“Ақсай нанның” ЖШС –ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . 5
1.ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары . . . . . . . . . . . . 8
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . . . . 11
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері . . . . . . .13
2. “Ақсай нанның” ЖШС .ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау. . . . . . . . 19
2.3 “Ақсай нанның” бәсекелестік стратегиясын қалыптастыру және өндірісінің экономикалық тиімділігі . . . .. . . . . . . . 29
2.4 Ауыл шаруашылығының астық басым бағыттарын дамытуға мемлекеттік қолдау . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Ауыл шаруашылықтағы астық жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық нәтижесін арттыру бағыттары.. . .. . . . . . . . . . 34
3.2 Наубайхана қызметінің экономикалық тиімділігінің болжамы. .. . . . . . . 35
Қорытынды ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. .43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . .45
1.ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары . . . . . . . . . . . . 8
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . . . . 11
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері . . . . . . .13
2. “Ақсай нанның” ЖШС .ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау. . . . . . . . 19
2.3 “Ақсай нанның” бәсекелестік стратегиясын қалыптастыру және өндірісінің экономикалық тиімділігі . . . .. . . . . . . . 29
2.4 Ауыл шаруашылығының астық басым бағыттарын дамытуға мемлекеттік қолдау . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Ауыл шаруашылықтағы астық жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық нәтижесін арттыру бағыттары.. . .. . . . . . . . . . 34
3.2 Наубайхана қызметінің экономикалық тиімділігінің болжамы. .. . . . . . . 35
Қорытынды ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .. .43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . .45
Мазмұны
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . 5
1.ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары . . . . . . . . . . .
. 8
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . .
. . 11
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері . . . . .
. .13
2. “Ақсай нанның” ЖШС –ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау. . . . . .
. . 19
2.3 “Ақсай нанның” бәсекелестік стратегиясын қалыптастыру және өндірісінің
экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . 29
2.4 Ауыл шаруашылығының астық басым бағыттарын дамытуға мемлекеттік қолдау
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Ауыл шаруашылықтағы астық жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық нәтижесін арттыру бағыттары.. . .. . . . . . . .
. . 34
3.2 Наубайхана қызметінің экономикалық тиімділігінің болжамы. .. . . . . .
. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
. . . . . . . . . . . . .. .43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . .. . .
. . . .. . . . . . . . . .45
Кіріспе
Адамзаттың өнеркәсіп пен техникадағы қол жеткізген жетістіктері
қаншалықты әсерлі болғанмен, оның бар өмірі бұрынғысынша табиғатқа тәуелді
екендігін әрдайым есте сақтау қажет. Табиғат адамдардың иелік етуіне аса
мол және әртүрлі қорларды ұсынады, оларды тиімді қолдану ХХІ ғасыр
қарсаңында да үлкен маңызы бар мәселе.
Ең алдымен осы табиғаттың басты негізгі қоры – Жерге байланысты
адамдардың киім-кешегі мен азықтануына қатысты мәселеге тоқталайық. Жерге
экономиканың ерекше салаларының бірі – ауылшаруашылық өндірісі тәуелді.
Біріншіден, ол тұтастай жылдан-жылға қатты өзгеріп тұруы мүмкін табиғи-
климаттық жағдайларға бағынышты, сондықтан да бұл ауылшаруашылығын
тұрақсыздандырады және оның нақтылы нәтижелерін болжау қиынға соғатын іс
етеді. Екіншіден, ауылдық жерде шаруашылық жүргізудің маусымдық сипаты
басым келеді де, осыған байланысты өнімді өндіру мен тұтыну мезгілдік
жағынан бір қалыпты болмайды. Үшіншіден, басқа салалармен салыстырғанда
экономиканың бұл саласының өніміне нақты жағдайға икемсіздеу болып келеді,
өйткені баға қай бағытта өзгерсе де бұл өнімдерді тұтынудың объективті
негіздері бар.
Осы айтылғандарға қоса Қазақстанда ауылшаруашылық өндірісінің нарықтық
механизмі өте жеткіліксіз, барынша қарама-қайшы және асығыстық жағдайда
қалыптасып отыр. Соның салдарынан еліміз ауыл шаруашылығына жарамды ұлан-
байтақ жері бола тұра, өзінде өңдірілген азық-түліктің жетіспеушілігін
бастан кешуде. Осындай жағдайдан арылудың бірденбір жолы – ауылшаруашылығы
өнімдеріне сұраныс көлемі мен олардың ұсыныс көлемінің арақатынасын
теңдестіре ұстауда мемлекеттің ролі аса жоғары екендігін дүние жүзі
елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.
Сондықтан да көптеген елдерде ауылшаруашылығының экономикасын
мемлекеттік реттеудің механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды
мемлекеттік қолдау механизмдерін жасай отырып, нарықтың көрінбейтін
қолының еркіндігін шектеу қажеттігі айқындалған. Мұндай механизмдер өз
жеріне меншік иесі бола отырып, оны тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі
ерікті шаруа мүдделеріне бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады.
Әлемдік ауыл шаруашылығының тәжірибесі ертеректе көрнекті ресейлік
экономист-ғалым Александр Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын
дәлелдеді. Әсіресе, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да
осы салада отбасылық фермерлік шаруашылықтар маңызы роль атқара алады.
Мысалы, АҚШ-та ХХ ғасыр аяғында да өнімнің 60%-ке жуығын жеке ешқандай да
мемлекеттік қаражат жұмсау ауыл шаруашылығын дағдарыстан құтқармайды.
Ауыл шаруашылығы экономикасының ең күрделі мәселелерінің бірі – сатып
алынатын және сатылатын тауарларға баға теңгермешілігін сақатау, яғни
ауылшаруашылық өнімдері мен осы салаға арналған өнеркәсіп өнімдері
құндарының арасындағы қатынас осы екі саланың да мүддесінен шығу мәселесі.
Халқымыздың тұрмыс деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс шешудің үлкен
маңызы бар. Бірден-бір дамыған елде егін мен мал шаруашылықтары тұтастай
нарықтың ерікті ағысына жіберілмеген.
Шаруаларға тек жұмыс істеу міндет қалдырылды да, олар меншік иелігінен
және басқару функцияларынан айырылды. Кемшіліктің түп-тамыры жаппай
мемлекеттендіруде, жерге, өндірістің басқа да қорларына және өніміне
мемлекеттің монопоьдық меншік құқығына орнатуда болып табылады. Мемлекет
бірден-бір меншік иесі мен шаруалаықтың егжей-тегжейіне дейін басқарушы
органына айналады. Осы жағдайда кез келген мемлекеттік механизм бәсекеге
жол бермей, дамуға тежеуіш болатындығы бұрыннан дәлелденген.
Бірақ, бұл – айтылмыш саладағы күйзеліс себептердің бір тобы ғана.
Олардың екінші тобы 1990 жылдан бергі кезеңде орын алып отырған саяси,
экономикалық және ұйымдастыру процестерімен тығыз байланысты. Мәселе тек
республикалар мен аймақтар арасындағы еңбек бөлінісі кезінде қалыптасқан
тұрақты, тығыз экономикалық байланыстардың үзілгендігінде ғана емес. Мәселе
– экономиканы реформалау жолында жіберілген қателітерде болып отыр.Ең
алдымен бұл монополиялық үстемдік, енді-енд және ғылыми негізсіз басталған
жекешелендіру, өндірістегі бәсеенің жоқтығы мен жаппай тапшылық
жағдайлаында бағаны ырықтандырумен байланысты болды. Осы тұста мемлекет
өзінің реттеу функциясынан бас тартып, биліктің жоғарғы тармақтарында
нарықтық қиял тарады. Экономикалық күйзелістерге бұрынғы жүйеден мұра
болып қалған табиғи ортаның кең көлемді бүлінуі келіп қосылып ауыл
шаруашылығын одан әрі шиеленісе түсті. Оның үстіне адамдардың нарықтық
психологиясы қалыптаспай тұрып өзімшілдік идеясы күшейді, еңбекке мүдделік
жойылды, рухани жұтандық пен жауапкершіліктің төмендеуі кең етек алды. Ал
мұндай жағдайда оларды жалпыға ортақ іске жұмылдыру тек нарықтың ықпалымен
жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазіргі меншіктің жаңа түрлеріне көшкен шарушылықтардың, жалпы ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының әрбір аяқ алысы үлкен қиыншылықтармен
қабаттасып жатыр. Атап айтқанда ауыл шаруашылығын өндіріс құрал-
жабдықтарымен қамтамасыз етуші сала мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндеу,
сатып-таратумен айналасатын салалар монополиялық үстемдік құрып, ауыл
шаруашылығының есебінен күн көріп отырса, нағыз өнім өндірушілер өз
еңбегінің жемісін көре алмай отыр. Соның салдарынан ауыл тұрғындары
әлеуметтік-экономикалық тоқыраудың ащы дәмін татып келеді. Нелікен? Осы
саланың тығырықтан шығуының жолы қандай? Бұл жолда мемлекеттік реттеудің
ролі қандай? Міне осы мәселелер төңірегінде біраз ойларымды ортаға салуды
жөн көріп отырмын.
1. ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1. Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел. Жер
аумағы 2 миллион 717,3 мың шаршы километр алады. Ауыл шаруашылық жалпы
көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар,
жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллион жуық
гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді.
Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден
әлдеқайда көп. Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24
миллион тоннаға жуық астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет 3,5 миллион
тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өндіреді.
Ішкі көздернің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық
жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылқ өнімін өндіруді арттыруды
қамтамасыз ету жөніндегі кезек күттірмейтін міндеттерді шешу үшін
Бағдарламада мына төмендегілер қарастырылған:
1) Бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпукладты
экономиканы қалыптастыру және экономикалық реформалар арқылы
түзетулер енгізу;
2) Ауылшаруашылықта еркін бағ белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін,мемлекет қолдауымен
монополист – кәсіпорындар өнімінің бағасын шектеуді, біріккен
бизнесті дамыту;
3) Баға конъюктурасы мен өнімді тиімді пайдалану деңгейін арттыратын
ауыл шаруашылық қазіргі заманға сай инфрақұрылымын құру;
4) Агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру:
-республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциялын олардың
экологиялық мақсаткерлігіне үмтылу;
-ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір
табиғи аймақтарғы жем-шөпбазасының мүмкіндіктеріне орай толық
пайдалану;
5) Ауыл шаруашылығының экожүйенің барлық элементерін, экономикалық,
құқықтық және техника-технологиялық тиімді әлемдік рыноққа
сәйкестендірілуі.
Қазіргі жағдайда тұтастай республика ауылшаруашылық кәсіпорындары
бойынша салықтар мен төлемдердің мөлшері жоғары болып отыр. әртүрлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткендей болып отыр. Әртүрлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткендей салықтар мен төлемдер жалпы
табыстың 20-25%-тінен аспауы керек. 25-50%-тік салық мөлшері тек жай ұдайы
өндірістің қысқаруына әкеліп соғады. Аграрлық салада салық салу жүйесініен
жол қорына, т.б. түрлі даму қорларына аударылатын салықтар мен төлемдерді
шығарып тастау жөн болар еді.
Мемлекеттің инвестициялық саясатына келетін болсақ, құрылымыдық
өзгерістерді жүзеге асыруда шетел инвестицияларының маңызы зор. Ауыл
шаруашылығындағы инвестициялық саясат, барлық меншік түріндегідей,
кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді
өңдеу, сақтау және өткізу базаларының дамуын қамтамасыз етуі керек болды.
Ал, әлеуметтік салада, бюджеттік қорлармен қатар, шетел инвестициялары да
келесі бағыттарды қаржыландыру үшін аса қажет:
-мемлекеттік маңызы бар табиғатты қорғау шаралары мен мелиоративтік
жұмыстар;
-жолдардың, электр қуатын беру жүйелерінің, магистральды газ және су
құбырларының, телефон коммуникациясының, канализация жүйлерінің құрылысы;
-ауылдық денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, бала-бақша және
қарттар үйі объектілерінің құрылысы мен оларды қамтамасыз ету.
-жоғары білімді мамандар дайындау, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу
және т.б.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығына қатысты экспорт-импорт операцияларын
реттеуде негізгі мақсат – тұтыну нарығын толықтыру және әлеуметтік
шиеленісушілікті жою. Бұл бағытта жақын шет елдермен бұрынғы өндірістік
және сауда байланыстарын қалпына келтіру тиімді. Сондай-ақ алыс шет
елдермен экономикалық байланысты дамытудың да мәні зор. Оның негізін сыртқа
шығаратын өнімдер құрайды: мал шаруашылығы бойынша – жүн, қой терілері;
егін шаруашылығында –астық, мақат, кейбір көкөніс түрлері. Ал сырттан
алынатындарына, бірінші кезекте, ауылшаруашылқ кішігірім техникасы мен
технологиялар жатады. Мұндай сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді жүзеге
асыруда мемлекеттің белсенді ролі сөзсіз қажет. өйткені мемлекеттік
реттеусіз еліміздің зор табиғат байлығы пайдасыз болып, талан-таражға
түсетіні белгілі. Екіншіден, сырттан әкелетін өнімдерді қадағаламасақ ішкі
тауар өндірушілердің мүддесіне зиян келтіреді. Бұл жерде жалпы халықтың
мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік реттеу шаралары батыл жүргізілуі
тиіс.
Аграрлық салада экономикалық реформаны жүзеге асыру, ең алдымен,
басқару жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеу
шараларын жүзеге асыру ісінде мемлекеттің және шаруа қожаларының
функцияларын айқын ажыратудың мәні зор. Мемлекеттік басқару органдарының
функцияларын төмендегідей етіп қарастыруға болар еді:
-агроөнеркәсіп кешенінің дамуын бюджеттік қаржыландыру, баға, несие,
салық, инвестициялық және әлеуметтік саясат арқылы реттеу;
-мемлекеттік саясат бағдарламалары мен ауылшаруашылығының өркендеу
жоспарларын, нормативтік заң актілерін жасап-дайындау;
-мемлекеттік азық-түлік қорын қалыптастыру;
-түбегейлі ғылыми-ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру;
-ғылыми-техникалық жетістерді енгізу;
-халықаралық экономикалық байланыстарды реттеу;
-инспекциялық бақылау;
-жер қорын, өнімді стандарттау жүйесін басқару;
-ветеринарлық бақылау;
Жалпы аграрлық қатынастарды басқару жүйесіндегі міндет – олардың
стихиялық түрде дамуына, тәртіпсіздік жайлаған, басқаруға келмейтін
жағдайға жетуіне жол бермеу болып табылады.
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:
а) ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы ретінде жердің
бағасын анықтау;
ә) жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу;
б) ауыл шаруашылығына қолайлы жерлерді қорғай мен тиімді пайдалану
жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің құнарлығының
сақталуы мен жақсаруын бақылау.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдерінің айырбасындағы біздер әу
баста жіберіп алған баға қайшылығы құн заңын сақтамаудың, ал, нақтырақ
айтқанда, ерікті баға белгілеудің қағидасын дұрыс пайдаланбаудың салдарынан
болғанын өмір көрсетіп отыр. Ауылшаруашылық өнімнің бағасын реттеу жүйесі
тұтынушылардың да, өндірушілердің де мүдделерін қорғау керек. Нарықты тез
арада азық-түлікпен толықтыру үшін агроөнеркәсіп кешенінің 2-ші саласында
баға құрылу процесі барынша ерікті болғаны тиімді. Бұл жағдайда аграрлық
сектор үшін өндіріс құралдарын шығаратын барлық монополист кәсіпорындар
үшін келесім бағасының жоғары мөлшерін мемлекет деңгейінде белгілеу керек
те, ал 3-ші салада ауылшаруашылық тауар өндірушілірі мен өңдеуші
кәсіпорындар интеграциясының ұйымдық құрылымы баға белгілеумен айналасқан
жөн болар еді.
Аграрлық секторда тауар өндірушілердің тұрақты жұмыс істеу үшін
тұрақты қаржы-несие жүйесі әлі құрылмаған. Банк процентінің жоғарғы мөлшері
ақша айналымын және өндірісті тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Негізгі
мәселелердің бірі – бұл қаржы қорларының үнемі жетіспеуі және ауылға тиімді
несие беру механизмнің жасалынбағандығы.
Республика халқын азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз
ету үшін жыл сайын дайындаушы, өңдеуші, сатушы ұйымдардың және жеңіл
өнеркәсіп орындарының тауар өндірушілерімен форвардты, фьючерстік
контрактілер жасап, кепілдік операцияларын жүзеге асыруы қажет. Сонда
тауарөндірушілер алдын-ала процентсіз несие алу мүмкіндігіне ие болады.
өйткені, форвардтық операциялар – бұл болашақтағы өнімді қазіргі сату
бағасымен контрактілі өткізу де, фьючерстік операциялар – белгілі бір
көлемдегі, саладағы болашақтағы өнімнің контрактісін болашақтағы нарықтық
баға негізінде сату. Алдағы жылдың өнімін сату – бұл процентсіз несие
алумен қатар ауылшаруашылық бағалы қағаздар нарқын құруға, тұрақты сұраныс
пен өнімді кепілдік өткізуге, сатып алушылардың қаржы қорларын тиімді
жұмсауына және инфляциялық процесстердің төмендеуіне мүмкіндік береді.
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі
Нарықтық экономика жағдайында астық өміршеңдігі оның тауарлары мен
қызметтер рыногындағы тұрақтылық жағдайы өзінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейімен анықталады. Тұтыну қасиеттері жоғары, бәсекеге қабілетті өнім,
рыноктағы өзінің аналогтарымен (ұқсас әріптестерімен) салыстырғанда
әрқашан жоғары сұранысқа ие. Бәсекелестік қабілет - өнімнің (тауардың)
салыстырмалы сипаттамасы. Ол осы өнімнің өз бәсекелестерінің өнімінен
айырмашылығын көрсетеді: қандай да бір қоғамдық тұтынысқа сәйкес келу
дәрежесі бойынша; өнімділігі және басқа сипаттамалары бойынша.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – нақты сатып алып отырған тұтынушыны
өзіне тарту дәрежесі деген сөз. Сонымен бірге өнімнің бәсекелестік
қабілеттілігі дегеніміз, оның тек жоғары сапа ғана емес, нарықтық кеңістік
пен уақыт аралығында оңтайлана білу қасиеті, ең бастысы нақтылы сатып
алушылар тобының талаптары мен мүмкіндіктерін толық есепке алуы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – оны басқарудағы барлық
проблемалар спекторы бойынша бәсекелестік артықшылықтары.
Саланың бәсекеге қабілеттілігі, бір жағынан, ондағы компаниялардың
бәсекелестік артықшылықтары, екінші жағынан, олардың өз ара іс-әрекеттері
жүйесі арқылы көрініс табады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өз ара бірін-бірі нығайтатын қатынастар
процесінде басқа саланың құрылуына жәрдемдеседі. Мұндай сала көп жағдайда
нағыз талап қоятын сатып алушылар болады. Осындай талап қоюшының болуы
жеткізіп беруші саланың бәсекелестік қабілетінің артуын анықтайтын маңызды
фактор болып қалыптасады. Бәсекеге қабілетті жеткізіп берушілердің өздері
де еліміздегі тұтынушылар саласын дамытуға жағдай туғызады. Олар
тұтынушыларды жалпы өндірістік факторлардың дамуын ынталандыратын
технологиялармен қамтамасыз етеді, жаңа өндірушілерді өмірге әкеледі.
Салааралық бәсеке әр-түрлі салалардағы шаруашылық субъектілері
арасында елеулі жоғары пайда алу үшін күрес формасында жүргізіледі.
Пайдалылығы жоғарылау салаға тартыла отырып жаңа капиталдар өндірістің
кеңеюіне, тауар ұсынысының көбеюіне жағдай туғызады.
Қорыта айтқанда ауыл шаруашылығы өндірісінің дамыту – қара бастың қамы
емес (аясы тар мақсаты емес). Оны тиімді деп егер теңестірілген өндірісі
мен сату рыногы болса ғана айта аламыз. Сол үшін ішкі және сыртқы
рыноктардағы ахуалды, отандық өнімдерінің салыстырмалы артықшылықтарын
анықтау, олардың бәсекелестігін арттыру үшін шаралар қолдану, алыс – жақын
шетелдердің рыноктарындағы экспорттық саясатының жандануын талдау, ішік
рыноктың сапалы емес, шеттен әкелінген тауарлардан қорғау мақсатында
мемлекеттік реттеу шараларын дайындау жұмыстары қажет. Сонымен ауыл
шаруашылығы өндірісі өзіндік ерекшеліктеріне байланысты экономиканың басқа
салаларымен тең дәрежеде бәсекелесе алмайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай, ол жан-жақты қарастырылған мемлекеттік реттеу саясатын қажет
етеді.
Қазіргі кезде біздің елде әдеттен тыс ахуал қалыптасты: ауыл
шаруашылығы өнімдері өзіміздің ішімізде тұтынылады және шикізат түрінде
сыртқа шығарылады, ал өзіміздің азық-түлік рыногымыздағы шеттен әкелінген
дайын өнімдер асып – тасып жатыр, біз оларды тұтына отырып, еліміздің ішкі
жалпы өнімін, отандық тауар өндірушілердің табысын өсіру мүмкіндігін
жоғалтамыз. Ең өкініштісі, керісінше, шетелдік тамақ азық-түлігін
өндірушілерді қаржыландармыз.
Әдетте ашық ұлттық рыноктар болмайды, әсіресе азық-түлік рыногы ашық
болмайды. Әрбір ел, сонымен қатар шетке шығарушы елдер де, өзінің ішкі
рыногы мен отандық тауар өндірушілерін қорғауға әрекет етеді. Мысалы,
Жапонияда сырттан күнделікті тауар әкелуге жоғары баж салығын қою арқылы
жол бермейді, өздерінің күріш өсірушілеріне қымбаттырақ төлегенді жақсы
көреді. Финляндияда 1т-дан АҚШ ұсынған бағадан 4 есе қымбатқа түседі, бірақ
олар бидай еккенді жақсы көреді, өзінің азық – түлік қауіпсіздігін өзі
қамтамасыз етеді. АҚШ-тың өзі азық-түлікті 17%-дан асырмайды. Қазақстанда
азық – түлік импорты 43%, ал Алматы қаласында 70%-ға дейін импорт есебінен
қамтамасыз етіледі. (Есполов Т., 2005ж)
Нарықтық экономика жағдайында астық республикамыздың ауылшаруашылығық
тауар өндірушілеріне тиянақты ойластырылған, мемлекеттік қолдауға
негізделген аграрлық саясат қажет, ал мұндай қолдаудың түрі мен көлемі әр
кезеңнің ерекшелігіне қарай анықталады. Экономиканың аграрлық секторында
реттеудің тек қана нарықтық әдістерін қолдану ауыл шаруашылығы материалдық-
техникалық базасының, өнім өткізу нарығы мен инфрақұрылымының өте әлсіз
жағдайында көптеген кәсіпорындардың күйреуіне алып келеді.
Қараусыз қалған мал қорлары мен жарамсыз техникалар негізінде шаруа
қожалығын құру болашағы бар шара еме. әрине, ол белгілі нәтижесін береді,
ол үшін, шаруашылықты азық-түлікті сенімді түрде өндіруші ету үшін күрделі
қаражат керек: жеке меншіктің қорлар құрылып, қомақты несие берілуі қажет.
Аграрлық сектордағы дағдарыстың бір себебі – банкілік несие саласының
жалпы жағдайы. Несие процентінің жоғарғы ставкасы ақша айналамын
тұрақтандыруға да, теңгенің толық құнды айналымдылығына жетуге де мүмкіндік
бермейді. Процент ставкасының өсуі ауыл тауар өндірушілерінің тұрақты
құлдыраумен көптеген кәсіпорындардың өнім рентабельділігі ұдай төмендейд.
Мұндай жағдайда ауыл мүмкіндігі жоқ, бірақ солай істеуге мәжбүр: бүгінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарының көпшілігі айналым қорлары қарызға алынған.
Мәселе тек мұнда емес. Ол экономикалық ситуацияның қарама-
қайшылығында, өйткені тапшылықты жағдайдағы экономикада процент ставкасының
кез-келген салыстырмалы өсуі инфляция мен ақша тұрақсыздығының төмендеуіне
емес, өсуіне алып келуі мүмкін, себебі біздегі инфляцияның түп-тамыры
бәрінен бұрын ақша айналымы саласында емес, тауар өндірісінің өрісінде,
оның жеткіліксіз бәсекелестік және өтімділік қабілетінде, жоғарғы
шығындылығында жатыр. әрине, бюджет тапшылығы да, процент ставкасы да, кез
келген шектеулерді тез жеңілдету де инфляцияның нәтиже беруші себептері
ретінде бола алады. Қолда жасалынған шектеулердің дамуына қарай ақша көлемі
салыстырмалы түрде өндіріс шығындары мен бағаның объективті өсуіне
қарағанда айтарлықтай көп қысқарды. Тауарлар бойынша шығындар мен бағаның
өсуіне жәрдемақы төлеу жеткіліксіз. Осыдан келіп өнім өткізудің үздіксіз
дағдарысы мен уақтылы төлемеушіліктің өсуі туындайды. Қазіргі инфляцияның
мәнісі өндіріс шығындарының таза инфляциясын білдіреді.
Сондықтан, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шаралары осы жоғарыда
айтылған мәселелердің шешілуіне бағытталып, мақсатты мемлеккеттік
қаржыландыру күшеюі тиіс. өндіріс көлемі мен өнім өткізудің қысқаруын
болдырмау үшін, шаруашылықтардың бағалы дақылдарды өсіріп, асыл тұқымды мал
табының сақтау үшін ауыл шаруашылығын қолдаудың Мемлекеттік қоры арқылы
қажетті мөлшердегі дотация ставкаларын белгілеу керек.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджет қорларын мақсатты бағдарламалардың
іске асуына, ауылшаруашылық тауарөндірушілердің техника, қосалқы бөлшектер
мен жанар-жағармай алуға кеткен шығындарына, жәрдемақы төлеуге, мемлекеттік
жерге орналастыру шараларын жүргізуге, өсімдіктің зиянды жаулары мен
ауруларына қарсы күресуге, малдың ерекше ауруларын жою мен одан алынатын
табысты жақсартуға жұмсаған жөн. Мұндағы басты тежеуш болатын мәселердің
бірі – ақша қорларының үнемі жетіспеуі мен ауылға несие беру механизмінің
жасалмағандығы. Осы мақсатта экономика ғылымдарының докторы С.С.Еспаев
мырзаның ұсынған үлгісін қазіргі жағдайда қолдануға болатын секілді.
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері
Өндірістің экономикалық тиімділігі - күрделі экономикалық категория.
Онда өндіріс нәтижесі, шығынға әсер етуші факторлар мен жағдайлар көрініс
табады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің - экономикалық тиімділігі туралы
айтқан кезде нәтиже мен тиімділік әртүрлі мәндегі ұғым екенін ескеру керек.
Экономикалық тиімділік экномикалық нәтиженің осы нәтижені туғызатын
ресурстарға қатынасы немесе керісінше ресурстардың экономикалық нәтиже
шамасына қатынасы.
Экономикалық тиімділік деңгейі экономикалық нәтижеге қандай
экономикалық ресурстар арқылы қол жеткізетіні туралы түсінік береді. Нәтиже
неғұрлым көп және ресурстар неғұрлым аз болса, онда өндірістің экономикалық
тиімділігі соғұрлым көп болады және керісінше. Тиімділіктің артуы
ресурстармен салыстырғанда нәтиже тезірек артады деген сөз. Сондықтан
нәтижесінің бір өлшеміне қоғамдық еңбек аз жұмсалады.
Экономикалық тиімділік көптеген және алуан түрлі факторлардың әсерінен
қалыптасады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндірістің экономикалық
тиімділігін арттыру проблемасын шешудің күрделілігі мен қиындығы ауыл
шаруашылығының жеке, оқшау әрекет етпегендігінде, шығындардың бір - біріне
өзара ықпал етіп, ұштасып жатуында. Сол себепті ауыл шаруашылығының
экономикалық тиімділігінің факторларын үш аспектіде өндірістің ресурстары
мен шығыны бойынша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру бағыттары
бойынша, осы бағыттарды шаруашылық етудің әртүрлі деңгейінде іске асыру
бойынша жүргізген дұрыс.
Өндірістің мақсаты іске асырылатын түпкі нәтижесі – оның функциялары
жалпы түрде кез- келген өндірістің нәтижесі формасында көрініс табады.
Өйткені бір жағынан, ол өндірістік ресурстардың белгілі бір кезеңіндегі
жұмыс істеуінің жиынтық материалдық қортындысын өзінің құрамында қамтиды,
екінші жағынан, өндірістің түпкі мақсаты өндірістік материалдық
игіліктердің тікелей көмегінде жүзеге асырыла алады.
Өндіріс тиімділігі – бұл күрделі экономикалық категория, онда
экономикалық заңдардың орындалуы, кәсіпорынның қызметінің басты жағдайы,
нәтижелілігі көрінеді. Өндірістіңэкономикалық тиімділігі, ең алдымен оның
мөлшері мен көрсеткіштері арқылы көрініс табады. Көрсеткіш – оның көріну
формасы, сыртқы өлшемі.
Тиімділік критериі – халық шаруашылығы өндіріс мақсатын, ауыл
шаруашылығына ұсынылатын қоғамдық экономикалық заңдарының объективті
талаптарын білдіреді. Ол өзіне өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша
экономикалық бағалау шараларын негізгі принцптарын кіргізеді. Тиімділік
көрсеткіштері – тиімділік критериі қаншалықты толығымен сипаттау құралы.
Нақты экономикалық көрсеткіштер санының көмегімен ауыл шаруашылық өндіріс
деңгейі жеткілікті сипатталады.
Тиімділікті мамандану критериясының мағынасы ауыл шаруашылық өндірісі
тиімділігінің белгісі мен байланысты және толығымен сәйкес келеді.
Тиімділікті интенсивтендіру әрқашанда саланың нақты тиімділігінің
өзгерісі және оны байланыстыру арқылы көрініс табады. Бұл бірлікте өзінің
мақсаты және осы мақсатқа жету үшін қаражат ауыл шаруашылығы өндіріс
тиімділігінің басты критерий бірлігі мағынысына және мамандандыру тиімділік
критериясына салынған.
Құрылым көзқарасы тұрғысынан әртүрлі уаыттарда айтылған ұныныстар мен
пікірлерден өндірістердің, күрделі салымдардың, ауыл шаруашылығын
интенсивтендірудің тиімділігі сияқты экономикалық категориялардың тығыз
байланысып жатқандығы аңғарылады, және де бұл кәсіпорынның, қоғамның
қызығушылықтары деңгейінде. Есептеу және жалпылау әдістері көз қарасы
тұрғысынан әрқайсысы өндірістік ресурстар мен мамандану факторларының
пайдалану, кейін шаралардың тиімділігі туралы ой айтуға мүмкіндік беретін
синтетикалық көрсеткіштерді іздестіру деңгейлері туралы қорытынды жасауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін негіздеу бағыттары ерекше көзге
түседі.
Аграрлық – өнеркәсіптік кешендегі ұдайы өндірістің әлеуметтік
экономикалық тиімділігінің негізгі өлшемі ретінде ауыл шаруашылығының және
оның ұқсатушы салаларының өнімін әрбір белгілі бір кезеңде қажетті мөлшерде
өндіруге жұмсалатын барынша аз халық шаруашылығы шығыны қолданылуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өндірістік нәтижені ресурстар және
шығынмен салыстырғанда қортындылаушы көрсеткіштің бөлек көрсетіліп,
пайдалануы мүмкін.
Ауыл шаруашылығының тиімділігі – ауыл шаруашылығындағы субъектілерінің
қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі, жоғары көрсеткішті өнімділікке
жетуге қамтамасыз ету қабілеттілігі, табыстылығы, өнім сапасы. Ауыл
шаруашылығының тиімділігі көрсеткіштер жүйесінің көмегімен өлшенеді: еңбек
өнімділігімен, қор қайтарымдылығымен, өзіндік құнмен, рентабельділік, ауыл
шаруаышылық өнімдерінің шығымдылығымен және т.б.
Бұл жерде айта кететін маңызды жайт – ауыл шаруашылығы тәжірибесінің
бүкіл әр алуандылығын қамтуға мүмкіндік беретін маманданудың тиімділігін
бағалаудың әдістерін іздестіру салаларды орналастыру және қатар жүргізу
бойынша көп вариантты шешімдер анықталған сәттен басталған, және алғашқы
орынға тиімділік пен сапаның көрсеткіштері шығып отырған қазіргі кезде де
орын алып отыр. Ауыл шаруашылығын орналастыру және мамандандыруды
жетілдіруді теориясы мен тәжірибесін тереңдету мен және шаруашылық
жүргізудің экономикалық жағдайдың өзгеруі мен өндірістік салалық
құрылымының экономикалық тиімділігін анықтау әдіснамасына кейбер түзетулер
енгізді. Және де әдіснаманы жетілдіру бұрын танылған жаңа көрсеткіштерді
толықтыру жолымен жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың рационалды мамандануы жерді өндірістің, еңбектің және
материалдық құралдардың басты құралы ретінде неғұрлым тиімді пайдалануға
септігін тигізеді. Тиімділікті жалпы, тауарлы өнімнін көлемі, жалпы және
таза табыстың келесілерге шаққандағы көлемі бойынша анықтауға болады:
• 100 га ауыл шаруашылық жеріне және 100 га жыртындыға;
• 1 жұмыскерге және 1 адам күнге (адам-сағатқа);
• 100 тг негізгі өндірістік қорларға;
• 100 тг барлық өндірістік шығындарға.
Бұл көрсеткіштердін әр қайсысы өндірістік ресурстарды пайдалану
бойынша экономикалық ақпарат береді. Мысалы, жалпы және тауарлы өнімнін жер
ауданының бір бірлігіне шаққандаға көлемі ауыл шаруашылық өндірістің басты
құралы – жердін пайдалану деңгейін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштердін қатынасы шаруашылықтың тауарлылығы туралы толық
көрініс береді. Жер ауданының бір бірлігіне шаққандағы жалпы және таза
табыс кеңейтілген ұдайы өндірісті ұйымдастыру тұрғысында жерді пайдаланудың
экономикалық жағдайын синтездейді.
Ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастырудың ең маңызды жақтарын
сипаттайтың басқа бір қатар көрсеткіштер мен толықтыруларды ұсынады. Жүйелі
толықтырушы көсеткіштердің қатарына жатады:
• өнімділік және еңбек ақы ;
• өнімнін өзіндік құны ;
• күрделі салымдардың тиімділігі.
Ұсыныстарда астық өндірісінін тиімділігінің сапалық жағына ерекше
екпін жиі жасалады. Салалық үйымдастыру рационалдылығының ең маңызды
көрсеткіштеріне еңбек өнімділігінің, өнімнің өз құнын, дақылдың
шығымдылығын, негізгі және айнымалы қорлардың тиімділігін, жер және еңбек
ресурстарын пайдалануды жатқызған дұрыс.
Жүйені жаңа көрсеткіштермен толықтыру теңденциясына қарсы кейбір
авторлар бұл жүйеде негізгі көрсеткішті ерекшелер оны қалыптасып жатқан
экономикалық жағдайдың тұрғысынан қолданудың дұрыстығын негіздеуге
тырысуда. Мұндай көрсеткіш ретінде көбіне өндірістін рентабелділігі
ұсынылады.
Өндіріс рентабельділігі – кәсіпорынның кірістілігі, пайдалылығы.
Рентабельділік деңгейде экономикалық нәтиженің әр түрлі формалары: жалпы,
түпкі, таза өнім, жалпы және таза табыс нәтижелері бейнеленеді.
Өндіріс рентабельділігі деген немістің пайдалы кірісті деген сөзінен
алынған. Ол пайда сапасының сөзінің өнімінің құнына немесе негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына және қаржы айналымының нормасының
пайыздық қатынасын көрсетеді. Рентабельділік бір теңге шығынға қанша пайда
алынғанын анықтайды.
Рентабельділік – ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін
қортындылаушы көрсеткіш. Ол шаруашылық кәсіпорынының кірісті, пайдалы жағын
көрсететін экономикалық категория. Онда саланың немесе шаруашылықтың
өндірістік ресурстарын, материалдық құралдарын пайдаланудың тиімділігі
көрініс табады.
Әрбір шаруашылықтың рентабельділік деңгейі алынған пайда көлемінен
анықталады. Жеке өнім түрлерін өндірудің рентабельділігінің негізгі
көрсеткіштері: өнімді сату бағасы, оны өндіруге жұмсалған қаржы мөлшері,
яғни өнімнің өзіндік құны бойынша анықталады.
Өзін-өзі ақтауды қамтамасыз ету үшін әрбір шаруашылық өндірістік
шығындарын өтеуі, пайда табуы мүмкін. Бұл бюджетке кеткен белгіленген
төлемдерді аудару, мемлекеттік банкке ссудаларды пайызбен қайтару,
материалдық ынталандыру қорын құру, өндірістік емес саланың қызметін ұстау
үшін қажет. . Бұл үшін 20-25 пайыздық деңгейдегі рентабельділік қажет.
Қазақ ғылымы зерттеу институтының ауыл шаруашылығы салаларының экономикалық
жағынан зерттеу бөлімінің есептеу бойынша, толығымен өзін өзі қаржыландыру
үшін 44 пайызға жетуге керек екен. Өз қорлары есебінен толық қаржыландыру
барысында өндірістік шығындардың орны толтырылады, экономикалық ынталандыру
қоры құрылады, бюджетке несие мен басқа да төлемдерді қайтару жүзеге
асырылады.
Рентабельділік көптеген факторларға тәуелді, яғни сатудан түскен
түсімнің ақшалай сомасы, өнімнің өзінді құнының шамасына тікелей тәуелді
болады. Өйткені рентабельділік өсімді сату бағасының артуы мен өзіндік
құнның кемуімен көтеріледі. Рентабельділікке ықпал ететін негізгі
факторлардың бірі пайда таза табыстың өткізілген бөлігі болып табылады және
өткізілген өнім немесе оны өткізуден түскен ақшалай түсім мен тауарлық
өнімнің коммерциялық (толық) өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде
есептеледі:
П = СТТ – ТӨҚ
Пайда алатын кәсіпорындар рентабельді болып есептеледі. Пайда неғұрлым
жоғары болса, өндірісті кеңейту мүмкіндігі соғұрлым жоғары. Кәсіпорынның
пайдасына өнімнің сату бағасы мен тауарлық өнім көлемі ықпал етеді. Сонымен
қатар өнімді өндіруге жұмсалған шығын мөлшерінің үнемделуі пайданы көтеру
факторы болып табылады.
Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі және оның деңгейін
тұрақтандыру мәселесі бойынша жалпы жағдайға келер болсақ жауап өзінен -өзі
тауылып отыр: елге және оның тұрғындарына жасалған көптеген
эксперименттердің нәтижесінде жалпы өндірістің құлдырауы және оның салдары
ретінде экономикалық тиімділіктің түсуі байқалады (бұл астық өндірісіне
қатысты)
2. “Ақсай нанның” ЖШС-ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық сипаттамасы
“Ақсай” ЖШС 1997 жылдың 21 маусымында Қазақстан Республикасының
мемлекеттік реестрінде 467 номермен енгізілді және тіркелді. 1998 жылдың 6
мамырында Қостанай қаласының Әділет Басқармасының номірі 567 тіркеу
бөлімімен қайта тіркеуге алынды.
Бекітілген жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға болып
табылады, өз кәсібін шаруашылық дербестігі негізінде атқарады. Өзінің
балансы, банкіде жеке және валюталық есеп шоты, рәмізі мен өз атауы қазақ
және орыс тілдерінде жазылған мөрі, фирмалық бланкісімен басқадай
реквизиттері бар.
Ақсай ЖШС-гі астық өндіруге бағытталған. Шаруашылықта мәдени,
тұрмыстық құрылыстардан: мәдени үйі, мектеп, монша, аурухана, наубайхана,
мешіт орналасқан. Тұрғын қорынан серіктестікке тұрғын үйлермен камтамасыз
етілген. өндірістік құрылыстан серіктестіктің кеңсесі, МТМ, наубайхана,
диірмен, жанар-жағар май станциясы, құрал жабдықтар қоймасы, автогараж
орналасқан.
Шаруашылық орналасқан аудан астық өндірісі үшін өте қолайлы. Ол құрғақ
дала зонасында орналасқан. Қысы ұзақ, суық аязбен , ал жазы қысқа, бірақ
ыстық күндермен өтеді. Ең суық кезең айлары болып қаңтар айы табылады.
Мұнда орташа температура -14,8°С, ал ең жылы айлардың бірі болып шілде айы
табылады. Орташа температура +21,2°С. Қыстың қатаң күндері ауа
температурасы -38,4°С-қа дейін барады. Мұнда қатты дауыл, боран болып, суық
жел болып тұрады. Ал ыстық күндер +37,4°С-қа дейін барады. Мұндай ауа-райы
жағдайында астықтан мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның мекен жайы: Қостанай облысы, Жетіқара ауданы. Серіктестік
қызметі келесідей мақсаттарды көздейді:
• өндіру, қайта істеу, ауыл шаруашылық өнімдерін сатуда жүзеге асыру;
ұн өнімдерін дайындау;
• азық-түлік және жемдік мақсатқа астық дайындау, оны кептіру, сақтау,
қайта өңдеу, жөнелтіп отыру;өндірістік-техникалық және мәдени
тұрмыстық ғимарат салу, жөндеу, қайта жабдықтау;
• делдалдық және коммерциялық кәсіптер;
• ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, ұқсату, өткізу, бұл іске халықты
тарту;
• жарма, құрама жем өндіріп, оны өткізу;
• қоймалар мен элеваторда тауар сақтау қызметі;
• автокөлікпен жолаушы және жүк тасымалдау;
• қолданыстағы басқа да тыйым салынбайтын жұмыстарды орындау, қызмет
көрсету.
Қоғам лицензиялауға жататын қызмет түрлерін, тек лицензиясы болған да
ғана айналыса алады.
Қоғам мүлкі оның балансында енетін, меншігі болып табылатын
материалдық құныдылықтар мен қаражат ресурстарынан, негізгі қорлардан,
айналым қаржысынан, өзге мүліктерден құралады.
Серіктестіктің мүлкін құрайтын көздер келесідей:
• қатысушылардың жарғылық қорға қосқан үлесі;
• өндірістік шаруашылық жұмысынан түскен кіріс- несие қаржысы;
• қатысушы қоғамның қызметін қамтамасыз ету үшін өз қаржысы мен мүліктік
және ақшалай тәсілмен алынатын көздері.
Ұйымдастыру формасы – жауапкершілігі шектеулі серіктестік, меншік
нысаны жеке менгік.
Қызметтен түскен кіріс материалдық шығындарды өтеуге, міндетті төлем
мен аударым жасауға пайдаланылады. Қоғамның иелігіне қалған таза табыс
қатысушыларға дивиденд төлеуге, өндірісті дамытып көбейтуге, қатысушылардың
қалауы бойынша басқада мақсатқа жұмсалады.
Қоғам болжамсыз шығындарды жабу, өндірістік іспен айналысатын шығынның
есесін толтыру мақсатында резерв қорын құрайды. Резерв жыл сайын таза
табыстың кемінде 3%-ын аудару арқылы құрылады, оның мөлшері жарғылық қордың
28%-ына жеткенше ақша аудару жалғаса береді.
Қоғамның басқармасы 3 жылдық мерзімге тағайындалады, құрамына сегіз
адам енеді, олар:
( басқарма төрағасы;
( басқарма төрағасының бірінші орынбасары;
( басқарма төрағасының коммерциялық және инвестиция жөніндегі
орынбасары;
( бас директор;
( қаржы директоры;
( заңгер кеңесші;
( бас бухгалтер;
( басқарма мүшелері.
Кәсіпорын жетекшілерінің басты бағыты – шығарылған өнімнің сапасына,
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады.
Ақсай ЖШС-гі қызметінде маркетингтік жоспар құрастырылады, онда өнім
өткізуді ынталандырудың негізгі стратегиялық бағыттары қамтылған.
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
“Ақсай” НТК ЖШС-нің қаржылық экономиклық қызмет талдауда оның
өтімділік, қаржылық тұрақтылық іскерлік белсенділік, өтенпаздық және
табыстылық көрсеткіштері есептеу 2010 және 2012 ж.ж. материалдарына
негізделген.
Басқару қызметінің тиімділігін анықтауда ұйымның қаржылық экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізудін манызы зор. Ол кәсіпорынның балансы мен
оның қаржылық - шаруашылық қызметінің жылдық есебінің мәліметтеріне
негізделеді.
Кесте 1. “Ақсай” НТК ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер өл. бір. 2010 2011 2012
Өнімнің шығарылуы Т.т. 17857,5 19674,1 18124,3
ҚҚС-сыз тауарлы өнім Т.н. 566645 691301 514850
ҚҚС-мен тауарлы өнім Т.т. 655273 765424 617820
Тауарлы өнімнің өзіндік құныТ.т. 469690 614598 454624
Табыс Т.т. 96955 75703 60226
Рентабельділік % 20,6 12,5 13,2
Дайын өнімнің 1 тг.шығын-дарТ. 0,829 0,889 0,883
Еңбек қоры Т.т. 76635,2 106207 44580,3
Жұмыскерлердін жалпы са-ны Ад. 501 556 370
1 жұм. орташа айлық еңбек Т. 13683 16492 14190
ақы
1 жұмыскерге еңбек Т. 104667 117329 11545
өнім-ділігі
“Ақсай”НТК ЖШС-ның жылдық есептермелері негізінде.
2011 жылы “Ақсай” НТК-ы 775825,0 мың теңге табыс алды, соның ішінде
өткізуден түскен табыс 621145,8 мың теңгені құрады. Басқа да қызметтен
түскен табыс 591,0 мың теңгені құрады.
Кесте 2. “Ақсай- нан” ЖШС -нің 2008 жылғы негізгі технико-эко-
номикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлш. бір. Жоспар Нақты Ауытқуы
1 Өндірілген өнім көлемі Мың тг. 734492,0 7765,424,0 +30932,0
(көтерме бағада),
ҚҚС-мен
Жалғасы келесі бетте
А 1 2 3 4 5
2 Өндірілген өнім көлемі Мың тг. 664008,0 614598,0 -29397,2
(көтерме бағада) ҚҚС-сыз
3 Өткізілген 1 өнім көлеміМың тг. 734932,0 746329,2 +29397,2
(көтерме бағада)
4 Жұмыскерлердің жалпы Адам 601 587 -14
саны
5 Еңбек ақы қоры Мың тг. 115512,7 115512,7 -
6 1 жұмысшының 1 жыл-дағы Мың тг. 117,173 117,3 +0,128
өнімділі
7 Дайын өнімнің 1 Мың тг. 0,92 0,89 -0,03
тең-гесіне шығындар
8 Өндірілген өнімнінің Мың тг. 608715,4 614598,2 +5882,8
өзіндік құны
9 Бағалы қағаздар Мын тг. 1111,0 1111,0 -
10 Негізгі құралдар Мын тг. 220800 267827,3 +47027,3
11 Сон. іш. негізгі Мын тг. 120000 12723,5 +7235,5
өнірістік қорлар
“Ақсай”НТК ЖШС-нің жылдық есептемелері негізінде.
Дайын өнімнің 1 теңгесіне шығындар есепті жылы негізгі шикізатқа
(ұнға) көтерме бағаның өсуінен көбейіп отыр.
Негізгі өндірістік құралдарды толық талдау үшін бірнеше көрсеткіштерді
талдау қажет:
А) пайдалану коэффиценті – 0,847;
Б) негізгі құралдардың жаңару коэффиценті – 4,62%;
В) қор қайтымдылығы – 0,481 теңге;
Г) интенсивтілік коэффиценті – 1,1%
Келтірілген мәлеметтер негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін
көрсетеді. Ол 2011 жылы жоғары өндірістік техналогиялық линияларды енгізу,
құрал- жабдықтарды ауыстыру, барын модернизациялау есебінен қол жеткізеді.
Негізгі өндірістік құралдардың тиімді пайдалануы комбинаттың 2011 жылдық
аяғына технико-экономикалық параметірлердін жағдайын жақсартты.
Рентабельділік жоспарға қарағанда – 8,1 %-ке кеміді, рентабельділігің
баяу дамуы, ең алдымен, негізгі өндірістік құралдардың құнының өсуімен
байланысты.
“Ақсай” ЖШС -нің таза табысының өсуі келесі факторлардың әсерінің
болды:
1. Өнімнің сапасы мен ассортимент құрылымынның жақсарту;
2. Негізгі өндірістік құралдардың тиімді пайдалануы;
3. Өткізілген өнім қалдықтарының азаюы;
4. Еңбек өнімділігінің көбейюі.
Жалпы алғанда “Ақсай” ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштердін талдау оның 2011 жылғы қызметінің оң нәтижесін көрсетеді.
Негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерді талдау көрсетіп
отырғандай, 2012 жылы 2010 жылға қарағанда өндіріс көлемі 124656 мың
теңгеге көбейеді немесе 691301 мың теңгені құрады.
2012 жылы жұмыскерлердін орташа тізімдік саны 587 адам болды, солардын
ішінде өндірістік персанал – 491 адам. 1 жұмыскерге шығымдылық 2011 жылы
117329 мың теңгені құрады.
2012 жылы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне – 0,89 тиын шығынмен тауарлы
өнімнің өзіндік құны 614598 мың теңге болады. 2011 жылмен салыстырғанда
өзіндік құн 144908 мың теңгені немесе 30,8 %-ға өсті.
Өзіндік құнның көбеюі ұнның бағасының өсуіне, сондай-ақ энергия
тасушыларға бағаның өсуіне және нан зауытының техникалық, технологиялық
деңгейіне байланысты.
Кесте 3. “Ақсай нанның” ЖШС-нің экономикалық жұмысына талдау 2011-2012
ж.
№ Көрсеткіштер өлшем 2011 ж. 2012 ж. Ауытқуы Өзг. %
бірлігі
1 Өнім көлемі Теңге 17858,0 19674,0 +1816,0 1,10
2 Еңбек ақы қоры Мың тг. 79218,9 115512,7 +36293,8 1,46
3 Жұмыскерлердің Адам 437 587 +150 1,34
жалпы саны
4 1 жұмыскерге Теңге 121078 117329 -3749 -0,96
шы-ғындылық
5 Орташа айлық ең-бекТеңге 14000 15500 +1500 1,11
ақы
6 ҚҚС-сыз жалпы табысМың тг. 566645 691301 +12465 1,22
7 Шығындар (өз. құн) Мың тг. 469690 614598 +14490,8 1,31
8 1 теңге Тиын 0,86 0,89 +0,06 1,07
пропор-цияға
шығындар
9 Рентабельділік % 20,6 12,5 -8,1 0,61
10 Бағалы қағаздар Мың тг. 1110,0 1110,0 - -
11 Негізгі құралдар Мың тг. 200020,3 267827,3 +67807 1,34
12 Сон. іш. негізгі Мың тг. 86113,6 127235,5 +41121,9 4,48
өн-дірістік қорлар
Жалғасы келесі бетте
А 1 2 3 4 5 6
13 Негізгі өндірістік Мың тг. 25266,6 53510,0 +28243,4 2,12
қорлардың
амартизациясы
14 Бюджетке Мың тг. 17658,6 12462,0 -5196,6 0,71
ауда-рымдар
15 Таза табыс Мың тг. 82717,3 44602,2 -38115,1 0,54
“Ақсай” НТК ЖШС-нің жылдық есептемелері негізінде
Жоғарыдағы кестеде “Ақсай” НТК-ның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау үшін бұл жұмыста 2011 және 2012 жылды кәсіпорынның балансы,
қаржылық - шаруашылық қызмет туралы есеп пайдаланып, сонын негізінде
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық, өтімділік, іскерлік белсенділік және
табыстылық көрсеткіштері есептелген.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттау үшін кәсіпорынның меншіктік айналым
құралдарының соммасын есептеу керек. Меншіктік капитал есебінен айналымнан
тыс құралдар да айналам қорлары да қалыптасатын болғандақтан, меншіктік
капитал соммасы мен ұзақ мерзімді активтердің, айырмасы меншіктік айналым
құралдарының мөлшерін құрайды.
2011 жылы: 96343,2+156624,0-175330,1-77637,1 мың теңге
2012 жылы: 133409,0+100684,8-234699-605,2 мын теңге.
Есептеулер көрсетіп отырғандай, меншіктік айналым құралдары біршама
азайған. Ал 2010 жылдың аяғында олар мүлдем болған жоқ, ол ұзақ мерзімді
ұзақ мерзімді міндеттемелердің 55840,2 мың теңгеге азаюына және бір
мерзімде ұзақ мерзімді активтердің 59368,9 мың теңгеге көбеюіне байланысты.
Меншіктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. . . .. . . . . . . .. . . . . . . . . . . 5
1.ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1.1 Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары . . . . . . . . . . .
. 8
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . .
. . 11
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері . . . . .
. .13
2. “Ақсай нанның” ЖШС –ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ...18
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау. . . . . .
. . 19
2.3 “Ақсай нанның” бәсекелестік стратегиясын қалыптастыру және өндірісінің
экономикалық тиімділігі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . 29
2.4 Ауыл шаруашылығының астық басым бағыттарын дамытуға мемлекеттік қолдау
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3. Ауыл шаруашылықтағы астық жетілдіру жолдары
3.1 Кәсіпорынның қаржылық нәтижесін арттыру бағыттары.. . .. . . . . . . .
. . 34
3.2 Наубайхана қызметінің экономикалық тиімділігінің болжамы. .. . . . . .
. 35
Қорытынды ... ... ... ... ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
. . . . . . . . . . . . .. .43
Пайдаланылған әдебиеттер . . . . . .. . . .. . . . . .. . . . . . . .. . .
. . . .. . . . . . . . . .45
Кіріспе
Адамзаттың өнеркәсіп пен техникадағы қол жеткізген жетістіктері
қаншалықты әсерлі болғанмен, оның бар өмірі бұрынғысынша табиғатқа тәуелді
екендігін әрдайым есте сақтау қажет. Табиғат адамдардың иелік етуіне аса
мол және әртүрлі қорларды ұсынады, оларды тиімді қолдану ХХІ ғасыр
қарсаңында да үлкен маңызы бар мәселе.
Ең алдымен осы табиғаттың басты негізгі қоры – Жерге байланысты
адамдардың киім-кешегі мен азықтануына қатысты мәселеге тоқталайық. Жерге
экономиканың ерекше салаларының бірі – ауылшаруашылық өндірісі тәуелді.
Біріншіден, ол тұтастай жылдан-жылға қатты өзгеріп тұруы мүмкін табиғи-
климаттық жағдайларға бағынышты, сондықтан да бұл ауылшаруашылығын
тұрақсыздандырады және оның нақтылы нәтижелерін болжау қиынға соғатын іс
етеді. Екіншіден, ауылдық жерде шаруашылық жүргізудің маусымдық сипаты
басым келеді де, осыған байланысты өнімді өндіру мен тұтыну мезгілдік
жағынан бір қалыпты болмайды. Үшіншіден, басқа салалармен салыстырғанда
экономиканың бұл саласының өніміне нақты жағдайға икемсіздеу болып келеді,
өйткені баға қай бағытта өзгерсе де бұл өнімдерді тұтынудың объективті
негіздері бар.
Осы айтылғандарға қоса Қазақстанда ауылшаруашылық өндірісінің нарықтық
механизмі өте жеткіліксіз, барынша қарама-қайшы және асығыстық жағдайда
қалыптасып отыр. Соның салдарынан еліміз ауыл шаруашылығына жарамды ұлан-
байтақ жері бола тұра, өзінде өңдірілген азық-түліктің жетіспеушілігін
бастан кешуде. Осындай жағдайдан арылудың бірденбір жолы – ауылшаруашылығы
өнімдеріне сұраныс көлемі мен олардың ұсыныс көлемінің арақатынасын
теңдестіре ұстауда мемлекеттің ролі аса жоғары екендігін дүние жүзі
елдерінің тәжірибесі көрсетіп отыр.
Сондықтан да көптеген елдерде ауылшаруашылығының экономикасын
мемлекеттік реттеудің механизмдері енгізілген. Оларда шаруаларды
мемлекеттік қолдау механизмдерін жасай отырып, нарықтың көрінбейтін
қолының еркіндігін шектеу қажеттігі айқындалған. Мұндай механизмдер өз
жеріне меншік иесі бола отырып, оны тиімді пайдалану мен сақтауға мүдделі
ерікті шаруа мүдделеріне бағытталғанда ғана дұрыс жұмыс істей алады.
Әлемдік ауыл шаруашылығының тәжірибесі ертеректе көрнекті ресейлік
экономист-ғалым Александр Чаяновтың ғылыми тұжырымдарының дұрыстығын
дәлелдеді. Әсіресе, оның айтуынша, техниканың аса зор даму жағдайында да
осы салада отбасылық фермерлік шаруашылықтар маңызы роль атқара алады.
Мысалы, АҚШ-та ХХ ғасыр аяғында да өнімнің 60%-ке жуығын жеке ешқандай да
мемлекеттік қаражат жұмсау ауыл шаруашылығын дағдарыстан құтқармайды.
Ауыл шаруашылығы экономикасының ең күрделі мәселелерінің бірі – сатып
алынатын және сатылатын тауарларға баға теңгермешілігін сақатау, яғни
ауылшаруашылық өнімдері мен осы салаға арналған өнеркәсіп өнімдері
құндарының арасындағы қатынас осы екі саланың да мүддесінен шығу мәселесі.
Халқымыздың тұрмыс деңгейін арттыруда бұл мәселені дұрыс шешудің үлкен
маңызы бар. Бірден-бір дамыған елде егін мен мал шаруашылықтары тұтастай
нарықтың ерікті ағысына жіберілмеген.
Шаруаларға тек жұмыс істеу міндет қалдырылды да, олар меншік иелігінен
және басқару функцияларынан айырылды. Кемшіліктің түп-тамыры жаппай
мемлекеттендіруде, жерге, өндірістің басқа да қорларына және өніміне
мемлекеттің монопоьдық меншік құқығына орнатуда болып табылады. Мемлекет
бірден-бір меншік иесі мен шаруалаықтың егжей-тегжейіне дейін басқарушы
органына айналады. Осы жағдайда кез келген мемлекеттік механизм бәсекеге
жол бермей, дамуға тежеуіш болатындығы бұрыннан дәлелденген.
Бірақ, бұл – айтылмыш саладағы күйзеліс себептердің бір тобы ғана.
Олардың екінші тобы 1990 жылдан бергі кезеңде орын алып отырған саяси,
экономикалық және ұйымдастыру процестерімен тығыз байланысты. Мәселе тек
республикалар мен аймақтар арасындағы еңбек бөлінісі кезінде қалыптасқан
тұрақты, тығыз экономикалық байланыстардың үзілгендігінде ғана емес. Мәселе
– экономиканы реформалау жолында жіберілген қателітерде болып отыр.Ең
алдымен бұл монополиялық үстемдік, енді-енд және ғылыми негізсіз басталған
жекешелендіру, өндірістегі бәсеенің жоқтығы мен жаппай тапшылық
жағдайлаында бағаны ырықтандырумен байланысты болды. Осы тұста мемлекет
өзінің реттеу функциясынан бас тартып, биліктің жоғарғы тармақтарында
нарықтық қиял тарады. Экономикалық күйзелістерге бұрынғы жүйеден мұра
болып қалған табиғи ортаның кең көлемді бүлінуі келіп қосылып ауыл
шаруашылығын одан әрі шиеленісе түсті. Оның үстіне адамдардың нарықтық
психологиясы қалыптаспай тұрып өзімшілдік идеясы күшейді, еңбекке мүдделік
жойылды, рухани жұтандық пен жауапкершіліктің төмендеуі кең етек алды. Ал
мұндай жағдайда оларды жалпыға ортақ іске жұмылдыру тек нарықтың ықпалымен
жүзеге асуы мүмкін емес.
Қазіргі меншіктің жаңа түрлеріне көшкен шарушылықтардың, жалпы ауыл
шаруашылығы кәсіпорындарының әрбір аяқ алысы үлкен қиыншылықтармен
қабаттасып жатыр. Атап айтқанда ауыл шаруашылығын өндіріс құрал-
жабдықтарымен қамтамасыз етуші сала мен ауыл шаруашылығы өнімдерін өндеу,
сатып-таратумен айналасатын салалар монополиялық үстемдік құрып, ауыл
шаруашылығының есебінен күн көріп отырса, нағыз өнім өндірушілер өз
еңбегінің жемісін көре алмай отыр. Соның салдарынан ауыл тұрғындары
әлеуметтік-экономикалық тоқыраудың ащы дәмін татып келеді. Нелікен? Осы
саланың тығырықтан шығуының жолы қандай? Бұл жолда мемлекеттік реттеудің
ролі қандай? Міне осы мәселелер төңірегінде біраз ойларымды ортаға салуды
жөн көріп отырмын.
1. ҚР астық өндірісінің экономикалық тиімділігінің теориялық негіздері
1. Ауыл шаруашылығы жалпы саласының даму жағдайлары
Қазақстан – 16,5 миллион адам тұратын Орталық Азиядағы ірі ел. Жер
аумағы 2 миллион 717,3 мың шаршы километр алады. Ауыл шаруашылық жалпы
көлемі 222,3 миллион гектар, оның ішінде егістік жер 36 миллион гектар,
жайылымдық жер 182 миллионнан астам гектар және шабындық жер 5 миллион жуық
гектар құрайды. Әрбір жан басына шаққанда шамамен 2,2 гектар жерден келеді.
Бұл дүние жүзіндегі ауыл шаруашылығы жағынан дамыған көптеген елдердегіден
әлдеқайда көп. Соңғы жиырма жылдың ішінде жыл сайын орташа есеппен 24
миллион тоннаға жуық астық, 1,5 миллион тоннаға жетеғабыл ет 3,5 миллион
тоннадан астам сүт және 100 мың тоннаға жуық жүн өндіреді.
Ішкі көздернің есебінен өндіріс құлдырауын тоқтату, экономикалық
жағдайды тұрақтандыру және ауыл шаруашылқ өнімін өндіруді арттыруды
қамтамасыз ету жөніндегі кезек күттірмейтін міндеттерді шешу үшін
Бағдарламада мына төмендегілер қарастырылған:
1) Бәсекелестік қатынасты дамытуды қамтамасыз ететін көпукладты
экономиканы қалыптастыру және экономикалық реформалар арқылы
түзетулер енгізу;
2) Ауылшаруашылықта еркін бағ белгілеуге көшуін қамтамасыз ететін
тиісті қаржылық-несиелік және баға жүйесін,мемлекет қолдауымен
монополист – кәсіпорындар өнімінің бағасын шектеуді, біріккен
бизнесті дамыту;
3) Баға конъюктурасы мен өнімді тиімді пайдалану деңгейін арттыратын
ауыл шаруашылық қазіргі заманға сай инфрақұрылымын құру;
4) Агроөнеркәсіп кешенінің терең құрылымдық жаңғыруын төмендегідей
бағыттарда жүзеге асыру:
-республиканың табиғи аймақтарының биоклиматтық потенциялын олардың
экологиялық мақсаткерлігіне үмтылу;
-ауыл шаруашылығындағы мал басының генетикалық потенциалын әрбір
табиғи аймақтарғы жем-шөпбазасының мүмкіндіктеріне орай толық
пайдалану;
5) Ауыл шаруашылығының экожүйенің барлық элементерін, экономикалық,
құқықтық және техника-технологиялық тиімді әлемдік рыноққа
сәйкестендірілуі.
Қазіргі жағдайда тұтастай республика ауылшаруашылық кәсіпорындары
бойынша салықтар мен төлемдердің мөлшері жоғары болып отыр. әртүрлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткендей болып отыр. Әртүрлі
зерттеулер мен шетел тәжірибелері көрсеткендей салықтар мен төлемдер жалпы
табыстың 20-25%-тінен аспауы керек. 25-50%-тік салық мөлшері тек жай ұдайы
өндірістің қысқаруына әкеліп соғады. Аграрлық салада салық салу жүйесініен
жол қорына, т.б. түрлі даму қорларына аударылатын салықтар мен төлемдерді
шығарып тастау жөн болар еді.
Мемлекеттің инвестициялық саясатына келетін болсақ, құрылымыдық
өзгерістерді жүзеге асыруда шетел инвестицияларының маңызы зор. Ауыл
шаруашылығындағы инвестициялық саясат, барлық меншік түріндегідей,
кәсіпорындардың материалдық-техникалық базасының сапалық жақсаруын, өнімді
өңдеу, сақтау және өткізу базаларының дамуын қамтамасыз етуі керек болды.
Ал, әлеуметтік салада, бюджеттік қорлармен қатар, шетел инвестициялары да
келесі бағыттарды қаржыландыру үшін аса қажет:
-мемлекеттік маңызы бар табиғатты қорғау шаралары мен мелиоративтік
жұмыстар;
-жолдардың, электр қуатын беру жүйелерінің, магистральды газ және су
құбырларының, телефон коммуникациясының, канализация жүйлерінің құрылысы;
-ауылдық денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, бала-бақша және
қарттар үйі объектілерінің құрылысы мен оларды қамтамасыз ету.
-жоғары білімді мамандар дайындау, күрделі ғылыми зерттеулер жүргізу
және т.б.
Мемлекеттің ауыл шаруашылығына қатысты экспорт-импорт операцияларын
реттеуде негізгі мақсат – тұтыну нарығын толықтыру және әлеуметтік
шиеленісушілікті жою. Бұл бағытта жақын шет елдермен бұрынғы өндірістік
және сауда байланыстарын қалпына келтіру тиімді. Сондай-ақ алыс шет
елдермен экономикалық байланысты дамытудың да мәні зор. Оның негізін сыртқа
шығаратын өнімдер құрайды: мал шаруашылығы бойынша – жүн, қой терілері;
егін шаруашылығында –астық, мақат, кейбір көкөніс түрлері. Ал сырттан
алынатындарына, бірінші кезекте, ауылшаруашылқ кішігірім техникасы мен
технологиялар жатады. Мұндай сыртқы экономикалық іс-әрекеттерді жүзеге
асыруда мемлекеттің белсенді ролі сөзсіз қажет. өйткені мемлекеттік
реттеусіз еліміздің зор табиғат байлығы пайдасыз болып, талан-таражға
түсетіні белгілі. Екіншіден, сырттан әкелетін өнімдерді қадағаламасақ ішкі
тауар өндірушілердің мүддесіне зиян келтіреді. Бұл жерде жалпы халықтың
мүддесін қорғау мақсатында мемлекеттік реттеу шаралары батыл жүргізілуі
тиіс.
Аграрлық салада экономикалық реформаны жүзеге асыру, ең алдымен,
басқару жүйесін түбегейлі өзгертуді қажет етеді. Мемлекеттік реттеу
шараларын жүзеге асыру ісінде мемлекеттің және шаруа қожаларының
функцияларын айқын ажыратудың мәні зор. Мемлекеттік басқару органдарының
функцияларын төмендегідей етіп қарастыруға болар еді:
-агроөнеркәсіп кешенінің дамуын бюджеттік қаржыландыру, баға, несие,
салық, инвестициялық және әлеуметтік саясат арқылы реттеу;
-мемлекеттік саясат бағдарламалары мен ауылшаруашылығының өркендеу
жоспарларын, нормативтік заң актілерін жасап-дайындау;
-мемлекеттік азық-түлік қорын қалыптастыру;
-түбегейлі ғылыми-ізденіс жұмыстарын ұйымдастыру;
-ғылыми-техникалық жетістерді енгізу;
-халықаралық экономикалық байланыстарды реттеу;
-инспекциялық бақылау;
-жер қорын, өнімді стандарттау жүйесін басқару;
-ветеринарлық бақылау;
Жалпы аграрлық қатынастарды басқару жүйесіндегі міндет – олардың
стихиялық түрде дамуына, тәртіпсіздік жайлаған, басқаруға келмейтін
жағдайға жетуіне жол бермеу болып табылады.
Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:
а) ауыл шаруашылығында өндірістің негізгі құралы ретінде жердің
бағасын анықтау;
ә) жердің сапасына қарай жер салығының мөлшерін белгілеу;
б) ауыл шаруашылығына қолайлы жерлерді қорғай мен тиімді пайдалану
жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің құнарлығының
сақталуы мен жақсаруын бақылау.
Ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өнімдерінің айырбасындағы біздер әу
баста жіберіп алған баға қайшылығы құн заңын сақтамаудың, ал, нақтырақ
айтқанда, ерікті баға белгілеудің қағидасын дұрыс пайдаланбаудың салдарынан
болғанын өмір көрсетіп отыр. Ауылшаруашылық өнімнің бағасын реттеу жүйесі
тұтынушылардың да, өндірушілердің де мүдделерін қорғау керек. Нарықты тез
арада азық-түлікпен толықтыру үшін агроөнеркәсіп кешенінің 2-ші саласында
баға құрылу процесі барынша ерікті болғаны тиімді. Бұл жағдайда аграрлық
сектор үшін өндіріс құралдарын шығаратын барлық монополист кәсіпорындар
үшін келесім бағасының жоғары мөлшерін мемлекет деңгейінде белгілеу керек
те, ал 3-ші салада ауылшаруашылық тауар өндірушілірі мен өңдеуші
кәсіпорындар интеграциясының ұйымдық құрылымы баға белгілеумен айналасқан
жөн болар еді.
Аграрлық секторда тауар өндірушілердің тұрақты жұмыс істеу үшін
тұрақты қаржы-несие жүйесі әлі құрылмаған. Банк процентінің жоғарғы мөлшері
ақша айналымын және өндірісті тұрақтандыруға мүмкіндік бермейді. Негізгі
мәселелердің бірі – бұл қаржы қорларының үнемі жетіспеуі және ауылға тиімді
несие беру механизмнің жасалынбағандығы.
Республика халқын азық-түлікпен және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз
ету үшін жыл сайын дайындаушы, өңдеуші, сатушы ұйымдардың және жеңіл
өнеркәсіп орындарының тауар өндірушілерімен форвардты, фьючерстік
контрактілер жасап, кепілдік операцияларын жүзеге асыруы қажет. Сонда
тауарөндірушілер алдын-ала процентсіз несие алу мүмкіндігіне ие болады.
өйткені, форвардтық операциялар – бұл болашақтағы өнімді қазіргі сату
бағасымен контрактілі өткізу де, фьючерстік операциялар – белгілі бір
көлемдегі, саладағы болашақтағы өнімнің контрактісін болашақтағы нарықтық
баға негізінде сату. Алдағы жылдың өнімін сату – бұл процентсіз несие
алумен қатар ауылшаруашылық бағалы қағаздар нарқын құруға, тұрақты сұраныс
пен өнімді кепілдік өткізуге, сатып алушылардың қаржы қорларын тиімді
жұмсауына және инфляциялық процесстердің төмендеуіне мүмкіндік береді.
1.2 Ауыл шаруашылықта астықтың экономикалық тиімділігі
Нарықтық экономика жағдайында астық өміршеңдігі оның тауарлары мен
қызметтер рыногындағы тұрақтылық жағдайы өзінің бәсекеге қабілеттілік
деңгейімен анықталады. Тұтыну қасиеттері жоғары, бәсекеге қабілетті өнім,
рыноктағы өзінің аналогтарымен (ұқсас әріптестерімен) салыстырғанда
әрқашан жоғары сұранысқа ие. Бәсекелестік қабілет - өнімнің (тауардың)
салыстырмалы сипаттамасы. Ол осы өнімнің өз бәсекелестерінің өнімінен
айырмашылығын көрсетеді: қандай да бір қоғамдық тұтынысқа сәйкес келу
дәрежесі бойынша; өнімділігі және басқа сипаттамалары бойынша.
Өнімнің бәсекеге қабілеттілігі – нақты сатып алып отырған тұтынушыны
өзіне тарту дәрежесі деген сөз. Сонымен бірге өнімнің бәсекелестік
қабілеттілігі дегеніміз, оның тек жоғары сапа ғана емес, нарықтық кеңістік
пен уақыт аралығында оңтайлана білу қасиеті, ең бастысы нақтылы сатып
алушылар тобының талаптары мен мүмкіндіктерін толық есепке алуы.
Кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігі – оны басқарудағы барлық
проблемалар спекторы бойынша бәсекелестік артықшылықтары.
Саланың бәсекеге қабілеттілігі, бір жағынан, ондағы компаниялардың
бәсекелестік артықшылықтары, екінші жағынан, олардың өз ара іс-әрекеттері
жүйесі арқылы көрініс табады.
Бәсекеге қабілетті бір сала өз ара бірін-бірі нығайтатын қатынастар
процесінде басқа саланың құрылуына жәрдемдеседі. Мұндай сала көп жағдайда
нағыз талап қоятын сатып алушылар болады. Осындай талап қоюшының болуы
жеткізіп беруші саланың бәсекелестік қабілетінің артуын анықтайтын маңызды
фактор болып қалыптасады. Бәсекеге қабілетті жеткізіп берушілердің өздері
де еліміздегі тұтынушылар саласын дамытуға жағдай туғызады. Олар
тұтынушыларды жалпы өндірістік факторлардың дамуын ынталандыратын
технологиялармен қамтамасыз етеді, жаңа өндірушілерді өмірге әкеледі.
Салааралық бәсеке әр-түрлі салалардағы шаруашылық субъектілері
арасында елеулі жоғары пайда алу үшін күрес формасында жүргізіледі.
Пайдалылығы жоғарылау салаға тартыла отырып жаңа капиталдар өндірістің
кеңеюіне, тауар ұсынысының көбеюіне жағдай туғызады.
Қорыта айтқанда ауыл шаруашылығы өндірісінің дамыту – қара бастың қамы
емес (аясы тар мақсаты емес). Оны тиімді деп егер теңестірілген өндірісі
мен сату рыногы болса ғана айта аламыз. Сол үшін ішкі және сыртқы
рыноктардағы ахуалды, отандық өнімдерінің салыстырмалы артықшылықтарын
анықтау, олардың бәсекелестігін арттыру үшін шаралар қолдану, алыс – жақын
шетелдердің рыноктарындағы экспорттық саясатының жандануын талдау, ішік
рыноктың сапалы емес, шеттен әкелінген тауарлардан қорғау мақсатында
мемлекеттік реттеу шараларын дайындау жұмыстары қажет. Сонымен ауыл
шаруашылығы өндірісі өзіндік ерекшеліктеріне байланысты экономиканың басқа
салаларымен тең дәрежеде бәсекелесе алмайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп
отырғандай, ол жан-жақты қарастырылған мемлекеттік реттеу саясатын қажет
етеді.
Қазіргі кезде біздің елде әдеттен тыс ахуал қалыптасты: ауыл
шаруашылығы өнімдері өзіміздің ішімізде тұтынылады және шикізат түрінде
сыртқа шығарылады, ал өзіміздің азық-түлік рыногымыздағы шеттен әкелінген
дайын өнімдер асып – тасып жатыр, біз оларды тұтына отырып, еліміздің ішкі
жалпы өнімін, отандық тауар өндірушілердің табысын өсіру мүмкіндігін
жоғалтамыз. Ең өкініштісі, керісінше, шетелдік тамақ азық-түлігін
өндірушілерді қаржыландармыз.
Әдетте ашық ұлттық рыноктар болмайды, әсіресе азық-түлік рыногы ашық
болмайды. Әрбір ел, сонымен қатар шетке шығарушы елдер де, өзінің ішкі
рыногы мен отандық тауар өндірушілерін қорғауға әрекет етеді. Мысалы,
Жапонияда сырттан күнделікті тауар әкелуге жоғары баж салығын қою арқылы
жол бермейді, өздерінің күріш өсірушілеріне қымбаттырақ төлегенді жақсы
көреді. Финляндияда 1т-дан АҚШ ұсынған бағадан 4 есе қымбатқа түседі, бірақ
олар бидай еккенді жақсы көреді, өзінің азық – түлік қауіпсіздігін өзі
қамтамасыз етеді. АҚШ-тың өзі азық-түлікті 17%-дан асырмайды. Қазақстанда
азық – түлік импорты 43%, ал Алматы қаласында 70%-ға дейін импорт есебінен
қамтамасыз етіледі. (Есполов Т., 2005ж)
Нарықтық экономика жағдайында астық республикамыздың ауылшаруашылығық
тауар өндірушілеріне тиянақты ойластырылған, мемлекеттік қолдауға
негізделген аграрлық саясат қажет, ал мұндай қолдаудың түрі мен көлемі әр
кезеңнің ерекшелігіне қарай анықталады. Экономиканың аграрлық секторында
реттеудің тек қана нарықтық әдістерін қолдану ауыл шаруашылығы материалдық-
техникалық базасының, өнім өткізу нарығы мен инфрақұрылымының өте әлсіз
жағдайында көптеген кәсіпорындардың күйреуіне алып келеді.
Қараусыз қалған мал қорлары мен жарамсыз техникалар негізінде шаруа
қожалығын құру болашағы бар шара еме. әрине, ол белгілі нәтижесін береді,
ол үшін, шаруашылықты азық-түлікті сенімді түрде өндіруші ету үшін күрделі
қаражат керек: жеке меншіктің қорлар құрылып, қомақты несие берілуі қажет.
Аграрлық сектордағы дағдарыстың бір себебі – банкілік несие саласының
жалпы жағдайы. Несие процентінің жоғарғы ставкасы ақша айналамын
тұрақтандыруға да, теңгенің толық құнды айналымдылығына жетуге де мүмкіндік
бермейді. Процент ставкасының өсуі ауыл тауар өндірушілерінің тұрақты
құлдыраумен көптеген кәсіпорындардың өнім рентабельділігі ұдай төмендейд.
Мұндай жағдайда ауыл мүмкіндігі жоқ, бірақ солай істеуге мәжбүр: бүгінде
ауылшаруашылық кәсіпорындарының көпшілігі айналым қорлары қарызға алынған.
Мәселе тек мұнда емес. Ол экономикалық ситуацияның қарама-
қайшылығында, өйткені тапшылықты жағдайдағы экономикада процент ставкасының
кез-келген салыстырмалы өсуі инфляция мен ақша тұрақсыздығының төмендеуіне
емес, өсуіне алып келуі мүмкін, себебі біздегі инфляцияның түп-тамыры
бәрінен бұрын ақша айналымы саласында емес, тауар өндірісінің өрісінде,
оның жеткіліксіз бәсекелестік және өтімділік қабілетінде, жоғарғы
шығындылығында жатыр. әрине, бюджет тапшылығы да, процент ставкасы да, кез
келген шектеулерді тез жеңілдету де инфляцияның нәтиже беруші себептері
ретінде бола алады. Қолда жасалынған шектеулердің дамуына қарай ақша көлемі
салыстырмалы түрде өндіріс шығындары мен бағаның объективті өсуіне
қарағанда айтарлықтай көп қысқарды. Тауарлар бойынша шығындар мен бағаның
өсуіне жәрдемақы төлеу жеткіліксіз. Осыдан келіп өнім өткізудің үздіксіз
дағдарысы мен уақтылы төлемеушіліктің өсуі туындайды. Қазіргі инфляцияның
мәнісі өндіріс шығындарының таза инфляциясын білдіреді.
Сондықтан, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шаралары осы жоғарыда
айтылған мәселелердің шешілуіне бағытталып, мақсатты мемлеккеттік
қаржыландыру күшеюі тиіс. өндіріс көлемі мен өнім өткізудің қысқаруын
болдырмау үшін, шаруашылықтардың бағалы дақылдарды өсіріп, асыл тұқымды мал
табының сақтау үшін ауыл шаруашылығын қолдаудың Мемлекеттік қоры арқылы
қажетті мөлшердегі дотация ставкаларын белгілеу керек.
Сонымен қатар мемлекеттік бюджет қорларын мақсатты бағдарламалардың
іске асуына, ауылшаруашылық тауарөндірушілердің техника, қосалқы бөлшектер
мен жанар-жағармай алуға кеткен шығындарына, жәрдемақы төлеуге, мемлекеттік
жерге орналастыру шараларын жүргізуге, өсімдіктің зиянды жаулары мен
ауруларына қарсы күресуге, малдың ерекше ауруларын жою мен одан алынатын
табысты жақсартуға жұмсаған жөн. Мұндағы басты тежеуш болатын мәселердің
бірі – ақша қорларының үнемі жетіспеуі мен ауылға несие беру механизмінің
жасалмағандығы. Осы мақсатта экономика ғылымдарының докторы С.С.Еспаев
мырзаның ұсынған үлгісін қазіргі жағдайда қолдануға болатын секілді.
1.3 Экономикалық тиімділік көрсеткіштерінің теориялық негіздері
Өндірістің экономикалық тиімділігі - күрделі экономикалық категория.
Онда өндіріс нәтижесі, шығынға әсер етуші факторлар мен жағдайлар көрініс
табады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің - экономикалық тиімділігі туралы
айтқан кезде нәтиже мен тиімділік әртүрлі мәндегі ұғым екенін ескеру керек.
Экономикалық тиімділік экномикалық нәтиженің осы нәтижені туғызатын
ресурстарға қатынасы немесе керісінше ресурстардың экономикалық нәтиже
шамасына қатынасы.
Экономикалық тиімділік деңгейі экономикалық нәтижеге қандай
экономикалық ресурстар арқылы қол жеткізетіні туралы түсінік береді. Нәтиже
неғұрлым көп және ресурстар неғұрлым аз болса, онда өндірістің экономикалық
тиімділігі соғұрлым көп болады және керісінше. Тиімділіктің артуы
ресурстармен салыстырғанда нәтиже тезірек артады деген сөз. Сондықтан
нәтижесінің бір өлшеміне қоғамдық еңбек аз жұмсалады.
Экономикалық тиімділік көптеген және алуан түрлі факторлардың әсерінен
қалыптасады. Ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндірістің экономикалық
тиімділігін арттыру проблемасын шешудің күрделілігі мен қиындығы ауыл
шаруашылығының жеке, оқшау әрекет етпегендігінде, шығындардың бір - біріне
өзара ықпал етіп, ұштасып жатуында. Сол себепті ауыл шаруашылығының
экономикалық тиімділігінің факторларын үш аспектіде өндірістің ресурстары
мен шығыны бойынша, өндірістің экономикалық тиімділігін арттыру бағыттары
бойынша, осы бағыттарды шаруашылық етудің әртүрлі деңгейінде іске асыру
бойынша жүргізген дұрыс.
Өндірістің мақсаты іске асырылатын түпкі нәтижесі – оның функциялары
жалпы түрде кез- келген өндірістің нәтижесі формасында көрініс табады.
Өйткені бір жағынан, ол өндірістік ресурстардың белгілі бір кезеңіндегі
жұмыс істеуінің жиынтық материалдық қортындысын өзінің құрамында қамтиды,
екінші жағынан, өндірістің түпкі мақсаты өндірістік материалдық
игіліктердің тікелей көмегінде жүзеге асырыла алады.
Өндіріс тиімділігі – бұл күрделі экономикалық категория, онда
экономикалық заңдардың орындалуы, кәсіпорынның қызметінің басты жағдайы,
нәтижелілігі көрінеді. Өндірістіңэкономикалық тиімділігі, ең алдымен оның
мөлшері мен көрсеткіштері арқылы көрініс табады. Көрсеткіш – оның көріну
формасы, сыртқы өлшемі.
Тиімділік критериі – халық шаруашылығы өндіріс мақсатын, ауыл
шаруашылығына ұсынылатын қоғамдық экономикалық заңдарының объективті
талаптарын білдіреді. Ол өзіне өндіріс тиімділігін жоғарлату бойынша
экономикалық бағалау шараларын негізгі принцптарын кіргізеді. Тиімділік
көрсеткіштері – тиімділік критериі қаншалықты толығымен сипаттау құралы.
Нақты экономикалық көрсеткіштер санының көмегімен ауыл шаруашылық өндіріс
деңгейі жеткілікті сипатталады.
Тиімділікті мамандану критериясының мағынасы ауыл шаруашылық өндірісі
тиімділігінің белгісі мен байланысты және толығымен сәйкес келеді.
Тиімділікті интенсивтендіру әрқашанда саланың нақты тиімділігінің
өзгерісі және оны байланыстыру арқылы көрініс табады. Бұл бірлікте өзінің
мақсаты және осы мақсатқа жету үшін қаражат ауыл шаруашылығы өндіріс
тиімділігінің басты критерий бірлігі мағынысына және мамандандыру тиімділік
критериясына салынған.
Құрылым көзқарасы тұрғысынан әртүрлі уаыттарда айтылған ұныныстар мен
пікірлерден өндірістердің, күрделі салымдардың, ауыл шаруашылығын
интенсивтендірудің тиімділігі сияқты экономикалық категориялардың тығыз
байланысып жатқандығы аңғарылады, және де бұл кәсіпорынның, қоғамның
қызығушылықтары деңгейінде. Есептеу және жалпылау әдістері көз қарасы
тұрғысынан әрқайсысы өндірістік ресурстар мен мамандану факторларының
пайдалану, кейін шаралардың тиімділігі туралы ой айтуға мүмкіндік беретін
синтетикалық көрсеткіштерді іздестіру деңгейлері туралы қорытынды жасауға
мүмкіндік беретін көрсеткіштер жүйесін негіздеу бағыттары ерекше көзге
түседі.
Аграрлық – өнеркәсіптік кешендегі ұдайы өндірістің әлеуметтік
экономикалық тиімділігінің негізгі өлшемі ретінде ауыл шаруашылығының және
оның ұқсатушы салаларының өнімін әрбір белгілі бір кезеңде қажетті мөлшерде
өндіруге жұмсалатын барынша аз халық шаруашылығы шығыны қолданылуы мүмкін.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өндірістік нәтижені ресурстар және
шығынмен салыстырғанда қортындылаушы көрсеткіштің бөлек көрсетіліп,
пайдалануы мүмкін.
Ауыл шаруашылығының тиімділігі – ауыл шаруашылығындағы субъектілерінің
қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі, жоғары көрсеткішті өнімділікке
жетуге қамтамасыз ету қабілеттілігі, табыстылығы, өнім сапасы. Ауыл
шаруашылығының тиімділігі көрсеткіштер жүйесінің көмегімен өлшенеді: еңбек
өнімділігімен, қор қайтарымдылығымен, өзіндік құнмен, рентабельділік, ауыл
шаруаышылық өнімдерінің шығымдылығымен және т.б.
Бұл жерде айта кететін маңызды жайт – ауыл шаруашылығы тәжірибесінің
бүкіл әр алуандылығын қамтуға мүмкіндік беретін маманданудың тиімділігін
бағалаудың әдістерін іздестіру салаларды орналастыру және қатар жүргізу
бойынша көп вариантты шешімдер анықталған сәттен басталған, және алғашқы
орынға тиімділік пен сапаның көрсеткіштері шығып отырған қазіргі кезде де
орын алып отыр. Ауыл шаруашылығын орналастыру және мамандандыруды
жетілдіруді теориясы мен тәжірибесін тереңдету мен және шаруашылық
жүргізудің экономикалық жағдайдың өзгеруі мен өндірістік салалық
құрылымының экономикалық тиімділігін анықтау әдіснамасына кейбер түзетулер
енгізді. Және де әдіснаманы жетілдіру бұрын танылған жаңа көрсеткіштерді
толықтыру жолымен жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың рационалды мамандануы жерді өндірістің, еңбектің және
материалдық құралдардың басты құралы ретінде неғұрлым тиімді пайдалануға
септігін тигізеді. Тиімділікті жалпы, тауарлы өнімнін көлемі, жалпы және
таза табыстың келесілерге шаққандағы көлемі бойынша анықтауға болады:
• 100 га ауыл шаруашылық жеріне және 100 га жыртындыға;
• 1 жұмыскерге және 1 адам күнге (адам-сағатқа);
• 100 тг негізгі өндірістік қорларға;
• 100 тг барлық өндірістік шығындарға.
Бұл көрсеткіштердін әр қайсысы өндірістік ресурстарды пайдалану
бойынша экономикалық ақпарат береді. Мысалы, жалпы және тауарлы өнімнін жер
ауданының бір бірлігіне шаққандаға көлемі ауыл шаруашылық өндірістің басты
құралы – жердін пайдалану деңгейін сипаттайды.
Бұл көрсеткіштердін қатынасы шаруашылықтың тауарлылығы туралы толық
көрініс береді. Жер ауданының бір бірлігіне шаққандағы жалпы және таза
табыс кеңейтілген ұдайы өндірісті ұйымдастыру тұрғысында жерді пайдаланудың
экономикалық жағдайын синтездейді.
Ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастырудың ең маңызды жақтарын
сипаттайтың басқа бір қатар көрсеткіштер мен толықтыруларды ұсынады. Жүйелі
толықтырушы көсеткіштердің қатарына жатады:
• өнімділік және еңбек ақы ;
• өнімнін өзіндік құны ;
• күрделі салымдардың тиімділігі.
Ұсыныстарда астық өндірісінін тиімділігінің сапалық жағына ерекше
екпін жиі жасалады. Салалық үйымдастыру рационалдылығының ең маңызды
көрсеткіштеріне еңбек өнімділігінің, өнімнің өз құнын, дақылдың
шығымдылығын, негізгі және айнымалы қорлардың тиімділігін, жер және еңбек
ресурстарын пайдалануды жатқызған дұрыс.
Жүйені жаңа көрсеткіштермен толықтыру теңденциясына қарсы кейбір
авторлар бұл жүйеде негізгі көрсеткішті ерекшелер оны қалыптасып жатқан
экономикалық жағдайдың тұрғысынан қолданудың дұрыстығын негіздеуге
тырысуда. Мұндай көрсеткіш ретінде көбіне өндірістін рентабелділігі
ұсынылады.
Өндіріс рентабельділігі – кәсіпорынның кірістілігі, пайдалылығы.
Рентабельділік деңгейде экономикалық нәтиженің әр түрлі формалары: жалпы,
түпкі, таза өнім, жалпы және таза табыс нәтижелері бейнеленеді.
Өндіріс рентабельділігі деген немістің пайдалы кірісті деген сөзінен
алынған. Ол пайда сапасының сөзінің өнімінің құнына немесе негізгі
өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына және қаржы айналымының нормасының
пайыздық қатынасын көрсетеді. Рентабельділік бір теңге шығынға қанша пайда
алынғанын анықтайды.
Рентабельділік – ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін
қортындылаушы көрсеткіш. Ол шаруашылық кәсіпорынының кірісті, пайдалы жағын
көрсететін экономикалық категория. Онда саланың немесе шаруашылықтың
өндірістік ресурстарын, материалдық құралдарын пайдаланудың тиімділігі
көрініс табады.
Әрбір шаруашылықтың рентабельділік деңгейі алынған пайда көлемінен
анықталады. Жеке өнім түрлерін өндірудің рентабельділігінің негізгі
көрсеткіштері: өнімді сату бағасы, оны өндіруге жұмсалған қаржы мөлшері,
яғни өнімнің өзіндік құны бойынша анықталады.
Өзін-өзі ақтауды қамтамасыз ету үшін әрбір шаруашылық өндірістік
шығындарын өтеуі, пайда табуы мүмкін. Бұл бюджетке кеткен белгіленген
төлемдерді аудару, мемлекеттік банкке ссудаларды пайызбен қайтару,
материалдық ынталандыру қорын құру, өндірістік емес саланың қызметін ұстау
үшін қажет. . Бұл үшін 20-25 пайыздық деңгейдегі рентабельділік қажет.
Қазақ ғылымы зерттеу институтының ауыл шаруашылығы салаларының экономикалық
жағынан зерттеу бөлімінің есептеу бойынша, толығымен өзін өзі қаржыландыру
үшін 44 пайызға жетуге керек екен. Өз қорлары есебінен толық қаржыландыру
барысында өндірістік шығындардың орны толтырылады, экономикалық ынталандыру
қоры құрылады, бюджетке несие мен басқа да төлемдерді қайтару жүзеге
асырылады.
Рентабельділік көптеген факторларға тәуелді, яғни сатудан түскен
түсімнің ақшалай сомасы, өнімнің өзінді құнының шамасына тікелей тәуелді
болады. Өйткені рентабельділік өсімді сату бағасының артуы мен өзіндік
құнның кемуімен көтеріледі. Рентабельділікке ықпал ететін негізгі
факторлардың бірі пайда таза табыстың өткізілген бөлігі болып табылады және
өткізілген өнім немесе оны өткізуден түскен ақшалай түсім мен тауарлық
өнімнің коммерциялық (толық) өзіндік құны арасындағы айырмашылық ретінде
есептеледі:
П = СТТ – ТӨҚ
Пайда алатын кәсіпорындар рентабельді болып есептеледі. Пайда неғұрлым
жоғары болса, өндірісті кеңейту мүмкіндігі соғұрлым жоғары. Кәсіпорынның
пайдасына өнімнің сату бағасы мен тауарлық өнім көлемі ықпал етеді. Сонымен
қатар өнімді өндіруге жұмсалған шығын мөлшерінің үнемделуі пайданы көтеру
факторы болып табылады.
Астық өндірісінің экономикалық тиімділігі және оның деңгейін
тұрақтандыру мәселесі бойынша жалпы жағдайға келер болсақ жауап өзінен -өзі
тауылып отыр: елге және оның тұрғындарына жасалған көптеген
эксперименттердің нәтижесінде жалпы өндірістің құлдырауы және оның салдары
ретінде экономикалық тиімділіктің түсуі байқалады (бұл астық өндірісіне
қатысты)
2. “Ақсай нанның” ЖШС-ның астық өндірісінің экономикалық жағдайын талдау
2.1 Шаруашылықтың жалпы экономикалық сипаттамасы
“Ақсай” ЖШС 1997 жылдың 21 маусымында Қазақстан Республикасының
мемлекеттік реестрінде 467 номермен енгізілді және тіркелді. 1998 жылдың 6
мамырында Қостанай қаласының Әділет Басқармасының номірі 567 тіркеу
бөлімімен қайта тіркеуге алынды.
Бекітілген жауапкершілігі шектеулі серіктестігі заңды тұлға болып
табылады, өз кәсібін шаруашылық дербестігі негізінде атқарады. Өзінің
балансы, банкіде жеке және валюталық есеп шоты, рәмізі мен өз атауы қазақ
және орыс тілдерінде жазылған мөрі, фирмалық бланкісімен басқадай
реквизиттері бар.
Ақсай ЖШС-гі астық өндіруге бағытталған. Шаруашылықта мәдени,
тұрмыстық құрылыстардан: мәдени үйі, мектеп, монша, аурухана, наубайхана,
мешіт орналасқан. Тұрғын қорынан серіктестікке тұрғын үйлермен камтамасыз
етілген. өндірістік құрылыстан серіктестіктің кеңсесі, МТМ, наубайхана,
диірмен, жанар-жағар май станциясы, құрал жабдықтар қоймасы, автогараж
орналасқан.
Шаруашылық орналасқан аудан астық өндірісі үшін өте қолайлы. Ол құрғақ
дала зонасында орналасқан. Қысы ұзақ, суық аязбен , ал жазы қысқа, бірақ
ыстық күндермен өтеді. Ең суық кезең айлары болып қаңтар айы табылады.
Мұнда орташа температура -14,8°С, ал ең жылы айлардың бірі болып шілде айы
табылады. Орташа температура +21,2°С. Қыстың қатаң күндері ауа
температурасы -38,4°С-қа дейін барады. Мұнда қатты дауыл, боран болып, суық
жел болып тұрады. Ал ыстық күндер +37,4°С-қа дейін барады. Мұндай ауа-райы
жағдайында астықтан мол өнім алуға мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның мекен жайы: Қостанай облысы, Жетіқара ауданы. Серіктестік
қызметі келесідей мақсаттарды көздейді:
• өндіру, қайта істеу, ауыл шаруашылық өнімдерін сатуда жүзеге асыру;
ұн өнімдерін дайындау;
• азық-түлік және жемдік мақсатқа астық дайындау, оны кептіру, сақтау,
қайта өңдеу, жөнелтіп отыру;өндірістік-техникалық және мәдени
тұрмыстық ғимарат салу, жөндеу, қайта жабдықтау;
• делдалдық және коммерциялық кәсіптер;
• ауыл шаруашылығы өнімін өндіру, ұқсату, өткізу, бұл іске халықты
тарту;
• жарма, құрама жем өндіріп, оны өткізу;
• қоймалар мен элеваторда тауар сақтау қызметі;
• автокөлікпен жолаушы және жүк тасымалдау;
• қолданыстағы басқа да тыйым салынбайтын жұмыстарды орындау, қызмет
көрсету.
Қоғам лицензиялауға жататын қызмет түрлерін, тек лицензиясы болған да
ғана айналыса алады.
Қоғам мүлкі оның балансында енетін, меншігі болып табылатын
материалдық құныдылықтар мен қаражат ресурстарынан, негізгі қорлардан,
айналым қаржысынан, өзге мүліктерден құралады.
Серіктестіктің мүлкін құрайтын көздер келесідей:
• қатысушылардың жарғылық қорға қосқан үлесі;
• өндірістік шаруашылық жұмысынан түскен кіріс- несие қаржысы;
• қатысушы қоғамның қызметін қамтамасыз ету үшін өз қаржысы мен мүліктік
және ақшалай тәсілмен алынатын көздері.
Ұйымдастыру формасы – жауапкершілігі шектеулі серіктестік, меншік
нысаны жеке менгік.
Қызметтен түскен кіріс материалдық шығындарды өтеуге, міндетті төлем
мен аударым жасауға пайдаланылады. Қоғамның иелігіне қалған таза табыс
қатысушыларға дивиденд төлеуге, өндірісті дамытып көбейтуге, қатысушылардың
қалауы бойынша басқада мақсатқа жұмсалады.
Қоғам болжамсыз шығындарды жабу, өндірістік іспен айналысатын шығынның
есесін толтыру мақсатында резерв қорын құрайды. Резерв жыл сайын таза
табыстың кемінде 3%-ын аудару арқылы құрылады, оның мөлшері жарғылық қордың
28%-ына жеткенше ақша аудару жалғаса береді.
Қоғамның басқармасы 3 жылдық мерзімге тағайындалады, құрамына сегіз
адам енеді, олар:
( басқарма төрағасы;
( басқарма төрағасының бірінші орынбасары;
( басқарма төрағасының коммерциялық және инвестиция жөніндегі
орынбасары;
( бас директор;
( қаржы директоры;
( заңгер кеңесші;
( бас бухгалтер;
( басқарма мүшелері.
Кәсіпорын жетекшілерінің басты бағыты – шығарылған өнімнің сапасына,
тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталады.
Ақсай ЖШС-гі қызметінде маркетингтік жоспар құрастырылады, онда өнім
өткізуді ынталандырудың негізгі стратегиялық бағыттары қамтылған.
2.2 “Ақсай нанның” негізгі экономикалық көрсеткіштерін талдау
“Ақсай” НТК ЖШС-нің қаржылық экономиклық қызмет талдауда оның
өтімділік, қаржылық тұрақтылық іскерлік белсенділік, өтенпаздық және
табыстылық көрсеткіштері есептеу 2010 және 2012 ж.ж. материалдарына
негізделген.
Басқару қызметінің тиімділігін анықтауда ұйымның қаржылық экономикалық
көрсеткіштеріне талдау жүргізудін манызы зор. Ол кәсіпорынның балансы мен
оның қаржылық - шаруашылық қызметінің жылдық есебінің мәліметтеріне
негізделеді.
Кесте 1. “Ақсай” НТК ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштері
Көрсеткіштер өл. бір. 2010 2011 2012
Өнімнің шығарылуы Т.т. 17857,5 19674,1 18124,3
ҚҚС-сыз тауарлы өнім Т.н. 566645 691301 514850
ҚҚС-мен тауарлы өнім Т.т. 655273 765424 617820
Тауарлы өнімнің өзіндік құныТ.т. 469690 614598 454624
Табыс Т.т. 96955 75703 60226
Рентабельділік % 20,6 12,5 13,2
Дайын өнімнің 1 тг.шығын-дарТ. 0,829 0,889 0,883
Еңбек қоры Т.т. 76635,2 106207 44580,3
Жұмыскерлердін жалпы са-ны Ад. 501 556 370
1 жұм. орташа айлық еңбек Т. 13683 16492 14190
ақы
1 жұмыскерге еңбек Т. 104667 117329 11545
өнім-ділігі
“Ақсай”НТК ЖШС-ның жылдық есептермелері негізінде.
2011 жылы “Ақсай” НТК-ы 775825,0 мың теңге табыс алды, соның ішінде
өткізуден түскен табыс 621145,8 мың теңгені құрады. Басқа да қызметтен
түскен табыс 591,0 мың теңгені құрады.
Кесте 2. “Ақсай- нан” ЖШС -нің 2008 жылғы негізгі технико-эко-
номикалық көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлш. бір. Жоспар Нақты Ауытқуы
1 Өндірілген өнім көлемі Мың тг. 734492,0 7765,424,0 +30932,0
(көтерме бағада),
ҚҚС-мен
Жалғасы келесі бетте
А 1 2 3 4 5
2 Өндірілген өнім көлемі Мың тг. 664008,0 614598,0 -29397,2
(көтерме бағада) ҚҚС-сыз
3 Өткізілген 1 өнім көлеміМың тг. 734932,0 746329,2 +29397,2
(көтерме бағада)
4 Жұмыскерлердің жалпы Адам 601 587 -14
саны
5 Еңбек ақы қоры Мың тг. 115512,7 115512,7 -
6 1 жұмысшының 1 жыл-дағы Мың тг. 117,173 117,3 +0,128
өнімділі
7 Дайын өнімнің 1 Мың тг. 0,92 0,89 -0,03
тең-гесіне шығындар
8 Өндірілген өнімнінің Мың тг. 608715,4 614598,2 +5882,8
өзіндік құны
9 Бағалы қағаздар Мын тг. 1111,0 1111,0 -
10 Негізгі құралдар Мын тг. 220800 267827,3 +47027,3
11 Сон. іш. негізгі Мын тг. 120000 12723,5 +7235,5
өнірістік қорлар
“Ақсай”НТК ЖШС-нің жылдық есептемелері негізінде.
Дайын өнімнің 1 теңгесіне шығындар есепті жылы негізгі шикізатқа
(ұнға) көтерме бағаның өсуінен көбейіп отыр.
Негізгі өндірістік құралдарды толық талдау үшін бірнеше көрсеткіштерді
талдау қажет:
А) пайдалану коэффиценті – 0,847;
Б) негізгі құралдардың жаңару коэффиценті – 4,62%;
В) қор қайтымдылығы – 0,481 теңге;
Г) интенсивтілік коэффиценті – 1,1%
Келтірілген мәлеметтер негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін
көрсетеді. Ол 2011 жылы жоғары өндірістік техналогиялық линияларды енгізу,
құрал- жабдықтарды ауыстыру, барын модернизациялау есебінен қол жеткізеді.
Негізгі өндірістік құралдардың тиімді пайдалануы комбинаттың 2011 жылдық
аяғына технико-экономикалық параметірлердін жағдайын жақсартты.
Рентабельділік жоспарға қарағанда – 8,1 %-ке кеміді, рентабельділігің
баяу дамуы, ең алдымен, негізгі өндірістік құралдардың құнының өсуімен
байланысты.
“Ақсай” ЖШС -нің таза табысының өсуі келесі факторлардың әсерінің
болды:
1. Өнімнің сапасы мен ассортимент құрылымынның жақсарту;
2. Негізгі өндірістік құралдардың тиімді пайдалануы;
3. Өткізілген өнім қалдықтарының азаюы;
4. Еңбек өнімділігінің көбейюі.
Жалпы алғанда “Ақсай” ЖШС-нің негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштердін талдау оның 2011 жылғы қызметінің оң нәтижесін көрсетеді.
Негізгі технико-экономикалық көрсеткіштерді талдау көрсетіп
отырғандай, 2012 жылы 2010 жылға қарағанда өндіріс көлемі 124656 мың
теңгеге көбейеді немесе 691301 мың теңгені құрады.
2012 жылы жұмыскерлердін орташа тізімдік саны 587 адам болды, солардын
ішінде өндірістік персанал – 491 адам. 1 жұмыскерге шығымдылық 2011 жылы
117329 мың теңгені құрады.
2012 жылы тауарлы өнімнің 1 теңгесіне – 0,89 тиын шығынмен тауарлы
өнімнің өзіндік құны 614598 мың теңге болады. 2011 жылмен салыстырғанда
өзіндік құн 144908 мың теңгені немесе 30,8 %-ға өсті.
Өзіндік құнның көбеюі ұнның бағасының өсуіне, сондай-ақ энергия
тасушыларға бағаның өсуіне және нан зауытының техникалық, технологиялық
деңгейіне байланысты.
Кесте 3. “Ақсай нанның” ЖШС-нің экономикалық жұмысына талдау 2011-2012
ж.
№ Көрсеткіштер өлшем 2011 ж. 2012 ж. Ауытқуы Өзг. %
бірлігі
1 Өнім көлемі Теңге 17858,0 19674,0 +1816,0 1,10
2 Еңбек ақы қоры Мың тг. 79218,9 115512,7 +36293,8 1,46
3 Жұмыскерлердің Адам 437 587 +150 1,34
жалпы саны
4 1 жұмыскерге Теңге 121078 117329 -3749 -0,96
шы-ғындылық
5 Орташа айлық ең-бекТеңге 14000 15500 +1500 1,11
ақы
6 ҚҚС-сыз жалпы табысМың тг. 566645 691301 +12465 1,22
7 Шығындар (өз. құн) Мың тг. 469690 614598 +14490,8 1,31
8 1 теңге Тиын 0,86 0,89 +0,06 1,07
пропор-цияға
шығындар
9 Рентабельділік % 20,6 12,5 -8,1 0,61
10 Бағалы қағаздар Мың тг. 1110,0 1110,0 - -
11 Негізгі құралдар Мың тг. 200020,3 267827,3 +67807 1,34
12 Сон. іш. негізгі Мың тг. 86113,6 127235,5 +41121,9 4,48
өн-дірістік қорлар
Жалғасы келесі бетте
А 1 2 3 4 5 6
13 Негізгі өндірістік Мың тг. 25266,6 53510,0 +28243,4 2,12
қорлардың
амартизациясы
14 Бюджетке Мың тг. 17658,6 12462,0 -5196,6 0,71
ауда-рымдар
15 Таза табыс Мың тг. 82717,3 44602,2 -38115,1 0,54
“Ақсай” НТК ЖШС-нің жылдық есептемелері негізінде
Жоғарыдағы кестеде “Ақсай” НТК-ның қаржылық-экономикалық жағдайын
талдау үшін бұл жұмыста 2011 және 2012 жылды кәсіпорынның балансы,
қаржылық - шаруашылық қызмет туралы есеп пайдаланып, сонын негізінде
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық, өтімділік, іскерлік белсенділік және
табыстылық көрсеткіштері есептелген.
Қаржылық тұрақтылықты сипаттау үшін кәсіпорынның меншіктік айналым
құралдарының соммасын есептеу керек. Меншіктік капитал есебінен айналымнан
тыс құралдар да айналам қорлары да қалыптасатын болғандақтан, меншіктік
капитал соммасы мен ұзақ мерзімді активтердің, айырмасы меншіктік айналым
құралдарының мөлшерін құрайды.
2011 жылы: 96343,2+156624,0-175330,1-77637,1 мың теңге
2012 жылы: 133409,0+100684,8-234699-605,2 мын теңге.
Есептеулер көрсетіп отырғандай, меншіктік айналым құралдары біршама
азайған. Ал 2010 жылдың аяғында олар мүлдем болған жоқ, ол ұзақ мерзімді
ұзақ мерзімді міндеттемелердің 55840,2 мың теңгеге азаюына және бір
мерзімде ұзақ мерзімді активтердің 59368,9 мың теңгеге көбеюіне байланысты.
Меншіктік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz