс 2 тараудан тұрады. 1 – тарау Физико – географиялық жағдайларына
сипаттама, 2 – тарау Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт
құрылымының ерекшеліктері. Қорытынды жасалып, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
Жалпы жұмыс беттен тұрады, оның ішінде 10 кесте және 2 сурет
келтірілген.
Негізгі сөздер: Ландшафт, аңғар, ТТК, фактор, күріш, мелиорация,
аллювий, жазықтық, шөл зонасы, алқап, суармалау, сексеуіл, жусан, бетеге,
Арал теңізі, Сырдария өзені және т.б.
Мазмұны:
Кіріспе
1. Физико-географиялық жағдайларына сипаттама ... ... ... ... .
1.1. Аймақтың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Геологиялық құрылымы және геоморфологиясы ... ... ..
1.4
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.5
Гидрографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.6 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ..
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.8 Табиғи
ландшафттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт
құрылымының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Өзен аңғарындағы ландшафттардың қалыптасуы ... ... ... ..
2.2 Аңғар жүйесіндегі ландшафттардың құрылымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ландшафттарды тиімді пайдалану және табиғатты
қорғаудың экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тіршілік етуге өте қолайлы өңір ретінде, адамзат қоғамының даму
барысындағы, ірілі – кішілі өзен бойына шоғырланып, сол жердің табиғи
байлығын керегіне қарай пайдаланып келеді.Іс - әрекеттің нәтижесінде
қоршаған ортаға әсерін тигізеді.
Қазіргі таңда экологиялық жағдайы тәуір деп айтарлықтай аймақ Қазақсан
жерінде жоқ десе, артық болмас. Алайда, солардың ішінде экологиялық
шырғалаңның шырмауына мықтап түскен Сырдария өзені аңғары бәрінен де оқшау
тұр. Бұл аймақтың экологиялық жай күйінен хабардар болу Арал теңізінің
кепкен табанынан үздіксіз көтеріліп тұратын миллиондаған тонна тұз аралас
шаң – тозаңды, түрлі химиялық заттармен қаныққан суы ішуге жарамсыз
Сырдариясын, аппақ соры бұрқаған егістік, шабындық, жайлымдық жерлерін
айтсақ та жеткілікті.
Тақырыптың негізгі мақсаты: Сырдария өзені аңғарының суармалы және
жайылымдық жерлердің табиғи кешендерінің дамуындағы физико – географиялық
құбылыстар мен үрдістердің бағыты, динамикалық өзгеруін анықтау.
Территорияның қазіргі ландшафттық құрылымы: оның жекелеген компоненттерінің
эволюциялық дамуына, геокешендердің антропогендік – ауыл шаруашылық
салмаққа тұрақтылығына байланысты түрлі деңгейдегі табиғи – антропогендік
модификациялар құрайды. Табиғи ландшафттар шеңберінде дамыған антропогендік
бірліктердің эволюциялық даму бағыты жалпы шөлдену мен топырақ қабатының
тұздануына да тәуелді - әсіресе егістік жерлерде. Жалпы тұзданудағы негізгі
ерекшелік - өзен аңғарындағы Арал теңізіне қарай сандық шамасының артуы мен
табиғи кешендердің мелиоративтік қасиеттерінің нашарлауы. Топырақ қабаты
қымбатқа түсетін топырақты шаю немесе жуу жұмыстарын өткізуді қажет етеді.
Сырдария аңғарындағы ауыл шаруашылығында пайдаланатын жерлерге баға
беру нәтижесінде мұнда таралған топырақ жамылғысының құнарлығымен оның
құрылымында өзгерулердің бар екендігі байқалады. Жоғарыда айтылған
ерекшеліктерге тоқтала отырып, мақсатқа жетуге келесі мәселелер
қарастырылып, оларды шешуге тырыстық:
• Сырдария өзені аңғарының физико – географиялық сипаттамасын
бердік;
• Сырдария өзені аңғарының ланшафттарының құрылуының
геологиялық, геоморфологиялық, климаттық және т.б. факторларын
қарастырдық;
• Осы жағдайларды анықтап алғаннан соң, табиғи және
агроланшафттардың динамикалық ерекшелігіне тоқталдық;
• Күріш алқаптарының зиянды экологиялық әсерлерін азайту
мүмкіндігі қарастырылды.
Зерттеу әдістері негізінен зерттеліп отырған аудан бойынша жарық
көрген және ғылыми есептерге жататын әдебиеттерді жүйелеп, талдап тақырыпқа
сәйкес сарапқа жолдармен іске асырылды. Қорытынды жасалынып, пайдаланған
әдебиеттер жазылған.
1- -тарау Физико-географиялық жағдайларына сипаттама
1.1 Аймақтың зерттелу тарихы
Сырдария өзенін игеру сонау ежелден жүргізілгені белгілі. Оны грек
ғалымдары Птоломей ( б. э. б. ІІғ.) мен Геродоттың (б. э. б. ІІғ.)
еңбектерінен көре аламыз. Дегенмен оның шарықтап дамыған кезеңдері б.
э. д. Vғ. ғ. кезіндегі Орта Жаңадария мен Орта Іңкәрдарияны игеру
кезінде жүзеге асқан болатын, сонымен қатар Ұлы Жібек жолының өтуі де
септігін тигізді. Ол кезде суландыру әдісі ескі арналар есебінен
жүргізілген. Осы аудандарда ені 10-20м магистральды каналдар салынды.
Онда бір ерекшелігі егістік жерлерді көктем мен жаз кездерінде болатын су
тасудан қорғайтын дамбалардың болмауы еді. Соның негізінде өңделен жерлер
ауыстырылып отырды. Ал егін шаруашылығы жартылай көшпелі атыраулы
лиманды-көлдік сипатқа ие болды.
Ежелгі кездегі Сырдария өзенінің алабындағы суландырған
жердің
ауданы 2,2-2,5 млн. га. оның ішінде үнемі суландыратыны 1 млн. га.
құрайды, ал суландыратын каналдардың алып жатқан ауданы қазіргіге
қарағанда 3 есе жоғарылаған. Ол кезде суармалы аудан қазіргіден 10 есе
төмен болған. Бұдан Сырдария өзенінің су деңгейінің қаншалықты жоғары
болғанын көруге болады.
Орта ғасырда суландыру жүйесінде бір қатар жоғарылаулар болды
мысалы, Іңкәрдария суландыру қорғанысы, суландырылған ескі арналар
есебінен жасанды алаптар жүйесінің жартылай және тірек бөгендері салынды.
Бірақ суландыру әлі де болса қарапайым лиманды-көлдік сипатта болды.
Осы уақытта кең таралған су тартатын-шағырлар суландыру жүйесінің
дамуының жаңа кезеңін ауыстырған болатын.
Сырдария өзені төменгі етегінің суландыру жүйесінің даму деңгейі
б.э.д. I мың жылдықтағы суландыру үшін атыраулық арналарды қолдану жүйесі
біршама төмендеген болатын. Мұнда ежелгі кезде де, орта ғасырда да
дамбалар мен канал магистралдар жүйесі болмаған [1].
Х-ХII ғ. орта Сырдарияның сол жағалаулық суландыру жерлерінде канал
магистралдарды қалыптастырған. Бұл жүйедегі ең басты құрылысты орта
ғасырдағы Хорезм жүйесі алды (формасы - тармақты әрі ұзын). Олар ірі
ортағасырлық Сырдария қалалары: Қыр-үзгенді, Найран-Төбені суландырды.
Белгілі соғыс кездерінде суландыру жүйесі уақытша өзінің дамуын
тоқтатқан болатын.
Жоғырады келтірілген мәліметтер негізінде Сырдария өзенінің төменгі
ағысын игеру және зерттеу кезеңдерін бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші, революцияға дейінгі (1886-1917жж) кезең.
Осы кезде қазақтардың негізгі мал шаруашылығы азайып, отырықшылық
негізгі маңызға ие болды.
Суарылған үлескелер тұзданудың, батпақтанудың т. б. әсерінен жаңа
жерлер игеріліп, көлемі ұлғайған болатын. Бұның бәрі Сырдария өзенінің
көлемі 60 мың га. жетіп, онда- тары, арпа, бидай, жүгері және бақша
дақылдары егілді. Мұнда ең алғаш рет күріш егу 1896 ж басталған болатын
. Күріштің ауданының ұлғайуымен Сырдария бойында 500 жуық арықтар
болды[2].
Осы өңірдегі қазіргі экологиялық жағдайлар 1908 ж инженерлер мен
ғалымдардың Қазақстан мен Орта Азиядағы су ресурстарын пайдаланудың
жобаларын жасаудан басталған болатын. Оны А. И. Войковтың: ірі Екінші
кезеңде (1917-1960жж.) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
гидротехникалық жұмыстарының нәтижелі болуы үшін болашақта біз аз сулы
жылдарда Арал алабының суларының бәрін жасанды суландыруға қолдану керек.
Көл көп сулы жылдардағы артық сулар ағысы үшін қызымет етеді-деген
сөзінен көруге болады [3].
Ауыл шаруашылығы осындай мәселелермен революцияға дейінгі кезең
саяси, экономикалық мәселелердің пайда болуының басталуының тұтас кешені
болып табылады.
Екінші кезеңде (1917-1960жж.) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
реттеп алу болмады. Өзен суы осы жылдары күрт төмендеді, мұны 1938
жылы 20 мың га. егістік жердің өліп қалғанынан көреміз.
Ондай жағдайдың болуы, біріншіден, коллекторлы торлардың болмауынан
және өңделген жерлердің тұздануынан. Аймақ территориясында ол кезде еш
гидроторап болмаған. Тек 1940 жылы Қызылорда бекетін салуға мемлекет
көңіл бөліп, ол 1957 жылы іске асты. Осы кездерде суармалы егістік
жерлердің ауданы 2,9-4,2 млн.г. өскен болатын. Бұл Арал теңізінің
тартылуының бірден-бір себебі. Ал осы жылдары Сырдария өзенінің төменгі
алабында 72 ірі суландыру каналдары болған болатын.
1960 жылы Арал маңында суландырудың ірі массивтерін игеру басталды.
Осы кезеңнің соңында Сырдария өзенінің су ресурстарын басқара алмауға
күрес мәселесі біртіндеп судың жетіспеушілігі мен оның сапасының
төмендеуімен күреске ауысқан болатын.
Үшінші кезең (1960-1980жж.) осы кезеңде көптеген қателіктер
негізінде экологиялық жағдайлар күрт өсе бастаған балатын.
Оны мысалы, Үлкен каналдар салу, ірі СЭС салудан көруге болады.
Төртінші кезең (1980 жылдан қазіргі уақытқа дейін) әр мемлекет өз
егемендігін алғаннан кейін өз жерлеріндегі экологиялық мәселелерге көңіл
аударған болатын. Дегенмен де кейбір мәселелер өз шешімін әлі тапқан
жоқ. Адамдардың табиғи ортаға немқұрайлы қарауының негізінде біз
өзіміздің Арал және Балхаш көлдерімізден айырылу қаупінде тұрмыз.
1.2 Жер бедері
Қазіргі уақытта қарастырып отырған территория түгелімен дерлік
игерілген. Бұл ежелден келе жатқан аридті территорияның орталығы. Алғашқы
кездердегі суландыру жүйелері бірті-бірте дамып, осы жердің өркендеуінің
алғы шарты болды.
Осы өлкені барлап қарағанда оның барлық ландшафттық құрылымдарының
өзгергенін көруге болады [5].
Бұрынғы КСРО-ның жалпы суармалы егістіктерінің жартысы Сырдария
өзенінің төменгі бойында орналасқандығы белгілі. Бұл жерлер Қаратау
жотасы мен Қызылқұм үстірті арасында орналасқан үлкен үшбұрыш іспетті.
Жалпы территория ендік бағытта 400км, ал меридиан бағытта 200-250км-
ге созылып жатыр. Яғни Сырдария өзенінің атырауы теңіз бағытымен баяу
ылдилап орналасқан жазықтық болып келеді. Жазықтың әр жерінде жатаған
жусан өскен шағыл құм төбелер мен жалды бұйрат құмдар кездеседі. Кейде
биіктігі 60-80м жететін жалғыз жарым төбелер мен биіктігі 40м болатын
ежелгі қорғанның орындары - асарлар да кездеседі. Мысалы, Жеті асар,
Шірік,
Құмқала т. б.
Атыраулық жазық шығыстан батысқа қарай 140-151м абсолюттік
биіктіктен (Шиелі, Тартоғай бекеттеріде), 100м абсолюттік биіктіктен
(Жосалы), 55м абсолюттік биіктікке дейін төмендейді. Ауданның шекарасы:
батыста-Арал теңізі жағалауындағы құмды массивтермен, оңтүстігінде-
Қызылқұмның жоғарғы құмдарымен, ал солтүстігінде-Сырдарияның қазіргі
арнасының суландырылған зонасы (көлдік және батпақты ойпат) болып
табылады.
Ерте кезде қазіргі Сырдария атырауы мен Арал теңізінің орнында бір-
біріне ұқсамайтын, тіркесе жатқан үлкен екі қазаншұңқыр болған. Сырдария
өзені өзінің бастауын Тянь-Шань тауларынан Ферғана даласында түйісетін
кішігірім өзендерден алады да, Сырдария болып алдымен Қызылорда
қазаншұңқырына құйған. Шөлді аймаққа қатты ағыспен аққан өзен, ғылыми
деректер бойынша, бұл шұңқырды 56 мың жылда шөгінділермен толтырған. Осы
ойпат қазір Сырдария ойпаты деп аталады. Ойпаттың ең терең жері Тартоғай
станциясы тұсынан басталып, Тереңөзекке дейін созылып, одан оңтүстік
батысқа қарай Жаңадарияның арнасын бойлай созылып жатыр. Батысындағы
екінші қазаншұңқырда-қазіргі Арал теңізі орналасқан.
Қазіргі кезде бұл жерлер отарлы мал жайылымына айналған.
Дегенменде егістік жерлердің алқаптары аймақтың жағдайына қарамай-ақ әлі
де болса көлемдері ұлғаюда.
1.3 Геологиялық құрылымы және геомрорфологиясы
Жыныстардың литологиясы жер бедерінің белгілерін, жер асты және жер
беті суларының қалыптасу ерекшеліктерін анықтайды, топырақ және аймақтың
экологиялық жағдайына да өз ықпалын тигізеді.
Ұзақ геологиялық даму барысында Сырдария ойпаты терригенді материалы
бар аккумуляциялық облысты құраған. Ежелгі полеозой фундаменті теңіздің
шөгінді жыныстары, әрі Сырдария өзенінің атыраулы-аллювиалды
шөгінділерімен де көмкерілген [7]. Бұл қабатта: шаңды саздар,саздақ,
құмдақ және ұсақ түйірлі мезазой-кайнозой және төрттік кезеңдердің
құмдары кездеседі.
Мезазой кезеңінің шөгінділерінен кең тарағаны бор жүйесінің
шөгінділері, олар континенталды шұбар - ала ұсақ түйірлі құмы бар
саздармен көмкерілген. Олардың қалыңдығы 140-450м-ге жетеді. Оларда
негізгі жер асты суларының су жүретін қабаттары орналасқан. Ал жоғары
жатқан континенталды неоген жүйесінің шөгінділері плиоцен жасының құмды-
сазды жыныстарының қалыңдықтарымен 60м-ге дейінгі қалыңдықта берілген.
Дәл осы неогенде нақты жазықтың беті қалыптасқан. Осы жазықтың бетіндегі
жыныстар төрттік кезеңнің шөгінділері болып табылады, олар 70-80м
қалыңдықтағы құм, құмдақ және саздармен берілген.
Ауыл шаруашылығын игеру үшін жарамды территорияны бағалауда
территорияның литология-геоморфологиялық ерекшеліктерінің маңызы зор.
Сырдария өзенінің төменгі атырауының литология-стратеграфиялық
кешені жоғарғы бор, палеоген, неоген және голоцен шөгінділерімен
көрінеді.
Бұл әртүрлі (теңіздік және континенттік) литологиялық құрамы мен
қуаты жоғары құрылым. Сырдария өзені атырауы шөгінділерінің литологиясы,
оның генезисі, жер асты суларының минерализациясы мен экзогенді
процестерінің қалыптасу ерекшелігінен ландшафттардың литогенді негізінің
7 типін бөліп көрсетеді.
Табиғи территориялық кешеннің литогенді негізінің ежелгі типі
жоғарғы бор шөгінділерінен құралған. Мұнда қызыл-құба сазды және
гидрослюдалы құмды сазды алевритті құмдар дамыған. Эоцен, олигоцен,
плиоцен шөгінділермен көрінетін палеогенді-неогенді шөгінділер
ландшафтының литологиялық негізінің бірлік типін қалыптастырады. Олар
атыраудың солтүстік бөлігінде кеңінен таралған және теңіздік жасыл-сұр
саздар мен саз және әктасты қабатты мергелдермен көрінеді. Эоцен
шөгінділерінің орта бөлігі құмдақты, алевритті, құмдармен және саздармен
олигаценді шөгінділермен жамылған. Оны А. А. Яншин, Н. Н. Коспешко
теңіздің кері кету кезеңімен байланыстырады.
Ежелгі плиоцен уақытында Сырдария өзенінің төменгі арырауының шығыс
бөлігі үшін теңіздің тартылғаны алевриттер, құмдар мен құба сазды
–жағалаулық шөгінділерден байқалады. Полеогенді-неогенді шөгінділер
негізінен эолды процестердің қарқынды жүруіне байланысты құмды-сазды
шөгінділермен берілген.
Көрсетілген ерекшелік Сырдария атырауында қалыптасқан эоценді-
плиоценді шөгінділерді табиғи территориялық кешеннің литогенді негізін
бірлік тип ретінде қарастыруға негіз береді. Оған шөлдік
ландшафттардыңбірлік құрамы сәйкес келеді.
Ежелгі плиоценнен кейін теңіздің қайтуы болып, атыраудың шығыс
бөлігі эрозионды-аккумулятивті процестердің даму алаңы болды. Нәтижесінде
аллювиалды-атыраулық, делювиальды-пролювиальды, көлдік-делювиальды,
эолды, хемогенді және теңіздік сияқты ландшафттардың литогендік негізінің
континенттік типі қалыптасты.
Аллювиалдық-атыраулық тип кезеңі Сырдарияның эрозионды-аккумулятивті
үрдісімен байланысты. Бұл әртүрлі түйіртпекті жасыл-сұр кварцты дала
шпатты құмдармен карбонатты саздар, алевриттермен қалыптасқан. Бұл тип
егін шаруашылығына әлде қайда қолайлы.
Атыраулық тип карбонатты саздармен, саздақтармен, қуаттылығы аз
құмайттармен көрінеді. Оны Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің
жайылымдарынан көруге болады.
Атыраудың солтүстігінде қазіргі уатытта да өзінің қалыптасуын
тоқтатпаған делювиальды-пролювиальды тип байқалады.
Көлдік-делювиальды шөгінділер саздақ және құмдақтармен көрініп,
тақырлардың қалыптасуына алып келеді.
Эолды тип өзінің аты айтып тұрғандай аридті климаттық жағдайда
төрттік және төрттік кезеңге дейінгі даму нәтижесінде қалыптасқан.
Құмды және аллювиалды-атыраулық шөгінділерде эолды процестердің
өңделуі қазіргі уақытта да жүруде. Оның ауданының өсуі, Арал теңізінің
деңгейінің төмендеуі мен адамдардың шаруашылық әрекетінің нәтижиесі.
Аллювиалды жазық атыраудың барлық территориясында кең етек алған.
Бұл аллювиалды жазықтар эолды төбелі құмдар мен құрғақ арналар, сорлар,
эрозионды шірінділер көрінеді. Аллювиалды жазық ұзақ уақыт бойы эолды
процестердің ықпалында болды. Нәтижесінде тегіс үлескелер төбелі-атызды
құмды массивтерге айналды. Төбелі атыздардың арасындағы өткелдер
тақырлармен көмкерілген. Осы жазықтар ең бір қатты игерілген жазықтардың
бірі.
Жоғарыда көрсетілген типтердің көбі егін шаруашылығында кеңінен
пайдалану есебінен қазіргі кезде қатты өзгеріске ұшыраған.
Территорияның геологиялық даму тарихындағы,тектоникалық құрлымындағы
процестер төрттік дәуірдің тау жыныстарының, литогендік негіздің және
әртүрлі рельеф формалары мен типтерінің таралуынан өз нәтежесін тапты.
Яғни әртүрлі рельеф формалары мен типтерінің құрлымынан,қазіргі дамыған
табиғи комплекстердің ерекшеліктерінен айқын көрінеді.Әсіресе қазіргі
ландшафт құрлымының қалыптасуында төрттік дәуірдің жыныстарының маңызы
ерекше.
Төрттік дәуірдің тау жыныстарының ішінде кеңінен
аллювиалды,элювиальды және эолды жыныстар басым.Таралуындағы негізгі
ерекшелік: элювиальды,делювиальды және эолды жыныстар территорияның
солтүстігі мен шығысында.Рельеф пішіні мен қазіргі қалыптасқан
ландшафттардың дамуында литогендік негіз басым роль атқарса да климат
күрт континентальды болғандықтан жер беті жыныстарының эолды ауысуы да
едәуір.Аналық тау жыныстарының литологиялық құрамының әралуан болуы.Онда
құмды жамылғының басымырақ кездесуі нәтежесінде эолды процестер айқын
байқалады.
Аллювиалды тау жыныстары ірі территорияны алып жатса да тек
шығысында ғана кездеседі,ал солтүстінде жоқ.Оны солтүстікте тұрақты және
мезгілдік су ағындарының жоқ екенімен түсіндіруге болады.
Литогендік негіздің әралуан болуы рельеф типіне, формасына ,
күрделілігі мен кеңістікте таралу ерекшелігіне де әсерін тигізді.
Негізгі аймақтағы ерекшеліктері бойынша рельефті үш категорияға
топтастыруға болады. 1-денудациялық-тектоникалық: а) Қаратау; 2-дену-
дациялық: төбешікті - қырқалы Қызылқұм құмы; б) ірі массивті , құмды
Солтүстік Арал маңы ; аккумулятивті және аккумулятивті-денудациялық:
а ) Сырдария өзенінің аллювиалды жазығы; б) өзен террасалары; в)
көлді жазықтар.Сонымен қатар бүгінгі таңда Арал теңізі деңгейінен
босаған жаңа эолды шөлдер. Денудациялық рельеф Қызылқұм мен
Солтүстік Арал маңында дамыған. Эолды және аллювиалды рельеф
типтері басым төбешікті-қырқалы Қызылқұм үстірті Сырдария өзенінің
сол жақ жағалауында тараған.Жоғары төрттік дәуірдің ксеротермикалық
режимі эолды рельеф формаларының пайда болуына, өзен көлдердің
суының тартылуына, сорлардың қалыптасуына да әсерін тигізді.Құмды
қырқалардың биіктігі солтүстікте 7-14 м-ден аспайды, оңтүстікке
қарай біртіндеп көтеріледі де 44 ендікте 20-30 м-ге
жетеді.Б.А.Федоровичтің мәліметі бойынша осы территорияның
орталығында құмды қырқаларының биіктігі оның ұзақ уақыт бойы
эолды процеске ұшырағанының айғағы.
Аккумулятивті-денудациялық рельеф Шығыс Арал маңына тән.Жер
бедері тегіс емес, өйткені құрғап қалған өзен аңғарлары, көл
қазаншұңқырлары мен дефляциялық ойыстар көп. Территория негізінде
көне Сырдария атырауына сәйкес.Рельефі қатты тілімделген.
Сырдария өзенінің төменгі атырауында мынадай рельеф
элементтері айқын байқалады:
а) ені 185 м-ден 300 м-ге дейінгі атырау арнасы;
б) жайылымдық террасалар - өзенде су аз болғанда жайылым
биіктігі 1,5-2 м, ұзындығы бірнеше жүздеген метрден 2-3 км-ге дейін;
в) арнаға жақын орналасқан бел – ені мен ұзындығы жүздеген
метрден 2-3 км-ге дейін;
г) арна аралық ойыстар-ені 50-80 км дейін.Атыраудың солтүстік
бөлігінде Дариялық тақыр орналасқан, қырқалы құмдардың биіктігі 10-16
м, ұзындығы 300-350 м. Қырқалы құмдардың арасында тақырлы ойыстар
орналасқан.
Өзен атырауның оңтүстігін кең алқапты Жаңадария, Қуаңдария
сияқты құмды жазықтар алып жатыр. Жер бетінің рельефі қырқалы-
төбешікті құмдар мен тақырлы жазықтармен күрделенген.
Сонымен өте ірі геологиялық аралықта қалыптасқан
морфолитогендік негіз қазіргі табиғи ландшафттардың қалыптасуы мен
дамуында негізгі фактор болып табылады[10].
1.4 Климаты
А. П. Алисов бойынша алынып отырған территория континенттік
Солтүстік Тұран климаттық облысының құрамына кіреді [18].Оңтүстік
Қазақстанның климатын аудандастыруға сәйкес А. А. Пузырев Балхаш-Арал
континенттік облысына жатқызады.
Жауын-шашынның жағдайына, радиация баллансының әркелкілігіне,
атмосфера циркуляциясының жағдайына байланысты Сырдария өзені атырауы өз
бетінше Арал климаттық ауданына бөлінеді.
Негізінен Сырдария өзені орналасқан алқаптың көп жері құмды және
сазды болып келген шөл және шөлейттер болғанымен де оның агроклиматтық
жағдайы біркелкі емес. Вегетация кезіндегі жылу мен ылғалдың көрсеткішіне
орай, облыстың территориясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді.
Жалпы облыс территориясында вегетация кезінде +10-тан жоғары болатын
температураның жиынтығы 3400-43000 аралығында болады. Осы көрсеткіштеріне
қарай мынадай агроклиматтық аудандарға бөуге болады. Олар: ыстық аудан-
жылудың жиынтығы 3400-4100; өте ыстық-4000-4300; Cырдария өзеніндегі
агроклиматтық; тау бөктері.
Күн радиациясы
Ауыл шаруашылығын өндіруде климаттық сипаттардағы ең маңызды ролді
температуралық және желдік режим, жауын-шашын және олардың таралуы мен
орташа жылдық күн радиациясы құрайды. Бұл аймаққа жоғарғы күн радиациясы
тән (140ккал см). География заңдылықтары сияқты мұнда да оның түсуі
өзгеріп отырады. Біздің жағдайымызда ол солтүстіктен оңтүстікке қарай
ұлғая түседі. Күн радиациясының жылдың әр мезгілінде әркелкі түсетіні
белгілі. Көптеген мәліметтерге сүйенсек біз зерттеп отырған территорияға
күз айларында 28ккал см болса, көктемде 38ккал см болса, қыс айларында
бұл көрсеткіш теріс баллансты құрайды (20ккал см). Бұдан күн
радиациясының жылдың жылы кездерінде басым, ал суық кездерінде аздығын
көреміз.
Массалары ықпал етеді де , жыл бойы бұл аймақ арктикалық, қоңыржай
және тропикалық ауа массаларының әсерінде болады.
Территорияның құрылықтың ортасында орналасуы онда құрғақ қоңыржай ауа
массаларының басым болуының негізгі себебі. Ал Атлант және Жерорта
теңізінен келетін теңіздік қоңыржай ауа массалары тіпті аз. Ол келгеннің
өзінде де жолда қатты өзгеріске ұшырайды.
Аймақ қыста солтүстіктен келетін Сібір антициклонының ықпалында
болып, аймақтың қаңтар және ақпан айларын –420С-қа дейін төмендетеді.
Ал жазда Орта Азия мен Ираннан келетін құрғақ әрі ыстық тропиктік ауа
массалары әсер етіп, аймақта құрғақшылықтың басталуына алғы шарт жасайды.
Жоғарыда аталған ауа массаларының әр қайсысы аймақтың көптеген
жағдайларына өзінің әсері тигізіп отырады.
Атмосфералық қысым
Біздің жағдайымызда атмосфералық қысым оңтүстік щығыстан солтүстік
батысқа қарай өседі. Аймақтың орташа жылдық атмосфералық қысымы 1003гПа. Ал
ең жоғарғы көрсеткіш желтоқсан мен қаңтар айларына келеді. Орташа есеппен
жылына 1009-1010гПа. Ал ең төменгі көрсеткіш шілде айында-991гПа.
Жел режимі
Жел режим аймақтың ауа айналымына оның атмосфеталық қысымына әсер
ететіні белгілі.
Кесте 1- Қызылорда метеостанциясынан алынған мәліметтер
Желдің бағыты С СШ Ш ОШ О ОБ Б СБ Штиль
Мезгілдер
Қыс 1235 9 6 9 13 10 6 8
Көктем 1541 10 3 4 7 12 8 10
Жаз 2228 5 2 2 7 18 16 11
Күз 1937 8 3 4 8 11 10 9
Жыл 1735 8 4 5 9 13 10 9
Кесте 2 -Түркістан метеостанциясынан алынған мәліметтер
Мезгілдер Жел С СШ Ш ОШ О ОБ Б СБ
бағы
ты
Көктем 9 18 27 10 5 6 11 12 12
Жаз 16 23 16 5 2 4 13 19 11
Күз 10 17 23 9 4 6 14 14 20
Жыл 11 17 22 10 4 6 14 15 18
Желдік режим жыл бойы солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Бұл
бағыттағы желдердің көбі жаз және көктем айларында болады. Олар Арал және
Батпақдаланың құмдарынан шаң мен тұздардың осы өңірге келуіне септігін
тигізеді.
Тек осы бағыттағы желдер ғана емес сотүстік және солтүстік желдер де
түлі заттарды алып келеді. Ең сирек соғатын желдер шығыс бағыттағылар.
Желдік режим жыл бойы 4-6мсек орташа жылдамдықпен солтүстік-шығыс
пен шығыстан соғады. Мұнда күшті желдер болатын күндері көп. Оны төменгі
кестеден көруге болады.
Кесте 3- Жел жылдамдығының көп жылдық көрсеткіші .
Метеостансия
Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы
12,8 0 С болса, ол солтүстік аудандарда 14,2 0С-қа төмендейді. Аязды күндер
саны 149-462-га жетеді.
Жауын-шашын
Аймақтың жауын-шашыны біркелкі таралмаған. Жауын-шашын жылына 100-
200мм түседі. Ол көбіне көктем мен кыс айларына келеді. Сонымен катар
аймақтық солтүстігіне жауын-шашын 46,7мм, ал оңтүстігіне –32,1мм түседі де,
ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды.
Кесте 5-Атмосфера жауын-шашынының көп жылдық орташа айлық және жылдық
көрсеткіші
Метеостанция1
ПДК 1989 1996 1997 1998 1999
ПН 6,5-8,57,6 6,45 7,24 7,4 6,20
БПК5 2,0 2,27 2,29 2,68 2,23
Тұтқырлық 7,0 12,82 11,3 12,8 11,2 9,6
Хлор 3,00,0 96,2 122,1 119,3 145,4 109,9
Сульфаттар 100,0 762,0 488,8 572,8 626,4 667,3
Кальций 180,0 162,0 74,5 102,9 110 66,6
Магний 40,0 85,8 88,5 93,3 68,6 76,5
Мұнай 0,05 0,05 0,02 0,033 0,02
өнімдері
Аммиак 0,39 0,34 0,31 0,28 0,28
Нитриттер 0,02 0,03 0,023 0,010 0,017 0,0017
Нитраттар 9,0 4,10 6,96 4,13 2,80
1991-1996жылы өзен суының мол кезеңінде Сырдария өзенінің төменгі
ағысында өзеннің өзін-өзі тазарту үрдісі жүрген және Қызылорда қаласында
су тұздылығы 1,09гл дейін төмендеген, бірақ тұздылық сонда да жоғары
күйінде қалған [13].
Әрине қазіргі кездегі Сырдария өзенінің жағдайын жақсарту шаралары
атқарылуда. Дегенмен де қаржының тапшылығынан олардың кейбіреулері қарап
тұрғанын айтуымыз керек. Алайда Қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жобасы
негізінде 2030 жылы бағдарлама шегінде Қазақстан республикасы
шегіндегі Сырдария өзенін жақсарту жобалары іске асуда. Бір ескеретіні
өзеннің тек біздің мемлекеттің территориясынан ғана емес, өзге де
мемлекеттердің территориясынан өтетіндігі. Сондықтан да бірлесіп жұмыс
істеген шарт.
Қазіргі кезде Сырдария өзеніндегі су қорларын пайдалану көлемі Арал
теңізіндегі көлемге пара-пар болып отыр.
Кесте 7- Арал көлі мен Сырдария өзенінің көлдері
Өңір Көлдер және теңіздердің гидрологиялық сипаты
Ауданы,км2 Тереңдігі, м Тұздылығы, гл
Арал теңізі 66000,0 25 10-1
Қамысылыбас 165,0 105 2-3
Лайкөл 18,9 4,0 1-4
Қаязды 7,9 5 1-4
Құялы 2,3 6 1-3
Жалаңашты 20,5 12 1-3
Райымды 7,5 10 2-4
Шөмішкөл 5,8 11 -
Қотанкөл 28,017,6 4 1-2
Сарғақ 17,627,1 15 1-2
Ақшатау 39,527,1 24 1-2
Қаракөл 39,512,3 11 1-5
Тұщыбас 12,31,0 6 1-2
Домалақ 1,0 5 1-2
Кейбір жылдары, Сырдария өзені төменгі алабындағы ауыл шаруашылық
саласы өзіне қажетті су мөлшерін қайтарма су есебінен қанағаттандыруға
мүжбір болып отыр.
Қазірге дейін Сырдария өзенінің су қорларын пайдалану, табиғатты
қорғау мәселелері аймақтың өндіргіш күштерін орналастыру сұрақтарымен
жүйелік тұрғыда біртұтас қарастырылған емес.
Жүйелік талдаудың нәтижесінде Сырдария өзенінің төменгі саласында су
сапасының нашарлығы соншалықты оның ауыз су есебінде ғана емес егістік
жерлерді суаруға да пайдалануға болмайтын дәрежеге жеткенін көруге
болады.
Жер асты суы
Аудан жер асты суының едәуір мол қорында орналасқан. Аудандағы жер
асты суының минералдығы 1,5-3,0гл. Бұл әрине ауыз суға жарамды. Дегенмен
сулардың минералдығы әр жерде әркелкі (кесте). Мысалы, ол Сырдария өзені
алабында 0,5-0,7гл өзгереді. Суармалы егістік ауданы мен суға деген
сұранысты қанағаттандыру үшін жер асты суларын қосымша іздестіру қажет.
Кесте 8 - Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорлары.
Шиелі 12,96
Акмай 43,2
Шалхия 20,7
Жиделі 49,7
Сунақата 43,2
Талап 10,584
Мыңбұлақ 250,0
Жаңақорған 0,0458
1.6 Топырақ жамылғысы
Сырдария өзені етегіндегі топырақтарды топырақтанушылар шөлді сұр
топырақ зонасына жатқызады. Зерттелген аудандағы негізі зоналды топырақ
типтерінің қатарына: құба, сұр-құба, құмды шөлді топырақтар мен сорлар,
сортаңдар, тақырлар енеді. Сырдария өзені осы топырақтардың табиғи
шекарасы болып табылады. Атыраудың топырақтары екі фактордың әсерінде
болады: шөл зонасының қасиеттері мен белгілерін иемденген басты зоналды
топырақ және интрозоналды.
Осы аудан гидроморфты сияқты, автоморфты топырақтардың кездесуімен
де ерекшеленеді. Сырдария өзені атырауының қазіргі топырақтарының
гидроморфты және автоморфты қатарына: аллювилі-шалғынды, аллювилі-шалғын
тоғайлы подтиптерге бөлінетін шалғынды топырақ, батпақты топырақ, оның
подтиптеріне: майлы батпақты, қарашірікті батпақты, торфты-батпақты,
шалғынды-батпақты: сор, тақыр түстес, сұр құба, шөл сорлары, құмды шөлді
топырақтар жатады [14].
Негізгі топырақ түзуші жыныстарға: полеоген, неоген, төрттік
кезеңдерімен және Сырдария өзенінің аллювиалды шөгінділері енеді.
Құба топырақ ауданның солтүстігінде кездеседі.Онда сорланған және
сорланбаған топырақтар мен қатар құмдақтар мен саздақтар да кездеседі.
Қабаттың қалыңдығы 5-7м, астыңғы төсеніш қабатында майда құмдар мен сулар
6-7м тереңдікте кездеседі. Бұл топырақтар құрамындағы қарашірік мөлшері 1
% аспайды. Алайда бұл топырақтар сорлануға бейім келеді. Сондықтан да оны
оқтын-оқтын сумен шайып отыру қажет.
Ал сұр, сұр-құба топырақтар Сырдария өзенінің арналарының қырқалары
мен бұйратты суайрықты жиектеріндегі ойлы жерлерде және Қаратаудың
бөктерлерінде тараған. Олар шөлдік топырақ түзуші зоналық типті
айқындайды және аз карбонатты сұр-құба топырақтың подтипіне жатады. Осы
сұр-құба топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері аз, олар 0,3-0,9%-ке
дейін ауытқып отырады.
Бұл топырақтардың механикалық құрамы жеңіл; қабаты көп қабатты, онда
құмдақтар мен саздақтар басым. Қабаттың қалыңдығы 1-6м, одан төмен майда
құмдар, ал су қабатының тереңдігі 6-7м. Мұнда да жоғарғыдағыдай шараларды
қолдану қажет.
Тақыр түстес топырақтар жазықтың сорланған жерлерінің арасындағы
шайылған бөліктерді алып жатыр. Ол ежелгі Жаңақуаңдария мен қазіргі
Сырдария атырауындағы гидроморфты топырақтардың шөлдену өнімін көрсетеді.
Оларда 2-4м тереңікке дейін құмдар мен саздар және саздақтар
кездеседі. Одан тереңде майда және ірі құмдар тараған. Сулы қабат 1.5-
4.0м тереңде кездеседі, әрі дәмі ащы кермек.
Тақыр түстес топырақтартардың құрамында органикалық заттардың аз
екені белгілі, оның құрамындағы органикалық заттардың мөлшері 1 пайыздан
да аз. Оларды ауыл шаруашылығыда белгілі шараларды қолдану негізінде
пайдалануға болады.
Өзен алабының 15 пайызын сорланған жерлер құрайды. Ол аймақтың
геологиясы мен гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сорлардың
қалыптасуы бізге белгілі.Сорлардан көбірек тарағаны кәдімгі сор
топырақтар. Осы кәдімгі сорлар аллювиалда дамиды. Беті борпылдақ, құмды
болып келеді. Судың тереңдігі 3-7м, өте ащы (120-130г\л).
Ал тақырлы сорлар-шөлейт аймақтың ойпаңдарында кездеседі. Олардың
механикалық құрамы ауыр ұсақ, аллювиалдарда дамыған және бетінде
қабықтары бар. Бұл топыратардың бір ерекшелігі хлорлы тұздарының көп
болуында, әрине бұл аймаққа тән құбылыс емес. Суының минералдығы 60-
160г\л өте тереңде кездеседі. Қарашірік мөлшері-1 пайыздан төмен.
Олар жалпы жазықтық суайрықтарда, рельефтің ойпаң жерлерінде, ал
биік жерлерде тұзды сорлар, бұрын игерілген жерлерде де кеңінен тараға.
Жалпы мұнда құмдақтар мен саздақтар басым. Олардың ішінде ауыл
шаруашылығына біршама жарамдысы шалғынды сор топырақ.
Ауыл шаруашылығы үшін едәуір бағалы топырақ: гидроморфты болып
табылады. Оның ішінде көп кездесетіні: аллювиалды-шалғынды топырақ.
Олардағы қарашіріктің құрамы 1-2 %.
Сырдарияның сол жақ жағалауынағы кең аумақты батпақты-шалғынды
топырақ алып жатыр. Ондағы қарашіріктің мөлшері 2-4% құрайды. Бұл топырақ
ежелден күріш өсіру үшін пайдаланылып келеді.
Батпақты топырақтар қатарының ішінде лайлы-батпақты топырақтар аса
көп таралған. Қарашірік мөлшері 2-5 пайыз. Бұл топырақтар егін
шаруашылығына кеңінен қолданылады.
Алайда аймақ территориясында егін егуге жарамайтын топырақ типтері
де баршылық. Олардың негізгі себебіне рельефті, тұздану т. б. айтуға
болады. Оларға: Қаратау бөктеріндегі сұр-қоңыр топырақ, құмтастар;
жазықтардағы құмдар, ашық сұр, үрме, жылжымалы сорлар
т. б.
Сырдария өзенінің төменгі атырауының гидрографиялық өзгеруімен,
шөлдену үрдісінің дамуымен нәтижесінде гидроморфты қатардағы
топырақтардың ауданы кішірейіп, автоторфты қатардағы топырақтардың ауданы
ұлғая түсті. Сырдария өзенімен суланатын 1414мың га жерлерде гидроморфты
топырақтардың шалғынды-батпақты, шалғынды түрлері тараған.
Қазіргі уақытта суармалы массивтерді қоспағанда, барлық территория
дерлігімен құрғап кеткен. Осы топырақтарда жылына беретін өнімдігі 800мың
тоннаға төмендеген [15].
Сырдария өзені атырауының топырақ жамылғысының өзгеру деңгейін 1955-
1990жылдар аралығындағы мәліметтермен салыстырсақ, 3-5 жыл бойы атыраудың
топырақ жамылғысының айтарлықтай өзгергенін көреміз. Егер 1955жылы
гидроморфты топырақтардың кепкен және шөлденген варианттары болмаса, ал
1990жылғы мәліметтер бойынша бұл топырақ түрі атыраудың топырақ
жамылғысында едәуір процесс атқарады. Көптеген тұзданбаған топырақтар
тұзданған топырақтар қатарына өткен сорлардың ауданы 60мың га ұлғайған.
Шөлдену гидроморфты топырақ құнарлылығының төмендеуімен жалғасты (кесте)
[16].
Топырақ құнарлылығын анықтайтын негізгі түрбөлшек қарашірік пен азот
болып табылады. Топырақтың құнарлығының өзгеру факторлары, гидрологиялық
режимнің өзгеру процесінде қатты және биогенді ағыстардың қысқаруымен
және аридтелу нәтижесінде топырақтың азуына алып келеді [16].
Кесте 9 - Қазіргі Сырдария атырауының топырақ дүниесінің өзгеруі.
Топырақтар Топырақ ауданы
1955 1990
Га % Га %
Аллювиалды-шалғынды 60254 12,9 - 5
және
аллювиалды-шалғынды-
тоғайлы.
Аллювиалды-шалғынды-21230 4,6 1956 -
сор
Аллювиалды-шалғынды,5966 1,3 12667 0,4
сор кепкен.
Аллювиалды-шалғынды - - 14639 2,8
шөлденген.
Батпақты шалғынды - - 16410 3,2
сор
Батпақты-шалғынды - - 30828 3,7
сор кепкен
Батпақты шалғынды - - 9203
сор шөлденген.
Барлық шалғынды 87350 18,8 85704 2,0
Батпақты және 245823 53,0 10833 18,9
шалғынды батпақты.
Күрішті батпақты - - 29503 2,4
Батпақты сор кепкен - - 7780 6,4
Шалғынды батпақты - - 62842 1,7
сор кепкен
Шалғынды батпақты - - 15466 1,9
сор шөлденген
Барлық батпақтар 245823 53,0 12624 3,4
Сор 103898 22,4 164148 27,9
Шөлдену процесі органикалық заттарды жоғалтумен ұштасады.
Шалғындық топырақ құрамында 0-50см қабатта қарашірікті жоғалту 25%
дейін, ал бастапқы қатарда 30% дейін болды (кесте).
Сонымен қатар шөлдену үрдісінде гидроморфты топырақтардың физикалық
қасиеттері төмендейді; тығыздығы жоғарылайды. Олардағы ірі
микроагенттердің күрт төмендеуіне байланысты құрылымы да нашарлайды.
Аридтелу кезінде шалғынды және батпақты топырақ қатарындағы
органикалық заттарды жоғлтудың әртүрлігінің негізгі принципі осы
топырақтардағы бастапқы фитомассаның әртүрлігі мен органикалық массаның
сапалық құрамына байланысты.
Кесте -10 Қазіргі Сырдария өзені төменгі атырауының топырақтарының
0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері (алымында пайызбен, ал
бөлдімінде тга).
Топырақтар Қарашірік Жалпы азот
орташа өзгеру шегі Орташа Өзгеру шегі
Аллювиалды- 1,51 0,95-2,08 0,08 0,06-0,10
шалғынды 98,7 61,3-136,4 5,2 4,5-5,9
Аллювиалды-шал0,91 0,74-1,26 0,06 0,05-0,07
ғынды тоғайлы 78,0 41,4-114,6 4,7 4,6-6,0
Аллювиалды-шал0,81 0,68-0,9 0,05 0,04-0,06
ғынды 63,2 42,0-84,5 3,9 3,6-4,3
шөлденген
Батпақты 1,36 6,04-1,77 0,09 0,07-0,11
шалғынды 92,2 72,4-113,3 5,8 5,0-6,6
Батпақты-шалғы1,06 0,92-1,20 0,08 0,06-0,10
нды кепкен 78,6 68,3-86,0 5,5 4,1-6,0
Батпақты 0,97 0,18-1,27 0,06 0,05-6,08
шалғынды 69,5 58,3-84,6 4,6 3,8-5,1
шөлденген
Шалғынды 1,86 1,44-2,44 0,13 0,10-0,15
батпақты 116,7 92,3-156,5 7,9 5,2-10,8
Шалғынды-батпа1,74 0,97-2,22 0,12 0,08-0,14
қты кепкен 110,7 69,8-148,2 7,6 6,4-8,9
Шалғында-батпа1,31 0,97-1,41 0,09 0,06-9,12
қты шөлденген 89,9 6,91-98,8 4,8 3,5-6,8
Лай батпақты 2,15 1,96-3,13 0,11 0,09-0,14
136,4 123,8-203,1 0,4 5,7-6,9
Күріш батпақты1,61 1,27-1,96 0,11 0,08-0,13
102,5 80,7-124,3 6,10 5,0-6,7
Сор-типтік 0,76 0,51-0,96 0,05 0,04-0,06
47,8 33,7-62,0 3,3 2,9-3,5
Азотты қосылыстардың қатынасы территорияның су режимімен
анықталады. Жалпы азот құрамының 90%-нан көбі органикалық қосылыстардың
және қарашірік заттардың жеңіл жететін формасын құрайды. Сондықтан
жалпы азоттың қорының құрғау кезеңі қарашіріке қарағанда біршама
төмендейді. Жалпы азоттың салыстырмалы жорғары қоры шөлденген гидроморфты
топырақтарда-реликті белгілермен негізделген.
Аймақтағы топырақтың бұзылуы топырақтардың екінші рет тұздануы
(сульфатты және хлорлы) мен эрозиялық-дефляционды және топырақ
ресурстарын тиімсіз пайдалануының нәтижесі .
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
Жалпы шөл зонасының флорасы түрлері басым. И. Г. Борщов (1865ж) шөл
зонасы өсімдіктерін төмендегідей топтастырған: ксерофитті (жусан) және
галофитті ( солянка) бұталар. Онда дегенмен де эфемерлер мен
эфемеройдтардың барын жоққа шығармауымыз қажет.
Шөл зонасының флорасын зерттеу ХҮІІІғ. басталған болатын.
Қазақстанның шөл зоналарының өсімдік дүниелерін Паллас (1793ж), Эцхвальд
(1825-26ж), Мейер (1840ж), Борщов И. Г. (1850ж) зерттеген.
ХІХ ғ. О.А. Федченко, А.Э Регель, Г. И. Радде, ал ХХғ. А. Д.
Спиридонов, М. Г. Папов, И. В. Быков т. б. ірі ғалымдардың жұмыстары
жарық көріп, олардың қазіргі кезге дейін маңызы жойылмаған.
Біз зерттеп отырған аймақтың өсімдіктер дүниесін 2-ке бөліп
қарастырамыз.
Аймақтың өсімдіктері оның табиғи жағдайымен тікелей қатынаста
дамиды.
Сазды жерлерде әртүрлі эфемерлер мен итсигектер және изен аралас
жусан өседі.
Тау бөктерінде сұр жусан мен бұйырғын, сонымен қатар бұталар мен
баялыш өседі.
Құмды жерлерде бұталар, бұталы аралас шөптер: еркек шөп (agropyrum),
жусан (artemisia sublessingiana), жүзгін (callidonium), баялыш (salsola
arbuscula), кейреуік (alsola arlentobis), сарсазан (halocnemum
strobiaceum), қарабарақ, қоянсүйек, т. б. өседі.
Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас
эфемерлер мен жусан, кейде оларға сораң (suaeda) мен жантақтар (alhadi
pseudoalhagi), тақырларға бүйырғын, қара сексеуіл, жусандарға кейреуіктер
аралас келеді.
Аймаққа енетін Қаратаудың батыс бөктерлері, әсіресе Жаңақорған,
Шиелі аудандары мен ОҚО-ның жерлерінде астық тұқымдас шөптер, эфемерлер,
жусан, сұр жусандар кезлеседі. Таудың биік ылғалы мол түсетін жерлерінде
жусан, баялыш, теріскен, қияқ т. б.
Сырдария өзенінің салаларында астық тұқымдас және әртүрлі шөптесінді
өсімдіктер кездеседі. Мұнда батпақты-шалғынды топырақтарда: қызыл мия,
есек мия, тергүлдер кездеседі.
Ескі атыраудың сулы бөлігінде айрауық, қамыс, бидайық, қоға
кездеседі.
Сырдария арналарында ағаштар өте сирек тараған. Онда: жиде, тал,
теректі тоғайлар бар. Ал шөптесіндерден: бидайық, қамыс,жалбыз, кендір т.
б.
Өзен арнасынан шеттеу сулы жерлерде-қамыс пен қоға; сорлы жерлерде
жыңғыл, итенген, сорқаңбақ, сарсазандар басым.
Сексеуілді тоғайлар көбіне Сырдарияның жазықтарында кездеседі-жусан,
торғай оты; ал тақырларда өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Онда көп
кездесетіні-күйреуік, бұйырғын. Сырдың оң жағалауында-жусанды-баялышты,
эфемерлер, батысында: жусан, бұйырғын, ал жусанды жерлерде-ебелек,
итсигек,күйреуік, сексеуіл, қарағайлар кездеседі.
Ал Сырдың сол жағалауындағы шымды жерлерде жусан, бұталар, саяқ,
селеу кездеседі. Ал жазықтарда жусан, бүйырғын, ақ сексеуіл, жүзгін,
баялыш, изен, еркек шөп пен бұталар кездеседі.
Аймақтың өсімдік дүниесімен жануарлар дүниесі тығыз байланыста
болады. Біз зерттеп отырған облыстың фаунасы өте алуан түрлігімен
ерекшеленеді. Лопатин И. К. (1980ж) бойынша Қазақстан республикасының
территориясы Голарктикалық патшлықтың Палеарктикалық патшалықтың бөлігіне
енеді. Ал дала және шөлейт зонасы Еврпа-Сібір облысының Европа-Обьтық
облысының бөлігіне, аз бөлігі Ежелгі Жерорта, оның Сахара-Гобий облысының
бөлігіне енеді. Ал құрылықты фауналық негізде бөлсек Қазақстан Европа-
Сібір, Жерорта және Орат Азиялық облыстың бөлігіне енеді Жаналиева т.
б..
Жануарлар дүниесі өзінің мекен ететін ортасының геологиялық даму
тарихы, климат және табиғи жағдайымен тығыз байланыста дамиды.
Көптеген зерттеулерде Қазақстанның шөл зонасының жануарлар дүниесі
Орта Азия және Жерортатеңіздік орталықтардың ықпалы негізінде қалыптасқан
делінеді.
Сырдың алапбары шөл зонасында оналасқандығы белгілі. Ал шөл
зонасының табиғи жағдайы өте қатаң.Сондықтан да онда-ксерофильді және
эвритермофильдіжануарлар мекен етеді. Олар шөлге, ыстықа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ФИЗИКАЛЫҚ ГЕОГРАФИЯ КАФЕДРАСЫ
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
СЫРДАРИЯ ӨЗЕНІ ТӨМЕНГІ АҒЫСЫ ЛАНДШАФТТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРІ
Орындаған: _________________ М.М.
Тоғыс
4-курс студенті (қолы)
Ғылыми жетекші: _________________ Г.Ш.Оразымбетова
г.ғ.к., доцент (қолы)
Норма бақылаушы: _________________ К.К.Мақаш
аға оқытушы (қолы)
Кафедера меңгерушісі: _________________ Ж.Н.Мұқашева
т.ғ.к, доцент (қолы)
Қорғауға жіберілді: ___ ___________ ______ж.
Алматы, 2006 ж
РЕФЕРАТ
Бакалаврлық бітіру жұмысының тақырыбы Сырдария өзені төменгі ағысы
ландшафттарының құрылымдық өзгерістері.
Жұмыс 2 тараудан тұрады. 1 – тарау Физико – географиялық жағдайларына
сипаттама, 2 – тарау Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт
құрылымының ерекшеліктері. Қорытынды жасалып, пайдаланған әдебиеттерден
тұрады.
Жалпы жұмыс беттен тұрады, оның ішінде 10 кесте және 2 сурет
келтірілген.
Негізгі сөздер: Ландшафт, аңғар, ТТК, фактор, күріш, мелиорация,
аллювий, жазықтық, шөл зонасы, алқап, суармалау, сексеуіл, жусан, бетеге,
Арал теңізі, Сырдария өзені және т.б.
Мазмұны:
Кіріспе
1. Физико-географиялық жағдайларына сипаттама ... ... ... ... .
1.1. Аймақтың зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2. Жер бедері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3. Геологиялық құрылымы және геоморфологиясы ... ... ..
1.4
Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
1.5
Гидрографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ...
1.6 Топырақ
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ..
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.8 Табиғи
ландшафттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. Сырдария өзенінің төменгі аңғарының ландшафт
құрылымының ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Өзен аңғарындағы ландшафттардың қалыптасуы ... ... ... ..
2.2 Аңғар жүйесіндегі ландшафттардың құрылымдық
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3 Ландшафттарды тиімді пайдалану және табиғатты
қорғаудың экологиялық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тіршілік етуге өте қолайлы өңір ретінде, адамзат қоғамының даму
барысындағы, ірілі – кішілі өзен бойына шоғырланып, сол жердің табиғи
байлығын керегіне қарай пайдаланып келеді.Іс - әрекеттің нәтижесінде
қоршаған ортаға әсерін тигізеді.
Қазіргі таңда экологиялық жағдайы тәуір деп айтарлықтай аймақ Қазақсан
жерінде жоқ десе, артық болмас. Алайда, солардың ішінде экологиялық
шырғалаңның шырмауына мықтап түскен Сырдария өзені аңғары бәрінен де оқшау
тұр. Бұл аймақтың экологиялық жай күйінен хабардар болу Арал теңізінің
кепкен табанынан үздіксіз көтеріліп тұратын миллиондаған тонна тұз аралас
шаң – тозаңды, түрлі химиялық заттармен қаныққан суы ішуге жарамсыз
Сырдариясын, аппақ соры бұрқаған егістік, шабындық, жайлымдық жерлерін
айтсақ та жеткілікті.
Тақырыптың негізгі мақсаты: Сырдария өзені аңғарының суармалы және
жайылымдық жерлердің табиғи кешендерінің дамуындағы физико – географиялық
құбылыстар мен үрдістердің бағыты, динамикалық өзгеруін анықтау.
Территорияның қазіргі ландшафттық құрылымы: оның жекелеген компоненттерінің
эволюциялық дамуына, геокешендердің антропогендік – ауыл шаруашылық
салмаққа тұрақтылығына байланысты түрлі деңгейдегі табиғи – антропогендік
модификациялар құрайды. Табиғи ландшафттар шеңберінде дамыған антропогендік
бірліктердің эволюциялық даму бағыты жалпы шөлдену мен топырақ қабатының
тұздануына да тәуелді - әсіресе егістік жерлерде. Жалпы тұзданудағы негізгі
ерекшелік - өзен аңғарындағы Арал теңізіне қарай сандық шамасының артуы мен
табиғи кешендердің мелиоративтік қасиеттерінің нашарлауы. Топырақ қабаты
қымбатқа түсетін топырақты шаю немесе жуу жұмыстарын өткізуді қажет етеді.
Сырдария аңғарындағы ауыл шаруашылығында пайдаланатын жерлерге баға
беру нәтижесінде мұнда таралған топырақ жамылғысының құнарлығымен оның
құрылымында өзгерулердің бар екендігі байқалады. Жоғарыда айтылған
ерекшеліктерге тоқтала отырып, мақсатқа жетуге келесі мәселелер
қарастырылып, оларды шешуге тырыстық:
• Сырдария өзені аңғарының физико – географиялық сипаттамасын
бердік;
• Сырдария өзені аңғарының ланшафттарының құрылуының
геологиялық, геоморфологиялық, климаттық және т.б. факторларын
қарастырдық;
• Осы жағдайларды анықтап алғаннан соң, табиғи және
агроланшафттардың динамикалық ерекшелігіне тоқталдық;
• Күріш алқаптарының зиянды экологиялық әсерлерін азайту
мүмкіндігі қарастырылды.
Зерттеу әдістері негізінен зерттеліп отырған аудан бойынша жарық
көрген және ғылыми есептерге жататын әдебиеттерді жүйелеп, талдап тақырыпқа
сәйкес сарапқа жолдармен іске асырылды. Қорытынды жасалынып, пайдаланған
әдебиеттер жазылған.
1- -тарау Физико-географиялық жағдайларына сипаттама
1.1 Аймақтың зерттелу тарихы
Сырдария өзенін игеру сонау ежелден жүргізілгені белгілі. Оны грек
ғалымдары Птоломей ( б. э. б. ІІғ.) мен Геродоттың (б. э. б. ІІғ.)
еңбектерінен көре аламыз. Дегенмен оның шарықтап дамыған кезеңдері б.
э. д. Vғ. ғ. кезіндегі Орта Жаңадария мен Орта Іңкәрдарияны игеру
кезінде жүзеге асқан болатын, сонымен қатар Ұлы Жібек жолының өтуі де
септігін тигізді. Ол кезде суландыру әдісі ескі арналар есебінен
жүргізілген. Осы аудандарда ені 10-20м магистральды каналдар салынды.
Онда бір ерекшелігі егістік жерлерді көктем мен жаз кездерінде болатын су
тасудан қорғайтын дамбалардың болмауы еді. Соның негізінде өңделен жерлер
ауыстырылып отырды. Ал егін шаруашылығы жартылай көшпелі атыраулы
лиманды-көлдік сипатқа ие болды.
Ежелгі кездегі Сырдария өзенінің алабындағы суландырған
жердің
ауданы 2,2-2,5 млн. га. оның ішінде үнемі суландыратыны 1 млн. га.
құрайды, ал суландыратын каналдардың алып жатқан ауданы қазіргіге
қарағанда 3 есе жоғарылаған. Ол кезде суармалы аудан қазіргіден 10 есе
төмен болған. Бұдан Сырдария өзенінің су деңгейінің қаншалықты жоғары
болғанын көруге болады.
Орта ғасырда суландыру жүйесінде бір қатар жоғарылаулар болды
мысалы, Іңкәрдария суландыру қорғанысы, суландырылған ескі арналар
есебінен жасанды алаптар жүйесінің жартылай және тірек бөгендері салынды.
Бірақ суландыру әлі де болса қарапайым лиманды-көлдік сипатта болды.
Осы уақытта кең таралған су тартатын-шағырлар суландыру жүйесінің
дамуының жаңа кезеңін ауыстырған болатын.
Сырдария өзені төменгі етегінің суландыру жүйесінің даму деңгейі
б.э.д. I мың жылдықтағы суландыру үшін атыраулық арналарды қолдану жүйесі
біршама төмендеген болатын. Мұнда ежелгі кезде де, орта ғасырда да
дамбалар мен канал магистралдар жүйесі болмаған [1].
Х-ХII ғ. орта Сырдарияның сол жағалаулық суландыру жерлерінде канал
магистралдарды қалыптастырған. Бұл жүйедегі ең басты құрылысты орта
ғасырдағы Хорезм жүйесі алды (формасы - тармақты әрі ұзын). Олар ірі
ортағасырлық Сырдария қалалары: Қыр-үзгенді, Найран-Төбені суландырды.
Белгілі соғыс кездерінде суландыру жүйесі уақытша өзінің дамуын
тоқтатқан болатын.
Жоғырады келтірілген мәліметтер негізінде Сырдария өзенінің төменгі
ағысын игеру және зерттеу кезеңдерін бірнеше кезеңге бөлуге болады.
Бірінші, революцияға дейінгі (1886-1917жж) кезең.
Осы кезде қазақтардың негізгі мал шаруашылығы азайып, отырықшылық
негізгі маңызға ие болды.
Суарылған үлескелер тұзданудың, батпақтанудың т. б. әсерінен жаңа
жерлер игеріліп, көлемі ұлғайған болатын. Бұның бәрі Сырдария өзенінің
көлемі 60 мың га. жетіп, онда- тары, арпа, бидай, жүгері және бақша
дақылдары егілді. Мұнда ең алғаш рет күріш егу 1896 ж басталған болатын
. Күріштің ауданының ұлғайуымен Сырдария бойында 500 жуық арықтар
болды[2].
Осы өңірдегі қазіргі экологиялық жағдайлар 1908 ж инженерлер мен
ғалымдардың Қазақстан мен Орта Азиядағы су ресурстарын пайдаланудың
жобаларын жасаудан басталған болатын. Оны А. И. Войковтың: ірі Екінші
кезеңде (1917-1960жж.) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
гидротехникалық жұмыстарының нәтижелі болуы үшін болашақта біз аз сулы
жылдарда Арал алабының суларының бәрін жасанды суландыруға қолдану керек.
Көл көп сулы жылдардағы артық сулар ағысы үшін қызымет етеді-деген
сөзінен көруге болады [3].
Ауыл шаруашылығы осындай мәселелермен революцияға дейінгі кезең
саяси, экономикалық мәселелердің пайда болуының басталуының тұтас кешені
болып табылады.
Екінші кезеңде (1917-1960жж.) бұрынғыдай Сырдария өзенінің ағысын
реттеп алу болмады. Өзен суы осы жылдары күрт төмендеді, мұны 1938
жылы 20 мың га. егістік жердің өліп қалғанынан көреміз.
Ондай жағдайдың болуы, біріншіден, коллекторлы торлардың болмауынан
және өңделген жерлердің тұздануынан. Аймақ территориясында ол кезде еш
гидроторап болмаған. Тек 1940 жылы Қызылорда бекетін салуға мемлекет
көңіл бөліп, ол 1957 жылы іске асты. Осы кездерде суармалы егістік
жерлердің ауданы 2,9-4,2 млн.г. өскен болатын. Бұл Арал теңізінің
тартылуының бірден-бір себебі. Ал осы жылдары Сырдария өзенінің төменгі
алабында 72 ірі суландыру каналдары болған болатын.
1960 жылы Арал маңында суландырудың ірі массивтерін игеру басталды.
Осы кезеңнің соңында Сырдария өзенінің су ресурстарын басқара алмауға
күрес мәселесі біртіндеп судың жетіспеушілігі мен оның сапасының
төмендеуімен күреске ауысқан болатын.
Үшінші кезең (1960-1980жж.) осы кезеңде көптеген қателіктер
негізінде экологиялық жағдайлар күрт өсе бастаған балатын.
Оны мысалы, Үлкен каналдар салу, ірі СЭС салудан көруге болады.
Төртінші кезең (1980 жылдан қазіргі уақытқа дейін) әр мемлекет өз
егемендігін алғаннан кейін өз жерлеріндегі экологиялық мәселелерге көңіл
аударған болатын. Дегенмен де кейбір мәселелер өз шешімін әлі тапқан
жоқ. Адамдардың табиғи ортаға немқұрайлы қарауының негізінде біз
өзіміздің Арал және Балхаш көлдерімізден айырылу қаупінде тұрмыз.
1.2 Жер бедері
Қазіргі уақытта қарастырып отырған территория түгелімен дерлік
игерілген. Бұл ежелден келе жатқан аридті территорияның орталығы. Алғашқы
кездердегі суландыру жүйелері бірті-бірте дамып, осы жердің өркендеуінің
алғы шарты болды.
Осы өлкені барлап қарағанда оның барлық ландшафттық құрылымдарының
өзгергенін көруге болады [5].
Бұрынғы КСРО-ның жалпы суармалы егістіктерінің жартысы Сырдария
өзенінің төменгі бойында орналасқандығы белгілі. Бұл жерлер Қаратау
жотасы мен Қызылқұм үстірті арасында орналасқан үлкен үшбұрыш іспетті.
Жалпы территория ендік бағытта 400км, ал меридиан бағытта 200-250км-
ге созылып жатыр. Яғни Сырдария өзенінің атырауы теңіз бағытымен баяу
ылдилап орналасқан жазықтық болып келеді. Жазықтың әр жерінде жатаған
жусан өскен шағыл құм төбелер мен жалды бұйрат құмдар кездеседі. Кейде
биіктігі 60-80м жететін жалғыз жарым төбелер мен биіктігі 40м болатын
ежелгі қорғанның орындары - асарлар да кездеседі. Мысалы, Жеті асар,
Шірік,
Құмқала т. б.
Атыраулық жазық шығыстан батысқа қарай 140-151м абсолюттік
биіктіктен (Шиелі, Тартоғай бекеттеріде), 100м абсолюттік биіктіктен
(Жосалы), 55м абсолюттік биіктікке дейін төмендейді. Ауданның шекарасы:
батыста-Арал теңізі жағалауындағы құмды массивтермен, оңтүстігінде-
Қызылқұмның жоғарғы құмдарымен, ал солтүстігінде-Сырдарияның қазіргі
арнасының суландырылған зонасы (көлдік және батпақты ойпат) болып
табылады.
Ерте кезде қазіргі Сырдария атырауы мен Арал теңізінің орнында бір-
біріне ұқсамайтын, тіркесе жатқан үлкен екі қазаншұңқыр болған. Сырдария
өзені өзінің бастауын Тянь-Шань тауларынан Ферғана даласында түйісетін
кішігірім өзендерден алады да, Сырдария болып алдымен Қызылорда
қазаншұңқырына құйған. Шөлді аймаққа қатты ағыспен аққан өзен, ғылыми
деректер бойынша, бұл шұңқырды 56 мың жылда шөгінділермен толтырған. Осы
ойпат қазір Сырдария ойпаты деп аталады. Ойпаттың ең терең жері Тартоғай
станциясы тұсынан басталып, Тереңөзекке дейін созылып, одан оңтүстік
батысқа қарай Жаңадарияның арнасын бойлай созылып жатыр. Батысындағы
екінші қазаншұңқырда-қазіргі Арал теңізі орналасқан.
Қазіргі кезде бұл жерлер отарлы мал жайылымына айналған.
Дегенменде егістік жерлердің алқаптары аймақтың жағдайына қарамай-ақ әлі
де болса көлемдері ұлғаюда.
1.3 Геологиялық құрылымы және геомрорфологиясы
Жыныстардың литологиясы жер бедерінің белгілерін, жер асты және жер
беті суларының қалыптасу ерекшеліктерін анықтайды, топырақ және аймақтың
экологиялық жағдайына да өз ықпалын тигізеді.
Ұзақ геологиялық даму барысында Сырдария ойпаты терригенді материалы
бар аккумуляциялық облысты құраған. Ежелгі полеозой фундаменті теңіздің
шөгінді жыныстары, әрі Сырдария өзенінің атыраулы-аллювиалды
шөгінділерімен де көмкерілген [7]. Бұл қабатта: шаңды саздар,саздақ,
құмдақ және ұсақ түйірлі мезазой-кайнозой және төрттік кезеңдердің
құмдары кездеседі.
Мезазой кезеңінің шөгінділерінен кең тарағаны бор жүйесінің
шөгінділері, олар континенталды шұбар - ала ұсақ түйірлі құмы бар
саздармен көмкерілген. Олардың қалыңдығы 140-450м-ге жетеді. Оларда
негізгі жер асты суларының су жүретін қабаттары орналасқан. Ал жоғары
жатқан континенталды неоген жүйесінің шөгінділері плиоцен жасының құмды-
сазды жыныстарының қалыңдықтарымен 60м-ге дейінгі қалыңдықта берілген.
Дәл осы неогенде нақты жазықтың беті қалыптасқан. Осы жазықтың бетіндегі
жыныстар төрттік кезеңнің шөгінділері болып табылады, олар 70-80м
қалыңдықтағы құм, құмдақ және саздармен берілген.
Ауыл шаруашылығын игеру үшін жарамды территорияны бағалауда
территорияның литология-геоморфологиялық ерекшеліктерінің маңызы зор.
Сырдария өзенінің төменгі атырауының литология-стратеграфиялық
кешені жоғарғы бор, палеоген, неоген және голоцен шөгінділерімен
көрінеді.
Бұл әртүрлі (теңіздік және континенттік) литологиялық құрамы мен
қуаты жоғары құрылым. Сырдария өзені атырауы шөгінділерінің литологиясы,
оның генезисі, жер асты суларының минерализациясы мен экзогенді
процестерінің қалыптасу ерекшелігінен ландшафттардың литогенді негізінің
7 типін бөліп көрсетеді.
Табиғи территориялық кешеннің литогенді негізінің ежелгі типі
жоғарғы бор шөгінділерінен құралған. Мұнда қызыл-құба сазды және
гидрослюдалы құмды сазды алевритті құмдар дамыған. Эоцен, олигоцен,
плиоцен шөгінділермен көрінетін палеогенді-неогенді шөгінділер
ландшафтының литологиялық негізінің бірлік типін қалыптастырады. Олар
атыраудың солтүстік бөлігінде кеңінен таралған және теңіздік жасыл-сұр
саздар мен саз және әктасты қабатты мергелдермен көрінеді. Эоцен
шөгінділерінің орта бөлігі құмдақты, алевритті, құмдармен және саздармен
олигаценді шөгінділермен жамылған. Оны А. А. Яншин, Н. Н. Коспешко
теңіздің кері кету кезеңімен байланыстырады.
Ежелгі плиоцен уақытында Сырдария өзенінің төменгі арырауының шығыс
бөлігі үшін теңіздің тартылғаны алевриттер, құмдар мен құба сазды
–жағалаулық шөгінділерден байқалады. Полеогенді-неогенді шөгінділер
негізінен эолды процестердің қарқынды жүруіне байланысты құмды-сазды
шөгінділермен берілген.
Көрсетілген ерекшелік Сырдария атырауында қалыптасқан эоценді-
плиоценді шөгінділерді табиғи территориялық кешеннің литогенді негізін
бірлік тип ретінде қарастыруға негіз береді. Оған шөлдік
ландшафттардыңбірлік құрамы сәйкес келеді.
Ежелгі плиоценнен кейін теңіздің қайтуы болып, атыраудың шығыс
бөлігі эрозионды-аккумулятивті процестердің даму алаңы болды. Нәтижесінде
аллювиалды-атыраулық, делювиальды-пролювиальды, көлдік-делювиальды,
эолды, хемогенді және теңіздік сияқты ландшафттардың литогендік негізінің
континенттік типі қалыптасты.
Аллювиалдық-атыраулық тип кезеңі Сырдарияның эрозионды-аккумулятивті
үрдісімен байланысты. Бұл әртүрлі түйіртпекті жасыл-сұр кварцты дала
шпатты құмдармен карбонатты саздар, алевриттермен қалыптасқан. Бұл тип
егін шаруашылығына әлде қайда қолайлы.
Атыраулық тип карбонатты саздармен, саздақтармен, қуаттылығы аз
құмайттармен көрінеді. Оны Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің
жайылымдарынан көруге болады.
Атыраудың солтүстігінде қазіргі уатытта да өзінің қалыптасуын
тоқтатпаған делювиальды-пролювиальды тип байқалады.
Көлдік-делювиальды шөгінділер саздақ және құмдақтармен көрініп,
тақырлардың қалыптасуына алып келеді.
Эолды тип өзінің аты айтып тұрғандай аридті климаттық жағдайда
төрттік және төрттік кезеңге дейінгі даму нәтижесінде қалыптасқан.
Құмды және аллювиалды-атыраулық шөгінділерде эолды процестердің
өңделуі қазіргі уақытта да жүруде. Оның ауданының өсуі, Арал теңізінің
деңгейінің төмендеуі мен адамдардың шаруашылық әрекетінің нәтижиесі.
Аллювиалды жазық атыраудың барлық территориясында кең етек алған.
Бұл аллювиалды жазықтар эолды төбелі құмдар мен құрғақ арналар, сорлар,
эрозионды шірінділер көрінеді. Аллювиалды жазық ұзақ уақыт бойы эолды
процестердің ықпалында болды. Нәтижесінде тегіс үлескелер төбелі-атызды
құмды массивтерге айналды. Төбелі атыздардың арасындағы өткелдер
тақырлармен көмкерілген. Осы жазықтар ең бір қатты игерілген жазықтардың
бірі.
Жоғарыда көрсетілген типтердің көбі егін шаруашылығында кеңінен
пайдалану есебінен қазіргі кезде қатты өзгеріске ұшыраған.
Территорияның геологиялық даму тарихындағы,тектоникалық құрлымындағы
процестер төрттік дәуірдің тау жыныстарының, литогендік негіздің және
әртүрлі рельеф формалары мен типтерінің таралуынан өз нәтежесін тапты.
Яғни әртүрлі рельеф формалары мен типтерінің құрлымынан,қазіргі дамыған
табиғи комплекстердің ерекшеліктерінен айқын көрінеді.Әсіресе қазіргі
ландшафт құрлымының қалыптасуында төрттік дәуірдің жыныстарының маңызы
ерекше.
Төрттік дәуірдің тау жыныстарының ішінде кеңінен
аллювиалды,элювиальды және эолды жыныстар басым.Таралуындағы негізгі
ерекшелік: элювиальды,делювиальды және эолды жыныстар территорияның
солтүстігі мен шығысында.Рельеф пішіні мен қазіргі қалыптасқан
ландшафттардың дамуында литогендік негіз басым роль атқарса да климат
күрт континентальды болғандықтан жер беті жыныстарының эолды ауысуы да
едәуір.Аналық тау жыныстарының литологиялық құрамының әралуан болуы.Онда
құмды жамылғының басымырақ кездесуі нәтежесінде эолды процестер айқын
байқалады.
Аллювиалды тау жыныстары ірі территорияны алып жатса да тек
шығысында ғана кездеседі,ал солтүстінде жоқ.Оны солтүстікте тұрақты және
мезгілдік су ағындарының жоқ екенімен түсіндіруге болады.
Литогендік негіздің әралуан болуы рельеф типіне, формасына ,
күрделілігі мен кеңістікте таралу ерекшелігіне де әсерін тигізді.
Негізгі аймақтағы ерекшеліктері бойынша рельефті үш категорияға
топтастыруға болады. 1-денудациялық-тектоникалық: а) Қаратау; 2-дену-
дациялық: төбешікті - қырқалы Қызылқұм құмы; б) ірі массивті , құмды
Солтүстік Арал маңы ; аккумулятивті және аккумулятивті-денудациялық:
а ) Сырдария өзенінің аллювиалды жазығы; б) өзен террасалары; в)
көлді жазықтар.Сонымен қатар бүгінгі таңда Арал теңізі деңгейінен
босаған жаңа эолды шөлдер. Денудациялық рельеф Қызылқұм мен
Солтүстік Арал маңында дамыған. Эолды және аллювиалды рельеф
типтері басым төбешікті-қырқалы Қызылқұм үстірті Сырдария өзенінің
сол жақ жағалауында тараған.Жоғары төрттік дәуірдің ксеротермикалық
режимі эолды рельеф формаларының пайда болуына, өзен көлдердің
суының тартылуына, сорлардың қалыптасуына да әсерін тигізді.Құмды
қырқалардың биіктігі солтүстікте 7-14 м-ден аспайды, оңтүстікке
қарай біртіндеп көтеріледі де 44 ендікте 20-30 м-ге
жетеді.Б.А.Федоровичтің мәліметі бойынша осы территорияның
орталығында құмды қырқаларының биіктігі оның ұзақ уақыт бойы
эолды процеске ұшырағанының айғағы.
Аккумулятивті-денудациялық рельеф Шығыс Арал маңына тән.Жер
бедері тегіс емес, өйткені құрғап қалған өзен аңғарлары, көл
қазаншұңқырлары мен дефляциялық ойыстар көп. Территория негізінде
көне Сырдария атырауына сәйкес.Рельефі қатты тілімделген.
Сырдария өзенінің төменгі атырауында мынадай рельеф
элементтері айқын байқалады:
а) ені 185 м-ден 300 м-ге дейінгі атырау арнасы;
б) жайылымдық террасалар - өзенде су аз болғанда жайылым
биіктігі 1,5-2 м, ұзындығы бірнеше жүздеген метрден 2-3 км-ге дейін;
в) арнаға жақын орналасқан бел – ені мен ұзындығы жүздеген
метрден 2-3 км-ге дейін;
г) арна аралық ойыстар-ені 50-80 км дейін.Атыраудың солтүстік
бөлігінде Дариялық тақыр орналасқан, қырқалы құмдардың биіктігі 10-16
м, ұзындығы 300-350 м. Қырқалы құмдардың арасында тақырлы ойыстар
орналасқан.
Өзен атырауның оңтүстігін кең алқапты Жаңадария, Қуаңдария
сияқты құмды жазықтар алып жатыр. Жер бетінің рельефі қырқалы-
төбешікті құмдар мен тақырлы жазықтармен күрделенген.
Сонымен өте ірі геологиялық аралықта қалыптасқан
морфолитогендік негіз қазіргі табиғи ландшафттардың қалыптасуы мен
дамуында негізгі фактор болып табылады[10].
1.4 Климаты
А. П. Алисов бойынша алынып отырған территория континенттік
Солтүстік Тұран климаттық облысының құрамына кіреді [18].Оңтүстік
Қазақстанның климатын аудандастыруға сәйкес А. А. Пузырев Балхаш-Арал
континенттік облысына жатқызады.
Жауын-шашынның жағдайына, радиация баллансының әркелкілігіне,
атмосфера циркуляциясының жағдайына байланысты Сырдария өзені атырауы өз
бетінше Арал климаттық ауданына бөлінеді.
Негізінен Сырдария өзені орналасқан алқаптың көп жері құмды және
сазды болып келген шөл және шөлейттер болғанымен де оның агроклиматтық
жағдайы біркелкі емес. Вегетация кезіндегі жылу мен ылғалдың көрсеткішіне
орай, облыстың территориясы бірнеше агроклиматтық аудандарға бөлінеді.
Жалпы облыс территориясында вегетация кезінде +10-тан жоғары болатын
температураның жиынтығы 3400-43000 аралығында болады. Осы көрсеткіштеріне
қарай мынадай агроклиматтық аудандарға бөуге болады. Олар: ыстық аудан-
жылудың жиынтығы 3400-4100; өте ыстық-4000-4300; Cырдария өзеніндегі
агроклиматтық; тау бөктері.
Күн радиациясы
Ауыл шаруашылығын өндіруде климаттық сипаттардағы ең маңызды ролді
температуралық және желдік режим, жауын-шашын және олардың таралуы мен
орташа жылдық күн радиациясы құрайды. Бұл аймаққа жоғарғы күн радиациясы
тән (140ккал см). География заңдылықтары сияқты мұнда да оның түсуі
өзгеріп отырады. Біздің жағдайымызда ол солтүстіктен оңтүстікке қарай
ұлғая түседі. Күн радиациясының жылдың әр мезгілінде әркелкі түсетіні
белгілі. Көптеген мәліметтерге сүйенсек біз зерттеп отырған территорияға
күз айларында 28ккал см болса, көктемде 38ккал см болса, қыс айларында
бұл көрсеткіш теріс баллансты құрайды (20ккал см). Бұдан күн
радиациясының жылдың жылы кездерінде басым, ал суық кездерінде аздығын
көреміз.
Массалары ықпал етеді де , жыл бойы бұл аймақ арктикалық, қоңыржай
және тропикалық ауа массаларының әсерінде болады.
Территорияның құрылықтың ортасында орналасуы онда құрғақ қоңыржай ауа
массаларының басым болуының негізгі себебі. Ал Атлант және Жерорта
теңізінен келетін теңіздік қоңыржай ауа массалары тіпті аз. Ол келгеннің
өзінде де жолда қатты өзгеріске ұшырайды.
Аймақ қыста солтүстіктен келетін Сібір антициклонының ықпалында
болып, аймақтың қаңтар және ақпан айларын –420С-қа дейін төмендетеді.
Ал жазда Орта Азия мен Ираннан келетін құрғақ әрі ыстық тропиктік ауа
массалары әсер етіп, аймақта құрғақшылықтың басталуына алғы шарт жасайды.
Жоғарыда аталған ауа массаларының әр қайсысы аймақтың көптеген
жағдайларына өзінің әсері тигізіп отырады.
Атмосфералық қысым
Біздің жағдайымызда атмосфералық қысым оңтүстік щығыстан солтүстік
батысқа қарай өседі. Аймақтың орташа жылдық атмосфералық қысымы 1003гПа. Ал
ең жоғарғы көрсеткіш желтоқсан мен қаңтар айларына келеді. Орташа есеппен
жылына 1009-1010гПа. Ал ең төменгі көрсеткіш шілде айында-991гПа.
Жел режимі
Жел режим аймақтың ауа айналымына оның атмосфеталық қысымына әсер
ететіні белгілі.
Кесте 1- Қызылорда метеостанциясынан алынған мәліметтер
Желдің бағыты С СШ Ш ОШ О ОБ Б СБ Штиль
Мезгілдер
Қыс 1235 9 6 9 13 10 6 8
Көктем 1541 10 3 4 7 12 8 10
Жаз 2228 5 2 2 7 18 16 11
Күз 1937 8 3 4 8 11 10 9
Жыл 1735 8 4 5 9 13 10 9
Кесте 2 -Түркістан метеостанциясынан алынған мәліметтер
Мезгілдер Жел С СШ Ш ОШ О ОБ Б СБ
бағы
ты
Көктем 9 18 27 10 5 6 11 12 12
Жаз 16 23 16 5 2 4 13 19 11
Күз 10 17 23 9 4 6 14 14 20
Жыл 11 17 22 10 4 6 14 15 18
Желдік режим жыл бойы солтүстік-шығыс пен шығыстан соғады. Бұл
бағыттағы желдердің көбі жаз және көктем айларында болады. Олар Арал және
Батпақдаланың құмдарынан шаң мен тұздардың осы өңірге келуіне септігін
тигізеді.
Тек осы бағыттағы желдер ғана емес сотүстік және солтүстік желдер де
түлі заттарды алып келеді. Ең сирек соғатын желдер шығыс бағыттағылар.
Желдік режим жыл бойы 4-6мсек орташа жылдамдықпен солтүстік-шығыс
пен шығыстан соғады. Мұнда күшті желдер болатын күндері көп. Оны төменгі
кестеден көруге болады.
Кесте 3- Жел жылдамдығының көп жылдық көрсеткіші .
Метеостансия
Аймақтың қысы ұзақ, бұлтты күндер аз, төменгі температурасы
12,8 0 С болса, ол солтүстік аудандарда 14,2 0С-қа төмендейді. Аязды күндер
саны 149-462-га жетеді.
Жауын-шашын
Аймақтың жауын-шашыны біркелкі таралмаған. Жауын-шашын жылына 100-
200мм түседі. Ол көбіне көктем мен кыс айларына келеді. Сонымен катар
аймақтық солтүстігіне жауын-шашын 46,7мм, ал оңтүстігіне –32,1мм түседі де,
ол жылдық мөлшердің 23,4-25,2 пайызын құрайды.
Кесте 5-Атмосфера жауын-шашынының көп жылдық орташа айлық және жылдық
көрсеткіші
Метеостанция1
ПДК 1989 1996 1997 1998 1999
ПН 6,5-8,57,6 6,45 7,24 7,4 6,20
БПК5 2,0 2,27 2,29 2,68 2,23
Тұтқырлық 7,0 12,82 11,3 12,8 11,2 9,6
Хлор 3,00,0 96,2 122,1 119,3 145,4 109,9
Сульфаттар 100,0 762,0 488,8 572,8 626,4 667,3
Кальций 180,0 162,0 74,5 102,9 110 66,6
Магний 40,0 85,8 88,5 93,3 68,6 76,5
Мұнай 0,05 0,05 0,02 0,033 0,02
өнімдері
Аммиак 0,39 0,34 0,31 0,28 0,28
Нитриттер 0,02 0,03 0,023 0,010 0,017 0,0017
Нитраттар 9,0 4,10 6,96 4,13 2,80
1991-1996жылы өзен суының мол кезеңінде Сырдария өзенінің төменгі
ағысында өзеннің өзін-өзі тазарту үрдісі жүрген және Қызылорда қаласында
су тұздылығы 1,09гл дейін төмендеген, бірақ тұздылық сонда да жоғары
күйінде қалған [13].
Әрине қазіргі кездегі Сырдария өзенінің жағдайын жақсарту шаралары
атқарылуда. Дегенмен де қаржының тапшылығынан олардың кейбіреулері қарап
тұрғанын айтуымыз керек. Алайда Қоршаған ортаны қорғаудың ұлттық жобасы
негізінде 2030 жылы бағдарлама шегінде Қазақстан республикасы
шегіндегі Сырдария өзенін жақсарту жобалары іске асуда. Бір ескеретіні
өзеннің тек біздің мемлекеттің территориясынан ғана емес, өзге де
мемлекеттердің территориясынан өтетіндігі. Сондықтан да бірлесіп жұмыс
істеген шарт.
Қазіргі кезде Сырдария өзеніндегі су қорларын пайдалану көлемі Арал
теңізіндегі көлемге пара-пар болып отыр.
Кесте 7- Арал көлі мен Сырдария өзенінің көлдері
Өңір Көлдер және теңіздердің гидрологиялық сипаты
Ауданы,км2 Тереңдігі, м Тұздылығы, гл
Арал теңізі 66000,0 25 10-1
Қамысылыбас 165,0 105 2-3
Лайкөл 18,9 4,0 1-4
Қаязды 7,9 5 1-4
Құялы 2,3 6 1-3
Жалаңашты 20,5 12 1-3
Райымды 7,5 10 2-4
Шөмішкөл 5,8 11 -
Қотанкөл 28,017,6 4 1-2
Сарғақ 17,627,1 15 1-2
Ақшатау 39,527,1 24 1-2
Қаракөл 39,512,3 11 1-5
Тұщыбас 12,31,0 6 1-2
Домалақ 1,0 5 1-2
Кейбір жылдары, Сырдария өзені төменгі алабындағы ауыл шаруашылық
саласы өзіне қажетті су мөлшерін қайтарма су есебінен қанағаттандыруға
мүжбір болып отыр.
Қазірге дейін Сырдария өзенінің су қорларын пайдалану, табиғатты
қорғау мәселелері аймақтың өндіргіш күштерін орналастыру сұрақтарымен
жүйелік тұрғыда біртұтас қарастырылған емес.
Жүйелік талдаудың нәтижесінде Сырдария өзенінің төменгі саласында су
сапасының нашарлығы соншалықты оның ауыз су есебінде ғана емес егістік
жерлерді суаруға да пайдалануға болмайтын дәрежеге жеткенін көруге
болады.
Жер асты суы
Аудан жер асты суының едәуір мол қорында орналасқан. Аудандағы жер
асты суының минералдығы 1,5-3,0гл. Бұл әрине ауыз суға жарамды. Дегенмен
сулардың минералдығы әр жерде әркелкі (кесте). Мысалы, ол Сырдария өзені
алабында 0,5-0,7гл өзгереді. Суармалы егістік ауданы мен суға деген
сұранысты қанағаттандыру үшін жер асты суларын қосымша іздестіру қажет.
Кесте 8 - Кызылорда территориясындағы жер асты суларының қорлары.
Шиелі 12,96
Акмай 43,2
Шалхия 20,7
Жиделі 49,7
Сунақата 43,2
Талап 10,584
Мыңбұлақ 250,0
Жаңақорған 0,0458
1.6 Топырақ жамылғысы
Сырдария өзені етегіндегі топырақтарды топырақтанушылар шөлді сұр
топырақ зонасына жатқызады. Зерттелген аудандағы негізі зоналды топырақ
типтерінің қатарына: құба, сұр-құба, құмды шөлді топырақтар мен сорлар,
сортаңдар, тақырлар енеді. Сырдария өзені осы топырақтардың табиғи
шекарасы болып табылады. Атыраудың топырақтары екі фактордың әсерінде
болады: шөл зонасының қасиеттері мен белгілерін иемденген басты зоналды
топырақ және интрозоналды.
Осы аудан гидроморфты сияқты, автоморфты топырақтардың кездесуімен
де ерекшеленеді. Сырдария өзені атырауының қазіргі топырақтарының
гидроморфты және автоморфты қатарына: аллювилі-шалғынды, аллювилі-шалғын
тоғайлы подтиптерге бөлінетін шалғынды топырақ, батпақты топырақ, оның
подтиптеріне: майлы батпақты, қарашірікті батпақты, торфты-батпақты,
шалғынды-батпақты: сор, тақыр түстес, сұр құба, шөл сорлары, құмды шөлді
топырақтар жатады [14].
Негізгі топырақ түзуші жыныстарға: полеоген, неоген, төрттік
кезеңдерімен және Сырдария өзенінің аллювиалды шөгінділері енеді.
Құба топырақ ауданның солтүстігінде кездеседі.Онда сорланған және
сорланбаған топырақтар мен қатар құмдақтар мен саздақтар да кездеседі.
Қабаттың қалыңдығы 5-7м, астыңғы төсеніш қабатында майда құмдар мен сулар
6-7м тереңдікте кездеседі. Бұл топырақтар құрамындағы қарашірік мөлшері 1
% аспайды. Алайда бұл топырақтар сорлануға бейім келеді. Сондықтан да оны
оқтын-оқтын сумен шайып отыру қажет.
Ал сұр, сұр-құба топырақтар Сырдария өзенінің арналарының қырқалары
мен бұйратты суайрықты жиектеріндегі ойлы жерлерде және Қаратаудың
бөктерлерінде тараған. Олар шөлдік топырақ түзуші зоналық типті
айқындайды және аз карбонатты сұр-құба топырақтың подтипіне жатады. Осы
сұр-құба топырақтардың құрамында қарашірік мөлшері аз, олар 0,3-0,9%-ке
дейін ауытқып отырады.
Бұл топырақтардың механикалық құрамы жеңіл; қабаты көп қабатты, онда
құмдақтар мен саздақтар басым. Қабаттың қалыңдығы 1-6м, одан төмен майда
құмдар, ал су қабатының тереңдігі 6-7м. Мұнда да жоғарғыдағыдай шараларды
қолдану қажет.
Тақыр түстес топырақтар жазықтың сорланған жерлерінің арасындағы
шайылған бөліктерді алып жатыр. Ол ежелгі Жаңақуаңдария мен қазіргі
Сырдария атырауындағы гидроморфты топырақтардың шөлдену өнімін көрсетеді.
Оларда 2-4м тереңікке дейін құмдар мен саздар және саздақтар
кездеседі. Одан тереңде майда және ірі құмдар тараған. Сулы қабат 1.5-
4.0м тереңде кездеседі, әрі дәмі ащы кермек.
Тақыр түстес топырақтартардың құрамында органикалық заттардың аз
екені белгілі, оның құрамындағы органикалық заттардың мөлшері 1 пайыздан
да аз. Оларды ауыл шаруашылығыда белгілі шараларды қолдану негізінде
пайдалануға болады.
Өзен алабының 15 пайызын сорланған жерлер құрайды. Ол аймақтың
геологиясы мен гидрогеологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Сорлардың
қалыптасуы бізге белгілі.Сорлардан көбірек тарағаны кәдімгі сор
топырақтар. Осы кәдімгі сорлар аллювиалда дамиды. Беті борпылдақ, құмды
болып келеді. Судың тереңдігі 3-7м, өте ащы (120-130г\л).
Ал тақырлы сорлар-шөлейт аймақтың ойпаңдарында кездеседі. Олардың
механикалық құрамы ауыр ұсақ, аллювиалдарда дамыған және бетінде
қабықтары бар. Бұл топыратардың бір ерекшелігі хлорлы тұздарының көп
болуында, әрине бұл аймаққа тән құбылыс емес. Суының минералдығы 60-
160г\л өте тереңде кездеседі. Қарашірік мөлшері-1 пайыздан төмен.
Олар жалпы жазықтық суайрықтарда, рельефтің ойпаң жерлерінде, ал
биік жерлерде тұзды сорлар, бұрын игерілген жерлерде де кеңінен тараға.
Жалпы мұнда құмдақтар мен саздақтар басым. Олардың ішінде ауыл
шаруашылығына біршама жарамдысы шалғынды сор топырақ.
Ауыл шаруашылығы үшін едәуір бағалы топырақ: гидроморфты болып
табылады. Оның ішінде көп кездесетіні: аллювиалды-шалғынды топырақ.
Олардағы қарашіріктің құрамы 1-2 %.
Сырдарияның сол жақ жағалауынағы кең аумақты батпақты-шалғынды
топырақ алып жатыр. Ондағы қарашіріктің мөлшері 2-4% құрайды. Бұл топырақ
ежелден күріш өсіру үшін пайдаланылып келеді.
Батпақты топырақтар қатарының ішінде лайлы-батпақты топырақтар аса
көп таралған. Қарашірік мөлшері 2-5 пайыз. Бұл топырақтар егін
шаруашылығына кеңінен қолданылады.
Алайда аймақ территориясында егін егуге жарамайтын топырақ типтері
де баршылық. Олардың негізгі себебіне рельефті, тұздану т. б. айтуға
болады. Оларға: Қаратау бөктеріндегі сұр-қоңыр топырақ, құмтастар;
жазықтардағы құмдар, ашық сұр, үрме, жылжымалы сорлар
т. б.
Сырдария өзенінің төменгі атырауының гидрографиялық өзгеруімен,
шөлдену үрдісінің дамуымен нәтижесінде гидроморфты қатардағы
топырақтардың ауданы кішірейіп, автоторфты қатардағы топырақтардың ауданы
ұлғая түсті. Сырдария өзенімен суланатын 1414мың га жерлерде гидроморфты
топырақтардың шалғынды-батпақты, шалғынды түрлері тараған.
Қазіргі уақытта суармалы массивтерді қоспағанда, барлық территория
дерлігімен құрғап кеткен. Осы топырақтарда жылына беретін өнімдігі 800мың
тоннаға төмендеген [15].
Сырдария өзені атырауының топырақ жамылғысының өзгеру деңгейін 1955-
1990жылдар аралығындағы мәліметтермен салыстырсақ, 3-5 жыл бойы атыраудың
топырақ жамылғысының айтарлықтай өзгергенін көреміз. Егер 1955жылы
гидроморфты топырақтардың кепкен және шөлденген варианттары болмаса, ал
1990жылғы мәліметтер бойынша бұл топырақ түрі атыраудың топырақ
жамылғысында едәуір процесс атқарады. Көптеген тұзданбаған топырақтар
тұзданған топырақтар қатарына өткен сорлардың ауданы 60мың га ұлғайған.
Шөлдену гидроморфты топырақ құнарлылығының төмендеуімен жалғасты (кесте)
[16].
Топырақ құнарлылығын анықтайтын негізгі түрбөлшек қарашірік пен азот
болып табылады. Топырақтың құнарлығының өзгеру факторлары, гидрологиялық
режимнің өзгеру процесінде қатты және биогенді ағыстардың қысқаруымен
және аридтелу нәтижесінде топырақтың азуына алып келеді [16].
Кесте 9 - Қазіргі Сырдария атырауының топырақ дүниесінің өзгеруі.
Топырақтар Топырақ ауданы
1955 1990
Га % Га %
Аллювиалды-шалғынды 60254 12,9 - 5
және
аллювиалды-шалғынды-
тоғайлы.
Аллювиалды-шалғынды-21230 4,6 1956 -
сор
Аллювиалды-шалғынды,5966 1,3 12667 0,4
сор кепкен.
Аллювиалды-шалғынды - - 14639 2,8
шөлденген.
Батпақты шалғынды - - 16410 3,2
сор
Батпақты-шалғынды - - 30828 3,7
сор кепкен
Батпақты шалғынды - - 9203
сор шөлденген.
Барлық шалғынды 87350 18,8 85704 2,0
Батпақты және 245823 53,0 10833 18,9
шалғынды батпақты.
Күрішті батпақты - - 29503 2,4
Батпақты сор кепкен - - 7780 6,4
Шалғынды батпақты - - 62842 1,7
сор кепкен
Шалғынды батпақты - - 15466 1,9
сор шөлденген
Барлық батпақтар 245823 53,0 12624 3,4
Сор 103898 22,4 164148 27,9
Шөлдену процесі органикалық заттарды жоғалтумен ұштасады.
Шалғындық топырақ құрамында 0-50см қабатта қарашірікті жоғалту 25%
дейін, ал бастапқы қатарда 30% дейін болды (кесте).
Сонымен қатар шөлдену үрдісінде гидроморфты топырақтардың физикалық
қасиеттері төмендейді; тығыздығы жоғарылайды. Олардағы ірі
микроагенттердің күрт төмендеуіне байланысты құрылымы да нашарлайды.
Аридтелу кезінде шалғынды және батпақты топырақ қатарындағы
органикалық заттарды жоғлтудың әртүрлігінің негізгі принципі осы
топырақтардағы бастапқы фитомассаның әртүрлігі мен органикалық массаның
сапалық құрамына байланысты.
Кесте -10 Қазіргі Сырдария өзені төменгі атырауының топырақтарының
0-50см қабатты қарашірік пен азоттың мөлшері (алымында пайызбен, ал
бөлдімінде тга).
Топырақтар Қарашірік Жалпы азот
орташа өзгеру шегі Орташа Өзгеру шегі
Аллювиалды- 1,51 0,95-2,08 0,08 0,06-0,10
шалғынды 98,7 61,3-136,4 5,2 4,5-5,9
Аллювиалды-шал0,91 0,74-1,26 0,06 0,05-0,07
ғынды тоғайлы 78,0 41,4-114,6 4,7 4,6-6,0
Аллювиалды-шал0,81 0,68-0,9 0,05 0,04-0,06
ғынды 63,2 42,0-84,5 3,9 3,6-4,3
шөлденген
Батпақты 1,36 6,04-1,77 0,09 0,07-0,11
шалғынды 92,2 72,4-113,3 5,8 5,0-6,6
Батпақты-шалғы1,06 0,92-1,20 0,08 0,06-0,10
нды кепкен 78,6 68,3-86,0 5,5 4,1-6,0
Батпақты 0,97 0,18-1,27 0,06 0,05-6,08
шалғынды 69,5 58,3-84,6 4,6 3,8-5,1
шөлденген
Шалғынды 1,86 1,44-2,44 0,13 0,10-0,15
батпақты 116,7 92,3-156,5 7,9 5,2-10,8
Шалғынды-батпа1,74 0,97-2,22 0,12 0,08-0,14
қты кепкен 110,7 69,8-148,2 7,6 6,4-8,9
Шалғында-батпа1,31 0,97-1,41 0,09 0,06-9,12
қты шөлденген 89,9 6,91-98,8 4,8 3,5-6,8
Лай батпақты 2,15 1,96-3,13 0,11 0,09-0,14
136,4 123,8-203,1 0,4 5,7-6,9
Күріш батпақты1,61 1,27-1,96 0,11 0,08-0,13
102,5 80,7-124,3 6,10 5,0-6,7
Сор-типтік 0,76 0,51-0,96 0,05 0,04-0,06
47,8 33,7-62,0 3,3 2,9-3,5
Азотты қосылыстардың қатынасы территорияның су режимімен
анықталады. Жалпы азот құрамының 90%-нан көбі органикалық қосылыстардың
және қарашірік заттардың жеңіл жететін формасын құрайды. Сондықтан
жалпы азоттың қорының құрғау кезеңі қарашіріке қарағанда біршама
төмендейді. Жалпы азоттың салыстырмалы жорғары қоры шөлденген гидроморфты
топырақтарда-реликті белгілермен негізделген.
Аймақтағы топырақтың бұзылуы топырақтардың екінші рет тұздануы
(сульфатты және хлорлы) мен эрозиялық-дефляционды және топырақ
ресурстарын тиімсіз пайдалануының нәтижесі .
1.7 Өсімдік және жануарлар дүниесі
Жалпы шөл зонасының флорасы түрлері басым. И. Г. Борщов (1865ж) шөл
зонасы өсімдіктерін төмендегідей топтастырған: ксерофитті (жусан) және
галофитті ( солянка) бұталар. Онда дегенмен де эфемерлер мен
эфемеройдтардың барын жоққа шығармауымыз қажет.
Шөл зонасының флорасын зерттеу ХҮІІІғ. басталған болатын.
Қазақстанның шөл зоналарының өсімдік дүниелерін Паллас (1793ж), Эцхвальд
(1825-26ж), Мейер (1840ж), Борщов И. Г. (1850ж) зерттеген.
ХІХ ғ. О.А. Федченко, А.Э Регель, Г. И. Радде, ал ХХғ. А. Д.
Спиридонов, М. Г. Папов, И. В. Быков т. б. ірі ғалымдардың жұмыстары
жарық көріп, олардың қазіргі кезге дейін маңызы жойылмаған.
Біз зерттеп отырған аймақтың өсімдіктер дүниесін 2-ке бөліп
қарастырамыз.
Аймақтың өсімдіктері оның табиғи жағдайымен тікелей қатынаста
дамиды.
Сазды жерлерде әртүрлі эфемерлер мен итсигектер және изен аралас
жусан өседі.
Тау бөктерінде сұр жусан мен бұйырғын, сонымен қатар бұталар мен
баялыш өседі.
Құмды жерлерде бұталар, бұталы аралас шөптер: еркек шөп (agropyrum),
жусан (artemisia sublessingiana), жүзгін (callidonium), баялыш (salsola
arbuscula), кейреуік (alsola arlentobis), сарсазан (halocnemum
strobiaceum), қарабарақ, қоянсүйек, т. б. өседі.
Қуаңдария мен Жаңадария жазықтарында қара сексеуіл аралас
эфемерлер мен жусан, кейде оларға сораң (suaeda) мен жантақтар (alhadi
pseudoalhagi), тақырларға бүйырғын, қара сексеуіл, жусандарға кейреуіктер
аралас келеді.
Аймаққа енетін Қаратаудың батыс бөктерлері, әсіресе Жаңақорған,
Шиелі аудандары мен ОҚО-ның жерлерінде астық тұқымдас шөптер, эфемерлер,
жусан, сұр жусандар кезлеседі. Таудың биік ылғалы мол түсетін жерлерінде
жусан, баялыш, теріскен, қияқ т. б.
Сырдария өзенінің салаларында астық тұқымдас және әртүрлі шөптесінді
өсімдіктер кездеседі. Мұнда батпақты-шалғынды топырақтарда: қызыл мия,
есек мия, тергүлдер кездеседі.
Ескі атыраудың сулы бөлігінде айрауық, қамыс, бидайық, қоға
кездеседі.
Сырдария арналарында ағаштар өте сирек тараған. Онда: жиде, тал,
теректі тоғайлар бар. Ал шөптесіндерден: бидайық, қамыс,жалбыз, кендір т.
б.
Өзен арнасынан шеттеу сулы жерлерде-қамыс пен қоға; сорлы жерлерде
жыңғыл, итенген, сорқаңбақ, сарсазандар басым.
Сексеуілді тоғайлар көбіне Сырдарияның жазықтарында кездеседі-жусан,
торғай оты; ал тақырларда өсімдіктер дүниесі жоқтың қасы. Онда көп
кездесетіні-күйреуік, бұйырғын. Сырдың оң жағалауында-жусанды-баялышты,
эфемерлер, батысында: жусан, бұйырғын, ал жусанды жерлерде-ебелек,
итсигек,күйреуік, сексеуіл, қарағайлар кездеседі.
Ал Сырдың сол жағалауындағы шымды жерлерде жусан, бұталар, саяқ,
селеу кездеседі. Ал жазықтарда жусан, бүйырғын, ақ сексеуіл, жүзгін,
баялыш, изен, еркек шөп пен бұталар кездеседі.
Аймақтың өсімдік дүниесімен жануарлар дүниесі тығыз байланыста
болады. Біз зерттеп отырған облыстың фаунасы өте алуан түрлігімен
ерекшеленеді. Лопатин И. К. (1980ж) бойынша Қазақстан республикасының
территориясы Голарктикалық патшлықтың Палеарктикалық патшалықтың бөлігіне
енеді. Ал дала және шөлейт зонасы Еврпа-Сібір облысының Европа-Обьтық
облысының бөлігіне, аз бөлігі Ежелгі Жерорта, оның Сахара-Гобий облысының
бөлігіне енеді. Ал құрылықты фауналық негізде бөлсек Қазақстан Европа-
Сібір, Жерорта және Орат Азиялық облыстың бөлігіне енеді Жаналиева т.
б..
Жануарлар дүниесі өзінің мекен ететін ортасының геологиялық даму
тарихы, климат және табиғи жағдайымен тығыз байланыста дамиды.
Көптеген зерттеулерде Қазақстанның шөл зонасының жануарлар дүниесі
Орта Азия және Жерортатеңіздік орталықтардың ықпалы негізінде қалыптасқан
делінеді.
Сырдың алапбары шөл зонасында оналасқандығы белгілі. Ал шөл
зонасының табиғи жағдайы өте қатаң.Сондықтан да онда-ксерофильді және
эвритермофильдіжануарлар мекен етеді. Олар шөлге, ыстықа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz