Қазақстан территориясындағы тарихи-мәдени ескерткіштер
КІРІСПЕ
Қазақ жері өзінің бай тарихымен ерекшеленеді. Оның ұлттық тарихы аса
ерте замандардан бастау алады. Ел мен жерді қорғау ең алдымен сол ел мен
сол жердің тарихын білуден басталады. Ел мен жердің тарихын білу тарихта
өткен қасиетті ата-бабалар әруағына тағзым етіп, олардың игілікті істерін
еске алудан бастау алады. Ұлт тарихынан білімді болудың басты мақсаты-
өткеннен тағылым алу. Осыған орай еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштері
білу-біздің тарих алдындағы міндетіміз.
Әлемдегі әр ұлттың өз тарихында кие тұтатын мекендері бар. Ол
жерлердің киелілігі сол халықтардың шығу ошағы немесе ұлттық мәдениетінің
ошағы, елдіктің ошағы болуына байланысты болса керек. Қазақ халқының
тарихында осындай жерлер өте көп. Алтай мен Жетісу, Ұлытау мен Қаратау,
Еділ мен Жайық, Ертіс пен Сыр, Маңғыстау, Түркістан мен Отырар –міне,
қазақтың төл бесігі болған киелі мекендер. Бұл аймақтардың өз ішінде және
кішігірім киелі орындары бар. Мысалы, айтар болсақ, оларға түркі әлеміндегі
қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб
кесенесі, Қарашаш ана кесенесі, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті,
шығыстағы Алтай ескерткіштері мен Жидебайдағы Абай мұражайы, Қарағандыдағы
Беғазы кешені, Жамбыл облысындағы –Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі,
Маңғыстау өңіріндегі Шопан-Ата жер асты мешіті және тағы басқа да тарихи-
мәдени ескерткіштер туралы бұл бітіру жұмысында баяндалады.
Ғасырдан ғасырға жалғасқан, атадан балаға мирас болып келе жатқан
тариха ескерткіш мұралардың ұлттық мәдениетімізден алар орны жоғары.
Тарихи ескерткіш мұраларды қалпына келтіру, жер бетіндегі ашық
мұражайлардағы (Есік қаласындағы, Отырардағы, Маңғыстаудағы) жұмыстарды
жандандыру іс – шаралары жүргізілді. Әсіресе тарихи ескерткіштерді сақтау
және оны қалпына келтіруге байланысты жүргізілген шаралар халқымыздың
ұлттық мұраларға деген сүйіспеншілігін білдіреді.
Еліміздегі тарихи ескерткіштерді жүйелей келе, олардың тәлімдік
мүмкіндіктеріне ғылыми талдау жасай отырып, оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктері қарастырылды.
Тарихи ескерткіштер мұралар жалпы түркі халықтарының мұралары
болып табылатындықтан түркі өркениет дамуымен сәйкес келеді. Түркі
халықтарының жазба ескерткіш мұраларына әл – Фарабидің, Қожа Ахмет
Яссауидің, Жүсіпбек Баласағұнның, Махмуд Қашқаридің, т.б. еңбектері жатады.
Бұл жерде біз түрік ғалымы Зия Гөкалыштың Мәдениет – ұлттық, ал өркениет
– халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл
– ой, эстетика, экономика және тұрмыс – тіршілігінің үйлесімді жиынтығы.
Өркениет болса дамудың ортақ деңгейдегі тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық
өмірінің жиынтығы. Мәдениет жоғарылаған сайын саятатта жоғарылап, күшті
мемлекет құрайды. Мәдениеттің жоғарылауынан өркениет туа бастайды дегенін
басшылыққа алуға тиіспіз.
Көне тарихи – мәдени ескерткіш мұралар, әсіресе, біз зерттеуімізге
нысана етіп отырған Қазақстандағы тарихи – мәдени ескерткіш мұралардағы
білім мен тәрбие мәселелері негізінен рухани адамгершілік бағытта болған.
Сондықтан мұндай мұралар көбіне рухани танымдарға байланысты болғандықтан
біз жоғарыдағы философ ғалымдардың дінге сенуі, адамгершілік парызды өтеу,
ұлы күшке деген сенім қағидалары сол кездегі қоғамның ағымына
сәйкестіктен туған деп түсінеміз.
Қазіргі кезде туризмнің өте қарқынды дамуына байланысты жоғарыда
аталған тарихи-мәдени ескерткіштер арқылы біз елімізді дүниежүзіне таныта
аламыз.
Осы құндылықтарымызды қорғау және оны қайта қалпына келтіріп отыру
кезек күттірмейтін мәселердің бірі.
1 ТАРИХИ–МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ ТУРИЗМДЕГІ РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы тарихи – мәдени ескерткіштерге сипаттама
Ескерткіш – кең мағынасында – елдің, халықтың мәдени мұрасының
жалпылама атауы. Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы мұражайлы,
көрмелік маңызы бар заттар мен жылжымайтын ескерткіштерді қамтиды. Ортақ
типологиялық белгілері бойынша ескерткіштерді негізгі 4 түрге бөледі:
археологиялық ескерткіштер, тарихи ескерткіштер, сәулет өнері
ескерткіштері, монументтк (мүсін) өнері ескерткіштері. Сондай-ақ,
ескерткіштерге тарихи-танымдық немесе тарихи-көркем құндылығы бар
жазбаларды да жатқызуға болады. Яғни, азаматтың көне заманнан күні бүгінге
дейінгі дамуы жолындағы түрлі саладағы аса маңызды жетістіктерінің ерекше,
қайталанбас заттық - рухани үлгі - нұсқаларын; адам өміріндегі оқиғаларды,
белгілі бір елдің, халықтың басынан кешкен тарихи кезеңін еске түсіретін
құндылықтарды, қастерлі мұраларды Ескерткіш деп атау қалыптасқан. Оларды
шартты түрде ауыз әдебиеті ескерткіштері, жазба ескерткіштер, өнер
ескерткіштері, археологиялық ескерткіштер, ұлттық дәстүрлі қолөнер
ескерткіштері, діни ескерткіштер, т.б. деп те түрліше жіктеуге болады.
Мәселен, адам қабірінің басындағы оба, қорған, сондай-ақ, сақ дәуірінен,
көне түркі, қыпшақ кезеңінен жеткен тас мүсіндер, сынтас, сартас, құлпытас,
қойтас, үштас, бестас, сағана, төртқұлақ, кесене, т.б. археологиялық және
сәулет ескерткіштері - ең алғашқы ескерткіштер түрлері қатарына жатады. 1
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау мемлекеттік деңгейдегі шара
болып табылады және өскелкең ұрпақ тәрбиесінің маңызды бөлігін құрайды;
тар мағынасында - ұлы тұлғаларды, белгілі қайраткерлерді немесе елеулі
тарихи оқиғаларды есте қалдыру үшін жасалатын мүсіндік туынды. Бұл атау
монумент деген ұғымның мағынасына жақын. Алайда ескерткіштер әдетте, дүние
салған адамның құрметіне тұрғызылады. Ескерткіштердің кең тараған түрі де
осы – көлемі нақты тұрпаттан үлкендеу мүсіндік бейнелер. Олар, әдетте,
көрнекті жерге (қала алаңына, саябаққа, тарихи орындарға, тарихи адамдардың
туған жерлеріне, ұрыс даласына) орнатылады. 2
Өлген адамға ескерткіш орнату дәстүрі ерте заманнан-ақ пайда болған.
Мысалы, ежелгі Грекияда аса көрнекті қолбасшылар мен қоғам қайраткерлерінің
құрметіне. Римде императорларға ескерткіштер қойылған. Қайта өркендеу
дәуірінде Италияда Микеланджело, Францияда Т.Бонтан, т.б. сияқты мүсін
өнері шеберлерінің аты әйгілі болды. XIX ғасырда Еуропа мен Америкада әр
түрлі оқиғаларға, XX ғасырда ұлт - азаттық қозғалысы қайраткерлеріне,
жазушы, суретші, музыкашыларға ескерткіштер жасау үрдісі кең етек алды.
Ресейде XVIII ғ-да және XIX ғасырдың бірінші жартысында мүсіншілер К.Б
Растрелли, М.И Козловский, Б.И Орловский, И.П Мартостың жобасы бойынша
Санкт– Петербург пен Мәскеуде Петр І-ге, А.В Суворовқа, М.И Кутузовқа,
К.Минин мен Д.Пожароскийге ескерткіштер орнатылды. Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарынан бастап Н.А. Андреев, Н.В. Томский, В.И. Мухина, К.М.
Мерашвили, т.б. мүсіншілер көптеген қалаларда даңқты адамдарға тұлғалы
ескерткіштер орнатылуына үлес қосты.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгерлердің
ерлігін мәңгі есте қалдыруға арналған ескерткіштер өте көп. Солардың
ішіндегі ең күрделісі – Берлиндегі кеңес әскері жауынгерлері құрметіне
тұрғызылған тарихи – мемориялдық ескерткіш. Қазақстанда ескерткіш орнату
1940 жылдан кейін кең өріс алды. 9
Алғашқы ескерткіштердің бірі – Алматыдағы ,,Амангелді Иманов,,
ескерткіші (Мүсінші Х.Б. Асқар-Сарыджа, сәулетші Т.Бәсенов; 1947). Белгілі
мүсінші Х.Наурызбаевтың ,,Абай,, (1960), ,,Шохан Уалиханов,, (1969, екеуі
де Алматыда), ,,Жамбыл Жабаев,, (1964, Тараз), ,,Амангелді Иманов,, (1959,
Қостанай обл. Амангелді ауд.), Т.Досмағамбетовтің ,,Шохан Уалиханов,,
(1972, Көкшетау), Ю.Г. Былыктың ,,Нұркен Әбдіров,, (1969, Қарағанды), т.б.
мүсін – ескерткіштері Қазақстандағы алғашқы ескерткіштердің ең көрнектілері
болып табылады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін де ұмытылмас есімдер
мен тарихи оқиғаларды жаңғыртатын бірқатар ескерткіштер тұрғызылды. Олар:
мүсінші Б.Әбішевтің ,,Жамбыл,, (1996, Алматы), Республика тәуелсіздігіне
арналған кешен - ,,Тәуелсіздік монументі,, (авторлық шығарма, топ жетекшісі
– Ш.Ы.Уәлиханов, мүсіншілер - А.Жұматаев, Н.Далбай, К.Сұранышев, А.Боярлин,
М.Мансұров, К.Сатыпалдин; сәулетшілер – Қ.Монтахаев, Н.Жарылғапов; 1997,
Алматы), мүсіншілер - Боярлин мен Т.Мырзагелдиннің ,,Саяси қуын - сүргін
зобалаңынан құрбан болғандарға ескерткіш,, (монумент; авторлық топ
жетекшісі – Т.Сүлейменов, сәулетші - А.Ордабаев, А.Кенжетаев, Монтахаев;
1997, Астана), мүсінші Досмағамбетовтің ,,Қаныш Сатбаев,, (1999, Алматы),
мүсінші К.Кәкімовтың ,,Сұлтан Бейбарыс,, (2000, Атырау), қазақ елінің
бірлігі мен ынтымақтастығының белгісі ретінде Ордабасы тауында орнатылған
,,Ордабасы кешені,, (сәулетші Ғ.Садырбаев, 1997, Оңттүстік Қазақстан обл.)
ескерткіштері, т.б. Сондай–ақ, әдебиет, өнер, мемлекет және қоғам
қайраткерлерінің қабірі басына бейне-мүсін қою немесе олар тұрған үйдің
қасбетіне жазулы ескерткіш тақта орнату да дәстүрге айналған.
Тарихшыларымыздың айтуынша, қазіргі уақытта Қазақстан жерінде 600-ден
астам неолит және энеолит дәүірінің ескерткіштері мәлім. Неолиттік тұрақтар
орналасу сипатына қарай – бұлақ, өзен, көл, үңгір тұрағы деп төрт түрге
бөлінеді. Мысалы: Ботай қонысын алайық. Ол шамамен 200 жылды – б.з.б. XXIV-
XXII ғасырларды қамтиды. Елді мекендегі құрылыстар өте тығыз, біріне-бірі
жалғаса салынған. Ені - 8 метр, ұзындығы - 50 метрге дейін созылған қатар-
қатар көшелердің екі жағына кейде 15-16 үйден салынған. Жеке үйдің сипаты:
,,Тереңдігі бір метрге дейін жететін 4-8 бұрыш түрінде шұңқыр қазылған.
Шұңқыр жиектеріне биіктігі 1 метр дуал соғылған. Осылайша салынған
қабырғаларға төбесі тарыла беретін тегене түріндегі бағаналар орнатылған.
Күмбез бұтақтарымен және шыммен жабылып, ортасынан түтін шығатын тесік
қалдырылған. Кіретін есік қабырғадан ойылып, оның сыртында шағын дәліз
болған. Ішінде, ортадағы шұңқырға ошақ қойылған. Ошақ пен есік арасы –
шаруашылыққа арналған, төргідемалатын орын. Әдетте қабырғаның бүйір жағынан
азық-түлік сақтайтын шұңқыр қазылады. Құрылыстың осындай шошала түрі
Қазақстанның солттүстік обылысында күні бүгінге дейін сақталып, маңызын
жойған жоқ. 4
Орталық Қазақстанда да кром-лехтер, менгірлер, дольмендер болған.
Бұлардың қойылу ретінде де Мысырдағы, Орталық Америкадағы құрылыстар сияқты
астрономиялық заңдылықтар ескерілгендігі, сол кездегі діни-нанымдарға орай
салынғандығы байқалады.
Қазақстан жерінде б.з.б. 1-мыңжылдықта тиграхауда сақтары тайпаларының
үлкен тобы қоныстанған. Олар Қазақстан жерінің оңтүстік-шығысы мен
оңтүстігін толық игерген. Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын,
Кеген өзендері аңғарларында көптеген үлкенді - кішілі обалар шоғырланған.
Мыссалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің сол жағалауы) 300 обадан, Берікқара
қорымы (Талас өз.) 500 бейіттен тұрады. Биіктігі 20 метрге дейін жететін
,,патша,, обалары Жетісу мен Оңттүстік Қазақстанда өте көп. Б.з.б. 5
ғасырға жататын Бесшатыр қорымынан бөренелерден тұрғызылып, жақсы сақталған
ірі құрылыстар табылды. Бұлар Орта Азия мен Қазақстанда ағаштан салынған
сәулет өнерінің ең ежелгі бірегей ескерткіштері болып табылады. Бесшатыр
қорымы Іле өзенінің оң жағасында. Ол 31 обадан тұрады, олардың 21-і таспен,
ал 10-ы қиыршық таспен және топырақпен жабылған. Үлкен обалардың диаметрі
45 метрден 105 метрге, биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетеді. Диаметрі
104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Тас, топырақ үйіндінің
айналасынан 5 - 7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені - 2 м, биіктігі - 50-60
см) және ірі менгірлерден, үлкен қой тастардан қоршау түрінде құрылыстар
салынған. Үлкен обаның айналасында барлық 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған
бағаналарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашалған. Обаның солттүсік -
шығыс жағында тағы да жеті қоршау бар, олар оңтүстік - шығыстан солтүстік -
батысқа қарай созылып жатыр. Бесшатыр сағанасы ағаштан салынған күрделі
құрылыс, бірнеше бөліктен тұрады. Олар: дәзіл, қабірдің алдынғы кірер аузы
және жерлеу бөлмесі. Бөлменің қабырғасындағы бөренелер бір-біріне тығыз
қиюластырылған.
Алтын адам табылған Есік обасы үлкен қорымның оңтүстік шетінде
орналасқан. Обаның диаметрі - 60 м, биіктігі - 6 м. Ортадағы қабір ашылып,
таланған, бүйірдегі қабір сол күйінде сақталған. Лақат Тянь-Шань шаршысының
өңделген бөренелерінен салынған. Ішінің ауданы 2,9х1,5 м. Сақтар
мәдениетіне байланысты тағы бір құрылыс - Қызылорда облылынындағы Сырдария
бойынан табылған ,,Шірік Рабат,, қонысы (б.з.б. 5 ғ). С.П.Толстовтың
айтуынша, ол егін егіп, мал баққан сақтардың тұрақты бекінісі жайлы. Оның
ішінде көп бөлмелі тұрғын үйлер, кірпіштен қаланған екі қабатты зәулім
бекініс бар. Б.з-дың VI-VII ғасырында керуен жолының үстінде, Қазақстан
жерінде Тараз, Құлан, Сайрам (Испиджап), Отырар, Сығанақ, Құмкент, Созақ,
Алмалық сияқты ірі қалалар, Ақыртас, Баба Ата, Ақсүмбе сияқты қорған-
бекіністер болған. Оңтүстік қалалары бекініс, шахристан, рабадтан тұрған,
су құбырлары болған. Тоғай, Жыланшық, Кеңгір, Жезді, Сарысу өзені бойынан X-
XI ғасырдада өмір сүрген алпысқа жуық қалашық орындары анықталды. Бабаджа
хатун күнбезі, Айша Бибі мазары, Жұбан ана күмбезі сәулет өнерінің күрт
дамығанын көрсетеді. Қарахан әулеті тұсында Алаша хан күмбезі, Жошы хан
күмбезі, Аяққамыр күмбезі, Қожа Ахмет Иасауи кесенесі X-XIV ғасырлардағы
Қазақстандағы сәулет өнерінің жоғары деңгейін танытады. 17
Адам баласы табиғаттағы ғажайып құпиялардың сырын білуге ұдайы
құмарлықпен ұмтылып отырған. Есте жоқ ерте заманның өзінде дүниенің
жаралуы, табиғаттың түрлі құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы,
түсінігі болған. Қазақ халқының сан ғасырлық өмірлік тәжірибесінің
табиғатпен қарым-қатынасының нәтижесінде сәулет өнерінің жүйесі пайда
болды. Сәулет өнеріндегі өзіндік ерекшелігі бар ғимараттар, қалқала,
күмбезді құрылыстар, сол сияқты ешбір басқа халық жете алмаған жылжымалы
баспананың төлтума үлгісін бабаларымыз мұра етіп қалдырған.
Қазақтың кіндік мекені Сарыарқа төсінде әр кезеңде бой көтерген
қалалық мәдениеттің болғандығын ғылымдар, тарихшылар, археологтар
дәләлдеген.
Ұлытау өңіріндегі Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл, Дүзен, Ықылас,
Теректі қорымы, тағы басқа сәулет туындыларында негізгі өлшем
қатынастарының ұстамдылығы, олардың қоршаған ортамен, жер бедерімен
үйлесімділігі әсем үндестік тауып, өзіндік ерекшілігі бар қайталанбас өнер
туындысын берген. Қазақстанда ата - бабаларымыздан қалған 25 мың тарта
заттақ мәдениеттің ескерткіштері бар. Олар, негізінен, Сыр бойында, Отырар
алқабында, Маңғыстау мен Үстіртте, Ұлытау төңірегінде, Талас – Шу аңғарына,
Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған1. Көне қалалардың орны, әредік
сақталған ғимараттар құрылыс өнерінің айтарлықтай дамығандығын және өзіне
тән қазақы болмысының бар екендігін көрсет.10
1.2 Археологиялық ескерткіштер
Археология (грек. Archaios – ескі, logos-ілім) - тарих ғылымының көне
дәуір мен орта ғасырдағы адамзат қоғамы дамуының заңдылықтары мен негізгі
кезеңдерін зерттейтін саласы. Басты зерттеу объектісі алғашқы қауымнан,
ерте заман мен ерте ғасырдан қалған материалдық ескерткіштер: еңбек
құралдары, қару – жарақ түрлері, мекен - жай, қоныстардың, керуен сарайлар
мен әскери бекіністердің жұрты, үй-іші заттары, зираттар, обалар т.б.
Адамдар қолымен жасалған осы аталған заттар ғылымда археологиялық
ескерткіштер деп аталады. Олар топырыққа көміліп, жер астында қалып,
қалалар мен бекіністердің қираған орындарында бірнеше қабаттардан тұратын
төбелер пайда болады. Мұндай қатпарлар археологияда мәдени қабаттар деп
аталады. 21
Осылай пайда болған төбелердің биіктігі кейде ондаған метрлерге
жетеді. Қазақстан жеріндегі ең үлкен қала болып есептелетін Отырардың
мәдени қабатының биіктігі 18 метр. Кейбір обалардың биіктігі 20 метрге,
аумағы 100 метрге дейін жетеді. Қазба жұмыстары кезінде табылған
материялдық деректерге ғылыми түсініктеме беру үшін археологияда
антропология, этнология, геология, ботаника, зоология, палеонтология,
физика, химия, топырақтану ғылымдарының зерттеу әдістері кеңінен
пайдаланылады. Археология термині б.з.б. IV ғасырларда көне заманды
зерттейтін ғылым ретінде (Платон) қолданыла бастағанымен, ғылыми
археологиялық зерттеулер Еуропада Қайта өркендеу дәуірінде ғана жүргізілді.
XV-XVI ғасырларда Италияда ежелгі сәулет өнерінің мұраларын іздеүге, XVIII-
XIX ғасырда Қосөзен бойында көне мәдени мұраларды зерттеуге бағытталған
қазба жұмыстары жүзеге асырылды. XIX ғасырдың 1-жартысында Ресейде
Қаратеңіз жағалауындағы көне грек қалаларының қалдықтары мен скиф обаларын
жүйелі түрде зерттеу басталды. Қазақстан мен Орта Азияда археологиялық
зерттеулер XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастау алды және олар В.В. Радлов,
Н.В. Веселовский, А.А. Андрианов, П.И. Лерх, В.В. Бартольд есімдерімен
байланысты. 1919 ж. Ресейде Материалдық мәдениет тарихы академиясы құрылды.
1937 ж. ол КСРО Ғылым Академиясы институтына айналдырылды. М.П. Грязнов,
Ә.Х. Марғұлан, С.И. Руденко, А.Н. Бернштам, С.С. Черников басқарған
экспедициялар Қазақстан жерінде күрделі археологиялық барлау, қазба
жұмыстарын жүргізе бастады. 1926 ж. Грязнов археологиялық зерттеулер
нәтижесінде Андрон мәдениеті тараған аймақтың батыс шекарасын анықтады.
1930-1939 ж. Қостанай облысы Алексеевка ауылының маңынан қола дәуірінің
қоныстары, 1935-1938 ж. Шығыс Қазақстандағы Қалба, Нарын тауларынан КСРО
территориясындағы ең көне заманның кен орындары табылды. 1930 жылдары
Бернштам бастаған экспедиция Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды зерттеп,
көптеген жаңа деректер жинады. 1936-1939 ж. Тараз қаласының орны қазылып,
оның Орта Азиядағы мәдениеті жоғары, сауда, қолөнер орталықтарының бірі
болғаны анықталды. С.П. Толстов басқарған Хорезм археология - этнограпиялық
экспедициясы Қызылорда, Қазалы төңірегінен жүздеген құнды археологиялық
мұралар ашты. 5
1946 ж. Қазақстан Ғылым Академияның құрамында Тарих, археология және
этногряфия институты құрылды. Ол республикадағы архелолгиялық зерттеулердің
орталығына айналды. Ең алдымен археологиялық барлау, Қазақстанның көне
тарихын анықтау жұмыстары қолға алынды. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы (жетекшісі Марғұлан), Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедицияс (жетекшісі - Бернштам, кейін Е.И. Агеева), Жетісу археологиялық
экспедициясы (жетекшісі - К.А. Ақышев), Т.Н. Сенигова, Г.И. Пацевич, А.Г.
Максимова, М.К. Қадырбаев, А.М. Оразбаев кең көлемде зерттеулер жүргізді.
Қазақстанның археологиялық картасы жасалды (1960 ж.). Республика
территориясын түгелге жуық қамтыған археологиялық қазба жұмыстарының
нәтижесінде құнды археологиялық ескерткіштер мен мәдениеттер ашылды.
Орталық Қазақстанда қола дәуірге жататын Беғазы, Ұлатау, Беласар
зираттары, Атасу, Бұғылы т.б. қоныстар зерттелді. Жетісуда Бесшатыр, Кеген
маңында табылған обалар сақ - скиф мәдениеті жөнінде көптеген мағлұматтар
берді және олардың Алтай мен Днепр бойында кездескен скиф обаларымен
“туыстас” екендігі дәлелденді. 16
Оңтүстік Қазақстанда палеолит қоныстары тыңғылықты зерттелді.
Оңтүстік Қазақстан Андрон мәдениетінің негізгі аймақтарының бірі болғандығы
жөнінде дәйекті ғылыми тұжырым жасалды (Марғұлан). Жетісу өңірінде б.з.б.
VII-VI ғасырда ертедегі көшпелі тайпалар, сақтар мен үйсіндердің мәдени
ескерткіштері жан-жақты зерттелді. Солтүстік Қазақстанның қола дәуірінің
хронолдық классификиасын, Солтүстік және Орталық Қазақстанның қола
дәуіріндегі қоныстарын зерттеуге Оразбаев, Орталық Қазақстан мен Жетісу
өңіріндегі темір дәуірінің орта кезеңінен зерттеуге Ақышев, Қадырбаев үлес
қосты. 1970 ж. бастап V-VIII ғасырда және XIII-XV ғ-да Қазақстан мен Орта
Азияның мәдени орталықтарының бірі болған Отырыр қаласы мен Отырыр
алқабының ескерткіштерін зерттеу қолға алынды. Жаңа құрылыстар
жүргізілетін жерлерде Шардара археологиялық экспедициясы, Шульба
археологиялық экспедициясы жұмыс істеді. 70-80 ж. Қазақстандағы төменгі
палеолит тұрақтарының ашылуы, Шығыс Қазақстандағы Шелекті сақ обаларындағы,
Жетісудағы Есік қорғанында, қала мәдениеті жөнінде мол мағлұмат берген
Отырар мен Құйрықтөбеде жүргізілген қазба жұмыстары Қазақстан археология
ғылымының көкжиегін кеңейте түсті, қазақ халқының көне және орта ғасыр
кезіндегі тариха, тайпалар мен ұлыстардың материалдық мәдениетінің
сабақтастығы жөнінде дәйекті ғылыми тұжырымдар жасауға негіз қалады.
1991 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының құрамында археология бөлімі
негізінде Археология институты құрылды. 1973 жылдан Археология мұражайы
жұмыс істейді. Қазақстанның дербес мемлекетке айналуы отандық тарихи
ғылымның, оның ішінде археология саласының алдына да жаңа мақсаттар қойылып
отыр. Қазақ халқының көне және орта ғасыр кезеңдеріндегі шаруашылығы,
мәдениеті мен қолөнерінің дамуы туралы бұрынғы қатаң материалистік
көзқарасқа негізделген қағидалардан арылып, жаңа тұрғыдан шешу міндеті
қойылды. Осыған байланысты далалық зерттеу жұмыстары кеңейтіліп,
археологияның теориялық-методологиялық мәселелері қолға алынд, Қазақстанның
ежелгі тарихын зерттеуді тереңдетүге бағытталған бағдарламалар жасалды.
Көне материалдық және мәдени ескерткіштерді зерттеумен айналысатын ғылыми
мекеме 1991 ж. қазан айында Қазақстан Ғылым Академиясының Тарихи археология
және этнография институты негізінде құрылған. Институтқа Қазақстанның Ғылым
Академиясының академик Ә.Х.Маргұланның есімі берілген. Институт құрамында:
тас дәуірі ескерткіштері; қола дәуірі және ежелгі технология; ерте
дәуірдегі өнер; урбанизация және көшпенділер мәселелерін зерттейтін топтар
мен Археология мұражайы бар. Қазақстан жері сақ, түркі тайпаларының ата-
қонысы болғандығы дәлелденді, қазақ этносының қалыптасу процессі
айқындалып, Батыс Түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ, Қарахандар мемлекеттік
бірлестіктерінің тарихы нақтыланып, олардың Орта және Таяу Шығыспен, Орта
Азия, Еділ бойы, Орал тауы өңірі,Сібірмен саяси, экономикалық және мәдени
байланыстары ашылды. Қазақ жеріндегі Ұлы Жібек жолының бойы, көшпелілер мен
отырықшылар өркениеті, қала мен даланың өзара қатынасы мен ықпалы
зерттелді. Орта ғасырдағы Отырар, Тараз, Түркістан, Сарайшық және Талхиз
қалаларында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелері Қазақ мемлекеттігі
мен мәдениетінің қалыптасуы, түркі, қыпшақ, қаңлы және қарахан дәуірлерінен
бастау алатындығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік берді.32
Археологиялық ескерткіштер – материялдық ескерткіштердің жиынтық
атауы. Көне тас дәуірінен орта ғасырдың ақырына дейінгі аралықта өмір
сүрген адамдар қалдырған құрал-саймандар, үңгірлердегі тұрақжайлар,
қоныстар, молалар, зираттар, т.б. Олардың әрқайсысының өздеріне тән
ерекшеліктері бар. Егер қола дәуірі ескерткіштерінің сыртқы көріністері
бір, екі, үш қатарлы тас қоршаулардан түрса, темір дәуірінің молалары биік
обалардан тұрғызылған. Молалардағы жерлеү тәсілдері де әр түрлі.
Зираттардың жанында құрбандық шалған жерлер кездеседі. Тасқа салынған
суреттер ле археологиялық ескерткіштерге жатады. Бұлар да көне тас
дәуірінен соңғы орта ғасырға дейінгі кезеңге жатады. Археологиялық
ескерткіштердің тарихи ғылымына қосатын үлесі өте зор. Олар көне
дәуірлердегі адамдардың өмір- тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, олардың
әлеуметтік экономикалық жағдайы туралы құнды мағлұматтар береді. Деректер
бойынша зерттеліп отырған, оқиғалар мен ескерткіштердің уақытын, өзара
хроникалық арақатынасын белгілеу. Тарихи-жазба деректер, негізгі
археологиялық және жаратылыс, техникалық ғылымдардың жетістіктерін
қолдануына қарай археологиялық мерзімдеуді үш топқа бөледі: 1- топ Зерттеу
объектілеріне (жеке заттар, қалалардың мәдени қабаттары, елді мекендер,
қалалар үлкен аймақтар, белгілі оқиғалары) қатысы бар көне авторлардың
туындылары белгілі бір уақытта патшалық құрған қайраткерлердің, қолбасы
т.б. бұйрығымен жасалған жазулар, эпиграмма, эпитафия, жарлықтар мен т.б.
құжаттар кіреді. Әсіресе әр түрлі замандардың алтын, мыс, күміс тиындарының
орны ерекше. Бұл деректер қалалар мен елді мекендердің, әр түрлі
археологиялық ескерткіштердің уақытын дәлдікпен көрсете алады. 2-топқа
стратиграфиялық және типтерге бөлу салыстырмалы балама әдістері жатады.
Белгілі бір мәдени қабаттардан табылған зат көптеген элементтерімен ұқсас
келесі территориялық мәдени тұрғыдан жақын бір затпен салыстырылса, осы екі
ұқсас затпен бірге табылған басқа типтес ескерткіштер де бір бірімен
салыстырылып, бір уақытта, бір технологиямен жасалып, қолданылғаны одан
әрі, мәдени тұтастыққа жатқаны, т.б. анықталады. 3-топқа, жаратылыстану
ғылымдры жетістігін пайдалану арқылы ескерткіштердің обсалюттік жасын
анықтау жатады. Солардың бірі – радиозотоптық әдістерег жататын, әсіресе,
көне тас дәуірлері ескерткіштерінің жасын анықтауда көп пайдаланылатын
калий –аргон торри - 230, акниндік радий әдістері. 25
Қола, алғашқы темір дәуірлері ескерткіштерінің жасын анықтауда радий
көміртегі әдісі кеңінен пайдаланылады. Қазақстанда осы әдіспен Үстірттегі
Тоқсанбай энеолит-қола дәуірінің бекіністі тұрағы, Маңғыстаудағы Дікілтас
обасы т.б. анықталған. Бұлардан басқа дендрохронология (ағаштың
сақиналарының өсу кезеңдері мен заңдылықтарына негізделген), ЭПР
(электрондық прагменттік резонанс), термолюминисценттеу, радиокарбон т.б.
әдістер қолданылады.
Археология музейі – Қазақстандағы археологиялық қазбалардан табылған
көне заман мұраларын сұрыптап, зерттейтін мәдени мекеме. Тарих, археология
және этнография институты жанынан 1973 ж. ашылды. Музейдің негізгі мақсаты
– Қазақстан жеріндегі адамзат қоғамының ежелгі дәуірінен бастап, кейінгі
орта ғасырға дейінгі аралықтағы даму жолын заттай деректер арқылы көрсету.
Музейде қазақ жерін мекендеген тайпалар мен халықтардың мәдени даму
деңгейі, олардың бүкіләлемдік өркендеудің қатынасына қосқан үлесі туралы
мағлұматтар беретін көптеген ескерткіштер сақталған. Музей экспонаттары
іштей өзара кезеңдер мен аудандарға жіктелетін үлкен төрт бөлімнен тұрады.
Көрменің бірінші бөлімі ,,Алғашқы қауымдық қоғам мен оның ыдырауы,,
тақырыбына арналған. Мұны қойылған тас экспонаттар Қазақстан жері
адамзаттың алғаш қалыптасып, дамыған аймағына жататындырык көрсетеді.
Көрмеде палеолит тұрақтары Бөріқазған, Тәңірқазған қоныстарынан табылған,
кремниден жасалған тас құралдардан бастап, Қазақстанның түкпір-түкпірінде
орналасқан тас дәуірі ескерткіштерінен жиналған тас шапқылар, қалақшалар,
қырғыштар, нуклеустер қойылған. Қаратауда жургізілген қазба кезінде
табылған тас құралдар мен қарулар жинақталған. Олардың ішінде көптеген
найзаның ұштары, қырғыш, қалақша, қол шапқылар бар. Неолит пен энеолит
дәуірінің құралдарын Шығыс, Оңтүстік және Орталық Қазақстанда жүргізілген
қазбалар кезінде және кездейсоқ табылған тас білезіктер мен балталар,
найзаның ұштары құрыайды. Музейдің келесі бөлімі қола дәуірінің
ескерткіштері – Андрон мәдениетіне, Беғазы Дәндібай мәдениетіне арналған.
Қола құралдарды жасауға қажетті мыс пен қорғасын кен орындары Шығыс пен
Орталық Қазақстаннан табылған. Қола дәуірінің қоныстары мен зираттарының
осы өңірлерден көптеп табылуы тегін емес. Музей көрмесін найзаның, жебенің
ұштары, қола мен алтыннан жасалған зергерлік бұйымдар қойылған. Таутары мен
Қарақұдық зираттарынан табылған қыш ыдыстар, балталар, айбалталар әшекей
бұйымдары Андрон мәдениетінің айқын белгілерін және оның оңтүстік және
оңтүстік шығыс аудандағы өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. 32
Үшінші бөлім ерте темір ғасырына (б.з.б. VIII ғ.- б.з. V ғ) арналған.
Бөлімде Тасмола мәдениетінің ескерткіштеріне жүргізілген зерттеу кезінде
жиналған қарулар, ат әбзелдері, қолданбалы өнер туындылары, сүйектен
жасалған бұйымдар мен қолдан құйылған аңдардың денесі жинақталған.
Жетісудағы Сақ мәдениетінің дамуын айқын көрсететін Есік қорғанынан
табылған ,,Алтын адамның,, қалпына келтірілген киімі ерекше көңіл
аудартады. ,,Алтын адамның,, үстіндегі киімі мен шошақ қалпағын айнытпай
қайталайтын жаңа көшірме 1997 ж. музей төрінен орын алды. Оның түпнұсқасы
арнайы алтын қазынажайда сақтаулы. Бас сүйектерінің негізінде М.М.
Герасимовтың шеберханасында қалпына келтірілген сақтың, үйсіннің және
сармат әйелінің қола мүсіндері Қазақстан жерін мекендеген тайпа өкілдерінің
бет-бейнесін көз алдына елестетеді.
Музейдің төртінші бөлімі орта ғасыр ескерткіштеріне арналған. Мұнда
орта ғасырдағы Тараз, Алматы, Талғар, Ақтөбе, Баба Ата қалаларында
жүргізілген зерттеулер кезінде жиналған қыш ыдыстар, шыныдан, мыстан
жасалған бұйымдар, қолданбалы өнер туындылары қойылған. Көп жылдардан бері
зерттеу жұмыстары жүргізіліп келе жатқан Отырар қаласының материалдарынан
арнайы көрме жасалған. Қаланың әуеден түсірілген суретінен оның XVI-XVIII
ғсырдағы құрылысының іздері анық байқалады. Ортағасырлық құрылыс өнері мен
архитектурасы жетістіктерін бейнелейтін бірқатар суреттер мен екі макет
қойылған. Олар: Айша Бибі мен Қожа Ахмет Иасауи күмбездері. Музей қоры жыл
сайын жаңа материалдармен толықтырылып келеді. 29
1.3 Қазақстанның ежелгі қалалары
Жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нәтижесінде
анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6-9 ғасырларда Оңттүстік
Қазақстан мен Оңтүстік Батыс Жетісуда қала мәдениеті жақсы дамыды. Саяси
жағынан бұл аймақтар түрік әулеттеріне бағынды және реті бойынша Батыс
Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының құрамына енді. Бұл кезеңде көшіп
жүретін жер аумағы шектеліп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен
жайлаулар орнығып, егіншілік пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлініп,
жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көшті. Мемлекеттің төрешілік аппарат
құрылып, ортақ тіл мен жазу қалыптасты, сауда және дипломатиялық
байланыстар дамыды. Осындай жағдай әкімшілік және қолөнер, сауда, мәдениет
орталығы ретінде қалалар салына бастады.
Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі қала Исфиджаб саналады. Ол 690 ж .
Сюань-Цзянның жылнамасында ,,Ақ өзендегі қала,, атымен алғаш аталды. Кейін
Махмұт Қашқари Сайрам – ақ қаланың аты (әл – Мединат әл – Байда), ол
Исфиджаб деп, кейде Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын
жол бойында VIII-X ғасырларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс
жағында Шарап, Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қалалары мен елді
мекендері орналасқан. Шарапқа – Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық
қалаларының жұрты сай келеді. Тамтаж, Арабаж – керуен сарайлары іспетті.
Арыстың төменгі ағысында орталығы Отырар қаласы болған Фараб (Отырар) өңірі
жатады. Отырар аты (Отырарбенд) VIII-IX ғасырлырдағы жазба деректерде
аталады. Оның Фараб, Тарбанд секілді атаулары да бар. Отырардн төменірек
Сырдария бойындағы Шауғар өңірінде сол аттас орталық болған Шауғар қаласы
(соғды тілінен аударғанда ,,Қара тау,,) Түркістанның оңтүстік шығысында 8
км жерде орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. 9
Оңтүстік Батыс Жетісуда қалалардың өркендеүіне, қолөнер мен
егіншіліктің және құрылыс техникасының дамуына Соғды ұрпақтарының елеүлі
әсері болды. VIII ғасырдың 2-жартысында олар Шу, Талас жазықтарына көптеп
қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер Иран мен Византияны Шығыс
Түркістанмен жалғастыратын Ұлы Жібек жолының бойына сауда қоныстарын салды.
Осындағы Тараз және Суяб қалалары Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлім болды.
Жазба деректерге қарағанда VII -XIII ғасырларда осы жол бойындағы
Аспара, Шігілбалық, Атын, Семекина, Талхиз, Мерке, Құлан, Исфаджаб,
Усбаникет және бесқа қалалар да маңызды рөл атқарды. Бұл қалаларда ұсталық,
зергерлік, былғары өңдеү, қыштан ыдыс жасау кәсібі өркендеді. Тұрғындары
егін шаруашылығымен айналысып, бидай, тары егіп, бақ, жүзім өсірген. IX-X
ғасырларда солтүстік-шығыс Жетісудада қалалар салына астаған. Іле өзені
бойындағы көшпелілер қоныстарының орнына пайда болған бұл қалалар тез арада-
ақ қолөнері мен сауда орталығына айналды. IX ғ-да және X ғ-дың 1-жартысында
Жетісуда билік қарлұқтар қолына өтүіне байланысты көшпелі халықтар
отырықшылыққа жедел көше бастады. Көшпелі тайпалардың ақсүйектері құнарлы
жайылымдарды басып алу, соғыс жорықтары және сауда арқылы байыды.
Қоғамның қарапайым мүшелері топ-тобымен отырықшылыққа көшіп,
егіншілердің, қолөнершілердің қатарын толықтырды. Осыдан барып үлкенді-
кішілі елді мекендер мен қалалар көбейе бастады. IX-XII ғасырларда қоғамның
өндіргіш күштері үлкен қарқынмен өсті. Орта Азия мен Қазақстандағы саяси
билікті басып алған Қарахан әулеті феодалдық қатынастардың қалыптасуына
ықпал жасады. Осы кезде қалаларда діни орындарға арналған құрылыстар,
қасүйектердің сарайлары, су құбырлары, тазалық жүйелері салынды. Жаңа
қалалар пайда болды. 21
Әсіресе Оңттүстік Қазақстанда қалалар көркейе түсті. Бұрын V-XII
ғасырдан аспаған Отырар рабадының аумағы 170 гектарға дейін жетті. Кең
көлемдегі қазба жұмыстары Оңттүстік Қазақстандағы қала мәдениеті
ескерткіштерінің типологиясын жасауға мүмкіндік берді. Аумағы 30 га-дан
асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе Қараспан-1
(Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе (Шауғар),
Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ – Ата (Сығанақ), Құмкент жатады. Аумағы
15 га-дан 30 га-ға дейін жететін қалалар – Бурух, Хурлуг, Жумишлағу, т.б.
15 га-ға дейін жететін қала жұрттарына Шарапхана (Газрид), Бұлақ – Қоғал
(Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет) т.б. жатады. Осы
қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында VI-IX ғасырлардың бірінші
жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бір топ қала жұрттары жатыр.
Қазақстанның оңтүстігінде жылпы саны 27-ге жететін осындай қала жұрты бар.
Қазақстанның оңтүстігіндегі қала жұрттарына құрылымында – ішкі қамал
(цитадель); шахристан (дуалмен бекіндірілген қала) және рабад (қала
төңірегіндегі сауда – қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда бай
шонжарлардың, ірі саудагерлер мен дінбасылардың үйлері, сарайлар орналасты.
Оңтүстік Қазақстан менг Жетісудың ерте орта ғасырлардағы қалаларының
жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгілердің жиынтығы: көлемі мен құрылымы
(қамал және бүкіл көлемі немесе қамал мен шахристан); бекіністері; мәдени
қабатының байлығы; археологиялық кенені пайдаланылды. Осындай сан және сапа
белгілері сүйенгенде, Оңтүстік Қазақстандағы алдынғы орта ғасырлардағы
барлық қылылыр саны 33 болды. Алайда, Оңтүстік Қазақстанның барлық қалалары
неұрлым кейінгі уақытта да өмір сүргендіктен, қала орындарының кейінгі
мәдени қабаттары ертедегі қалалардың көлемін анықтауға және олардың
үлгілерін жорамалдауға мүмкіндік бере бермейді. Жетісудың оңтүстік –
батысында, керісінше, бұған толық мүмкіндіктер болды.
Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда VII-X ғасырларда 27 қала мен
қоныс болған, олардың көпшілігі нақты қала жұрттарымен сәйкестендірілді. Ал
Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып,
олардағы VII-IX ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейінгі
кезге дейін өмір сүрген. Олардың топографиясында өзіндік ерекшелік
кездеседі. Қала жұрттарында қамал мен шахристаннан түратын ,,орталық
бөлік,, ерекше көрінеді. Орталықтағы құлаған үйінділерге ұзындығы 3 км-ден
ондаған км-ге дейін жететін дуал мен қошалған аумақ жапсарласып жатады.
,,Ұзын дуалы,, қалалардың орналасуына қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында
олар бір-бірінен 15-20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерінде,
Таласқа ұсақ тау өзендерінің құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында
қалалардың орналасу заңдылығы одан да айқын – он үш қала тау етегіндегі
аймақта тау өзендері ағып шығатын жерлерде бір – бірінен 15-35 км
қашықтықта орналасқан; қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердің Шуға
келіп құятын жерлерінде солтүстік Жақтағы ішкі тізбекті құрайды.46
Қалаларды сипаттап топтаған кезде қала орындарының көлемі мен
топографиялық және жазбаша деректердің мәліметтері пайдаланылуы нәтижесінде
қалалар үш топқа бөлінеді. Бұлар: астаналық және ірі қалалар – Тараз, Суяб,
Невакет және Нұзкет, олар Жетісудың оңтүстік – батысындағы Жамбыл, Ақбешім,
Қызылөзен және Шитөбе сияқты ірі қала жұрттарына сәйкес келеді. Орташа
топқа Таластағы Ақтөбе қаласының жұрты деп саналатын Текабкет және
тиісінше: Сус – Шалдовар, Мерке, Аспара, Жол – Соқылық, Харранжуван –
Беловодск бекінісі, Жақ – Сарығ – Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға
жататындар: Құлан – Луговое, ,,Түрік қағанының ауылы,, - Шөміш, Кірмірау –
Покровское. Ірі қалалардың төңірегінде орналасқан ондаған ескерткіштерді
қоныстарға жатқызуға болады. Шу – Талас өңірлерінде орналасқан 403
ортағасырлық қалалар мен мекендерінің 240-ның тарихи-топографиялық
құрылымдары зерттелген. Мұндағы негізгі қалалар Жікіл, Балу, Шелже,
Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, т.б. Шу аңғарында Баласағұн
қаласы жетекші орынға шығып, астана рөлін атқарған. Ол X-XI ғасырларда хан
ордасы ретінде қалыптасқан. Оның орнында неғұрлым ерте кезеңдегі қала жұрты
бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық
пен қала өмірінің дамығанын көрсетеді. Солтүстік – шығыс Жетісуда IX-XIII
ғасырлардың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. X ғасырдағы деректер
Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала – Талхиз (Талхар, Талғар)
және Лабан қалалары туралы мәлімет берсе, XI-XIII ғ-лардың басындағы
деректерде Екі – Оғыз, Қаялық, Ілебалық, т.б. қалалар аталады.
Қалалар ішіндегі ежелгісі Тараз Қазақстан қалаларының ішіндегі ең
ежелгілерінің бірі. Жамұқатпен бірге ол тіпті VI ғасырда аталған. 568-жыл
бұрын Талас жағасындағы қалада түрік қаған Дизабуланың керемет ставкасында
Византия елшісі Земархты қабылдаған1. 629-жылы Тараз (Далосы) туралы Сюань
– Цзян былай деп жазды: Цзяньцюаньнан батысқа қарай 140-150 ли жүргеннен
соң, біз Далосы қаласына келдік. Қаланың шеңбері 8-9 ли. Онда әр-түрлі
елдерден кенген көпес саудагерлер мен хусилар (согдийлықтар) аралас тұрады.
Жері мен ауа – райы Суйдағыдай. Оның оңтүстігіне қарай 10 ли шамасындай
жерде 300-ге таман үй-жай қоныстанған. Оңаша тұрған кішігірім қала бар.
Орталық патшалықтан шыққын адамдар. Бір кезде олар Туцзюэмен тұтқынға
алынған, бірақ кейін келе жерлестікке бірігіп, қаланың негізгі тұрғындары
ретінде сол жерде тұрақты мекен тапқан. Киімдері тозған соң, олар туцзюэлер
және заңдары Қытайдағы сияқты2.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолы трассасында маңызды роль атқаратын
қалаға айналды. Осы уақыттан бастап оның атағы кең жайыла бастады. Ол
туралы мағлұматтар жол бағдарламаларында, ежелгі шежірелерде және
географиялық шығармаларда бар. 751-жылы Тараз бен Жетісудың оңтүстік-батыс
бөлігі уақытша арабтармен басылып алынған, 766-жылдан бастап қала Қарлұқ
қожалығына кіреді, ал IX ғ. Аяқ шенінде саманидтерге бағындырылады.34
893-жылы, жазбаша деректердің айтуы бойынша, Исмайл ибн Ахмад Таразға
қарсы соғысқа шығып, көптеген қиыншылықтарды басынан кешіреді. Ақырында
Тараз әмірі жауға бас иіп, көптеген дихқандарымен бірге исламды мойындайды.
Оқиғаның өзіне келсек, Исмайл ибн Ахмад олардың патшасының астанасын басып
алып, патшаны, оның әйелін және 10 000 адамдарын тұтқынға алады. Олардың
көбісін өлтіреді де, қыруар – сансыз шабарман малдарын алып кетеді. Әрбір
салт атты мұсылманға олжа бөліскенде 1000 диргем тиген.
IX-X ғасырларда Тараз одан ары дами түскен. Оның сауда жолында, бай
егіншілік алқаптың ортасында, Талас Алатауының күміс руднигінің жанында
орналасуы қаланың экономикалық және мәдени өркендеуіне мүмкіндік береді.
Максиди, X ғ. Географы, былайдеп жазған: Тараз – бау-бақшалы, қалың елді,
оры, төтр қақпасы және қонысталған рабады бар үлкен бекітілген қала.
Ал Медина қақпасының түбінде үлкен өзен аққан, оның арғы жағында
қаланың бір бөлігі жатыр, үстінде өткелі бар. Алқалы мешіті базарлардың
арасында. X ғ. Аяқ шені – XI ғ.ғ., Жетісуды, Оңтүстік Қазақстанды және
Орта Азияны қараханидтер династиясы жаулап алғаннан соң, Тараз жаңа
мемлекеттің бір қожалығының астанасына айналды1.
XIII ғ. Басында, Жетісу және Орта Азия үшін аласапыран кезеңде,
моңғол шапқыншылығының қарсаңында, Мухаммет хорезмаш араларындағы күрес
өріс ала бастаған кездерде, Тараз қолдан қолға ауысқан. 1212 жылы қала,
Жетісудың Оңтүстік – батыс бөлігіндегі және Оңтүстік Қазақстандағы басқада
орталықтармен қатар, Вильгельм Рубруктың жазуларындағы деректерге
қарағанда, қайта-қайта қалпына келген2. Алайда, XIII ғ. Екінші жартысы –
XIV ғ. Басын қамтитын кезең саяси жағынан тұрақсыз болған. Жетісуда, оның
ішінде Талас аңғарындағы қалалар мен қоныстардың себепші болған
чингизидтердің талас-тартысы бітпеді. XIV ғасырдың орта шеніне дейін мұнда
отырықшы және қала мәдениетінің талай орталықтары қиратылған. Олардағы өмір
сөнген. Талас аңғарындағы Тараз, Янгі – Талас, Янгі – Балық, Кенжеек
қалалары туралы XIV ғ. Авторы ал-Омари естеліктерінде айтылған. Талас
астанасы ролі бұл кезде Янгі –Таласқа ауысқан тәрізді. 28
Ол Таластың жоғарғы жағында орналасқан. Қала ретінде Тараз XV ғ.
Басына дейін өмір сүрген, ал оның орнындағы отырықшы қоныс XVIII ғ. дейін
болған. қабырғасы 370 м., ал батыс қабырғасы 160 м. Ұзындыққа байқалады.
Шахристанның солтүстік қабырғасы 370 м., ал батыс қабырғасы 160 м.
Ұзындыққа байқалады. Оңтүстігінде қала қалдықтары 200 м. Ьойына көрінеді.
Шахристанның солтүстік қабырғасына ішкі қамал жалғасқан. Ол – жобасында
төртбұрышты төбе, солтүстік қабырғасы 175 м., батысы -117 м., шығысы – 115
м., оңтүстігі – 125 м. Рабад қалдықтары шахристаннан батысқа және шығысқа
қарай байқалады, бірақ олардың өлшемдерін қазіргі кезде анықтау мүмкін
емес. Орталық қыаусырықтардың жанында ұзын қабырғалармен қоршалған
территория орналасқан. Ол жерде бір кездерде көптеген бөлек-бөлек
төбешіктер – VI – XII ғ.ғ. жеке қоныс-жайлары мен ғимарат-сарайларымен
қалдықтары жатқан. Шахристан мен ішкі қамалға қойылған стратиграфиялық
шурфтар қала өмірінің негізгі кезеңдерін анықтауға мүмкіндік берді.
Б. д. бірінші ғасырларының қабаты ішкі қамал мен шахристанның
солтүстік – батыс бөліктерін қазбалау кезінде табылған. Оның қалыңдығы 1,5
м. Ол күл қабаттары мен шикі кірпіш сынықтарынан құралған. Қабаттан жиылған
керамика хум сынықтарынан тұрады. Ішкі қамалдағы шурфтың ішіндегі IV – VI
ғ.ғ қабатының қалыңдығы 1,5 м. Онда өлшемдері 50х29, 5х9,5 тік бұрышты шикі
кірпіштен жасалған ғимарат қалдықтары ашылған. Үй қабырғасы - 1 м.
Биіктікке сақталған, ал қалыңдығы – 1 – 1,5м. Қабаттың ішінен керамиканың
ерекше түрлері жиналған. Ол – сыртынан ақ немесе күлгін ангоб жағылған жұқа
тостағандар, аузы бар құмыралар, хумдар, тандыр-пештер. VI – VIII ғ.ғ.
қабаттары назар аударарлық, олар барлықстратиграфиялық қазбалардан
табылған. Олардың қалыңдығы 1,5 – 2,5 м.
Ішкі қамалдың шурфта бұл қабатқа беті ашылған екі бөлме және каридор
жатады. Олар өлшемдері 26-28х50-60х8 см шикі кірпіштен салынған. Қабаттан
алынған керамика әртүрлілігімен және өзгеше сәнділігімен ерекшеленеді.
Мұнда алмұрт тәріздес құмыралар, сырт пішіні металл ыдыстарға жақын
қызылжылтыр саптыаяқтар, ойып әшекейленген қақпақтар кездескен. Қабаттың
ішінен балшық фигураның басын құюға арналған қалып, сирия жазуы бар ыдыс
табылған. VIII-X ғ.ғ. қабаты бұл уақыт аралығындағы қаланың интенсивті
өміріне куәлік етеді. Қабат VII-VIII ғ.ғ. тюргеш тиындарының табылумен
байланысты жақсы даталанады. Онда металдан жасалған заттар табылған: темір
пышақтардың сынықтары, қолдан жасалған заттардың бөлшектері, әйнектен және
түрлі-түсті тастардан жасалған моншақтар, шыныдан жасалған ыдыстар.
Табылған заттардың ішінде әсіресе көп кездесетіні жалатқан ыдыстар,
тостағандар, табақтар, майшамдар. Жалатқан глазурь мөлдір және ақ.
Сыртындағы өрнек қоңыр, жасыл, және қызыл бояулармен істелген, кей кезде
сызба оюмен аралас. Өрнектері кейде өсімдік тәріздес, кейде геометриялық
фигуралар және ескі ескерткіш жазулардан құралған. Жалатпаған керамика
жіңішке мойын құмғандардан, саптыаяқтардан, тостағандардан, хумдардан
тұрады1.Көне қаланың әр жерінде жүргізілген қазбалар Тараз өмірінің әр-
түрлі кезеңдеріндегі құрылыс комплекстер мен ғимаратттарын берді. 17
Шахристанның шығыс жақ бұрышында жүргізілген ауданы 200 шаршы м.
Қазбадан монша табылған. Жобасында монша ғимараты квадратқа ұқсас.
Өлшемдері 13,5х12,5. Шығыс бөлігінде орналасқан жағып жылытатын комплексті
санамағанда, барлығы 7 бөлме тазартылған. Бірінші бөлмесінде еденге
өлшемдері 0,5х0,5х0,08 м. сары және қызыл түсті шаршы тас тақта төселген.
Биіктігі 0,4 м. және ені 0,38 м. Отырғыштың бөлігі сақталған. Екінші
бөлмесінде өлшемдері 3,05х2,52 м. Кірпіш астау мен кірлен табылған.
Астау батыс қабырғасының түбінде еденде тұр, оның ұзындығы 1,75 м.,
ені 0,47., қабырғасының биіктігі 0,6 м. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларында ашылған моншалардың ішкі құрылсы басқа, жобасында крестәріздес.
Ол Отрар, Баласағұн моншалары. Тараз моншасы Карс-ал Хайр ал- Гарбидағы
таяу шығыс моншасын еске түсіреді. Зерттеүшілердің пікірі бойынша, моншалар
Орта Азия қалаларында VIII ғ. Пайда болған, олар Жерорта теңізі алқабынан
шығып, Таяу және Орта Шығыс арқылы Орта Азияға жеткенге ұқсайды1. Үлкен
қалаларда ондаған моншалар болған, мысалы, Самарқант пен Бұқарада IX-XII
ғ.ғ. олардың саны жүзге дейін жетүі мүмкін еді. Моншалардың көбінің ішкі
жағы, Тараз моншасынан көргеніміздей, көркем суретпен әшекейленген. Монша
салынатын кезеңге қазбалау кезінде табылған қала жарау-жабдықтарының
қалдықтары да жатады. Ең алдымен ол - қаланың су тартқыш жебелері, Ол 12,8
м. Ұзындыққа байқалған. Оның құрылыс техникасы зерттеліп, қалпына
келтірілді. Сутартқыш жебелер жұмыр тастан, ұсақ тастан және сазбалшықтан
құралған жастыққа орналастырылған. Үстінен олар жайпақ тастармен және
жұмыр тас қалауымен жабылған. Төрткөлдің стандартты сексиялардан құралған
салыну жобасы, керуен жолы трассасында орналасуы, шет елдік заттардың
табылуы оны Тараздың тура жанында орналасқан керуен – сарайдың қалдығы деп
санауға мүмкіндік береді.37
Талас және Шу аңғарының қалалары Тараз керуен жолдарының түйіскен
жері Талас аңғарының негізгі қаласы болған. Исхиджабтан Таразға жүретін
жібек жолы Шараб, Будухкет, Тамтадж, Абардижадж және Джувикат арқылы өткен.
Соңғысы Тараздан батысқа қарай 2 фарсах (14-16 шақырым) кейін орналасқан.
Джувикаттың орналасқан жері дәл тауып көрсетілген: ол-ежелгі Тараз
қалдықтарынан 17 шақырым шығыстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ жері өзінің бай тарихымен ерекшеленеді. Оның ұлттық тарихы аса
ерте замандардан бастау алады. Ел мен жерді қорғау ең алдымен сол ел мен
сол жердің тарихын білуден басталады. Ел мен жердің тарихын білу тарихта
өткен қасиетті ата-бабалар әруағына тағзым етіп, олардың игілікті істерін
еске алудан бастау алады. Ұлт тарихынан білімді болудың басты мақсаты-
өткеннен тағылым алу. Осыған орай еліміздегі тарихи-мәдени ескерткіштері
білу-біздің тарих алдындағы міндетіміз.
Әлемдегі әр ұлттың өз тарихында кие тұтатын мекендері бар. Ол
жерлердің киелілігі сол халықтардың шығу ошағы немесе ұлттық мәдениетінің
ошағы, елдіктің ошағы болуына байланысты болса керек. Қазақ халқының
тарихында осындай жерлер өте көп. Алтай мен Жетісу, Ұлытау мен Қаратау,
Еділ мен Жайық, Ертіс пен Сыр, Маңғыстау, Түркістан мен Отырар –міне,
қазақтың төл бесігі болған киелі мекендер. Бұл аймақтардың өз ішінде және
кішігірім киелі орындары бар. Мысалы, айтар болсақ, оларға түркі әлеміндегі
қасиетті Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иассауи кесенесі, Арыстанбаб
кесенесі, Қарашаш ана кесенесі, Гауһар ана зираты, Әли Қожа бейіті,
шығыстағы Алтай ескерткіштері мен Жидебайдағы Абай мұражайы, Қарағандыдағы
Беғазы кешені, Жамбыл облысындағы –Айша бибі кесенесі мен Қарахан кесенесі,
Маңғыстау өңіріндегі Шопан-Ата жер асты мешіті және тағы басқа да тарихи-
мәдени ескерткіштер туралы бұл бітіру жұмысында баяндалады.
Ғасырдан ғасырға жалғасқан, атадан балаға мирас болып келе жатқан
тариха ескерткіш мұралардың ұлттық мәдениетімізден алар орны жоғары.
Тарихи ескерткіш мұраларды қалпына келтіру, жер бетіндегі ашық
мұражайлардағы (Есік қаласындағы, Отырардағы, Маңғыстаудағы) жұмыстарды
жандандыру іс – шаралары жүргізілді. Әсіресе тарихи ескерткіштерді сақтау
және оны қалпына келтіруге байланысты жүргізілген шаралар халқымыздың
ұлттық мұраларға деген сүйіспеншілігін білдіреді.
Еліміздегі тарихи ескерткіштерді жүйелей келе, олардың тәлімдік
мүмкіндіктеріне ғылыми талдау жасай отырып, оқушыларды адамгершілікке
тәрбиелеу мүмкіндіктері қарастырылды.
Тарихи ескерткіштер мұралар жалпы түркі халықтарының мұралары
болып табылатындықтан түркі өркениет дамуымен сәйкес келеді. Түркі
халықтарының жазба ескерткіш мұраларына әл – Фарабидің, Қожа Ахмет
Яссауидің, Жүсіпбек Баласағұнның, Махмуд Қашқаридің, т.б. еңбектері жатады.
Бұл жерде біз түрік ғалымы Зия Гөкалыштың Мәдениет – ұлттық, ал өркениет
– халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл
– ой, эстетика, экономика және тұрмыс – тіршілігінің үйлесімді жиынтығы.
Өркениет болса дамудың ортақ деңгейдегі тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық
өмірінің жиынтығы. Мәдениет жоғарылаған сайын саятатта жоғарылап, күшті
мемлекет құрайды. Мәдениеттің жоғарылауынан өркениет туа бастайды дегенін
басшылыққа алуға тиіспіз.
Көне тарихи – мәдени ескерткіш мұралар, әсіресе, біз зерттеуімізге
нысана етіп отырған Қазақстандағы тарихи – мәдени ескерткіш мұралардағы
білім мен тәрбие мәселелері негізінен рухани адамгершілік бағытта болған.
Сондықтан мұндай мұралар көбіне рухани танымдарға байланысты болғандықтан
біз жоғарыдағы философ ғалымдардың дінге сенуі, адамгершілік парызды өтеу,
ұлы күшке деген сенім қағидалары сол кездегі қоғамның ағымына
сәйкестіктен туған деп түсінеміз.
Қазіргі кезде туризмнің өте қарқынды дамуына байланысты жоғарыда
аталған тарихи-мәдени ескерткіштер арқылы біз елімізді дүниежүзіне таныта
аламыз.
Осы құндылықтарымызды қорғау және оны қайта қалпына келтіріп отыру
кезек күттірмейтін мәселердің бірі.
1 ТАРИХИ–МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРДІҢ ТУРИЗМДЕГІ РӨЛІ
1.1 Қазақстандағы тарихи – мәдени ескерткіштерге сипаттама
Ескерткіш – кең мағынасында – елдің, халықтың мәдени мұрасының
жалпылама атауы. Тарих және мәдениет ескерткіштерінің жиынтығы мұражайлы,
көрмелік маңызы бар заттар мен жылжымайтын ескерткіштерді қамтиды. Ортақ
типологиялық белгілері бойынша ескерткіштерді негізгі 4 түрге бөледі:
археологиялық ескерткіштер, тарихи ескерткіштер, сәулет өнері
ескерткіштері, монументтк (мүсін) өнері ескерткіштері. Сондай-ақ,
ескерткіштерге тарихи-танымдық немесе тарихи-көркем құндылығы бар
жазбаларды да жатқызуға болады. Яғни, азаматтың көне заманнан күні бүгінге
дейінгі дамуы жолындағы түрлі саладағы аса маңызды жетістіктерінің ерекше,
қайталанбас заттық - рухани үлгі - нұсқаларын; адам өміріндегі оқиғаларды,
белгілі бір елдің, халықтың басынан кешкен тарихи кезеңін еске түсіретін
құндылықтарды, қастерлі мұраларды Ескерткіш деп атау қалыптасқан. Оларды
шартты түрде ауыз әдебиеті ескерткіштері, жазба ескерткіштер, өнер
ескерткіштері, археологиялық ескерткіштер, ұлттық дәстүрлі қолөнер
ескерткіштері, діни ескерткіштер, т.б. деп те түрліше жіктеуге болады.
Мәселен, адам қабірінің басындағы оба, қорған, сондай-ақ, сақ дәуірінен,
көне түркі, қыпшақ кезеңінен жеткен тас мүсіндер, сынтас, сартас, құлпытас,
қойтас, үштас, бестас, сағана, төртқұлақ, кесене, т.б. археологиялық және
сәулет ескерткіштері - ең алғашқы ескерткіштер түрлері қатарына жатады. 1
Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау мемлекеттік деңгейдегі шара
болып табылады және өскелкең ұрпақ тәрбиесінің маңызды бөлігін құрайды;
тар мағынасында - ұлы тұлғаларды, белгілі қайраткерлерді немесе елеулі
тарихи оқиғаларды есте қалдыру үшін жасалатын мүсіндік туынды. Бұл атау
монумент деген ұғымның мағынасына жақын. Алайда ескерткіштер әдетте, дүние
салған адамның құрметіне тұрғызылады. Ескерткіштердің кең тараған түрі де
осы – көлемі нақты тұрпаттан үлкендеу мүсіндік бейнелер. Олар, әдетте,
көрнекті жерге (қала алаңына, саябаққа, тарихи орындарға, тарихи адамдардың
туған жерлеріне, ұрыс даласына) орнатылады. 2
Өлген адамға ескерткіш орнату дәстүрі ерте заманнан-ақ пайда болған.
Мысалы, ежелгі Грекияда аса көрнекті қолбасшылар мен қоғам қайраткерлерінің
құрметіне. Римде императорларға ескерткіштер қойылған. Қайта өркендеу
дәуірінде Италияда Микеланджело, Францияда Т.Бонтан, т.б. сияқты мүсін
өнері шеберлерінің аты әйгілі болды. XIX ғасырда Еуропа мен Америкада әр
түрлі оқиғаларға, XX ғасырда ұлт - азаттық қозғалысы қайраткерлеріне,
жазушы, суретші, музыкашыларға ескерткіштер жасау үрдісі кең етек алды.
Ресейде XVIII ғ-да және XIX ғасырдың бірінші жартысында мүсіншілер К.Б
Растрелли, М.И Козловский, Б.И Орловский, И.П Мартостың жобасы бойынша
Санкт– Петербург пен Мәскеуде Петр І-ге, А.В Суворовқа, М.И Кутузовқа,
К.Минин мен Д.Пожароскийге ескерткіштер орнатылды. Кеңес өкіметінің
алғашқы жылдарынан бастап Н.А. Андреев, Н.В. Томский, В.И. Мухина, К.М.
Мерашвили, т.б. мүсіншілер көптеген қалаларда даңқты адамдарға тұлғалы
ескерткіштер орнатылуына үлес қосты.
1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында қаза тапқан жауынгерлердің
ерлігін мәңгі есте қалдыруға арналған ескерткіштер өте көп. Солардың
ішіндегі ең күрделісі – Берлиндегі кеңес әскері жауынгерлері құрметіне
тұрғызылған тарихи – мемориялдық ескерткіш. Қазақстанда ескерткіш орнату
1940 жылдан кейін кең өріс алды. 9
Алғашқы ескерткіштердің бірі – Алматыдағы ,,Амангелді Иманов,,
ескерткіші (Мүсінші Х.Б. Асқар-Сарыджа, сәулетші Т.Бәсенов; 1947). Белгілі
мүсінші Х.Наурызбаевтың ,,Абай,, (1960), ,,Шохан Уалиханов,, (1969, екеуі
де Алматыда), ,,Жамбыл Жабаев,, (1964, Тараз), ,,Амангелді Иманов,, (1959,
Қостанай обл. Амангелді ауд.), Т.Досмағамбетовтің ,,Шохан Уалиханов,,
(1972, Көкшетау), Ю.Г. Былыктың ,,Нұркен Әбдіров,, (1969, Қарағанды), т.б.
мүсін – ескерткіштері Қазақстандағы алғашқы ескерткіштердің ең көрнектілері
болып табылады. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін де ұмытылмас есімдер
мен тарихи оқиғаларды жаңғыртатын бірқатар ескерткіштер тұрғызылды. Олар:
мүсінші Б.Әбішевтің ,,Жамбыл,, (1996, Алматы), Республика тәуелсіздігіне
арналған кешен - ,,Тәуелсіздік монументі,, (авторлық шығарма, топ жетекшісі
– Ш.Ы.Уәлиханов, мүсіншілер - А.Жұматаев, Н.Далбай, К.Сұранышев, А.Боярлин,
М.Мансұров, К.Сатыпалдин; сәулетшілер – Қ.Монтахаев, Н.Жарылғапов; 1997,
Алматы), мүсіншілер - Боярлин мен Т.Мырзагелдиннің ,,Саяси қуын - сүргін
зобалаңынан құрбан болғандарға ескерткіш,, (монумент; авторлық топ
жетекшісі – Т.Сүлейменов, сәулетші - А.Ордабаев, А.Кенжетаев, Монтахаев;
1997, Астана), мүсінші Досмағамбетовтің ,,Қаныш Сатбаев,, (1999, Алматы),
мүсінші К.Кәкімовтың ,,Сұлтан Бейбарыс,, (2000, Атырау), қазақ елінің
бірлігі мен ынтымақтастығының белгісі ретінде Ордабасы тауында орнатылған
,,Ордабасы кешені,, (сәулетші Ғ.Садырбаев, 1997, Оңттүстік Қазақстан обл.)
ескерткіштері, т.б. Сондай–ақ, әдебиет, өнер, мемлекет және қоғам
қайраткерлерінің қабірі басына бейне-мүсін қою немесе олар тұрған үйдің
қасбетіне жазулы ескерткіш тақта орнату да дәстүрге айналған.
Тарихшыларымыздың айтуынша, қазіргі уақытта Қазақстан жерінде 600-ден
астам неолит және энеолит дәүірінің ескерткіштері мәлім. Неолиттік тұрақтар
орналасу сипатына қарай – бұлақ, өзен, көл, үңгір тұрағы деп төрт түрге
бөлінеді. Мысалы: Ботай қонысын алайық. Ол шамамен 200 жылды – б.з.б. XXIV-
XXII ғасырларды қамтиды. Елді мекендегі құрылыстар өте тығыз, біріне-бірі
жалғаса салынған. Ені - 8 метр, ұзындығы - 50 метрге дейін созылған қатар-
қатар көшелердің екі жағына кейде 15-16 үйден салынған. Жеке үйдің сипаты:
,,Тереңдігі бір метрге дейін жететін 4-8 бұрыш түрінде шұңқыр қазылған.
Шұңқыр жиектеріне биіктігі 1 метр дуал соғылған. Осылайша салынған
қабырғаларға төбесі тарыла беретін тегене түріндегі бағаналар орнатылған.
Күмбез бұтақтарымен және шыммен жабылып, ортасынан түтін шығатын тесік
қалдырылған. Кіретін есік қабырғадан ойылып, оның сыртында шағын дәліз
болған. Ішінде, ортадағы шұңқырға ошақ қойылған. Ошақ пен есік арасы –
шаруашылыққа арналған, төргідемалатын орын. Әдетте қабырғаның бүйір жағынан
азық-түлік сақтайтын шұңқыр қазылады. Құрылыстың осындай шошала түрі
Қазақстанның солттүстік обылысында күні бүгінге дейін сақталып, маңызын
жойған жоқ. 4
Орталық Қазақстанда да кром-лехтер, менгірлер, дольмендер болған.
Бұлардың қойылу ретінде де Мысырдағы, Орталық Америкадағы құрылыстар сияқты
астрономиялық заңдылықтар ескерілгендігі, сол кездегі діни-нанымдарға орай
салынғандығы байқалады.
Қазақстан жерінде б.з.б. 1-мыңжылдықта тиграхауда сақтары тайпаларының
үлкен тобы қоныстанған. Олар Қазақстан жерінің оңтүстік-шығысы мен
оңтүстігін толық игерген. Сырдария, Іле, Талас, Лепсі, Есік, Шелек, Шарын,
Кеген өзендері аңғарларында көптеген үлкенді - кішілі обалар шоғырланған.
Мыссалы, Жуантөбе қорымы (Іле өзенінің сол жағалауы) 300 обадан, Берікқара
қорымы (Талас өз.) 500 бейіттен тұрады. Биіктігі 20 метрге дейін жететін
,,патша,, обалары Жетісу мен Оңттүстік Қазақстанда өте көп. Б.з.б. 5
ғасырға жататын Бесшатыр қорымынан бөренелерден тұрғызылып, жақсы сақталған
ірі құрылыстар табылды. Бұлар Орта Азия мен Қазақстанда ағаштан салынған
сәулет өнерінің ең ежелгі бірегей ескерткіштері болып табылады. Бесшатыр
қорымы Іле өзенінің оң жағасында. Ол 31 обадан тұрады, олардың 21-і таспен,
ал 10-ы қиыршық таспен және топырақпен жабылған. Үлкен обалардың диаметрі
45 метрден 105 метрге, биіктігі 6 метрден 18 метрге дейін жетеді. Диаметрі
104 м, биіктігі 17 м Үлкен Бесшатыр обасы ерекше. Тас, топырақ үйіндінің
айналасынан 5 - 7 м қашықтықтан тас дуал өтеді (ені - 2 м, биіктігі - 50-60
см) және ірі менгірлерден, үлкен қой тастардан қоршау түрінде құрылыстар
салынған. Үлкен обаның айналасында барлық 94 қоршау бар. Кейбір тік тұрған
бағаналарға қазақ ру-тайпаларының таңбалары қашалған. Обаның солттүсік -
шығыс жағында тағы да жеті қоршау бар, олар оңтүстік - шығыстан солтүстік -
батысқа қарай созылып жатыр. Бесшатыр сағанасы ағаштан салынған күрделі
құрылыс, бірнеше бөліктен тұрады. Олар: дәзіл, қабірдің алдынғы кірер аузы
және жерлеу бөлмесі. Бөлменің қабырғасындағы бөренелер бір-біріне тығыз
қиюластырылған.
Алтын адам табылған Есік обасы үлкен қорымның оңтүстік шетінде
орналасқан. Обаның диаметрі - 60 м, биіктігі - 6 м. Ортадағы қабір ашылып,
таланған, бүйірдегі қабір сол күйінде сақталған. Лақат Тянь-Шань шаршысының
өңделген бөренелерінен салынған. Ішінің ауданы 2,9х1,5 м. Сақтар
мәдениетіне байланысты тағы бір құрылыс - Қызылорда облылынындағы Сырдария
бойынан табылған ,,Шірік Рабат,, қонысы (б.з.б. 5 ғ). С.П.Толстовтың
айтуынша, ол егін егіп, мал баққан сақтардың тұрақты бекінісі жайлы. Оның
ішінде көп бөлмелі тұрғын үйлер, кірпіштен қаланған екі қабатты зәулім
бекініс бар. Б.з-дың VI-VII ғасырында керуен жолының үстінде, Қазақстан
жерінде Тараз, Құлан, Сайрам (Испиджап), Отырар, Сығанақ, Құмкент, Созақ,
Алмалық сияқты ірі қалалар, Ақыртас, Баба Ата, Ақсүмбе сияқты қорған-
бекіністер болған. Оңтүстік қалалары бекініс, шахристан, рабадтан тұрған,
су құбырлары болған. Тоғай, Жыланшық, Кеңгір, Жезді, Сарысу өзені бойынан X-
XI ғасырдада өмір сүрген алпысқа жуық қалашық орындары анықталды. Бабаджа
хатун күнбезі, Айша Бибі мазары, Жұбан ана күмбезі сәулет өнерінің күрт
дамығанын көрсетеді. Қарахан әулеті тұсында Алаша хан күмбезі, Жошы хан
күмбезі, Аяққамыр күмбезі, Қожа Ахмет Иасауи кесенесі X-XIV ғасырлардағы
Қазақстандағы сәулет өнерінің жоғары деңгейін танытады. 17
Адам баласы табиғаттағы ғажайып құпиялардың сырын білуге ұдайы
құмарлықпен ұмтылып отырған. Есте жоқ ерте заманның өзінде дүниенің
жаралуы, табиғаттың түрлі құбылыстары туралы адамның өзіндік көзқарасы,
түсінігі болған. Қазақ халқының сан ғасырлық өмірлік тәжірибесінің
табиғатпен қарым-қатынасының нәтижесінде сәулет өнерінің жүйесі пайда
болды. Сәулет өнеріндегі өзіндік ерекшелігі бар ғимараттар, қалқала,
күмбезді құрылыстар, сол сияқты ешбір басқа халық жете алмаған жылжымалы
баспананың төлтума үлгісін бабаларымыз мұра етіп қалдырған.
Қазақтың кіндік мекені Сарыарқа төсінде әр кезеңде бой көтерген
қалалық мәдениеттің болғандығын ғылымдар, тарихшылар, археологтар
дәләлдеген.
Ұлытау өңіріндегі Алаша хан, Жошы хан, Домбауыл, Дүзен, Ықылас,
Теректі қорымы, тағы басқа сәулет туындыларында негізгі өлшем
қатынастарының ұстамдылығы, олардың қоршаған ортамен, жер бедерімен
үйлесімділігі әсем үндестік тауып, өзіндік ерекшілігі бар қайталанбас өнер
туындысын берген. Қазақстанда ата - бабаларымыздан қалған 25 мың тарта
заттақ мәдениеттің ескерткіштері бар. Олар, негізінен, Сыр бойында, Отырар
алқабында, Маңғыстау мен Үстіртте, Ұлытау төңірегінде, Талас – Шу аңғарына,
Жетісу мен Ертіс сыртына шоғырланған1. Көне қалалардың орны, әредік
сақталған ғимараттар құрылыс өнерінің айтарлықтай дамығандығын және өзіне
тән қазақы болмысының бар екендігін көрсет.10
1.2 Археологиялық ескерткіштер
Археология (грек. Archaios – ескі, logos-ілім) - тарих ғылымының көне
дәуір мен орта ғасырдағы адамзат қоғамы дамуының заңдылықтары мен негізгі
кезеңдерін зерттейтін саласы. Басты зерттеу объектісі алғашқы қауымнан,
ерте заман мен ерте ғасырдан қалған материалдық ескерткіштер: еңбек
құралдары, қару – жарақ түрлері, мекен - жай, қоныстардың, керуен сарайлар
мен әскери бекіністердің жұрты, үй-іші заттары, зираттар, обалар т.б.
Адамдар қолымен жасалған осы аталған заттар ғылымда археологиялық
ескерткіштер деп аталады. Олар топырыққа көміліп, жер астында қалып,
қалалар мен бекіністердің қираған орындарында бірнеше қабаттардан тұратын
төбелер пайда болады. Мұндай қатпарлар археологияда мәдени қабаттар деп
аталады. 21
Осылай пайда болған төбелердің биіктігі кейде ондаған метрлерге
жетеді. Қазақстан жеріндегі ең үлкен қала болып есептелетін Отырардың
мәдени қабатының биіктігі 18 метр. Кейбір обалардың биіктігі 20 метрге,
аумағы 100 метрге дейін жетеді. Қазба жұмыстары кезінде табылған
материялдық деректерге ғылыми түсініктеме беру үшін археологияда
антропология, этнология, геология, ботаника, зоология, палеонтология,
физика, химия, топырақтану ғылымдарының зерттеу әдістері кеңінен
пайдаланылады. Археология термині б.з.б. IV ғасырларда көне заманды
зерттейтін ғылым ретінде (Платон) қолданыла бастағанымен, ғылыми
археологиялық зерттеулер Еуропада Қайта өркендеу дәуірінде ғана жүргізілді.
XV-XVI ғасырларда Италияда ежелгі сәулет өнерінің мұраларын іздеүге, XVIII-
XIX ғасырда Қосөзен бойында көне мәдени мұраларды зерттеуге бағытталған
қазба жұмыстары жүзеге асырылды. XIX ғасырдың 1-жартысында Ресейде
Қаратеңіз жағалауындағы көне грек қалаларының қалдықтары мен скиф обаларын
жүйелі түрде зерттеу басталды. Қазақстан мен Орта Азияда археологиялық
зерттеулер XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастау алды және олар В.В. Радлов,
Н.В. Веселовский, А.А. Андрианов, П.И. Лерх, В.В. Бартольд есімдерімен
байланысты. 1919 ж. Ресейде Материалдық мәдениет тарихы академиясы құрылды.
1937 ж. ол КСРО Ғылым Академиясы институтына айналдырылды. М.П. Грязнов,
Ә.Х. Марғұлан, С.И. Руденко, А.Н. Бернштам, С.С. Черников басқарған
экспедициялар Қазақстан жерінде күрделі археологиялық барлау, қазба
жұмыстарын жүргізе бастады. 1926 ж. Грязнов археологиялық зерттеулер
нәтижесінде Андрон мәдениеті тараған аймақтың батыс шекарасын анықтады.
1930-1939 ж. Қостанай облысы Алексеевка ауылының маңынан қола дәуірінің
қоныстары, 1935-1938 ж. Шығыс Қазақстандағы Қалба, Нарын тауларынан КСРО
территориясындағы ең көне заманның кен орындары табылды. 1930 жылдары
Бернштам бастаған экспедиция Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды зерттеп,
көптеген жаңа деректер жинады. 1936-1939 ж. Тараз қаласының орны қазылып,
оның Орта Азиядағы мәдениеті жоғары, сауда, қолөнер орталықтарының бірі
болғаны анықталды. С.П. Толстов басқарған Хорезм археология - этнограпиялық
экспедициясы Қызылорда, Қазалы төңірегінен жүздеген құнды археологиялық
мұралар ашты. 5
1946 ж. Қазақстан Ғылым Академияның құрамында Тарих, археология және
этногряфия институты құрылды. Ол республикадағы архелолгиялық зерттеулердің
орталығына айналды. Ең алдымен археологиялық барлау, Қазақстанның көне
тарихын анықтау жұмыстары қолға алынды. Орталық Қазақстан археологиялық
экспедициясы (жетекшісі Марғұлан), Оңтүстік Қазақстан археологиялық
экспедицияс (жетекшісі - Бернштам, кейін Е.И. Агеева), Жетісу археологиялық
экспедициясы (жетекшісі - К.А. Ақышев), Т.Н. Сенигова, Г.И. Пацевич, А.Г.
Максимова, М.К. Қадырбаев, А.М. Оразбаев кең көлемде зерттеулер жүргізді.
Қазақстанның археологиялық картасы жасалды (1960 ж.). Республика
территориясын түгелге жуық қамтыған археологиялық қазба жұмыстарының
нәтижесінде құнды археологиялық ескерткіштер мен мәдениеттер ашылды.
Орталық Қазақстанда қола дәуірге жататын Беғазы, Ұлатау, Беласар
зираттары, Атасу, Бұғылы т.б. қоныстар зерттелді. Жетісуда Бесшатыр, Кеген
маңында табылған обалар сақ - скиф мәдениеті жөнінде көптеген мағлұматтар
берді және олардың Алтай мен Днепр бойында кездескен скиф обаларымен
“туыстас” екендігі дәлелденді. 16
Оңтүстік Қазақстанда палеолит қоныстары тыңғылықты зерттелді.
Оңтүстік Қазақстан Андрон мәдениетінің негізгі аймақтарының бірі болғандығы
жөнінде дәйекті ғылыми тұжырым жасалды (Марғұлан). Жетісу өңірінде б.з.б.
VII-VI ғасырда ертедегі көшпелі тайпалар, сақтар мен үйсіндердің мәдени
ескерткіштері жан-жақты зерттелді. Солтүстік Қазақстанның қола дәуірінің
хронолдық классификиасын, Солтүстік және Орталық Қазақстанның қола
дәуіріндегі қоныстарын зерттеуге Оразбаев, Орталық Қазақстан мен Жетісу
өңіріндегі темір дәуірінің орта кезеңінен зерттеуге Ақышев, Қадырбаев үлес
қосты. 1970 ж. бастап V-VIII ғасырда және XIII-XV ғ-да Қазақстан мен Орта
Азияның мәдени орталықтарының бірі болған Отырыр қаласы мен Отырыр
алқабының ескерткіштерін зерттеу қолға алынды. Жаңа құрылыстар
жүргізілетін жерлерде Шардара археологиялық экспедициясы, Шульба
археологиялық экспедициясы жұмыс істеді. 70-80 ж. Қазақстандағы төменгі
палеолит тұрақтарының ашылуы, Шығыс Қазақстандағы Шелекті сақ обаларындағы,
Жетісудағы Есік қорғанында, қала мәдениеті жөнінде мол мағлұмат берген
Отырар мен Құйрықтөбеде жүргізілген қазба жұмыстары Қазақстан археология
ғылымының көкжиегін кеңейте түсті, қазақ халқының көне және орта ғасыр
кезіндегі тариха, тайпалар мен ұлыстардың материалдық мәдениетінің
сабақтастығы жөнінде дәйекті ғылыми тұжырымдар жасауға негіз қалады.
1991 ж. Қазақстан Ғылым Академиясының құрамында археология бөлімі
негізінде Археология институты құрылды. 1973 жылдан Археология мұражайы
жұмыс істейді. Қазақстанның дербес мемлекетке айналуы отандық тарихи
ғылымның, оның ішінде археология саласының алдына да жаңа мақсаттар қойылып
отыр. Қазақ халқының көне және орта ғасыр кезеңдеріндегі шаруашылығы,
мәдениеті мен қолөнерінің дамуы туралы бұрынғы қатаң материалистік
көзқарасқа негізделген қағидалардан арылып, жаңа тұрғыдан шешу міндеті
қойылды. Осыған байланысты далалық зерттеу жұмыстары кеңейтіліп,
археологияның теориялық-методологиялық мәселелері қолға алынд, Қазақстанның
ежелгі тарихын зерттеуді тереңдетүге бағытталған бағдарламалар жасалды.
Көне материалдық және мәдени ескерткіштерді зерттеумен айналысатын ғылыми
мекеме 1991 ж. қазан айында Қазақстан Ғылым Академиясының Тарихи археология
және этнография институты негізінде құрылған. Институтқа Қазақстанның Ғылым
Академиясының академик Ә.Х.Маргұланның есімі берілген. Институт құрамында:
тас дәуірі ескерткіштері; қола дәуірі және ежелгі технология; ерте
дәуірдегі өнер; урбанизация және көшпенділер мәселелерін зерттейтін топтар
мен Археология мұражайы бар. Қазақстан жері сақ, түркі тайпаларының ата-
қонысы болғандығы дәлелденді, қазақ этносының қалыптасу процессі
айқындалып, Батыс Түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ, Қарахандар мемлекеттік
бірлестіктерінің тарихы нақтыланып, олардың Орта және Таяу Шығыспен, Орта
Азия, Еділ бойы, Орал тауы өңірі,Сібірмен саяси, экономикалық және мәдени
байланыстары ашылды. Қазақ жеріндегі Ұлы Жібек жолының бойы, көшпелілер мен
отырықшылар өркениеті, қала мен даланың өзара қатынасы мен ықпалы
зерттелді. Орта ғасырдағы Отырар, Тараз, Түркістан, Сарайшық және Талхиз
қалаларында жүргізілген қазба жұмыстарының нәтижелері Қазақ мемлекеттігі
мен мәдениетінің қалыптасуы, түркі, қыпшақ, қаңлы және қарахан дәуірлерінен
бастау алатындығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік берді.32
Археологиялық ескерткіштер – материялдық ескерткіштердің жиынтық
атауы. Көне тас дәуірінен орта ғасырдың ақырына дейінгі аралықта өмір
сүрген адамдар қалдырған құрал-саймандар, үңгірлердегі тұрақжайлар,
қоныстар, молалар, зираттар, т.б. Олардың әрқайсысының өздеріне тән
ерекшеліктері бар. Егер қола дәуірі ескерткіштерінің сыртқы көріністері
бір, екі, үш қатарлы тас қоршаулардан түрса, темір дәуірінің молалары биік
обалардан тұрғызылған. Молалардағы жерлеү тәсілдері де әр түрлі.
Зираттардың жанында құрбандық шалған жерлер кездеседі. Тасқа салынған
суреттер ле археологиялық ескерткіштерге жатады. Бұлар да көне тас
дәуірінен соңғы орта ғасырға дейінгі кезеңге жатады. Археологиялық
ескерткіштердің тарихи ғылымына қосатын үлесі өте зор. Олар көне
дәуірлердегі адамдардың өмір- тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасы, олардың
әлеуметтік экономикалық жағдайы туралы құнды мағлұматтар береді. Деректер
бойынша зерттеліп отырған, оқиғалар мен ескерткіштердің уақытын, өзара
хроникалық арақатынасын белгілеу. Тарихи-жазба деректер, негізгі
археологиялық және жаратылыс, техникалық ғылымдардың жетістіктерін
қолдануына қарай археологиялық мерзімдеуді үш топқа бөледі: 1- топ Зерттеу
объектілеріне (жеке заттар, қалалардың мәдени қабаттары, елді мекендер,
қалалар үлкен аймақтар, белгілі оқиғалары) қатысы бар көне авторлардың
туындылары белгілі бір уақытта патшалық құрған қайраткерлердің, қолбасы
т.б. бұйрығымен жасалған жазулар, эпиграмма, эпитафия, жарлықтар мен т.б.
құжаттар кіреді. Әсіресе әр түрлі замандардың алтын, мыс, күміс тиындарының
орны ерекше. Бұл деректер қалалар мен елді мекендердің, әр түрлі
археологиялық ескерткіштердің уақытын дәлдікпен көрсете алады. 2-топқа
стратиграфиялық және типтерге бөлу салыстырмалы балама әдістері жатады.
Белгілі бір мәдени қабаттардан табылған зат көптеген элементтерімен ұқсас
келесі территориялық мәдени тұрғыдан жақын бір затпен салыстырылса, осы екі
ұқсас затпен бірге табылған басқа типтес ескерткіштер де бір бірімен
салыстырылып, бір уақытта, бір технологиямен жасалып, қолданылғаны одан
әрі, мәдени тұтастыққа жатқаны, т.б. анықталады. 3-топқа, жаратылыстану
ғылымдры жетістігін пайдалану арқылы ескерткіштердің обсалюттік жасын
анықтау жатады. Солардың бірі – радиозотоптық әдістерег жататын, әсіресе,
көне тас дәуірлері ескерткіштерінің жасын анықтауда көп пайдаланылатын
калий –аргон торри - 230, акниндік радий әдістері. 25
Қола, алғашқы темір дәуірлері ескерткіштерінің жасын анықтауда радий
көміртегі әдісі кеңінен пайдаланылады. Қазақстанда осы әдіспен Үстірттегі
Тоқсанбай энеолит-қола дәуірінің бекіністі тұрағы, Маңғыстаудағы Дікілтас
обасы т.б. анықталған. Бұлардан басқа дендрохронология (ағаштың
сақиналарының өсу кезеңдері мен заңдылықтарына негізделген), ЭПР
(электрондық прагменттік резонанс), термолюминисценттеу, радиокарбон т.б.
әдістер қолданылады.
Археология музейі – Қазақстандағы археологиялық қазбалардан табылған
көне заман мұраларын сұрыптап, зерттейтін мәдени мекеме. Тарих, археология
және этнография институты жанынан 1973 ж. ашылды. Музейдің негізгі мақсаты
– Қазақстан жеріндегі адамзат қоғамының ежелгі дәуірінен бастап, кейінгі
орта ғасырға дейінгі аралықтағы даму жолын заттай деректер арқылы көрсету.
Музейде қазақ жерін мекендеген тайпалар мен халықтардың мәдени даму
деңгейі, олардың бүкіләлемдік өркендеудің қатынасына қосқан үлесі туралы
мағлұматтар беретін көптеген ескерткіштер сақталған. Музей экспонаттары
іштей өзара кезеңдер мен аудандарға жіктелетін үлкен төрт бөлімнен тұрады.
Көрменің бірінші бөлімі ,,Алғашқы қауымдық қоғам мен оның ыдырауы,,
тақырыбына арналған. Мұны қойылған тас экспонаттар Қазақстан жері
адамзаттың алғаш қалыптасып, дамыған аймағына жататындырык көрсетеді.
Көрмеде палеолит тұрақтары Бөріқазған, Тәңірқазған қоныстарынан табылған,
кремниден жасалған тас құралдардан бастап, Қазақстанның түкпір-түкпірінде
орналасқан тас дәуірі ескерткіштерінен жиналған тас шапқылар, қалақшалар,
қырғыштар, нуклеустер қойылған. Қаратауда жургізілген қазба кезінде
табылған тас құралдар мен қарулар жинақталған. Олардың ішінде көптеген
найзаның ұштары, қырғыш, қалақша, қол шапқылар бар. Неолит пен энеолит
дәуірінің құралдарын Шығыс, Оңтүстік және Орталық Қазақстанда жүргізілген
қазбалар кезінде және кездейсоқ табылған тас білезіктер мен балталар,
найзаның ұштары құрыайды. Музейдің келесі бөлімі қола дәуірінің
ескерткіштері – Андрон мәдениетіне, Беғазы Дәндібай мәдениетіне арналған.
Қола құралдарды жасауға қажетті мыс пен қорғасын кен орындары Шығыс пен
Орталық Қазақстаннан табылған. Қола дәуірінің қоныстары мен зираттарының
осы өңірлерден көптеп табылуы тегін емес. Музей көрмесін найзаның, жебенің
ұштары, қола мен алтыннан жасалған зергерлік бұйымдар қойылған. Таутары мен
Қарақұдық зираттарынан табылған қыш ыдыстар, балталар, айбалталар әшекей
бұйымдары Андрон мәдениетінің айқын белгілерін және оның оңтүстік және
оңтүстік шығыс аудандағы өзіндік ерекшеліктерін көрсетеді. 32
Үшінші бөлім ерте темір ғасырына (б.з.б. VIII ғ.- б.з. V ғ) арналған.
Бөлімде Тасмола мәдениетінің ескерткіштеріне жүргізілген зерттеу кезінде
жиналған қарулар, ат әбзелдері, қолданбалы өнер туындылары, сүйектен
жасалған бұйымдар мен қолдан құйылған аңдардың денесі жинақталған.
Жетісудағы Сақ мәдениетінің дамуын айқын көрсететін Есік қорғанынан
табылған ,,Алтын адамның,, қалпына келтірілген киімі ерекше көңіл
аудартады. ,,Алтын адамның,, үстіндегі киімі мен шошақ қалпағын айнытпай
қайталайтын жаңа көшірме 1997 ж. музей төрінен орын алды. Оның түпнұсқасы
арнайы алтын қазынажайда сақтаулы. Бас сүйектерінің негізінде М.М.
Герасимовтың шеберханасында қалпына келтірілген сақтың, үйсіннің және
сармат әйелінің қола мүсіндері Қазақстан жерін мекендеген тайпа өкілдерінің
бет-бейнесін көз алдына елестетеді.
Музейдің төртінші бөлімі орта ғасыр ескерткіштеріне арналған. Мұнда
орта ғасырдағы Тараз, Алматы, Талғар, Ақтөбе, Баба Ата қалаларында
жүргізілген зерттеулер кезінде жиналған қыш ыдыстар, шыныдан, мыстан
жасалған бұйымдар, қолданбалы өнер туындылары қойылған. Көп жылдардан бері
зерттеу жұмыстары жүргізіліп келе жатқан Отырар қаласының материалдарынан
арнайы көрме жасалған. Қаланың әуеден түсірілген суретінен оның XVI-XVIII
ғсырдағы құрылысының іздері анық байқалады. Ортағасырлық құрылыс өнері мен
архитектурасы жетістіктерін бейнелейтін бірқатар суреттер мен екі макет
қойылған. Олар: Айша Бибі мен Қожа Ахмет Иасауи күмбездері. Музей қоры жыл
сайын жаңа материалдармен толықтырылып келеді. 29
1.3 Қазақстанның ежелгі қалалары
Жазба деректемелер мен археологиялық материалдар нәтижесінде
анықталған байырғы қоныс орындары, қала жұрттары. 6-9 ғасырларда Оңттүстік
Қазақстан мен Оңтүстік Батыс Жетісуда қала мәдениеті жақсы дамыды. Саяси
жағынан бұл аймақтар түрік әулеттеріне бағынды және реті бойынша Батыс
Түрік, Түргеш, Қарлұқ қағандықтарының құрамына енді. Бұл кезеңде көшіп
жүретін жер аумағы шектеліп, көш жолдары қалыптасты, тұрақты қыстаулар мен
жайлаулар орнығып, егіншілік пайда болды, отырықшы кедейлер тобы бөлініп,
жекелеген рулық топтар отырықшылыққа көшті. Мемлекеттің төрешілік аппарат
құрылып, ортақ тіл мен жазу қалыптасты, сауда және дипломатиялық
байланыстар дамыды. Осындай жағдай әкімшілік және қолөнер, сауда, мәдениет
орталығы ретінде қалалар салына бастады.
Оңтүстік Қазақстандағы ең ірі қала Исфиджаб саналады. Ол 690 ж .
Сюань-Цзянның жылнамасында ,,Ақ өзендегі қала,, атымен алғаш аталды. Кейін
Махмұт Қашқари Сайрам – ақ қаланың аты (әл – Мединат әл – Байда), ол
Исфиджаб деп, кейде Сайрам деп те аталғанын жазады. Сайрамнан Шашқа баратын
жол бойында VIII-X ғасырларда Газгирд (Қазығұрт) болған. Исфиджабтың шығыс
жағында Шарап, Будухкет, Тамтаж, Абараж, Жувикат қалалары мен елді
мекендері орналасқан. Шарапқа – Төрткөл Балықшы, Будухкетке Қазатлық
қалаларының жұрты сай келеді. Тамтаж, Арабаж – керуен сарайлары іспетті.
Арыстың төменгі ағысында орталығы Отырар қаласы болған Фараб (Отырар) өңірі
жатады. Отырар аты (Отырарбенд) VIII-IX ғасырлырдағы жазба деректерде
аталады. Оның Фараб, Тарбанд секілді атаулары да бар. Отырардн төменірек
Сырдария бойындағы Шауғар өңірінде сол аттас орталық болған Шауғар қаласы
(соғды тілінен аударғанда ,,Қара тау,,) Түркістанның оңтүстік шығысында 8
км жерде орналасқан Шойтөбе қаласының орнында болған. 9
Оңтүстік Батыс Жетісуда қалалардың өркендеүіне, қолөнер мен
егіншіліктің және құрылыс техникасының дамуына Соғды ұрпақтарының елеүлі
әсері болды. VIII ғасырдың 2-жартысында олар Шу, Талас жазықтарына көптеп
қоныстана бастады. Соғдылық саудагерлер Иран мен Византияны Шығыс
Түркістанмен жалғастыратын Ұлы Жібек жолының бойына сауда қоныстарын салды.
Осындағы Тараз және Суяб қалалары Қазақстаннан тыс жерлерге де мәлім болды.
Жазба деректерге қарағанда VII -XIII ғасырларда осы жол бойындағы
Аспара, Шігілбалық, Атын, Семекина, Талхиз, Мерке, Құлан, Исфаджаб,
Усбаникет және бесқа қалалар да маңызды рөл атқарды. Бұл қалаларда ұсталық,
зергерлік, былғары өңдеү, қыштан ыдыс жасау кәсібі өркендеді. Тұрғындары
егін шаруашылығымен айналысып, бидай, тары егіп, бақ, жүзім өсірген. IX-X
ғасырларда солтүстік-шығыс Жетісудада қалалар салына астаған. Іле өзені
бойындағы көшпелілер қоныстарының орнына пайда болған бұл қалалар тез арада-
ақ қолөнері мен сауда орталығына айналды. IX ғ-да және X ғ-дың 1-жартысында
Жетісуда билік қарлұқтар қолына өтүіне байланысты көшпелі халықтар
отырықшылыққа жедел көше бастады. Көшпелі тайпалардың ақсүйектері құнарлы
жайылымдарды басып алу, соғыс жорықтары және сауда арқылы байыды.
Қоғамның қарапайым мүшелері топ-тобымен отырықшылыққа көшіп,
егіншілердің, қолөнершілердің қатарын толықтырды. Осыдан барып үлкенді-
кішілі елді мекендер мен қалалар көбейе бастады. IX-XII ғасырларда қоғамның
өндіргіш күштері үлкен қарқынмен өсті. Орта Азия мен Қазақстандағы саяси
билікті басып алған Қарахан әулеті феодалдық қатынастардың қалыптасуына
ықпал жасады. Осы кезде қалаларда діни орындарға арналған құрылыстар,
қасүйектердің сарайлары, су құбырлары, тазалық жүйелері салынды. Жаңа
қалалар пайда болды. 21
Әсіресе Оңттүстік Қазақстанда қалалар көркейе түсті. Бұрын V-XII
ғасырдан аспаған Отырар рабадының аумағы 170 гектарға дейін жетті. Кең
көлемдегі қазба жұмыстары Оңттүстік Қазақстандағы қала мәдениеті
ескерткіштерінің типологиясын жасауға мүмкіндік берді. Аумағы 30 га-дан
асатын қала жұрттарына Сайрам (Исфиджаб), Шортөбе немесе Қараспан-1
(Осбаникет), Отырартөбе (Отырар), Құйрықтөбе (Кедер), Шойтөбе (Шауғар),
Жанқала (Жанкент, Янгикент), Сунақ – Ата (Сығанақ), Құмкент жатады. Аумағы
15 га-дан 30 га-ға дейін жететін қалалар – Бурух, Хурлуг, Жумишлағу, т.б.
15 га-ға дейін жететін қала жұрттарына Шарапхана (Газрид), Бұлақ – Қоғал
(Манкент), Тамды (Берукент), Қазатлық (Будухкет) т.б. жатады. Осы
қалалардан басқа Сырдарияның орта ағысында VI-IX ғасырлардың бірінші
жартысына тән мәдени қабаттары анықталған бір топ қала жұрттары жатыр.
Қазақстанның оңтүстігінде жылпы саны 27-ге жететін осындай қала жұрты бар.
Қазақстанның оңтүстігіндегі қала жұрттарына құрылымында – ішкі қамал
(цитадель); шахристан (дуалмен бекіндірілген қала) және рабад (қала
төңірегіндегі сауда – қолөнер орны) болатын топография тән. Шахристанда бай
шонжарлардың, ірі саудагерлер мен дінбасылардың үйлері, сарайлар орналасты.
Оңтүстік Қазақстан менг Жетісудың ерте орта ғасырлардағы қалаларының
жұрттарын анықтаған кезде мынадай белгілердің жиынтығы: көлемі мен құрылымы
(қамал және бүкіл көлемі немесе қамал мен шахристан); бекіністері; мәдени
қабатының байлығы; археологиялық кенені пайдаланылды. Осындай сан және сапа
белгілері сүйенгенде, Оңтүстік Қазақстандағы алдынғы орта ғасырлардағы
барлық қылылыр саны 33 болды. Алайда, Оңтүстік Қазақстанның барлық қалалары
неұрлым кейінгі уақытта да өмір сүргендіктен, қала орындарының кейінгі
мәдени қабаттары ертедегі қалалардың көлемін анықтауға және олардың
үлгілерін жорамалдауға мүмкіндік бере бермейді. Жетісудың оңтүстік –
батысында, керісінше, бұған толық мүмкіндіктер болды.
Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда VII-X ғасырларда 27 қала мен
қоныс болған, олардың көпшілігі нақты қала жұрттарымен сәйкестендірілді. Ал
Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып,
олардағы VII-IX ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейінгі
кезге дейін өмір сүрген. Олардың топографиясында өзіндік ерекшелік
кездеседі. Қала жұрттарында қамал мен шахристаннан түратын ,,орталық
бөлік,, ерекше көрінеді. Орталықтағы құлаған үйінділерге ұзындығы 3 км-ден
ондаған км-ге дейін жететін дуал мен қошалған аумақ жапсарласып жатады.
,,Ұзын дуалы,, қалалардың орналасуына қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында
олар бір-бірінен 15-20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерінде,
Таласқа ұсақ тау өзендерінің құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында
қалалардың орналасу заңдылығы одан да айқын – он үш қала тау етегіндегі
аймақта тау өзендері ағып шығатын жерлерде бір – бірінен 15-35 км
қашықтықта орналасқан; қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердің Шуға
келіп құятын жерлерінде солтүстік Жақтағы ішкі тізбекті құрайды.46
Қалаларды сипаттап топтаған кезде қала орындарының көлемі мен
топографиялық және жазбаша деректердің мәліметтері пайдаланылуы нәтижесінде
қалалар үш топқа бөлінеді. Бұлар: астаналық және ірі қалалар – Тараз, Суяб,
Невакет және Нұзкет, олар Жетісудың оңтүстік – батысындағы Жамбыл, Ақбешім,
Қызылөзен және Шитөбе сияқты ірі қала жұрттарына сәйкес келеді. Орташа
топқа Таластағы Ақтөбе қаласының жұрты деп саналатын Текабкет және
тиісінше: Сус – Шалдовар, Мерке, Аспара, Жол – Соқылық, Харранжуван –
Беловодск бекінісі, Жақ – Сарығ – Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға
жататындар: Құлан – Луговое, ,,Түрік қағанының ауылы,, - Шөміш, Кірмірау –
Покровское. Ірі қалалардың төңірегінде орналасқан ондаған ескерткіштерді
қоныстарға жатқызуға болады. Шу – Талас өңірлерінде орналасқан 403
ортағасырлық қалалар мен мекендерінің 240-ның тарихи-топографиялық
құрылымдары зерттелген. Мұндағы негізгі қалалар Жікіл, Балу, Шелже,
Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, т.б. Шу аңғарында Баласағұн
қаласы жетекші орынға шығып, астана рөлін атқарған. Ол X-XI ғасырларда хан
ордасы ретінде қалыптасқан. Оның орнында неғұрлым ерте кезеңдегі қала жұрты
бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық
пен қала өмірінің дамығанын көрсетеді. Солтүстік – шығыс Жетісуда IX-XIII
ғасырлардың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. X ғасырдағы деректер
Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала – Талхиз (Талхар, Талғар)
және Лабан қалалары туралы мәлімет берсе, XI-XIII ғ-лардың басындағы
деректерде Екі – Оғыз, Қаялық, Ілебалық, т.б. қалалар аталады.
Қалалар ішіндегі ежелгісі Тараз Қазақстан қалаларының ішіндегі ең
ежелгілерінің бірі. Жамұқатпен бірге ол тіпті VI ғасырда аталған. 568-жыл
бұрын Талас жағасындағы қалада түрік қаған Дизабуланың керемет ставкасында
Византия елшісі Земархты қабылдаған1. 629-жылы Тараз (Далосы) туралы Сюань
– Цзян былай деп жазды: Цзяньцюаньнан батысқа қарай 140-150 ли жүргеннен
соң, біз Далосы қаласына келдік. Қаланың шеңбері 8-9 ли. Онда әр-түрлі
елдерден кенген көпес саудагерлер мен хусилар (согдийлықтар) аралас тұрады.
Жері мен ауа – райы Суйдағыдай. Оның оңтүстігіне қарай 10 ли шамасындай
жерде 300-ге таман үй-жай қоныстанған. Оңаша тұрған кішігірім қала бар.
Орталық патшалықтан шыққын адамдар. Бір кезде олар Туцзюэмен тұтқынға
алынған, бірақ кейін келе жерлестікке бірігіп, қаланың негізгі тұрғындары
ретінде сол жерде тұрақты мекен тапқан. Киімдері тозған соң, олар туцзюэлер
және заңдары Қытайдағы сияқты2.
VII ғасырда Тараз Ұлы Жібек жолы трассасында маңызды роль атқаратын
қалаға айналды. Осы уақыттан бастап оның атағы кең жайыла бастады. Ол
туралы мағлұматтар жол бағдарламаларында, ежелгі шежірелерде және
географиялық шығармаларда бар. 751-жылы Тараз бен Жетісудың оңтүстік-батыс
бөлігі уақытша арабтармен басылып алынған, 766-жылдан бастап қала Қарлұқ
қожалығына кіреді, ал IX ғ. Аяқ шенінде саманидтерге бағындырылады.34
893-жылы, жазбаша деректердің айтуы бойынша, Исмайл ибн Ахмад Таразға
қарсы соғысқа шығып, көптеген қиыншылықтарды басынан кешіреді. Ақырында
Тараз әмірі жауға бас иіп, көптеген дихқандарымен бірге исламды мойындайды.
Оқиғаның өзіне келсек, Исмайл ибн Ахмад олардың патшасының астанасын басып
алып, патшаны, оның әйелін және 10 000 адамдарын тұтқынға алады. Олардың
көбісін өлтіреді де, қыруар – сансыз шабарман малдарын алып кетеді. Әрбір
салт атты мұсылманға олжа бөліскенде 1000 диргем тиген.
IX-X ғасырларда Тараз одан ары дами түскен. Оның сауда жолында, бай
егіншілік алқаптың ортасында, Талас Алатауының күміс руднигінің жанында
орналасуы қаланың экономикалық және мәдени өркендеуіне мүмкіндік береді.
Максиди, X ғ. Географы, былайдеп жазған: Тараз – бау-бақшалы, қалың елді,
оры, төтр қақпасы және қонысталған рабады бар үлкен бекітілген қала.
Ал Медина қақпасының түбінде үлкен өзен аққан, оның арғы жағында
қаланың бір бөлігі жатыр, үстінде өткелі бар. Алқалы мешіті базарлардың
арасында. X ғ. Аяқ шені – XI ғ.ғ., Жетісуды, Оңтүстік Қазақстанды және
Орта Азияны қараханидтер династиясы жаулап алғаннан соң, Тараз жаңа
мемлекеттің бір қожалығының астанасына айналды1.
XIII ғ. Басында, Жетісу және Орта Азия үшін аласапыран кезеңде,
моңғол шапқыншылығының қарсаңында, Мухаммет хорезмаш араларындағы күрес
өріс ала бастаған кездерде, Тараз қолдан қолға ауысқан. 1212 жылы қала,
Жетісудың Оңтүстік – батыс бөлігіндегі және Оңтүстік Қазақстандағы басқада
орталықтармен қатар, Вильгельм Рубруктың жазуларындағы деректерге
қарағанда, қайта-қайта қалпына келген2. Алайда, XIII ғ. Екінші жартысы –
XIV ғ. Басын қамтитын кезең саяси жағынан тұрақсыз болған. Жетісуда, оның
ішінде Талас аңғарындағы қалалар мен қоныстардың себепші болған
чингизидтердің талас-тартысы бітпеді. XIV ғасырдың орта шеніне дейін мұнда
отырықшы және қала мәдениетінің талай орталықтары қиратылған. Олардағы өмір
сөнген. Талас аңғарындағы Тараз, Янгі – Талас, Янгі – Балық, Кенжеек
қалалары туралы XIV ғ. Авторы ал-Омари естеліктерінде айтылған. Талас
астанасы ролі бұл кезде Янгі –Таласқа ауысқан тәрізді. 28
Ол Таластың жоғарғы жағында орналасқан. Қала ретінде Тараз XV ғ.
Басына дейін өмір сүрген, ал оның орнындағы отырықшы қоныс XVIII ғ. дейін
болған. қабырғасы 370 м., ал батыс қабырғасы 160 м. Ұзындыққа байқалады.
Шахристанның солтүстік қабырғасы 370 м., ал батыс қабырғасы 160 м.
Ұзындыққа байқалады. Оңтүстігінде қала қалдықтары 200 м. Ьойына көрінеді.
Шахристанның солтүстік қабырғасына ішкі қамал жалғасқан. Ол – жобасында
төртбұрышты төбе, солтүстік қабырғасы 175 м., батысы -117 м., шығысы – 115
м., оңтүстігі – 125 м. Рабад қалдықтары шахристаннан батысқа және шығысқа
қарай байқалады, бірақ олардың өлшемдерін қазіргі кезде анықтау мүмкін
емес. Орталық қыаусырықтардың жанында ұзын қабырғалармен қоршалған
территория орналасқан. Ол жерде бір кездерде көптеген бөлек-бөлек
төбешіктер – VI – XII ғ.ғ. жеке қоныс-жайлары мен ғимарат-сарайларымен
қалдықтары жатқан. Шахристан мен ішкі қамалға қойылған стратиграфиялық
шурфтар қала өмірінің негізгі кезеңдерін анықтауға мүмкіндік берді.
Б. д. бірінші ғасырларының қабаты ішкі қамал мен шахристанның
солтүстік – батыс бөліктерін қазбалау кезінде табылған. Оның қалыңдығы 1,5
м. Ол күл қабаттары мен шикі кірпіш сынықтарынан құралған. Қабаттан жиылған
керамика хум сынықтарынан тұрады. Ішкі қамалдағы шурфтың ішіндегі IV – VI
ғ.ғ қабатының қалыңдығы 1,5 м. Онда өлшемдері 50х29, 5х9,5 тік бұрышты шикі
кірпіштен жасалған ғимарат қалдықтары ашылған. Үй қабырғасы - 1 м.
Биіктікке сақталған, ал қалыңдығы – 1 – 1,5м. Қабаттың ішінен керамиканың
ерекше түрлері жиналған. Ол – сыртынан ақ немесе күлгін ангоб жағылған жұқа
тостағандар, аузы бар құмыралар, хумдар, тандыр-пештер. VI – VIII ғ.ғ.
қабаттары назар аударарлық, олар барлықстратиграфиялық қазбалардан
табылған. Олардың қалыңдығы 1,5 – 2,5 м.
Ішкі қамалдың шурфта бұл қабатқа беті ашылған екі бөлме және каридор
жатады. Олар өлшемдері 26-28х50-60х8 см шикі кірпіштен салынған. Қабаттан
алынған керамика әртүрлілігімен және өзгеше сәнділігімен ерекшеленеді.
Мұнда алмұрт тәріздес құмыралар, сырт пішіні металл ыдыстарға жақын
қызылжылтыр саптыаяқтар, ойып әшекейленген қақпақтар кездескен. Қабаттың
ішінен балшық фигураның басын құюға арналған қалып, сирия жазуы бар ыдыс
табылған. VIII-X ғ.ғ. қабаты бұл уақыт аралығындағы қаланың интенсивті
өміріне куәлік етеді. Қабат VII-VIII ғ.ғ. тюргеш тиындарының табылумен
байланысты жақсы даталанады. Онда металдан жасалған заттар табылған: темір
пышақтардың сынықтары, қолдан жасалған заттардың бөлшектері, әйнектен және
түрлі-түсті тастардан жасалған моншақтар, шыныдан жасалған ыдыстар.
Табылған заттардың ішінде әсіресе көп кездесетіні жалатқан ыдыстар,
тостағандар, табақтар, майшамдар. Жалатқан глазурь мөлдір және ақ.
Сыртындағы өрнек қоңыр, жасыл, және қызыл бояулармен істелген, кей кезде
сызба оюмен аралас. Өрнектері кейде өсімдік тәріздес, кейде геометриялық
фигуралар және ескі ескерткіш жазулардан құралған. Жалатпаған керамика
жіңішке мойын құмғандардан, саптыаяқтардан, тостағандардан, хумдардан
тұрады1.Көне қаланың әр жерінде жүргізілген қазбалар Тараз өмірінің әр-
түрлі кезеңдеріндегі құрылыс комплекстер мен ғимаратттарын берді. 17
Шахристанның шығыс жақ бұрышында жүргізілген ауданы 200 шаршы м.
Қазбадан монша табылған. Жобасында монша ғимараты квадратқа ұқсас.
Өлшемдері 13,5х12,5. Шығыс бөлігінде орналасқан жағып жылытатын комплексті
санамағанда, барлығы 7 бөлме тазартылған. Бірінші бөлмесінде еденге
өлшемдері 0,5х0,5х0,08 м. сары және қызыл түсті шаршы тас тақта төселген.
Биіктігі 0,4 м. және ені 0,38 м. Отырғыштың бөлігі сақталған. Екінші
бөлмесінде өлшемдері 3,05х2,52 м. Кірпіш астау мен кірлен табылған.
Астау батыс қабырғасының түбінде еденде тұр, оның ұзындығы 1,75 м.,
ені 0,47., қабырғасының биіктігі 0,6 м. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу
қалаларында ашылған моншалардың ішкі құрылсы басқа, жобасында крестәріздес.
Ол Отрар, Баласағұн моншалары. Тараз моншасы Карс-ал Хайр ал- Гарбидағы
таяу шығыс моншасын еске түсіреді. Зерттеүшілердің пікірі бойынша, моншалар
Орта Азия қалаларында VIII ғ. Пайда болған, олар Жерорта теңізі алқабынан
шығып, Таяу және Орта Шығыс арқылы Орта Азияға жеткенге ұқсайды1. Үлкен
қалаларда ондаған моншалар болған, мысалы, Самарқант пен Бұқарада IX-XII
ғ.ғ. олардың саны жүзге дейін жетүі мүмкін еді. Моншалардың көбінің ішкі
жағы, Тараз моншасынан көргеніміздей, көркем суретпен әшекейленген. Монша
салынатын кезеңге қазбалау кезінде табылған қала жарау-жабдықтарының
қалдықтары да жатады. Ең алдымен ол - қаланың су тартқыш жебелері, Ол 12,8
м. Ұзындыққа байқалған. Оның құрылыс техникасы зерттеліп, қалпына
келтірілді. Сутартқыш жебелер жұмыр тастан, ұсақ тастан және сазбалшықтан
құралған жастыққа орналастырылған. Үстінен олар жайпақ тастармен және
жұмыр тас қалауымен жабылған. Төрткөлдің стандартты сексиялардан құралған
салыну жобасы, керуен жолы трассасында орналасуы, шет елдік заттардың
табылуы оны Тараздың тура жанында орналасқан керуен – сарайдың қалдығы деп
санауға мүмкіндік береді.37
Талас және Шу аңғарының қалалары Тараз керуен жолдарының түйіскен
жері Талас аңғарының негізгі қаласы болған. Исхиджабтан Таразға жүретін
жібек жолы Шараб, Будухкет, Тамтадж, Абардижадж және Джувикат арқылы өткен.
Соңғысы Тараздан батысқа қарай 2 фарсах (14-16 шақырым) кейін орналасқан.
Джувикаттың орналасқан жері дәл тауып көрсетілген: ол-ежелгі Тараз
қалдықтарынан 17 шақырым шығыстау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz