Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы
КІРІСПЕ
1 Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы ... .
1.1 Геологиялық құрылымы және жер бедері
1.2 Климаты
1.3 Ауа температурасы
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.5 Іле атырауының гидрографиясы
1.6 Су деңгейінің режимі
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы
2.1 Іле атырауының қысқаша даму тарихы
2.2 Іле атырауының қазіргі жағдайы
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен көлдік жүйесі
2.2.2 Іле атырауының су ысырабы
2.3 Атырау анықтамасы және жіктемесі
2.3.1 Атырау қалыптасу механизмі
2.4 Атырау пайда болу факторлары
2.4.1 Гидроморфологиялық факторлар
2.4.2 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық факторлар
2.4.3 Антропогендік факторлар
3 Қазіргі Іле атырауының жағдайы
3.1 Іле атырауының су режимі
3.2 Атырау жүйесінде ағынның таралуы
3.2.1 Топар жүйесі
3.2.2 Жіделі жүйесі
4. Арналық деформациялардың даму тенденциялары
САРАПТАМА
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы ... .
1.1 Геологиялық құрылымы және жер бедері
1.2 Климаты
1.3 Ауа температурасы
1.4 Топырақ және өсімдік жамылғысы
1.5 Іле атырауының гидрографиясы
1.6 Су деңгейінің режимі
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы
2.1 Іле атырауының қысқаша даму тарихы
2.2 Іле атырауының қазіргі жағдайы
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен көлдік жүйесі
2.2.2 Іле атырауының су ысырабы
2.3 Атырау анықтамасы және жіктемесі
2.3.1 Атырау қалыптасу механизмі
2.4 Атырау пайда болу факторлары
2.4.1 Гидроморфологиялық факторлар
2.4.2 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық факторлар
2.4.3 Антропогендік факторлар
3 Қазіргі Іле атырауының жағдайы
3.1 Іле атырауының су режимі
3.2 Атырау жүйесінде ағынның таралуы
3.2.1 Топар жүйесі
3.2.2 Жіделі жүйесі
4. Арналық деформациялардың даму тенденциялары
САРАПТАМА
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
МАЗМҰНЫ
Бет
КІРІСПЕ
1 Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы ... .
1.1 Геологиялық құрылымы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3 Ауа
температурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.4 Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.5 Іле атырауының
гидрографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.6 Су деңгейінің
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Іле атырауының қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Іле атырауының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен көлдік
жүйесі ... ... ... ... ... ... .
2.2.2 Іле атырауының су
ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.3 Атырау анықтамасы және
жіктемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.3.1 Атырау қалыптасу
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.4 Атырау пайда болу
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.4.1 Гидроморфологиялық
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
...
2.4.2 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4.3 Антропогендік
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3. Қазіргі Іле атырауының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Іле атырауының су
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
3.2 Атырау жүйесінде ағынның
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.1 Топар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3.2.2 Жіделі
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
4. Арналық деформациялардың даму тенденциялары ... ... ... ... ..
САРАПТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле
атырауының ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауы табиғат
жағдайы мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық
процестердің дамуы мен көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді
Қапшағай су желісі, оның бөгені мен СЭС пайдалану (1970 ж): атыраудың сумен
қамту режимі бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді
және тағы басқа.
Курстық жұмыстың мақсаты ағындының реттелуіне дейін және кейінгі
атыраудың гидрографиялық жүйесінің дамуын бағалау.
Курстық жұмыс төрт бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде алаптың қысқаша физико-географиялық сипаттамасы берілген.
Екінші бөлімі алапішілік атырадың дамуы мен қалыптасуына арналған.
Үшінші бөлімінде Іле атырауының гидрографиялық сипаттамалары 1:100000
масштабтағы топографиялық карталармен анықталды.
Төртінші бөлімінде өлшеу жұмыстарын қорыту мен сараптау жүргізілді.
РЕФЕРАТ
Курстық жұмыс беттен, кестеден, пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
Негізгі сөздер: арналық процесс, ирең, иреңнің ұзындығы және адымы,
кіру бөрышы, шығу бұрышы, меандрлеу, шекті меандр, бос меандр,
көптармақтылық.
Зерттеу объектісі: Іле өзені Жіделі тармағынан км төмен тармақталуынан
Балқаш көліне дейін.
Жұмыс арналық процестін түрін орнатуға, әр түрлі жылдардағы
топографиялық карталардың түсірілімдері бойынша Іле атырауының иреңдерінің
гидроморфологиялық сипаттамаларын анықтау, табиғи және антропогенді
жағдайдағы арнаның морфометриялық сипаттамаларын зерттеу.
Зерттеу әдісі: гидролого-морфологиялық. 1957, 1984, 1987, 1988, 1992
жылдардағы 1:100000 масштабты топографиялық карталар түсірілім мәліміеттері
сарапталды.
1. Іле атырауының физико географиялық жағдайы
1. Геологиялық құрылысы және жер бедері
Балқаш көлі бассейінің территориясының геологиялық құрылысы үлкен
қиындығымен және әртүрлілігімен сипатталады.
Кембрийге дейінгі түзілімдер шейстер, амфио , болиттер, кристалды тақта
тастар Теріскей Алатаудың шектеулі алаңдарында кездеседі.Кембрикалық
түзілімдер (сұр түсті құл, диабаза, мәрмәр, мәрмәр тәріздес әктас) Шу – Іле
тауында белгілі Іле Алатау және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінің
едеуір бөлігін алып жатыр. Карбонатты тау жынысы Іле Алатауының батыс
бөлігін, Жоңғар Алатауының солтүстік беткейін және Балқаш маңының
солтүстік баытс бөлігін алып жатыр. Бөл бөдіктер спилиттермен, құмдармен,
диабазамен, әктер, эффузиялармен және құмдармен танылады.
Ордовикалық түзілімдер (құм, конгломераттар, тақтатастар, әктас,
кремнилі және көмірлі тақтатастар, эффузив және олардың туфтары).
Солтүстік Балқаш маңы, Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларының едәуір
бөлігін алып жатыр. Іле Алатауында және Жоңғар Алатауында, Кетмен,
Күнгей -Алатау тауларында карбонатты тау жыныстары көптеп оңтүстік
Жоңғарда кездеседі және Іле Алатауы, Кетменде, солтүстік Балқаш маңына
белгілі.
Силур түзілімі. (құмтүйірлер, әктас, кремнилі тақтатастар,
эффузивтар және олардың туфтары) тек шу – Іле тауларына белгілі. Оңтүстік
Жоңғарда, Кетменде, Тарбағатайда, Шыңғыс тауларында карбонатты тау
жыныстары кездеседі. Бұл түзілім кезеңі негізінде шамалы тараған.
Солтүстік Балқаш маңындағы сиурлық бөлік жасыл түсті
террикалық түрде кездеседі. (құмтастар, құмайтты яшма). Барлық жағдайда
сипатталатын түзілімдер Іле Алатау, Күнгей Алатау, Теріскей Алатауда
қатпарланып жиналған. Ал Тарбағатай, Шыңғыс тау, Іле Алатауларының
солтүстік батысында және солтүстік Балқаш маңында меридионалды созылып
жатыр.
Девондық түзілімдер. Каледонды нығаю облыстары орогенді
фармациялармен, қызыл түсті конгломераттармен, құмтастар, негізгі ортасы
төменде қышқылдардың қабаты эффузиямен туфтардың жоғарғы кесіндісінде
орналасқан. Олар Тарбағатайда, Шыңғыс тау, солтүстік шығыс Балқаш маңында
және Шу-Алатауларында.
Девондық тау жыныстары герценді нығаю солтүстік Жоңғар мен солтүстік
Балқаш маңында каледонды нығаюға қарағанда өте кең жайылған. Бұлар
жасыл түсті теңіздік терригенді тәріздес. (құмтүйірлер, кремний, сазды
тақтатасты, сирек әктасты және орташа құрамды эффузия).
Төменгі таскөмірлі түзілім. Іле синклинориясымен оңтүстік Балқаш
маңында, Тарбағатайда, атақты Кетменде, Теріскей Алатау беткейінде және
Күнгей Алатауде кеңінен жайылған. Шу-Іле тауларында азғантай карбондық
мульдалар кездеседі.
Іле синкинориясында тағы солтүстік Балқаш маңында карбондық
түзілімдер эффузиясымен және оның туфтарымен қышқыл және орташа құрамда
меншіктелген.
Солтүстік батыс Балқаш маңында, Шу-Іле тауларында, Күнгей және
Теріскей Алатау сілемдерінде және Кетменнің оңтүстік беткейінде
құмтүбірлер және конгломераттар, эфузиялар, әсіресе визей жікқабатында
кең жайылған.
Балқаш маңының солтүстік батысындағы хххххххххх өзендерінің алаптары
Іле маңының маңызды үлкен аймағын қамтиды. Іле Алатауы мен Кетменге
белгілі солтүстік Балқаш маңымен оңтүстік Жоңғардың аймағында таскөмірлі
интузиялар кеңінен жайылған.
Таскөмірлі түзілімдер. Герционды нығаю аймағында барлық жерде дерлік
девондық құрылымы мен кескініне ұқсас жыныстар көрініс береді. -
құмайтастармен, құмтүйірлерімен, туффиттермен, яшмамен аймақтың шеткі
бөлігінде эффузиялармен және олардың туффтарымен ( Ішім -Балқаш су
айрығының учаскелері) орталық Жоңғарда және солтүстік Балқаш маңдарында
таскөмірлі түзілімдер арасында карбонатты түрлер едіуір қуаттылығымен
орталық Жоңғарлар да орналасқан. Жоғарғы палеозойлы түзілім. Солтүстік
Балқаш маңында каледонды және герцинді нығаю аудандарында орналасқан.
Басқалары оүтүстік Жоңғарлары мен Кетменде кең дамыған. Түзілім
эффузиялар және олардың туфтарынан тұрады. Гранитойдты интрузия орташа
жоғары таскөмірлі кезеңде кең тараған.
Триас және Юра түзілімдері. Континетталды қызыл түсті жауын-шашынды
фармациялардан тұрады. Іле ойпаңының шығыс бөлігінде және Кетмен жотасының
солтүстік бөлігінде дарыған. Түзілімнің жалпы қуаттылығы триасқа 450 м.,
Юра 290 м жетеді.
Юра түзілімі Алакөл ойпаңының шығыс бөлігін және барлық жотасы
сілемінің азғантый бөлігін алып жатыр.
Бор түзілімі. Іле ойпаңының 2700 м тереңдігінде жататын шығыс
бөлігінде және Кетмен жотасының солтүстік беткейінде және Жоңғар
Алатауының оңтүстік батыс сілемінде және Қарой үстіртінде орналасқан. Бұл
жер өзендеі жіне атыраулы фармацияланған. Тербелу қуаттылығы 70-80 м 220 м
дейін.
Палеоген және төменгі неоген түзілімдері. Іле ойпаңында Балқаш және
солтүстік Жоңғарларға тән. Бұл жер өзен сазымен, сазыластарымен,
қабаттталған құмтастардан және әксаздардан тұрады. Аккумуляцияның ауданының
үлкендігімен төменгі неоген едәуір үлкен деп түсіндіруге болады.
Палеоген түзілімінің қуаттылығы 720 м, төменгі неоген 1100 м жетеді.
Жоғарғы неоген түзілімі. Фационалды және литологиялық құрамына қарай
әртүрлі. Ойпаңның орталық бөлігінде өзеннің көгілдір және жасыл саз,
әксаз қабаттарымен құмтүйірлерімен гипстелген және тұздалған, ал бүйірінде
үлкен кальцилі аллювиалды – пролювиалды қызғылт түсті шақпақтасты саз.
Кесіндінің жоғарғы бөлігі жауын- шашынның көптігінен (ойпаңның ортасында
болатын диференциацияланумен) аллювиалды- проллювиалды (көлсазы)
шақпақтасты саздармен , қойтасты малтатаспен, борпылдақ конгломераттар мен
құмтастар мен ажыратылады. Түзілу қуаттылығы бірнеше метрден 260 м дейін
жетеді. Төрттік түзілім арасында төрт страгиграфиялы түзілімге
бөлінеді.
Төменгі төрттік түзілім. ( қотыр бұлақ свитасы) қойтасты малтатастармен
және масалық саздақтар тау етегінде дамып, суайрықтарда биік террасалар
қалыптасады. Олардың тербелуі 10 м-290 м дейін. Ортатөрттік түзілім.
Массалы саздақтармен және қатысты малтатастар аллюювиалды- проллювиалды
жайылма беті террасасында ежелгі конус қалыптасады. Тербелу қуаттылығы
бірнеше метрден 250 м дейін.
Жоғарғы төрттік түзілім. Олар қазіргі конуста бірінші қойтасты -
малаймен,құмдармен, құмдақтар, саздақтар да жайылма үсті терррасасы
өзеннен жайылмағы созылған. Тербелу қуаттылығы бірнеше метрден 150 м
дейін.
Қазіргі түзілім. Негізінен малтатастан, құмдардан, құмдастардан
тұрады. Бұлардан өте тұрақсыз өзен арнасы мен жайылма қалыптасады. Әдетте
бірнеше метрден аспайды.
2. Климаты
Қарастырып отырған территория негізінен комтименталды, бірақ тым бір
текті емес. Осының салдарынан оның едәуір ендік ұзындығымен жер бедерінің
құрылысында үлкен айырмашылықтар бар. Климаттың негізгі белгісі солтіүстік
жазық және аласатаулы аудандарда байқалатын температураның тәуліктік және
жылдық суың қыс және ұзақ ыстық және құрғақ жаз болып табылады. Әсіресе
жоғарғы температура және құрғақ климат болып оңтүстік Балқаш маңы
ерекшеленеді. Таулы аймақтардың климаттық ерекшеліктері өте тұрақсыз.
Жауын шашынның мөлшері мен режиміне ауаның ылғалдылығы және
температурасына, желдің жылдамдығы мен бағытына жергілікті жердің
биіктігімен және жер бедерінің формалары үлкен дәрежемен себепші болады.
Аласатаулы белдеу қоңыржай белдеуімен сипатталады, ол биік таулы ауданның
климаттық жағдайлары, поляр климатына тән.
3. Ауа температурасы
Қарастырп отырған ауданның ауа температурасының өсуі қарқындылығы
көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына дейін Балқаш маңында ауа
температурасы +10+15 º көтеріледі, тау алдында +7+9º, тауларда 5-6º
төмендейді. Жалпы жағдайда ауа температурасының салқындауы жиі байқалмайды,
ауа температурасының төмендеуінен жиі байқалмайды. Жазықтарда ең ыстық ауа
температурасы 20-25º құрайды.
Ең ыстық айдың орташа температурасы 2500 – 3000 м биіктікте 7-10º
құрайды. Ауаның абсолютті максималды температурасы солтүстік аудандарда
жазда 40º, оңтүстік жазықтарда 45º, ал таулардағы мұздақ аймақтарда 42º
-20º дейін төмендейді. Температураның төмендеуі тамыздан ақ басталады,
бірақ солтүстік аудандарында 1-ші онкүндігінде теріс мәнге ауысады. Ол
оңтүстік таулы аймақтарда қаршаның 2-ші жартысында байқалады. Тауларда оң
мәннен теріс мәнге ауысуы күзде 3000 м биіктікте қазанның бірінші
күндерінен байқалады, ал осы айдың соңында 2000-2500 м биіктікте, ал 2000 м
төмен қарашаның 1-ші онкүндігінде байқалады. Территорияның оңтүстік
жазықтығымен тау алды бөлігінде жылы кезеңнің ұзақтығы 8-8,5 айды
құрайды. Ал биік тауларда мәңгі қар мен мұздақтарда асқанда 6-7 айдан орта
тау белдерінен 1-2 айға жетеді. Қарастырылып отырған территорияның жазық
аудандарда жылдың температурасының амплитудасы 35-40º , ал тауларларда
25º төмен болады
Оңтүстік Балқаш маңы және Алакөл көлі және таулы аймақтарда температура
5- 10 °қа дейінге өзгереді. Ал солтүстік ауданында ауаның орташа жылдамдық
температурасы 2-5°ты құрайды. Тауда ауаның температурасы биіктігіне қарай
төмендейді және өте биікте кері мәнге желгеді. Ауаның төмендеуіне
байланысты биіктікте периодының ұзақ ғылыми теріс мәні өседі, ал жоғарыдағы
қар суығы осы ау температурасының төмендеуәне байланысты жыл бойына
сақталады. Ауа температурасы тау алды аймақтарында жазықтар мен биіктаулы
аудандарға қарағанда ідәуір жоғары. Қарастырылған жердің орташа
температурасының ең суығы 1300 – 1500 метр биіктікке дейін. Солтүстік Іле
алатауыны биіктігінің ниверсиясы ауа температурасының ең төменін
көрсетеді. Ауа температурасының жағдайлары тек биіктікке ғана емес сонымен
қатар жергілікті жердің табиғатына байланысты . Әдетте биіктаулы үстіртте
және тау беткелдерінде ең суық жыл болса да ауа температурасы -35 40 тан
төмен болады, ал тау аралық қазамшұңқырларда минимальды температура кейде
+50 ° қа дейін төмендейді. Қарастырып отырған территорияның солтүстік
аудандарында жеке жылдары ауа температурасы -50 ге дейін төмендейді.
1.4 Топырағы мен өсімдігі.
Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауына қарағанда, Іле өзені бассейнінің сол
жағалауының жоғарыдағы бөлігі, Күнгей Алатауының солтүстік шығыс беткейі
және Теріскей Алатауының топырақты – өсімдікті белдеуі 200-250 м биіктікте
жатыр.
Кетмен жотасы басқа жоталарға қарағанда шекарасы биік
болғандықтан, көлденең құрған белдеу шекарасынан жоғары жатады. Ал жоғары
биік белдеу Альпі болып табылады. Альпінің таулы шалғынды топырағын
Альпінің аласа бойлы өсімдіктері басқан,
Субальпіні таулы-шалғынды топырақтар гумусқа бай, бірақ олар тым
су өткізгіш 1900 - 2500 м биіктіктің едәуір ауданын орманды дала белдеуі
алып жатыр. Топырағы орманды қоңыр. Өсімдігі қылқан жапырақты орман,
шетелді ырғайлы итмұрын тоғайларымен араласқан шөпті жамылғысы сирек.
Таулы – далалы бөлігі қара-қоңыр топырақтан, бетегелі және
орылған даладан тұрады. Іле өзені бассейнінің тауаралық қазаншұңқырының
сол жағалауы және аласатаулы және тау бөктері аудандарының топырағы мен
жамылғысы ( ашық-қоңыр, сұр -қоңыр, тақыр және аллювилі – шалғынды
топырақ ) мөлшеріне қарай ауысатын жергілікті жердің төмендеуі және Іле
және Шарын өзендерінің аңғарына жақындауы. Өсімдігі көбінесе бетегелі –
жусанды Іле өзені жайылмасында тоғайлы қамысты.
Іле Алатауының солтүстік беткейі биіктік пен тау етегінің айналы
және жота суайрығынан, осының салдарынан топырағы мен өсімдік жамылғысы
құрамына қарай қаралады.
Жотаның ең биік бөлігіне гляционалды – нивальді белдеу жатады.
(3800 м биік).
Субальпілік белдеуінің топырағы таулы-шабындықты және
шабындықты -далалы, өсімдіктері шабындық жіне шабындықты – далалы.
( Субальпілік белдеу) орманды шабындықты, таулы белдеу 1800-2300 м
биіктікте жатыр.
Топырағы қара түсті таулы орман, және қара топырақты тектес
шабындықты- таулы.
Өсімдігі парктиптес шыршалы орман жергілікті массивтер шабындықты
фармацияларымен ауысып отырады ( жалбыз, түлкіқұйрық, бетеге).
Таулы орманды- далалы белдеу 1400-1800 м биіктік шекарасында
орналасқан. Топырағы таулы -орманыд қара сұр және қара топырақты. Өсімдігі
жапырақты орман ( көктерек, долана, жабайы алма, өрік). Ағаштардың
арасында шөпті жамылғысы жақсы дамыған Іле Алатауының орталық бөлігінде
таулы – далалы белдеу аласа таумен таубөктеріндегі 800-1400 м алып жатыр.
Топырақ жамылғысы таулы қара топырақ және қою сарғылт. Өсімдігі ақселеулі –
бұтақты әртүрлі ( ақселеу, бетеге, түлкіқұйрық, жсан, итмұрын, итжүзім).
Тау етегіндегі 600-800 м биіктік арасындағы жазықтық шөлді- далалы тау
етегі белдеуіне қисаяды. Топырағы ақшыл -сарғылт, кәдімгі сұр топырақ.
Өсімдігі бетегелі – жусанды және ақселеу, ебелек, жалбыз, көкнәр, қияқ).
Шу – Іле таулары биіктігіне байланысты 2 түрге бөлінеді. Таулы -далалы
және шөлді – далалы.
Таулы – далалы белдеу қара – сарғылт және ақшыл – сарғылт карбонатты
топтардан тұрады. (Шу-Іле ) қою сарғылт топырақтың ШУ-Іле тауының солтүстік
шығысында кең таралған, ал ақшыл -сарғылт карбонатты топырақ (жер бедері
мен қатты байланысты) тау аралық аңғарлардың жер бедерімен тығыз
байланысты. Өсімдігі өте жырымдалған және жалбыз, ақселеу және арпабастан
тұрады. Ал солтүстік шығыс бөлігі тал шіліктерден тұрады ( қарағай,
жабайы шие).
Шөлді – далалы белдеу ақшыл – сарғылт және кәдімгі сұр топырақтан
тұрады. Ашық сарғылт топырақтың тау етегі еңістігінде 700-800 м биіктікте
жатыр, ал одан төмен 300 м дейін Шу-Іле тауларының маңдарында кәдімгі сұр
топырақ. Өсімдігі бетегелі -жусанды және ақселеулі – дәнді өсімдіктер.
4. Іле өзенінің гидрологиясы
Іле өзен Балқаш – Алакөл ойпаңының басты күре жолы болып табылады.
Іле өзені бас – ні суының 75 % - ін Балқаш көлінен алады. Өзеннің жалпы
ұзындығы 1439 км.ТМД шекарасында 815 км.Бассейіннің жалпы ауданы 140000 км²
, ал ТМД шекарасында 77 400 км ².
Іле өзені өз бастауын Тянь - Шаньнан келетін екі өзен Телес және
Күнгей арқылы алады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауындағы бөлігін құраушы Телес өзені
Теріскей, Алатау жотасының солтүстік шығысындағы беткейі 3500 метр
биіктіктен басталады. Өзеннің ұзындығы 438 км, сужинау алабы 28 100 км ².
Молсулы жоғарғы ағысы төмен ағында Телес ойпаңымен қиылысында жер суаруға
көп бөлігін жоғалтады. Бірақ Хан тәңірі мұздаұтары ерігенде су табиғи
жолмен көбейеді.
Бассейін территориясының орта және айырылған гидрографиялық желгерінде
жербеті ағысын толығымен қолданады. Территориясының төменгі және орташа
желі бөліктерінде сирек гидрографиялық беттік ағыстан толығымен үлкен
кеңістіктерде, басейіннің Іле өзені арасына бағытталған сол жақ бөлігі ғана
белсенді. Бірақ бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанына қарамастан Чарын
және Шелек өзендерін басқа Іле өзеніне тағы да Түрген, Есік, Талғар,
Қаскелен өзендерін қосып алады. Үлкен және кіші Алматы өзендерінің
тармақтарын құраушы Іле алатауының солтүстік беткейінен ТМД шекарасындағы
Іле өзенінің оң жағалауындағы ең үлкен тармақтары болып ( Хоргос, Усек
және Борохудзер өзендері) Жоңғар алатауының оңтүстік беткейінен ағатын
Хоргос, Усек, Борохудзер өзендері болып табылады. Тармақтардың көбі соның
ішінде Түрген, Талғар, Борохудзир өзендері тау етегінде сүзілуінің және жер
суаруға жұмсалуы салдарынан Іле өзеніне құймайды.
Іле өзені бассейіне (көптеген ұсақ өзендер) құяды. Жоңғар алатау
сілемдіктерін және Шу – Іле тауларынан көптеген ұсақ өзендер келіп құяды.
Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып Іле өзені арнасына су құймайды.
Қапшағай шатқалынан шықаннан кейін Іле өзені Балқаш маңы шөлінен сансыз көп
тармақтарға тарлып, кең атыраумен аяқталатын Балқаш көліне барып құяды.
Балқаш көлі бассейнінің су режимі мынадай түрлерге бөлінеді:
1. көктемгі су тасу
2. жылдың жылы уақытындағы тасқын, көктемгі су тасу
3. көктем- жазғы су тасу
4. жазғы су тасу
5. грунт суымен қоректенуінің салдарынан су тасу
Іле жарығымен Балқаш-Алакөл ойпаты және солтүстік Балқаш маңындағы уақытша
ағындар көктемгі қысқа уақытты су тасуына жатады. Көктемгі су тасу
Тарбағатайдан Кетмен жоталарына Жоңғар Алатауынан бастау алатын және
Шыңғыстауының аласатаулы белдеуінен ағатын өзендерде байқалады.
Көктемгі-жазғы су тасуы мен тасқын жылдың жылы мезгілінде Жоңғар
Алатауында Тарбағатай жотасындағы биік белдеулердегі көптеген ағынды
құраған үлкен өзендерге тән (Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Текес, Шарын,
Қаскелен, Құрты, Үржар т.б.).
Жазғы тасқынмен су басуы биік таудың белдеулеріндегі және мұздықтармен
қоректенетін басқа да үлкен өзендерге тән.
Ағындылардың құралу жағдайларының әртүрлілігіне қарамастан судың максималды
өтімінің еі жоғарғы деңгейі кезінде өзеннің режимінің негзгі фазасы су
тасуы болып табылады. Су тасуы тасқындар режимі өзендерде көктемгі су
тасуына Тарбағатайдың оңтүстік батысында және Жоңғар Алатауының батыс
беткейінде және Іле бассейнінде әдетте ақпанда және наурыз айының басында
басталады. Ал Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде және Тарбағатайда
наурыз айында, солтүстік Балқаш маңында наурыздың аяғында және сәуірдің
басында басталады. Су тасу су жинау алабы кіші жерлерде 15 күннен аспайды,
ал үлкен алаптарында 100 күнге дейін барады. Көктемгі су тасу әдетте тез
көтеріледі. Әсіресе кішкене ағындарда. Ол орталап алғанда кішкене ағыстарда
8 күнге созылады. Ал орта және үлкен ағыстарда 18 күнге барады. Су тасуының
ең ұзақ созылуы 50 күнге, ал ең қысқа уақыты 1 күн болады.
Су тасуының ағыстағы көлемі Шу-Іле және солтүстік Балқаш маңы өзендерінде
1 жылда 80 -100%, ал Аягөз өзені бассейні Тарбағатайдың солтүстік батыс
жоталарында және Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында су тасу кезеңдерінде 1
жылда 70-80% болады.
1.6 Су деңгейінің режимі
Іле өзенінің су деңгейінің режимі көктем-жазғы су тасу мен ұқсас. Аз
ғана айырмашылығы ерте көктемгі су тасуынан су деңгейінің көтерілуі
күнара бақыланады,өйткені ол кезде қар қайтуы байқалады. Көктем-жазғы су
тасуының қарқынды көтерілуінің негізгі толқындары әдетте мамыр айының 1-
шә онкүндігінде кейде ең көптеген су көтерілуінен кейін 15 күннен кейін
мамыр айының соңында ең жоғарғы ға жетеді. Бірақ әдетте Іле өзенініңдегі су
деңгейінің көтерілуі биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың қарқынды
еріген кезінде байқалады. Ең жоғарғы су деңгейі 3 күнге созылады. Су
деңгейінің жоғарғысы 70 см, ал қар қайту кезінде 60 см түседі.
Іле өзенінің су деңгейінің қыстық режимі мұзқұрсау алдының
төмендеуімен мұзқұрсаудың кезекті көтерілуімен сипатталады. Қысқы кезеңде
мұз бөгеттерден мұз қызудың салдарынан су деңгейінің ауытқуы байқалады.
Іле өзенінде әсіресе оның төменгі ағысында көктемгі сең жүру кезінде
мұз бөгеттің салдарынан су деңгейінің жоғарғы көтерілуі байқалады.
Іле өзеніндегі мұз бөгеттерінің қалыңдығы температурасының жылдық
көтерілуіне байланысты 5 м жетеді. Іле өзеніндегі су деңгейінің көпжылдық
өзгеруі Іле өзенінде судың тұрақсыздығымен анықталады. Су аз жылдары Іле
өзенінде су деңгей мұз бөгетпен мұз құрсаудың пайда болуымен анықталады.
Төменгі су тасу болған жылы жоғарғы су тасуы 40 % көтереді. Деңгейдің
көпжылдық амплитудасы жоғарғы ағыстан 1,23 м -ден , төменгі ағысқа 1,81 м-
ге дейін өзгереді. Көпжылдық төмен су деңгейі негізінен көктемгі кезеңмен
сәйкес келеді. Ал басқа жылдарда қысқы межендерде бақыланады. Іле
өзенінде төменгі деңгейінің өзгергіштігі едәуір ғана. Көпжылдық қимадағы
амплитудасының өзгеруі ортша ағыста 65 м., ал төменгі ағысында 100 см-ге
дейін өзгереді.
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы
2.1 Іле атырауының қысқаша тарихы
Қазіргі Іле өзенінің атырауы Балхаш маңының оңтүстік бөлігінде, Алматы
облысының солтүстік батысындағы Күрті мен Балқаш ауданының аумағында
орналасқан. Балқаш көліне құярда Іле өзені ауданы 125 км² жететін атырау
құрады.
Іле өзені атырауының қазіргі кезеңдегі дамуында 3 негізгі атырау
жүйесі бөлініп қарастырылады: Топар, Іле, Жиделі. Топар жүйесінің пайда
болуы ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басына сәйкес келеді.
ХХ ғасыр басынан өзен ағындысы біртіндеп бұрынғы басты Іле арнасынан
арналық ауыз суға байланысты Жиделі саласына ауысты. Содан қазір атыраудың
жасы 250 жыл.
1911 жылдан бастап Жиделі жүйесінің қарқынды дамуы басталды. 1946 жылы
Іле ағындысының негізгі бөлігі Жиделі жүйесінен алыстап жаңа жүйенің
қалыптасу кезеңі аяқталады. Бұл уақытта негізгі ағынды Жиделі саласымен
өтіп, ол Жиделі қолтығының жалғасы болады. Бір уақытта Топар жүйесіндегі
ағындының бөлігі азайды. 1966 жылдан бастап Топар қолтығына ағынның келуі
жасанды түрмен жүзеге асты. Шамамен 40 жылдары Жиделі жүйесінде Қоғалы
саласы дами бастады. 1969 жылы атыраудағы көктемгі мұз кептелуінің
салдарынан қауіпті су деңгейінің көтерілуі, сонымен қатар Қапшағай СЭС
бірқалыпсыз су жіберуі бұған жағдай жасады. Кейін Жиделі саласының негізгі
бөлімінде бөлік тазаланып, Жиделінің су өткізу мүмкіндігін 100 м³с дейін
көбейтеді. Іле атырауының гидрографиялық саласы аса дамыған. 10 жыл уақыт
арасында күрделі гидрографиялық саласы бар жаңа атырау жүйелері пайда
болып, әрі қарай дамыды. М: 50 жыл ішінде Жиделі қолтығы кішкентай
бұлақтан үлкен суы мол өзенге айналды, ал Қоғалы саласының қалыптасуына 20
жылдай кетті.
Өзен ағындысының негізгі бөлігінің Жиделі жүйесіне ауысу себебі
өзеннің сулылығы мен байланысады, мұнда Балқаш көлінің ауытқуының әсері
ескерілмейді. Өзен сулылығы, әсіресе оның тасқынды бөлігі оның жоғарғы
бөлігі қолтықтың өзара ауысуында маңызы зор.
2.2 Іле өзенінің қазіргі жағдайының қалыптасуы.
Іле атырауы мемлекетіндегі сақталып қалған атырауы. Ол өзен мен
бөген арасында геоэкологиялық буферлердің функциясын атқарады.
Іле атырауы – өзеннің сағалық бөлік облысының атырау пайда болу
процесі нәтижесінде қалыптасқан геоморфологиялық жағынан қарағанда Іле
өзенінің төменгі бөлігінде: Іле өзенінің аңғары, қазіргі Іле атырауы көне
атырау (Ақдала – Бақанас) және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы болып
табылады. Атырау және пен суходол заросшімен араласып жатқан көлдер,
қолтықтар, салалар жүйесі атырауда құмды массивациялармен оған типтес
келетін ландшафттар аз емес. Өзен және көл сулары жайылу кезінде
ауқымдыаумақтарды басып, жиі батпақтар мен сортаңдардың пайда болуы себебі
болып табылатын жер асты суыларын қоректендіріп тұрады. Атыраудың 2
фазасының қалыптасуы жайында гипотеза бар: бастапқыда ол қазіргі орнында
сақталып тұр, кейін құрғақ арна жағына ауысып, нәтежиесінде ескі орнына
қайтып оралады. Іле атырауы бүкіл тарихи көл жүйесінің, өсімдік
талшықтарының және басқа қолтықтардың пайда болуы мен өлуінің үздіксіз
процесі.
Атыраудың эрозияналды аккумелятивті процесінің әсерінен ауысып отырады.
Іле өзенінде Қапшағай СЭС салғаннан кейін атыраудағы судың келуі азайады.
Ол негізгі су асты жүйесімен және ағындының көп бөлігі егін мен күріш
алқаптарына, Қапшағай СЭС толтыруға жұмсалады. Атыраудың жоғарғы бөлігіне
кенеттен азайып, ағындының жыл ішінде таралуы мен тасымалдау мүмкіншілігі
өзгереді. Оның қорытындысында атыраудың құрғау процесі басталады. Атыраудың
жалпы ауданы Балқаш көлінің деңгейіне байланысты өзгереді, деңгей
көтерілгенде төменгі бөлігі азайы, төменде керісінше көбейеді.
Атыраудың дамуына үлкен әсерін Іле өзені ағынының өзара ауысуы және
олардың арасындағы негізгі қолтықтың арнасының тұрақты тронсформацмясына
өзгеріп отырады. Топар қолтығының ауданындағы ағындының негізгі массасының
ауысу Жиделі қолтықтарына ауысқаны белгіленді. Жиделі жүйесінің
гидрографиялық өзіне тән сипаттамасы болып іргелес саласының көп болған
суының атырау аумағындағы таралуы табылады. Қазіргі жағдайда Іле өзенінің
80-90% ағындысы Балқаш көліне Жиделі жүйесі арқылы ауысуы орын алады.
Атырау ағысының таралуы Іле өзенінің сулылығының көпжылдық ауытқуы,
атыраудың арналық торабының дамуына байланысты үнемі өзгеріп
отырады.Сонымен қатар Жиделі қолтығының даму стад-да және оның атырау
өалыптасуындағы маңызы зор екенін ескеру керек.
Қазіргі уақытта қолтықтың сағаның арасындағы өсімдіктер түгелдей
жойылып, атырау ауданы кішірейіп, ол ағыс бойымен Балқаш көлінің ауданына
қарай ығысады.
Өзен түбінің тереңдеуі және тасқынның биік болмау салдарынан өзен
жайылмалары суға қанықпай қалды. Табиғи тоғайлар мен шалғын алқаптардың
шөлдену процесі басталады. Бұл Іле атырауының шөлдеуіне әкелетін қайтымсыз
әсер болады.
Атырау қиып өтетін орын болғандықтан атырау жағдайы туралы ақпарат алу
үшін қашықтық мәліметтер қажет, негізінен аэрофотосуреттер.
Аэрофотосуреттердің мәліметтері ауыл. Әсерінің Іле өзенінің ағындысына әсер
етпеген кезін бейнелейді. 1970 жылға дейін ағынды негізгі климаттық
фактордың әсерінен ауытқып тұрды.
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен жүйелері
Іле өзенінің төменгі ағысында Тауқұм мен Сары Есік атырау құмдарының
шөлейтті жерінен ағып өтеді. Атырау шекарасына Тасмұрын тауынан бастау
алатын Іле өзенінің аңғарының бір бөлігі оңтүстік жағынан ежелгі құрғақ
Ақдала аңғарынан 6-шы балықшы пункіне дейін, одан төмен қарай қазіргі
атыраудың арнасындағы бөлігі басқарадыЖиделі жүйесі – қазіргі Іле
атырауының ең жас жүйесі. Қазіргі кезде мұнда Іле өзені ағындысының негізгі
бөлігі өтеді. Іле және Топар салаларымен салыстырғанда оның арнасы әлсіз
иректелген, қалың ива және қамыс заросшімен қапталған аласа арна
алдывалдардың әлсіз шығарындысымен кескінделген.
Жиделі ауданы гидрографиялық өзіне тән ерекшелігі болып атырау аумағы
бойындағы судың шексіз іргелес саласымен ағуы және көлдің көп шоғырлануы
болып табылады.
Бастаудан 30 км қашықтықта жүйенің оң жақ қанатындағы салалар мен көлдерді
қоректенетін Қараюбел, Жаласар, Кетшен- Қалды салалары бөлініп шығады.
Бастапқы 24 км қашықтығында жүйенің сол жағын сумен қамтамасыздандырып,
Қоғалы саласы өтеді.
Қоректену шартына байланысты, атыраукөлдерін 4 группаға бөліп тастауға
болады.
1) Ағынды бүкіл жыл бойымен жүзеге асатын саланың ұзына бойы орналасқан
салалық көлдер. Салалық көлдердің көп бөлігі әлі күнге дейін Іле жүйесіде
сақталып қалды. Оларға жыл сайын көптеген тасындылар шығарылып отырып,
шөгеді. Олар біртіндеп тұзданып, қамыспен өсіп батпқтарға айналады.
2) Жер асты су деңгейі көтерілуі салдарынан суға толтырылатын көлдер.
Мұндай көлдер негізгі гряда аралық төмендеулер мен выдумываниенің тұйық
шұңғымасында кездеседі.
▲Бұл группаға атыраудың көптеген көлдері кіреді.
4) Атыраудың Балқаш маңы жағалаулар көлдерінің қоректенуі Балқаш
көлінің деңгейінің нагонный көтерілу кезінде жүзеге асады. Іле
атырауындағы өзендер саны біртіндеп кішіреюде. Топар ағындысының кенет
азаюы нәтежиесінде көлдің көп бөлігі құрып кетті.
Жиделі жүйесінде көлдің кішіреюі тек 2 есе жүреді. Бір жағынан проточные
көлдер қарқынды тұзданып батпақтарға айналады. Екінші жағынан – басты
арнаның бөлінуі нәтежиесінде, өйткені ұсақ іргелес салалар жүйе бөлігінің
шеткі аймақтарын сумен қоректеуі әсерінен.
2. Іле атырауындағы су ысырабы
Іле атырауы басқа құрлық іші атырауымен салыстырғанда бірнеше арнайы
қасиетке ие. Олардың негіздері мынау: атырау су қорының ауылшаруашылығында
пайдалануы өте аз; атырауды сумен қамту үшін Іле өзенінің елеулі бөлігі
жұмсалады, Іле атырауындағы су ысырабы оның даму кезеңіне тәуелді.
Іле атырауының негізгі ерекшелігі оның ауданының үлкендігі, ол Балқаш
көлінің жарты ауданындай алып жатыр (8 км ² шамамен ). Балқаш көлін басқа
тұйық көлмен салыстырғанда ауданы кіші болып келеді.Іле – Балқаш алабының
ащы су тапшылығы нәтежиесінде Іле атырауының су ысырабы ауылшаруашылығында
маңызы зор. Іле атырауындағы су ысырабы оның гидрографиялық торабының даму
кезеңіне байланысты кең ауқымда өзгереді. Бастапқы кезде ағынды шығындысы
ұлғая түсті. Пайда болу мен қалыптасудан көлдер мен жайылымдардың пайда
болу кезеңінің құрамына дейін. Жаңа атырау жүйесінің бастапқы кезеңінде
прием. Бөгеніндегі транзитті ағынды жоқ, ал ол Топар мен Жиделі атырау
жүйесінде 1930- 40 жылдарда орын алған. Кейін атырау саласыныңатналық
торабының қалыптасуымен және су ағындысының шектеулі мөлшері ағынды
қалыптасуы кезінде атыраудағы су ысырабы азайып, оның пайда болуы соңғы
кезде бергі атыраудың гидрографиялық торабының жойылуы мен қарқынды
меандрлеуікезінде мин -ға жетеді.
Іле атырауындағысу ысырабы арналық және қайтымсыз деп бөледі. Сонымен
қатар судың бұл бұл. Мен транспирацияға шығындысы.
Ағындының арналық шығындысы атыраудың осы жылдардағы су көлемінің тұрып
қалуы және су теңдеуінің келетін бөлігін бейнелейді. Ал бұларға кеткен су
шығындысы оның кететін бөлігі болып табылады. Егер су шығындысы бұларға
кететін су шығындысынан көп болса, онда атырауда су жинақталуы байқалады
және керісінше. Мұндай жағдайда атыраудың елеулі реттеушілігінен болуы
мүмкін. Атырау көпжылдық реттеуші бөген тәрізді Іле өзенінің суын
көпжылдық мерзімге және жыл ішінде таралуын үнемдеп отырады.
1950 жылдың ортасынан бастап Балқаш көлі суының келуі атырау дамуының
тек бір ғана кезеңін қамтиды. Ол ағындының шектеулі су ағындысы жағдайында
атыраудағы су шығаруы табиғи және су алмасу шарттарында аса кең көлемде
өзгереді. Уақыт ішінде су шығарудың өзгеруі жайында бір жақты көзқарас
жоқ, көптеген зерттеулер атыраудағы ұсталымдағы қалған суды Е мен
транспирацияға келтіреді.
Көптеген зерттеулер атыраудағы су ысырабы сыртындағы факторларға тәуелді
дейді, ал ол өз бетінше Балқаш көлінің деңгейінің ауытқуымен
байланыстырмайды. Аумақтың ылғалдану дәрежесі, сонымен қатар ландшат түрі
атыраудың өзінен өте тығыз байланысты. Бастапқы кезеңде су ысырабы ұлғая
бастайды, кейін олар көлдік жайылма кезінде тах жетіп, атыраудың
свертивание нәтежиесінде кішірейеді. Сонымен Іле атырауындағы су ысырабы
атыраусу ағындысы кезіне тәуелді.
2.3 Атыраудың анықтамасы мен жіктелу
Атырау дегеніміз – өзеннің төмендегі ағысындағы өзен тасындыларынан
құрылған және қолтықтар мен салалардың кесілген тамалдамасы. Өзен
ағындысының өзара күрделі алмасуы, теңізден кейін кету ағысының болуы
нәтежиесінде.
Атырау – дегеніміз бұрын теңіз немесе көл орнын өзен тасындыларымен
құрылған саламен қолтықтардың тармақтардың саласы бар хххххххх ххххххххх
ххххххххх төменгі бөлігі.
Атырау дегеніміз – әр жағдайда көл немесе қазіргі өзеннің құр таяз
бөлігінде көп мөлшерде тасынды әкелуші өзен ағысының ерекше түрі.Ол көп
жағдайда желпуіш тәрізді орналасып, көптеген қолтықтармен саласы бар
болуымен анықталады. Қазіргі кезге дейін жалпылама, нақты және ғылыми
түрде қанағаттандыратын атыраудың анықтамасы жоқ. Бұл атырау пайда болу
процестерінің күрделілігімен байланысты. Атырау анықтамасының кешенді
қолдану анықтамасын хххх берген анықтама жақын келеді.
Атырау дегеніміз – қазіргі кездегі атырау пайда болуының жиынтығынан
қалыптасқан өзен мен су қоймалық өзара алмасуындағы жеке жағдайда теңізбен
өзеннің тасындыларының жинақталуы мен төгілуі, сонымен қатар толырақ
өсімдік хххххх. Өзен ағысының жоғарғы орны түзуші жағдайына ұшырайтын,
қосатын өзеннің хххх ххх бөлігі , көп жағдайда күрделі және хххххх ххххх
орталық тарабымен арнайы хх бар өзеннің ылғалық шығарылым конусының
қабатымен су үсті хххх құрлық.
Атырау процестері дегеніміз – атырауды табиғи объект ретінде
қалыптастыратын процестер мен құбылыстардың жиынтығы.
Әрбір өзенде сағалық облысы болады. Ол оның төменгі ағысының
бөлігі . Оған өз әсерін теңіз толқындарымен ағыстарының өзара алмасуы,
сонымен қатар өзен әсері байқалатын теңіздің тағалық ауданы тигізеді.
Атырауды кең көлемдегі су жойылуы кездесетін өзен аңғарының кеңейтілген
бөлігі ретінде қарастыру керек. Атырау аумағында өзендер өзендер өте жиі
ауысып, көшіп отырады, сондықтан қазіргі кезде дамитын өзеннің негізгі
салалары мен атырау бөлігінің көне мекен етпейтін аумақтарын бөліп
қарастыруға болады. Мысалы, Іле атырауының Оңтүстік Балқаш маңының 20 км²
алып жатыр, оның тек 8 км² қазіргі Іле атырауына тиесілі, ал қалған бөлігін
көне атыраудың құрғақ арналармен қамтылған. Атырау өзендері көбінесе
өзгермелі, соның салдарынан гидроморфология жағдайының өзгеруі атыраудың
барлық табиғи кешенін өзімен бірге алып кетуіне әкеледі. Атырау
өзгергіштігі тек қана сыртқы факторлармен емес, сонымен қатар атыраудың
ішкі заңдылықтарының өзгеруіне байланысты. Атыраудың пішіні мен даму кезеңі
көптеген факторлармен қалыптасуы мүмкін. Осыған байланысты келесі түрлері
қарастырылады. Атырау толуы өзенінің қандайда бір шығанақ, бухтаға құяр
жағдайында ғана пайда болады.
Өзен шөгінділері теңізден қорылған бухтаны біртіндеп толтырып, кейін
хххххх шығатын арнаны құрайды. Шығарыңқы атыраулар ашық теңізде
қалыптасады. Олар жағадан алыс қашықтықта орналасқан. Қалқанша атыраулар
көп мөлшерде жиналатын тасушы материалын нәтежиежесін атырау теңіз жағына
қарай жеке ұзынша келген қолтықтылар мен программалардың әсерінен жылдам
өсе бастайды.
Тұмсық тәріздес атырау өзен суы теңізге қолтықтыға бөлшектенбей,
тұтастай теңізге құйғанда пайда болады. Мұндай атырау түрі теңізге қарай
шығыңқы үшбұрышқа ұқсайды. Оның шыны өзен сағаларында орналасады.
Жасына қарай атыраулар – жас, жетілген және кәрі хххх су қойма
айдынының тасындыларға толу сипатына байланысты- орындалу атыраулары, ұсыну
атыраулары және тағы басқа болып бөлінеді.
2.3.1 Ішкіконтинентальды атыраудың қалыптасу механизмдері.
Өзен ххх құярында басқаша айтқанда сағалы шұңқырды құрайды, кейін ол
біртіндеп аралға ауысатын су асты барға айналады. Бұл орта аралға тап
болған өзендердің ағысы екіге бөлініп, әрбір ағыс бөлігі өзінің аралын
қалыптастырып, қайтадан бөлінеді. Кейін аралдар көбейіп, атырауға айналады.
Бұл атырауда пайда болған заңдылықтарындағы болып табылады. Қалыптасу
процестері мен теңіз бен ішкі көл атырауының режимі бір- бірінен
ерекшеленеді. Мұнда атыраудың өзінің даму кезеңі тұйық көлге келетін
тасындылар мен су келуінің мәніне және сонымен бірге прием су қоймада болып
жатқан ххххх процестерге өз әсерін тигізеді.
Уақыт өте келе атырау кең ауқымды аумақты қамтып, тіпті асқан
жазықтыққа айналады. Өзен өзеннің атырауымен теңізге қарай жылжиды. Жер
бедерінің ең төменгі еңістігінің әсерінен шағын мөлшердегісу тасқынынан
өзен атырау аумағында кең жайылып, жаңа салалар, шағын төменделулерде
көлдер пайда болады.Тасындының шөгу аумақтары прием. Су
қоймаларының деңгейінің ауытқуына, ағындының өзгерістері және атырау
жүйесінің даму кезеңіне байланысты ауысып отырады. Атыраудың пайда болу
процесі өзен ағысы бағытымен жүріп отырады, яғни өзен ағындысына тәуелді.
ххххх.су қоймасының төменінде, келесі құбырлар байқалуы мүмкін:
1) Эрозиялық процестердің үдене түсуі және төменгі ағысындағы арнасының
тереңделуі.
2) Су асты жер бедерінің тақырлану салдарынан атырау ауданының көбеюі.
3) Төмендетілген деңгей артынан жүретін өзен ұзындығының көбеюі.
4) Атырау аумағындағы жеке салалардың жоғалып жер асты су деңгейінің
төмендеу саладарынан кейбір көлдердің құрғап кетуі.
5) хххх су қойманың регрессиясы кейде кішігірім өзенді бөліп, олардың
теңізден шалғай өздігінен құрлық атырауларын орнатуға жағдай жасайды.
6) Атырау өсуіне және желпеуіш тәріздес атыраудың кеңеюіне қарай еңістік
азайып, өзеннің ағыс жылдамдығының азаюына әкеліп соғады.Ол өз бетінше
өзеннің тасымалдаушы мүмкіндігін төмендетеді, көптеген жайылып кету, жаңа
процестер пайда болу сияқты жағдайлар ақыр соңында атыраудың өсу деңгейін
тежейді.
Трансгрессия жағдайы кезінде байқалатын құбылыстар:
1) Атырау бөліктерін су басу, ауданының кішіреюі, аралдар мен ххх жойылуы.
2) Өзеннің төмендегі ағысы аллювиядағы материаның шөгілуінің үдей түсуі
және шөгінді аумағының өзен бойымен жоғары жылжуы.
3) өзеннің төменгі ағысының көл суымен толу салдарынан өзен ұзындығының
біршама қысқаруы.
4) Уақытша көптеген көлдердің, бұғазылардың, процестердің пайда болуы.
Атырау пайда болған әрбір толық кезеңі келесі бірнеше этаптардан
тұрады. Жаңа бағыт бойынша арна жүрісі, көлдер мен жайылмалар қалыптасты,
төмендеулердің тасындылармен толтырылуы, жаңа атыраудың арна торабының
қалыптасуы, шектеулі су ағындыда ағындының тұрақтануы, қарқынды меандрлеу,
атырау жүйесінің қартаюы мен жойылуы.
Атырау дамуын шартты түрде 2 негізгі фазаға бөлуге болады: көлдік және
арналық. Көлдік – процесс бір- бірінен кейін біріктірілген шынжыр тәріздес
болып келген басты фаза, мұнда сулы жерлердің ауданы,соған сәйкесінше
атыраудағы су асырабы максималды. Арналық фазада су транзит бойымен процесс
бөгенге түседі. Бұл жерде атыраудағы су ысырабы минималды. Атырау циклінің
ұзақтығықатты және сұйық ағындының мәндеріне және жайпақ сағалақ взморыда
атыраудың графикалық торабының ауысуы үлкен жылдамдықпен жүреді, атырау
циклінің ұзақтығы қысқа болады. Көрсетілген факторлардың арасындағы
қатынас кері болғанда атыраудың циклдік ұзақтығы созылады. Атырауда пайда
болған процесі табиғи жолмен дамиды және батпақтанып кеткен атырау
праграммалары өзендегі Q өткізе алу мүкіндігінен арылғанда ғана
аяқталады.Көл деңгейіне елеулі көбейгенде пр-ң сағалық бөлігі батпақтанады
немесе тасындының шөгу аймағы ағыс бойымен жоғары көтеріліп ағыс
қозғалысына қарсылық көрсетеді. Соның нәтежиесінде арна жылдамдығы азайып,
ағыспен тасымалданушы тасындылар хххх Арнасында шөгіліп, біртіндеп
батпақтауды туғызады. Жергілікті жерде өзен арнасы көтеріле бастайды және
өзеннің негізгі ағындысы мекенінің төмендеулеріне бағытталады. Сонымен
атырау дамуының жаңа циклі басталады.Ол – көлдік фаза.
2.4 Атыраудың пайда болу факторлары мен ішкі Іле атырауының дамуы
2.4.1 Геолого – морфометриялық факторлар.
Жалпы геолого – морфометриялық факторлар атырау процестеріне
тәуелді және тәуелсіз деп бөледі. Тәуелсізге геологиялық жағдай мен
жергілікті жер бедері жатады. Олар атырауда пайда болған процестердегі өзен
тасындыларымен толтырылған шұңқырды анықтайды. Атыраудың аса қарқынды
қалыптасқан сағалақ взм. Кіші тереңдіктерде байқалады. Ж-ш жинақтау
процесінде жер қыртысының тектоникалық түсуінің үлкен қуаттылығы айқын
байқалады. Сағалық процестерге тәуелсіз фактор – климат жатады. Жер бедерін
түзуші фактордың әсерінен туындайтын атыраулар негізгі болып саналатын
уақыт пен кеңістікте де макромасштаб тұрғысынан атырауда пайда болған
процестері болып қарастырылады.Ол жел шарттарын, ал олар арқылы олардың
толқуы мен ағысы, сонымен қатар атыраудағы эолды процестердің дамуын
анықтайды. Уақытша масштаб жер
қабатының жеке көтерілулер мен төменделулері тұтас геологиялық кезеңдерді
қамтиды, яғни таулар мен ойыстар пайда болады; өзен торабы
қалыптасады;эрозионды – аккумулятивті процестерді, сонымен қатар физ-
география факторларының түбірлі өзгеруі өтеді. Климаттың ылғалдануы,
мүздану және мұздықтардың қарқынды еруі. Атырау паида болу процесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бет
КІРІСПЕ
1 Іле өзені мен атырауының физико географиялық жағдайы ... .
1.1 Геологиялық құрылымы және жер
бедері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
1.3 Ауа
температурасы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
1.4 Топырақ және өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
.
1.5 Іле атырауының
гидрографиясы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
1.6 Су деңгейінің
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Іле атырауының қысқаша даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.2 Іле атырауының қазіргі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен көлдік
жүйесі ... ... ... ... ... ... .
2.2.2 Іле атырауының су
ысырабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.3 Атырау анықтамасы және
жіктемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.3.1 Атырау қалыптасу
механизмі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
2.4 Атырау пайда болу
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
2.4.1 Гидроморфологиялық
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
...
2.4.2 Гидрологиялық, гидравликалық, гидродинамикалық
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4.3 Антропогендік
факторлар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ..
3. Қазіргі Іле атырауының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Іле атырауының су
режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
3.2 Атырау жүйесінде ағынның
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.1 Топар
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
3.2.2 Жіделі
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
4. Арналық деформациялардың даму тенденциялары ... ... ... ... ..
САРАПТАМА ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Іле өзені Балқаш көліне құярда ауқымды атырау құрайды. Іле
атырауының ауылшаруашылығындағы маңызы зор. Алапішілік Іле атырауы табиғат
жағдайы мен адам іс-әрекетінен тармақталуында болып жатқан арналық
процестердің дамуы мен көпғасырлық даму тарихы бар. Ең үлкен әсерді
Қапшағай су желісі, оның бөгені мен СЭС пайдалану (1970 ж): атыраудың сумен
қамту режимі бұзылды, су жіберу көлемі азайды, қысқы су ысырабы көбейді
және тағы басқа.
Курстық жұмыстың мақсаты ағындының реттелуіне дейін және кейінгі
атыраудың гидрографиялық жүйесінің дамуын бағалау.
Курстық жұмыс төрт бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімінде алаптың қысқаша физико-географиялық сипаттамасы берілген.
Екінші бөлімі алапішілік атырадың дамуы мен қалыптасуына арналған.
Үшінші бөлімінде Іле атырауының гидрографиялық сипаттамалары 1:100000
масштабтағы топографиялық карталармен анықталды.
Төртінші бөлімінде өлшеу жұмыстарын қорыту мен сараптау жүргізілді.
РЕФЕРАТ
Курстық жұмыс беттен, кестеден, пайдаланылған әдебиеттен тұрады.
Негізгі сөздер: арналық процесс, ирең, иреңнің ұзындығы және адымы,
кіру бөрышы, шығу бұрышы, меандрлеу, шекті меандр, бос меандр,
көптармақтылық.
Зерттеу объектісі: Іле өзені Жіделі тармағынан км төмен тармақталуынан
Балқаш көліне дейін.
Жұмыс арналық процестін түрін орнатуға, әр түрлі жылдардағы
топографиялық карталардың түсірілімдері бойынша Іле атырауының иреңдерінің
гидроморфологиялық сипаттамаларын анықтау, табиғи және антропогенді
жағдайдағы арнаның морфометриялық сипаттамаларын зерттеу.
Зерттеу әдісі: гидролого-морфологиялық. 1957, 1984, 1987, 1988, 1992
жылдардағы 1:100000 масштабты топографиялық карталар түсірілім мәліміеттері
сарапталды.
1. Іле атырауының физико географиялық жағдайы
1. Геологиялық құрылысы және жер бедері
Балқаш көлі бассейінің территориясының геологиялық құрылысы үлкен
қиындығымен және әртүрлілігімен сипатталады.
Кембрийге дейінгі түзілімдер шейстер, амфио , болиттер, кристалды тақта
тастар Теріскей Алатаудың шектеулі алаңдарында кездеседі.Кембрикалық
түзілімдер (сұр түсті құл, диабаза, мәрмәр, мәрмәр тәріздес әктас) Шу – Іле
тауында белгілі Іле Алатау және Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінің
едеуір бөлігін алып жатыр. Карбонатты тау жынысы Іле Алатауының батыс
бөлігін, Жоңғар Алатауының солтүстік беткейін және Балқаш маңының
солтүстік баытс бөлігін алып жатыр. Бөл бөдіктер спилиттермен, құмдармен,
диабазамен, әктер, эффузиялармен және құмдармен танылады.
Ордовикалық түзілімдер (құм, конгломераттар, тақтатастар, әктас,
кремнилі және көмірлі тақтатастар, эффузив және олардың туфтары).
Солтүстік Балқаш маңы, Тарбағатай, Шыңғыстау, Шу-Іле тауларының едәуір
бөлігін алып жатыр. Іле Алатауында және Жоңғар Алатауында, Кетмен,
Күнгей -Алатау тауларында карбонатты тау жыныстары көптеп оңтүстік
Жоңғарда кездеседі және Іле Алатауы, Кетменде, солтүстік Балқаш маңына
белгілі.
Силур түзілімі. (құмтүйірлер, әктас, кремнилі тақтатастар,
эффузивтар және олардың туфтары) тек шу – Іле тауларына белгілі. Оңтүстік
Жоңғарда, Кетменде, Тарбағатайда, Шыңғыс тауларында карбонатты тау
жыныстары кездеседі. Бұл түзілім кезеңі негізінде шамалы тараған.
Солтүстік Балқаш маңындағы сиурлық бөлік жасыл түсті
террикалық түрде кездеседі. (құмтастар, құмайтты яшма). Барлық жағдайда
сипатталатын түзілімдер Іле Алатау, Күнгей Алатау, Теріскей Алатауда
қатпарланып жиналған. Ал Тарбағатай, Шыңғыс тау, Іле Алатауларының
солтүстік батысында және солтүстік Балқаш маңында меридионалды созылып
жатыр.
Девондық түзілімдер. Каледонды нығаю облыстары орогенді
фармациялармен, қызыл түсті конгломераттармен, құмтастар, негізгі ортасы
төменде қышқылдардың қабаты эффузиямен туфтардың жоғарғы кесіндісінде
орналасқан. Олар Тарбағатайда, Шыңғыс тау, солтүстік шығыс Балқаш маңында
және Шу-Алатауларында.
Девондық тау жыныстары герценді нығаю солтүстік Жоңғар мен солтүстік
Балқаш маңында каледонды нығаюға қарағанда өте кең жайылған. Бұлар
жасыл түсті теңіздік терригенді тәріздес. (құмтүйірлер, кремний, сазды
тақтатасты, сирек әктасты және орташа құрамды эффузия).
Төменгі таскөмірлі түзілім. Іле синклинориясымен оңтүстік Балқаш
маңында, Тарбағатайда, атақты Кетменде, Теріскей Алатау беткейінде және
Күнгей Алатауде кеңінен жайылған. Шу-Іле тауларында азғантай карбондық
мульдалар кездеседі.
Іле синкинориясында тағы солтүстік Балқаш маңында карбондық
түзілімдер эффузиясымен және оның туфтарымен қышқыл және орташа құрамда
меншіктелген.
Солтүстік батыс Балқаш маңында, Шу-Іле тауларында, Күнгей және
Теріскей Алатау сілемдерінде және Кетменнің оңтүстік беткейінде
құмтүбірлер және конгломераттар, эфузиялар, әсіресе визей жікқабатында
кең жайылған.
Балқаш маңының солтүстік батысындағы хххххххххх өзендерінің алаптары
Іле маңының маңызды үлкен аймағын қамтиды. Іле Алатауы мен Кетменге
белгілі солтүстік Балқаш маңымен оңтүстік Жоңғардың аймағында таскөмірлі
интузиялар кеңінен жайылған.
Таскөмірлі түзілімдер. Герционды нығаю аймағында барлық жерде дерлік
девондық құрылымы мен кескініне ұқсас жыныстар көрініс береді. -
құмайтастармен, құмтүйірлерімен, туффиттермен, яшмамен аймақтың шеткі
бөлігінде эффузиялармен және олардың туффтарымен ( Ішім -Балқаш су
айрығының учаскелері) орталық Жоңғарда және солтүстік Балқаш маңдарында
таскөмірлі түзілімдер арасында карбонатты түрлер едіуір қуаттылығымен
орталық Жоңғарлар да орналасқан. Жоғарғы палеозойлы түзілім. Солтүстік
Балқаш маңында каледонды және герцинді нығаю аудандарында орналасқан.
Басқалары оүтүстік Жоңғарлары мен Кетменде кең дамыған. Түзілім
эффузиялар және олардың туфтарынан тұрады. Гранитойдты интрузия орташа
жоғары таскөмірлі кезеңде кең тараған.
Триас және Юра түзілімдері. Континетталды қызыл түсті жауын-шашынды
фармациялардан тұрады. Іле ойпаңының шығыс бөлігінде және Кетмен жотасының
солтүстік бөлігінде дарыған. Түзілімнің жалпы қуаттылығы триасқа 450 м.,
Юра 290 м жетеді.
Юра түзілімі Алакөл ойпаңының шығыс бөлігін және барлық жотасы
сілемінің азғантый бөлігін алып жатыр.
Бор түзілімі. Іле ойпаңының 2700 м тереңдігінде жататын шығыс
бөлігінде және Кетмен жотасының солтүстік беткейінде және Жоңғар
Алатауының оңтүстік батыс сілемінде және Қарой үстіртінде орналасқан. Бұл
жер өзендеі жіне атыраулы фармацияланған. Тербелу қуаттылығы 70-80 м 220 м
дейін.
Палеоген және төменгі неоген түзілімдері. Іле ойпаңында Балқаш және
солтүстік Жоңғарларға тән. Бұл жер өзен сазымен, сазыластарымен,
қабаттталған құмтастардан және әксаздардан тұрады. Аккумуляцияның ауданының
үлкендігімен төменгі неоген едәуір үлкен деп түсіндіруге болады.
Палеоген түзілімінің қуаттылығы 720 м, төменгі неоген 1100 м жетеді.
Жоғарғы неоген түзілімі. Фационалды және литологиялық құрамына қарай
әртүрлі. Ойпаңның орталық бөлігінде өзеннің көгілдір және жасыл саз,
әксаз қабаттарымен құмтүйірлерімен гипстелген және тұздалған, ал бүйірінде
үлкен кальцилі аллювиалды – пролювиалды қызғылт түсті шақпақтасты саз.
Кесіндінің жоғарғы бөлігі жауын- шашынның көптігінен (ойпаңның ортасында
болатын диференциацияланумен) аллювиалды- проллювиалды (көлсазы)
шақпақтасты саздармен , қойтасты малтатаспен, борпылдақ конгломераттар мен
құмтастар мен ажыратылады. Түзілу қуаттылығы бірнеше метрден 260 м дейін
жетеді. Төрттік түзілім арасында төрт страгиграфиялы түзілімге
бөлінеді.
Төменгі төрттік түзілім. ( қотыр бұлақ свитасы) қойтасты малтатастармен
және масалық саздақтар тау етегінде дамып, суайрықтарда биік террасалар
қалыптасады. Олардың тербелуі 10 м-290 м дейін. Ортатөрттік түзілім.
Массалы саздақтармен және қатысты малтатастар аллюювиалды- проллювиалды
жайылма беті террасасында ежелгі конус қалыптасады. Тербелу қуаттылығы
бірнеше метрден 250 м дейін.
Жоғарғы төрттік түзілім. Олар қазіргі конуста бірінші қойтасты -
малаймен,құмдармен, құмдақтар, саздақтар да жайылма үсті терррасасы
өзеннен жайылмағы созылған. Тербелу қуаттылығы бірнеше метрден 150 м
дейін.
Қазіргі түзілім. Негізінен малтатастан, құмдардан, құмдастардан
тұрады. Бұлардан өте тұрақсыз өзен арнасы мен жайылма қалыптасады. Әдетте
бірнеше метрден аспайды.
2. Климаты
Қарастырып отырған территория негізінен комтименталды, бірақ тым бір
текті емес. Осының салдарынан оның едәуір ендік ұзындығымен жер бедерінің
құрылысында үлкен айырмашылықтар бар. Климаттың негізгі белгісі солтіүстік
жазық және аласатаулы аудандарда байқалатын температураның тәуліктік және
жылдық суың қыс және ұзақ ыстық және құрғақ жаз болып табылады. Әсіресе
жоғарғы температура және құрғақ климат болып оңтүстік Балқаш маңы
ерекшеленеді. Таулы аймақтардың климаттық ерекшеліктері өте тұрақсыз.
Жауын шашынның мөлшері мен режиміне ауаның ылғалдылығы және
температурасына, желдің жылдамдығы мен бағытына жергілікті жердің
биіктігімен және жер бедерінің формалары үлкен дәрежемен себепші болады.
Аласатаулы белдеу қоңыржай белдеуімен сипатталады, ол биік таулы ауданның
климаттық жағдайлары, поляр климатына тән.
3. Ауа температурасы
Қарастырп отырған ауданның ауа температурасының өсуі қарқындылығы
көктемде байқалады. Наурыз айынан сәуір айына дейін Балқаш маңында ауа
температурасы +10+15 º көтеріледі, тау алдында +7+9º, тауларда 5-6º
төмендейді. Жалпы жағдайда ауа температурасының салқындауы жиі байқалмайды,
ауа температурасының төмендеуінен жиі байқалмайды. Жазықтарда ең ыстық ауа
температурасы 20-25º құрайды.
Ең ыстық айдың орташа температурасы 2500 – 3000 м биіктікте 7-10º
құрайды. Ауаның абсолютті максималды температурасы солтүстік аудандарда
жазда 40º, оңтүстік жазықтарда 45º, ал таулардағы мұздақ аймақтарда 42º
-20º дейін төмендейді. Температураның төмендеуі тамыздан ақ басталады,
бірақ солтүстік аудандарында 1-ші онкүндігінде теріс мәнге ауысады. Ол
оңтүстік таулы аймақтарда қаршаның 2-ші жартысында байқалады. Тауларда оң
мәннен теріс мәнге ауысуы күзде 3000 м биіктікте қазанның бірінші
күндерінен байқалады, ал осы айдың соңында 2000-2500 м биіктікте, ал 2000 м
төмен қарашаның 1-ші онкүндігінде байқалады. Территорияның оңтүстік
жазықтығымен тау алды бөлігінде жылы кезеңнің ұзақтығы 8-8,5 айды
құрайды. Ал биік тауларда мәңгі қар мен мұздақтарда асқанда 6-7 айдан орта
тау белдерінен 1-2 айға жетеді. Қарастырылып отырған территорияның жазық
аудандарда жылдың температурасының амплитудасы 35-40º , ал тауларларда
25º төмен болады
Оңтүстік Балқаш маңы және Алакөл көлі және таулы аймақтарда температура
5- 10 °қа дейінге өзгереді. Ал солтүстік ауданында ауаның орташа жылдамдық
температурасы 2-5°ты құрайды. Тауда ауаның температурасы биіктігіне қарай
төмендейді және өте биікте кері мәнге желгеді. Ауаның төмендеуіне
байланысты биіктікте периодының ұзақ ғылыми теріс мәні өседі, ал жоғарыдағы
қар суығы осы ау температурасының төмендеуәне байланысты жыл бойына
сақталады. Ауа температурасы тау алды аймақтарында жазықтар мен биіктаулы
аудандарға қарағанда ідәуір жоғары. Қарастырылған жердің орташа
температурасының ең суығы 1300 – 1500 метр биіктікке дейін. Солтүстік Іле
алатауыны биіктігінің ниверсиясы ауа температурасының ең төменін
көрсетеді. Ауа температурасының жағдайлары тек биіктікке ғана емес сонымен
қатар жергілікті жердің табиғатына байланысты . Әдетте биіктаулы үстіртте
және тау беткелдерінде ең суық жыл болса да ауа температурасы -35 40 тан
төмен болады, ал тау аралық қазамшұңқырларда минимальды температура кейде
+50 ° қа дейін төмендейді. Қарастырып отырған территорияның солтүстік
аудандарында жеке жылдары ауа температурасы -50 ге дейін төмендейді.
1.4 Топырағы мен өсімдігі.
Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауына қарағанда, Іле өзені бассейнінің сол
жағалауының жоғарыдағы бөлігі, Күнгей Алатауының солтүстік шығыс беткейі
және Теріскей Алатауының топырақты – өсімдікті белдеуі 200-250 м биіктікте
жатыр.
Кетмен жотасы басқа жоталарға қарағанда шекарасы биік
болғандықтан, көлденең құрған белдеу шекарасынан жоғары жатады. Ал жоғары
биік белдеу Альпі болып табылады. Альпінің таулы шалғынды топырағын
Альпінің аласа бойлы өсімдіктері басқан,
Субальпіні таулы-шалғынды топырақтар гумусқа бай, бірақ олар тым
су өткізгіш 1900 - 2500 м биіктіктің едәуір ауданын орманды дала белдеуі
алып жатыр. Топырағы орманды қоңыр. Өсімдігі қылқан жапырақты орман,
шетелді ырғайлы итмұрын тоғайларымен араласқан шөпті жамылғысы сирек.
Таулы – далалы бөлігі қара-қоңыр топырақтан, бетегелі және
орылған даладан тұрады. Іле өзені бассейнінің тауаралық қазаншұңқырының
сол жағалауы және аласатаулы және тау бөктері аудандарының топырағы мен
жамылғысы ( ашық-қоңыр, сұр -қоңыр, тақыр және аллювилі – шалғынды
топырақ ) мөлшеріне қарай ауысатын жергілікті жердің төмендеуі және Іле
және Шарын өзендерінің аңғарына жақындауы. Өсімдігі көбінесе бетегелі –
жусанды Іле өзені жайылмасында тоғайлы қамысты.
Іле Алатауының солтүстік беткейі биіктік пен тау етегінің айналы
және жота суайрығынан, осының салдарынан топырағы мен өсімдік жамылғысы
құрамына қарай қаралады.
Жотаның ең биік бөлігіне гляционалды – нивальді белдеу жатады.
(3800 м биік).
Субальпілік белдеуінің топырағы таулы-шабындықты және
шабындықты -далалы, өсімдіктері шабындық жіне шабындықты – далалы.
( Субальпілік белдеу) орманды шабындықты, таулы белдеу 1800-2300 м
биіктікте жатыр.
Топырағы қара түсті таулы орман, және қара топырақты тектес
шабындықты- таулы.
Өсімдігі парктиптес шыршалы орман жергілікті массивтер шабындықты
фармацияларымен ауысып отырады ( жалбыз, түлкіқұйрық, бетеге).
Таулы орманды- далалы белдеу 1400-1800 м биіктік шекарасында
орналасқан. Топырағы таулы -орманыд қара сұр және қара топырақты. Өсімдігі
жапырақты орман ( көктерек, долана, жабайы алма, өрік). Ағаштардың
арасында шөпті жамылғысы жақсы дамыған Іле Алатауының орталық бөлігінде
таулы – далалы белдеу аласа таумен таубөктеріндегі 800-1400 м алып жатыр.
Топырақ жамылғысы таулы қара топырақ және қою сарғылт. Өсімдігі ақселеулі –
бұтақты әртүрлі ( ақселеу, бетеге, түлкіқұйрық, жсан, итмұрын, итжүзім).
Тау етегіндегі 600-800 м биіктік арасындағы жазықтық шөлді- далалы тау
етегі белдеуіне қисаяды. Топырағы ақшыл -сарғылт, кәдімгі сұр топырақ.
Өсімдігі бетегелі – жусанды және ақселеу, ебелек, жалбыз, көкнәр, қияқ).
Шу – Іле таулары биіктігіне байланысты 2 түрге бөлінеді. Таулы -далалы
және шөлді – далалы.
Таулы – далалы белдеу қара – сарғылт және ақшыл – сарғылт карбонатты
топтардан тұрады. (Шу-Іле ) қою сарғылт топырақтың ШУ-Іле тауының солтүстік
шығысында кең таралған, ал ақшыл -сарғылт карбонатты топырақ (жер бедері
мен қатты байланысты) тау аралық аңғарлардың жер бедерімен тығыз
байланысты. Өсімдігі өте жырымдалған және жалбыз, ақселеу және арпабастан
тұрады. Ал солтүстік шығыс бөлігі тал шіліктерден тұрады ( қарағай,
жабайы шие).
Шөлді – далалы белдеу ақшыл – сарғылт және кәдімгі сұр топырақтан
тұрады. Ашық сарғылт топырақтың тау етегі еңістігінде 700-800 м биіктікте
жатыр, ал одан төмен 300 м дейін Шу-Іле тауларының маңдарында кәдімгі сұр
топырақ. Өсімдігі бетегелі -жусанды және ақселеулі – дәнді өсімдіктер.
4. Іле өзенінің гидрологиясы
Іле өзен Балқаш – Алакөл ойпаңының басты күре жолы болып табылады.
Іле өзені бас – ні суының 75 % - ін Балқаш көлінен алады. Өзеннің жалпы
ұзындығы 1439 км.ТМД шекарасында 815 км.Бассейіннің жалпы ауданы 140000 км²
, ал ТМД шекарасында 77 400 км ².
Іле өзені өз бастауын Тянь - Шаньнан келетін екі өзен Телес және
Күнгей арқылы алады.
Іле өзенінің сол жақ жағалауындағы бөлігін құраушы Телес өзені
Теріскей, Алатау жотасының солтүстік шығысындағы беткейі 3500 метр
биіктіктен басталады. Өзеннің ұзындығы 438 км, сужинау алабы 28 100 км ².
Молсулы жоғарғы ағысы төмен ағында Телес ойпаңымен қиылысында жер суаруға
көп бөлігін жоғалтады. Бірақ Хан тәңірі мұздаұтары ерігенде су табиғи
жолмен көбейеді.
Бассейін территориясының орта және айырылған гидрографиялық желгерінде
жербеті ағысын толығымен қолданады. Территориясының төменгі және орташа
желі бөліктерінде сирек гидрографиялық беттік ағыстан толығымен үлкен
кеңістіктерде, басейіннің Іле өзені арасына бағытталған сол жақ бөлігі ғана
белсенді. Бірақ бұл жерде ірі тармақтардың бар болғанына қарамастан Чарын
және Шелек өзендерін басқа Іле өзеніне тағы да Түрген, Есік, Талғар,
Қаскелен өзендерін қосып алады. Үлкен және кіші Алматы өзендерінің
тармақтарын құраушы Іле алатауының солтүстік беткейінен ТМД шекарасындағы
Іле өзенінің оң жағалауындағы ең үлкен тармақтары болып ( Хоргос, Усек
және Борохудзер өзендері) Жоңғар алатауының оңтүстік беткейінен ағатын
Хоргос, Усек, Борохудзер өзендері болып табылады. Тармақтардың көбі соның
ішінде Түрген, Талғар, Борохудзир өзендері тау етегінде сүзілуінің және жер
суаруға жұмсалуы салдарынан Іле өзеніне құймайды.
Іле өзені бассейіне (көптеген ұсақ өзендер) құяды. Жоңғар алатау
сілемдіктерін және Шу – Іле тауларынан көптеген ұсақ өзендер келіп құяды.
Жазда көбінесе бұл өзендер тартылып Іле өзені арнасына су құймайды.
Қапшағай шатқалынан шықаннан кейін Іле өзені Балқаш маңы шөлінен сансыз көп
тармақтарға тарлып, кең атыраумен аяқталатын Балқаш көліне барып құяды.
Балқаш көлі бассейнінің су режимі мынадай түрлерге бөлінеді:
1. көктемгі су тасу
2. жылдың жылы уақытындағы тасқын, көктемгі су тасу
3. көктем- жазғы су тасу
4. жазғы су тасу
5. грунт суымен қоректенуінің салдарынан су тасу
Іле жарығымен Балқаш-Алакөл ойпаты және солтүстік Балқаш маңындағы уақытша
ағындар көктемгі қысқа уақытты су тасуына жатады. Көктемгі су тасу
Тарбағатайдан Кетмен жоталарына Жоңғар Алатауынан бастау алатын және
Шыңғыстауының аласатаулы белдеуінен ағатын өзендерде байқалады.
Көктемгі-жазғы су тасуы мен тасқын жылдың жылы мезгілінде Жоңғар
Алатауында Тарбағатай жотасындағы биік белдеулердегі көптеген ағынды
құраған үлкен өзендерге тән (Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Текес, Шарын,
Қаскелен, Құрты, Үржар т.б.).
Жазғы тасқынмен су басуы биік таудың белдеулеріндегі және мұздықтармен
қоректенетін басқа да үлкен өзендерге тән.
Ағындылардың құралу жағдайларының әртүрлілігіне қарамастан судың максималды
өтімінің еі жоғарғы деңгейі кезінде өзеннің режимінің негзгі фазасы су
тасуы болып табылады. Су тасуы тасқындар режимі өзендерде көктемгі су
тасуына Тарбағатайдың оңтүстік батысында және Жоңғар Алатауының батыс
беткейінде және Іле бассейнінде әдетте ақпанда және наурыз айының басында
басталады. Ал Жоңғар Алатауының солтүстік беткейінде және Тарбағатайда
наурыз айында, солтүстік Балқаш маңында наурыздың аяғында және сәуірдің
басында басталады. Су тасу су жинау алабы кіші жерлерде 15 күннен аспайды,
ал үлкен алаптарында 100 күнге дейін барады. Көктемгі су тасу әдетте тез
көтеріледі. Әсіресе кішкене ағындарда. Ол орталап алғанда кішкене ағыстарда
8 күнге созылады. Ал орта және үлкен ағыстарда 18 күнге барады. Су тасуының
ең ұзақ созылуы 50 күнге, ал ең қысқа уақыты 1 күн болады.
Су тасуының ағыстағы көлемі Шу-Іле және солтүстік Балқаш маңы өзендерінде
1 жылда 80 -100%, ал Аягөз өзені бассейні Тарбағатайдың солтүстік батыс
жоталарында және Жоңғар Алатауы мен Іле Алатауында су тасу кезеңдерінде 1
жылда 70-80% болады.
1.6 Су деңгейінің режимі
Іле өзенінің су деңгейінің режимі көктем-жазғы су тасу мен ұқсас. Аз
ғана айырмашылығы ерте көктемгі су тасуынан су деңгейінің көтерілуі
күнара бақыланады,өйткені ол кезде қар қайтуы байқалады. Көктем-жазғы су
тасуының қарқынды көтерілуінің негізгі толқындары әдетте мамыр айының 1-
шә онкүндігінде кейде ең көптеген су көтерілуінен кейін 15 күннен кейін
мамыр айының соңында ең жоғарғы ға жетеді. Бірақ әдетте Іле өзенініңдегі су
деңгейінің көтерілуі биік таулардағы қарлар мен мұздықтардың қарқынды
еріген кезінде байқалады. Ең жоғарғы су деңгейі 3 күнге созылады. Су
деңгейінің жоғарғысы 70 см, ал қар қайту кезінде 60 см түседі.
Іле өзенінің су деңгейінің қыстық режимі мұзқұрсау алдының
төмендеуімен мұзқұрсаудың кезекті көтерілуімен сипатталады. Қысқы кезеңде
мұз бөгеттерден мұз қызудың салдарынан су деңгейінің ауытқуы байқалады.
Іле өзенінде әсіресе оның төменгі ағысында көктемгі сең жүру кезінде
мұз бөгеттің салдарынан су деңгейінің жоғарғы көтерілуі байқалады.
Іле өзеніндегі мұз бөгеттерінің қалыңдығы температурасының жылдық
көтерілуіне байланысты 5 м жетеді. Іле өзеніндегі су деңгейінің көпжылдық
өзгеруі Іле өзенінде судың тұрақсыздығымен анықталады. Су аз жылдары Іле
өзенінде су деңгей мұз бөгетпен мұз құрсаудың пайда болуымен анықталады.
Төменгі су тасу болған жылы жоғарғы су тасуы 40 % көтереді. Деңгейдің
көпжылдық амплитудасы жоғарғы ағыстан 1,23 м -ден , төменгі ағысқа 1,81 м-
ге дейін өзгереді. Көпжылдық төмен су деңгейі негізінен көктемгі кезеңмен
сәйкес келеді. Ал басқа жылдарда қысқы межендерде бақыланады. Іле
өзенінде төменгі деңгейінің өзгергіштігі едәуір ғана. Көпжылдық қимадағы
амплитудасының өзгеруі ортша ағыста 65 м., ал төменгі ағысында 100 см-ге
дейін өзгереді.
2 Алапішілік атыраудың дамуы мен қалыптасуы
2.1 Іле атырауының қысқаша тарихы
Қазіргі Іле өзенінің атырауы Балхаш маңының оңтүстік бөлігінде, Алматы
облысының солтүстік батысындағы Күрті мен Балқаш ауданының аумағында
орналасқан. Балқаш көліне құярда Іле өзені ауданы 125 км² жететін атырау
құрады.
Іле өзені атырауының қазіргі кезеңдегі дамуында 3 негізгі атырау
жүйесі бөлініп қарастырылады: Топар, Іле, Жиделі. Топар жүйесінің пайда
болуы ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басына сәйкес келеді.
ХХ ғасыр басынан өзен ағындысы біртіндеп бұрынғы басты Іле арнасынан
арналық ауыз суға байланысты Жиделі саласына ауысты. Содан қазір атыраудың
жасы 250 жыл.
1911 жылдан бастап Жиделі жүйесінің қарқынды дамуы басталды. 1946 жылы
Іле ағындысының негізгі бөлігі Жиделі жүйесінен алыстап жаңа жүйенің
қалыптасу кезеңі аяқталады. Бұл уақытта негізгі ағынды Жиделі саласымен
өтіп, ол Жиделі қолтығының жалғасы болады. Бір уақытта Топар жүйесіндегі
ағындының бөлігі азайды. 1966 жылдан бастап Топар қолтығына ағынның келуі
жасанды түрмен жүзеге асты. Шамамен 40 жылдары Жиделі жүйесінде Қоғалы
саласы дами бастады. 1969 жылы атыраудағы көктемгі мұз кептелуінің
салдарынан қауіпті су деңгейінің көтерілуі, сонымен қатар Қапшағай СЭС
бірқалыпсыз су жіберуі бұған жағдай жасады. Кейін Жиделі саласының негізгі
бөлімінде бөлік тазаланып, Жиделінің су өткізу мүмкіндігін 100 м³с дейін
көбейтеді. Іле атырауының гидрографиялық саласы аса дамыған. 10 жыл уақыт
арасында күрделі гидрографиялық саласы бар жаңа атырау жүйелері пайда
болып, әрі қарай дамыды. М: 50 жыл ішінде Жиделі қолтығы кішкентай
бұлақтан үлкен суы мол өзенге айналды, ал Қоғалы саласының қалыптасуына 20
жылдай кетті.
Өзен ағындысының негізгі бөлігінің Жиделі жүйесіне ауысу себебі
өзеннің сулылығы мен байланысады, мұнда Балқаш көлінің ауытқуының әсері
ескерілмейді. Өзен сулылығы, әсіресе оның тасқынды бөлігі оның жоғарғы
бөлігі қолтықтың өзара ауысуында маңызы зор.
2.2 Іле өзенінің қазіргі жағдайының қалыптасуы.
Іле атырауы мемлекетіндегі сақталып қалған атырауы. Ол өзен мен
бөген арасында геоэкологиялық буферлердің функциясын атқарады.
Іле атырауы – өзеннің сағалық бөлік облысының атырау пайда болу
процесі нәтижесінде қалыптасқан геоморфологиялық жағынан қарағанда Іле
өзенінің төменгі бөлігінде: Іле өзенінің аңғары, қазіргі Іле атырауы көне
атырау (Ақдала – Бақанас) және Балқаш көлінің оңтүстік жағалауы болып
табылады. Атырау және пен суходол заросшімен араласып жатқан көлдер,
қолтықтар, салалар жүйесі атырауда құмды массивациялармен оған типтес
келетін ландшафттар аз емес. Өзен және көл сулары жайылу кезінде
ауқымдыаумақтарды басып, жиі батпақтар мен сортаңдардың пайда болуы себебі
болып табылатын жер асты суыларын қоректендіріп тұрады. Атыраудың 2
фазасының қалыптасуы жайында гипотеза бар: бастапқыда ол қазіргі орнында
сақталып тұр, кейін құрғақ арна жағына ауысып, нәтежиесінде ескі орнына
қайтып оралады. Іле атырауы бүкіл тарихи көл жүйесінің, өсімдік
талшықтарының және басқа қолтықтардың пайда болуы мен өлуінің үздіксіз
процесі.
Атыраудың эрозияналды аккумелятивті процесінің әсерінен ауысып отырады.
Іле өзенінде Қапшағай СЭС салғаннан кейін атыраудағы судың келуі азайады.
Ол негізгі су асты жүйесімен және ағындының көп бөлігі егін мен күріш
алқаптарына, Қапшағай СЭС толтыруға жұмсалады. Атыраудың жоғарғы бөлігіне
кенеттен азайып, ағындының жыл ішінде таралуы мен тасымалдау мүмкіншілігі
өзгереді. Оның қорытындысында атыраудың құрғау процесі басталады. Атыраудың
жалпы ауданы Балқаш көлінің деңгейіне байланысты өзгереді, деңгей
көтерілгенде төменгі бөлігі азайы, төменде керісінше көбейеді.
Атыраудың дамуына үлкен әсерін Іле өзені ағынының өзара ауысуы және
олардың арасындағы негізгі қолтықтың арнасының тұрақты тронсформацмясына
өзгеріп отырады. Топар қолтығының ауданындағы ағындының негізгі массасының
ауысу Жиделі қолтықтарына ауысқаны белгіленді. Жиделі жүйесінің
гидрографиялық өзіне тән сипаттамасы болып іргелес саласының көп болған
суының атырау аумағындағы таралуы табылады. Қазіргі жағдайда Іле өзенінің
80-90% ағындысы Балқаш көліне Жиделі жүйесі арқылы ауысуы орын алады.
Атырау ағысының таралуы Іле өзенінің сулылығының көпжылдық ауытқуы,
атыраудың арналық торабының дамуына байланысты үнемі өзгеріп
отырады.Сонымен қатар Жиделі қолтығының даму стад-да және оның атырау
өалыптасуындағы маңызы зор екенін ескеру керек.
Қазіргі уақытта қолтықтың сағаның арасындағы өсімдіктер түгелдей
жойылып, атырау ауданы кішірейіп, ол ағыс бойымен Балқаш көлінің ауданына
қарай ығысады.
Өзен түбінің тереңдеуі және тасқынның биік болмау салдарынан өзен
жайылмалары суға қанықпай қалды. Табиғи тоғайлар мен шалғын алқаптардың
шөлдену процесі басталады. Бұл Іле атырауының шөлдеуіне әкелетін қайтымсыз
әсер болады.
Атырау қиып өтетін орын болғандықтан атырау жағдайы туралы ақпарат алу
үшін қашықтық мәліметтер қажет, негізінен аэрофотосуреттер.
Аэрофотосуреттердің мәліметтері ауыл. Әсерінің Іле өзенінің ағындысына әсер
етпеген кезін бейнелейді. 1970 жылға дейін ағынды негізгі климаттық
фактордың әсерінен ауытқып тұрды.
2.2.1 Іле атырауының негізгі ағыстары мен жүйелері
Іле өзенінің төменгі ағысында Тауқұм мен Сары Есік атырау құмдарының
шөлейтті жерінен ағып өтеді. Атырау шекарасына Тасмұрын тауынан бастау
алатын Іле өзенінің аңғарының бір бөлігі оңтүстік жағынан ежелгі құрғақ
Ақдала аңғарынан 6-шы балықшы пункіне дейін, одан төмен қарай қазіргі
атыраудың арнасындағы бөлігі басқарадыЖиделі жүйесі – қазіргі Іле
атырауының ең жас жүйесі. Қазіргі кезде мұнда Іле өзені ағындысының негізгі
бөлігі өтеді. Іле және Топар салаларымен салыстырғанда оның арнасы әлсіз
иректелген, қалың ива және қамыс заросшімен қапталған аласа арна
алдывалдардың әлсіз шығарындысымен кескінделген.
Жиделі ауданы гидрографиялық өзіне тән ерекшелігі болып атырау аумағы
бойындағы судың шексіз іргелес саласымен ағуы және көлдің көп шоғырлануы
болып табылады.
Бастаудан 30 км қашықтықта жүйенің оң жақ қанатындағы салалар мен көлдерді
қоректенетін Қараюбел, Жаласар, Кетшен- Қалды салалары бөлініп шығады.
Бастапқы 24 км қашықтығында жүйенің сол жағын сумен қамтамасыздандырып,
Қоғалы саласы өтеді.
Қоректену шартына байланысты, атыраукөлдерін 4 группаға бөліп тастауға
болады.
1) Ағынды бүкіл жыл бойымен жүзеге асатын саланың ұзына бойы орналасқан
салалық көлдер. Салалық көлдердің көп бөлігі әлі күнге дейін Іле жүйесіде
сақталып қалды. Оларға жыл сайын көптеген тасындылар шығарылып отырып,
шөгеді. Олар біртіндеп тұзданып, қамыспен өсіп батпқтарға айналады.
2) Жер асты су деңгейі көтерілуі салдарынан суға толтырылатын көлдер.
Мұндай көлдер негізгі гряда аралық төмендеулер мен выдумываниенің тұйық
шұңғымасында кездеседі.
▲Бұл группаға атыраудың көптеген көлдері кіреді.
4) Атыраудың Балқаш маңы жағалаулар көлдерінің қоректенуі Балқаш
көлінің деңгейінің нагонный көтерілу кезінде жүзеге асады. Іле
атырауындағы өзендер саны біртіндеп кішіреюде. Топар ағындысының кенет
азаюы нәтежиесінде көлдің көп бөлігі құрып кетті.
Жиделі жүйесінде көлдің кішіреюі тек 2 есе жүреді. Бір жағынан проточные
көлдер қарқынды тұзданып батпақтарға айналады. Екінші жағынан – басты
арнаның бөлінуі нәтежиесінде, өйткені ұсақ іргелес салалар жүйе бөлігінің
шеткі аймақтарын сумен қоректеуі әсерінен.
2. Іле атырауындағы су ысырабы
Іле атырауы басқа құрлық іші атырауымен салыстырғанда бірнеше арнайы
қасиетке ие. Олардың негіздері мынау: атырау су қорының ауылшаруашылығында
пайдалануы өте аз; атырауды сумен қамту үшін Іле өзенінің елеулі бөлігі
жұмсалады, Іле атырауындағы су ысырабы оның даму кезеңіне тәуелді.
Іле атырауының негізгі ерекшелігі оның ауданының үлкендігі, ол Балқаш
көлінің жарты ауданындай алып жатыр (8 км ² шамамен ). Балқаш көлін басқа
тұйық көлмен салыстырғанда ауданы кіші болып келеді.Іле – Балқаш алабының
ащы су тапшылығы нәтежиесінде Іле атырауының су ысырабы ауылшаруашылығында
маңызы зор. Іле атырауындағы су ысырабы оның гидрографиялық торабының даму
кезеңіне байланысты кең ауқымда өзгереді. Бастапқы кезде ағынды шығындысы
ұлғая түсті. Пайда болу мен қалыптасудан көлдер мен жайылымдардың пайда
болу кезеңінің құрамына дейін. Жаңа атырау жүйесінің бастапқы кезеңінде
прием. Бөгеніндегі транзитті ағынды жоқ, ал ол Топар мен Жиделі атырау
жүйесінде 1930- 40 жылдарда орын алған. Кейін атырау саласыныңатналық
торабының қалыптасуымен және су ағындысының шектеулі мөлшері ағынды
қалыптасуы кезінде атыраудағы су ысырабы азайып, оның пайда болуы соңғы
кезде бергі атыраудың гидрографиялық торабының жойылуы мен қарқынды
меандрлеуікезінде мин -ға жетеді.
Іле атырауындағысу ысырабы арналық және қайтымсыз деп бөледі. Сонымен
қатар судың бұл бұл. Мен транспирацияға шығындысы.
Ағындының арналық шығындысы атыраудың осы жылдардағы су көлемінің тұрып
қалуы және су теңдеуінің келетін бөлігін бейнелейді. Ал бұларға кеткен су
шығындысы оның кететін бөлігі болып табылады. Егер су шығындысы бұларға
кететін су шығындысынан көп болса, онда атырауда су жинақталуы байқалады
және керісінше. Мұндай жағдайда атыраудың елеулі реттеушілігінен болуы
мүмкін. Атырау көпжылдық реттеуші бөген тәрізді Іле өзенінің суын
көпжылдық мерзімге және жыл ішінде таралуын үнемдеп отырады.
1950 жылдың ортасынан бастап Балқаш көлі суының келуі атырау дамуының
тек бір ғана кезеңін қамтиды. Ол ағындының шектеулі су ағындысы жағдайында
атыраудағы су шығаруы табиғи және су алмасу шарттарында аса кең көлемде
өзгереді. Уақыт ішінде су шығарудың өзгеруі жайында бір жақты көзқарас
жоқ, көптеген зерттеулер атыраудағы ұсталымдағы қалған суды Е мен
транспирацияға келтіреді.
Көптеген зерттеулер атыраудағы су ысырабы сыртындағы факторларға тәуелді
дейді, ал ол өз бетінше Балқаш көлінің деңгейінің ауытқуымен
байланыстырмайды. Аумақтың ылғалдану дәрежесі, сонымен қатар ландшат түрі
атыраудың өзінен өте тығыз байланысты. Бастапқы кезеңде су ысырабы ұлғая
бастайды, кейін олар көлдік жайылма кезінде тах жетіп, атыраудың
свертивание нәтежиесінде кішірейеді. Сонымен Іле атырауындағы су ысырабы
атыраусу ағындысы кезіне тәуелді.
2.3 Атыраудың анықтамасы мен жіктелу
Атырау дегеніміз – өзеннің төмендегі ағысындағы өзен тасындыларынан
құрылған және қолтықтар мен салалардың кесілген тамалдамасы. Өзен
ағындысының өзара күрделі алмасуы, теңізден кейін кету ағысының болуы
нәтежиесінде.
Атырау – дегеніміз бұрын теңіз немесе көл орнын өзен тасындыларымен
құрылған саламен қолтықтардың тармақтардың саласы бар хххххххх ххххххххх
ххххххххх төменгі бөлігі.
Атырау дегеніміз – әр жағдайда көл немесе қазіргі өзеннің құр таяз
бөлігінде көп мөлшерде тасынды әкелуші өзен ағысының ерекше түрі.Ол көп
жағдайда желпуіш тәрізді орналасып, көптеген қолтықтармен саласы бар
болуымен анықталады. Қазіргі кезге дейін жалпылама, нақты және ғылыми
түрде қанағаттандыратын атыраудың анықтамасы жоқ. Бұл атырау пайда болу
процестерінің күрделілігімен байланысты. Атырау анықтамасының кешенді
қолдану анықтамасын хххх берген анықтама жақын келеді.
Атырау дегеніміз – қазіргі кездегі атырау пайда болуының жиынтығынан
қалыптасқан өзен мен су қоймалық өзара алмасуындағы жеке жағдайда теңізбен
өзеннің тасындыларының жинақталуы мен төгілуі, сонымен қатар толырақ
өсімдік хххххх. Өзен ағысының жоғарғы орны түзуші жағдайына ұшырайтын,
қосатын өзеннің хххх ххх бөлігі , көп жағдайда күрделі және хххххх ххххх
орталық тарабымен арнайы хх бар өзеннің ылғалық шығарылым конусының
қабатымен су үсті хххх құрлық.
Атырау процестері дегеніміз – атырауды табиғи объект ретінде
қалыптастыратын процестер мен құбылыстардың жиынтығы.
Әрбір өзенде сағалық облысы болады. Ол оның төменгі ағысының
бөлігі . Оған өз әсерін теңіз толқындарымен ағыстарының өзара алмасуы,
сонымен қатар өзен әсері байқалатын теңіздің тағалық ауданы тигізеді.
Атырауды кең көлемдегі су жойылуы кездесетін өзен аңғарының кеңейтілген
бөлігі ретінде қарастыру керек. Атырау аумағында өзендер өзендер өте жиі
ауысып, көшіп отырады, сондықтан қазіргі кезде дамитын өзеннің негізгі
салалары мен атырау бөлігінің көне мекен етпейтін аумақтарын бөліп
қарастыруға болады. Мысалы, Іле атырауының Оңтүстік Балқаш маңының 20 км²
алып жатыр, оның тек 8 км² қазіргі Іле атырауына тиесілі, ал қалған бөлігін
көне атыраудың құрғақ арналармен қамтылған. Атырау өзендері көбінесе
өзгермелі, соның салдарынан гидроморфология жағдайының өзгеруі атыраудың
барлық табиғи кешенін өзімен бірге алып кетуіне әкеледі. Атырау
өзгергіштігі тек қана сыртқы факторлармен емес, сонымен қатар атыраудың
ішкі заңдылықтарының өзгеруіне байланысты. Атыраудың пішіні мен даму кезеңі
көптеген факторлармен қалыптасуы мүмкін. Осыған байланысты келесі түрлері
қарастырылады. Атырау толуы өзенінің қандайда бір шығанақ, бухтаға құяр
жағдайында ғана пайда болады.
Өзен шөгінділері теңізден қорылған бухтаны біртіндеп толтырып, кейін
хххххх шығатын арнаны құрайды. Шығарыңқы атыраулар ашық теңізде
қалыптасады. Олар жағадан алыс қашықтықта орналасқан. Қалқанша атыраулар
көп мөлшерде жиналатын тасушы материалын нәтежиежесін атырау теңіз жағына
қарай жеке ұзынша келген қолтықтылар мен программалардың әсерінен жылдам
өсе бастайды.
Тұмсық тәріздес атырау өзен суы теңізге қолтықтыға бөлшектенбей,
тұтастай теңізге құйғанда пайда болады. Мұндай атырау түрі теңізге қарай
шығыңқы үшбұрышқа ұқсайды. Оның шыны өзен сағаларында орналасады.
Жасына қарай атыраулар – жас, жетілген және кәрі хххх су қойма
айдынының тасындыларға толу сипатына байланысты- орындалу атыраулары, ұсыну
атыраулары және тағы басқа болып бөлінеді.
2.3.1 Ішкіконтинентальды атыраудың қалыптасу механизмдері.
Өзен ххх құярында басқаша айтқанда сағалы шұңқырды құрайды, кейін ол
біртіндеп аралға ауысатын су асты барға айналады. Бұл орта аралға тап
болған өзендердің ағысы екіге бөлініп, әрбір ағыс бөлігі өзінің аралын
қалыптастырып, қайтадан бөлінеді. Кейін аралдар көбейіп, атырауға айналады.
Бұл атырауда пайда болған заңдылықтарындағы болып табылады. Қалыптасу
процестері мен теңіз бен ішкі көл атырауының режимі бір- бірінен
ерекшеленеді. Мұнда атыраудың өзінің даму кезеңі тұйық көлге келетін
тасындылар мен су келуінің мәніне және сонымен бірге прием су қоймада болып
жатқан ххххх процестерге өз әсерін тигізеді.
Уақыт өте келе атырау кең ауқымды аумақты қамтып, тіпті асқан
жазықтыққа айналады. Өзен өзеннің атырауымен теңізге қарай жылжиды. Жер
бедерінің ең төменгі еңістігінің әсерінен шағын мөлшердегісу тасқынынан
өзен атырау аумағында кең жайылып, жаңа салалар, шағын төменделулерде
көлдер пайда болады.Тасындының шөгу аумақтары прием. Су
қоймаларының деңгейінің ауытқуына, ағындының өзгерістері және атырау
жүйесінің даму кезеңіне байланысты ауысып отырады. Атыраудың пайда болу
процесі өзен ағысы бағытымен жүріп отырады, яғни өзен ағындысына тәуелді.
ххххх.су қоймасының төменінде, келесі құбырлар байқалуы мүмкін:
1) Эрозиялық процестердің үдене түсуі және төменгі ағысындағы арнасының
тереңделуі.
2) Су асты жер бедерінің тақырлану салдарынан атырау ауданының көбеюі.
3) Төмендетілген деңгей артынан жүретін өзен ұзындығының көбеюі.
4) Атырау аумағындағы жеке салалардың жоғалып жер асты су деңгейінің
төмендеу саладарынан кейбір көлдердің құрғап кетуі.
5) хххх су қойманың регрессиясы кейде кішігірім өзенді бөліп, олардың
теңізден шалғай өздігінен құрлық атырауларын орнатуға жағдай жасайды.
6) Атырау өсуіне және желпеуіш тәріздес атыраудың кеңеюіне қарай еңістік
азайып, өзеннің ағыс жылдамдығының азаюына әкеліп соғады.Ол өз бетінше
өзеннің тасымалдаушы мүмкіндігін төмендетеді, көптеген жайылып кету, жаңа
процестер пайда болу сияқты жағдайлар ақыр соңында атыраудың өсу деңгейін
тежейді.
Трансгрессия жағдайы кезінде байқалатын құбылыстар:
1) Атырау бөліктерін су басу, ауданының кішіреюі, аралдар мен ххх жойылуы.
2) Өзеннің төмендегі ағысы аллювиядағы материаның шөгілуінің үдей түсуі
және шөгінді аумағының өзен бойымен жоғары жылжуы.
3) өзеннің төменгі ағысының көл суымен толу салдарынан өзен ұзындығының
біршама қысқаруы.
4) Уақытша көптеген көлдердің, бұғазылардың, процестердің пайда болуы.
Атырау пайда болған әрбір толық кезеңі келесі бірнеше этаптардан
тұрады. Жаңа бағыт бойынша арна жүрісі, көлдер мен жайылмалар қалыптасты,
төмендеулердің тасындылармен толтырылуы, жаңа атыраудың арна торабының
қалыптасуы, шектеулі су ағындыда ағындының тұрақтануы, қарқынды меандрлеу,
атырау жүйесінің қартаюы мен жойылуы.
Атырау дамуын шартты түрде 2 негізгі фазаға бөлуге болады: көлдік және
арналық. Көлдік – процесс бір- бірінен кейін біріктірілген шынжыр тәріздес
болып келген басты фаза, мұнда сулы жерлердің ауданы,соған сәйкесінше
атыраудағы су асырабы максималды. Арналық фазада су транзит бойымен процесс
бөгенге түседі. Бұл жерде атыраудағы су ысырабы минималды. Атырау циклінің
ұзақтығықатты және сұйық ағындының мәндеріне және жайпақ сағалақ взморыда
атыраудың графикалық торабының ауысуы үлкен жылдамдықпен жүреді, атырау
циклінің ұзақтығы қысқа болады. Көрсетілген факторлардың арасындағы
қатынас кері болғанда атыраудың циклдік ұзақтығы созылады. Атырауда пайда
болған процесі табиғи жолмен дамиды және батпақтанып кеткен атырау
праграммалары өзендегі Q өткізе алу мүкіндігінен арылғанда ғана
аяқталады.Көл деңгейіне елеулі көбейгенде пр-ң сағалық бөлігі батпақтанады
немесе тасындының шөгу аймағы ағыс бойымен жоғары көтеріліп ағыс
қозғалысына қарсылық көрсетеді. Соның нәтежиесінде арна жылдамдығы азайып,
ағыспен тасымалданушы тасындылар хххх Арнасында шөгіліп, біртіндеп
батпақтауды туғызады. Жергілікті жерде өзен арнасы көтеріле бастайды және
өзеннің негізгі ағындысы мекенінің төмендеулеріне бағытталады. Сонымен
атырау дамуының жаңа циклі басталады.Ол – көлдік фаза.
2.4 Атыраудың пайда болу факторлары мен ішкі Іле атырауының дамуы
2.4.1 Геолого – морфометриялық факторлар.
Жалпы геолого – морфометриялық факторлар атырау процестеріне
тәуелді және тәуелсіз деп бөледі. Тәуелсізге геологиялық жағдай мен
жергілікті жер бедері жатады. Олар атырауда пайда болған процестердегі өзен
тасындыларымен толтырылған шұңқырды анықтайды. Атыраудың аса қарқынды
қалыптасқан сағалақ взм. Кіші тереңдіктерде байқалады. Ж-ш жинақтау
процесінде жер қыртысының тектоникалық түсуінің үлкен қуаттылығы айқын
байқалады. Сағалық процестерге тәуелсіз фактор – климат жатады. Жер бедерін
түзуші фактордың әсерінен туындайтын атыраулар негізгі болып саналатын
уақыт пен кеңістікте де макромасштаб тұрғысынан атырауда пайда болған
процестері болып қарастырылады.Ол жел шарттарын, ал олар арқылы олардың
толқуы мен ағысы, сонымен қатар атыраудағы эолды процестердің дамуын
анықтайды. Уақытша масштаб жер
қабатының жеке көтерілулер мен төменделулері тұтас геологиялық кезеңдерді
қамтиды, яғни таулар мен ойыстар пайда болады; өзен торабы
қалыптасады;эрозионды – аккумулятивті процестерді, сонымен қатар физ-
география факторларының түбірлі өзгеруі өтеді. Климаттың ылғалдануы,
мүздану және мұздықтардың қарқынды еруі. Атырау паида болу процесінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz