Ахмет байтұрсынов (1872—1937)

Жоспар

ЖАУҒА ТҮСКЕН ЖАН СӨЗІ
(1873—1938) Төлбасы
Тау сілеміндей мол мұра

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ЖАУҒА ТҮСКЕН ЖАН СӨЗІ

Жанға көңіл қалып тұр,
Жан бұл күйге салып тұр.
Тәнге көңіл қалып тұр,
Тән шыдамай арып тұр.
Жұртқа көңіл қалып тұр,
Жұрт жалғанға нанып тұр.
Өтірік өрлеп, күшейіп,
Шын жеңіліп, талып тұр.
Бақ дегенде байлау жоқ;
Уағдадан танып тұр.
Тағдыр шіркін тап беріп,
Тамағымнан алып тұр.
Пәле деген андушы
Аяғымнан шалып тұр.
Жала деген төбеті
Балтырымнан қауып тұр.
Жау білегін сыбанып,
Пышағын қайрап, жаныптұр.
Сауысқан, қарға, қарақұс
Жемтік андып, бағып тұр.
Көре алмаған күншілдің
Көңіліне мұным жағын тұр.
Табалаған жаманның
Шаян тілі шағып тұр.
"Әй, сені ме!" дегеннің
Айызы әбден қанып тұр.
Жаны ашыған жақынның
Жас кезінен ағып тұр.
Айыруға амал жоқ,
Қылышын жерге шауып тұр.
Әлде қалай болар деп
Жүрегі жұлқып қағып тұр.
Түгі жылы, білмедім:
Түледі ме — нағып тұр?
Түлемеген түпкі дос,
Түлегенің барып тұр!..

Ахмет Байтұрсынов
(1873—1938)
Ахмет Байтұрсынов
(1873—1938)
Төлбасы
Тұтас буынның төлбасы, кешегі Абай, Ыбырай, Шоқан салған ағартушылык,
демократтык бағытты ілгері жалғастырушы ірі ғалым-тілші, әдебиет зерттеуші,
тұркітанушы, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсынов қалыптаскан дәстұрлі
кұжаттар бойынша айтқанда, қазіргі Қостанай облысы, Торғай атырабындағы
Сартүбек деген жерде, ел арасында беделді, кайратты кісі Шошақұлы Байтұрсын
шаңырағында 1873 жылы қаңтар айының 18-інде дүниеге келген (Ахмет өзінің
"Өмірбаянында" көрсетуі бойынша 1872 жылы туған: № 5 ауыл, Тосын болысы,
Торғай уезі). Қалын қазақ ортасы, қаймағы бұзылмаған сахара тұрмысы
табиғатынан дарынды туған баланың сезім дүниесін, ой әлемін тербеп
толқытады. Әділетсіз өмірдің улы зары бала жүрегін он үшінде жаралайды.
Әкесі Байтұрсын мен оның інісі Ақтас қорлық зорлыққа шыдамай, 1885 жылы
казан айының 12-сінде ояз начальнигі полковник Яковлевтің басын жарады.
Мұның арты дүние-мүлікті тартып алу, тұрме, абақты, Сібірге 15 жылға жер
аударылумен тынады.
Табиғатынан аса дарынды туған талапты бала Ахмет 1882—1884 жылдары
әуелі көзі карақты адамдардан өз үйінде хат танып, артынан жақын жердегі
ауыл мектебінен сауаташады да, 1886-1891 жылдары Торғай қаласындағы екі
сыныпты орысша-қазақша училищеде, 1891-1895 жылдары Орынбордағы мұғалімдік
мектепте окып білім алады. 1895 жылдың 1 маусымынан бастап мұғалім болады.
Ақтөбе, Қостанай, Қарқаралы атырабында бала оқытады, өмір, тіршілік
күресіне араласады, әділет үшін күреседі, жуандарға, байларға қарсылык
білдіреді, патшаның отаршылық саясатын айыптайды. Ауылдық, болыстық, кейін
екі сыныпты мектептерде ұстаз бола жүріп, 1901 жылдан бастап қолы бос
кездерде өзі ізденіп, сан алуан кітаптар оқиды, әдебиетпен айналысады, оқу
құралдарын жазады, аударма жасап, өлең-жыр шығарады, ауыз әдебиеті
(фольклор) нұсқаларын жинайды. Оқыған, еркін мінезділігімен, батыл да
ойшылдығымен ел ішінде бедел-атағы өсе бастайды. Полиция тыңшыларының
жаласымен күйе жағылып, губернатор Тройницкийдің жарлығы бойынша Қарқаралы
екі сыныпты училищесінің меңгерушісі Ахмет 1909 жылы шілденің 1-і күні
Семей абақтысына алынып, сотсыз, үкімсіз, нақақтан-нақақ 8 ай бойы азап-
қорлық көріп торығады, қинала жүріп ширайды, ақыры күреске белді бекем
буады. Бостандықты аңсаған, күреске шақырған өлеңдер жазады. Ақыры,
Қазақстанда тұру құқынан айырылғандықтан, 1910 жылы 21 ақпанда тұрмеден
шығып, наурыз айында Орынбор қаласына келеді. Бұдан кейін Ахмет Байтұрсынов
өміріндегі ең күрделі, қызықты, қажырлы кезеңдер басталып кетеді. 1913-1918
жылдар арасында "Қазақ" газетінде редактор болып, орасан зор әлеуметтік-
тарихи қызмет атқарады, халық өмірінің сан алуан көкейкесті мәселелерін
көтереді, елді прогреске, өнер-білімге үндейді.
Алаш козғалысы тұсында (1918—1919 жылдың басы) Ахмет Байтұрсынов та
жаңа өткел, соны өріс іздейді. Азапты толғаныс, өзгеру эволюциясынан етіп
барып, 1919 жылдың наурыз айында бұрынғы ұлт интеллигенциясының көптеген
өкілдерін езіне ілестіріп, Кеңес өкіметі жағына өтеді. Қазақ өлкесін
басқару жөніндегі әскери Революциялық комитеттің мүшесі ретінде оның
жұмысына белсене араласады. Республика халық ағарту комиссары, Бүкілодақтық
Орталық Атқару Комитетінің мүшесі, Қазақстан Академиялық Орталығының
жетекшісі, Ташкент, Алматы жоғары оку орындарында профессор болады.
Әділетсіздік бел алып, сталинизм қылышынан қан тамған кезеңде Ахмет
Байтұрсынов әуелі 1929 жылы бір ұсталып, абақтыға қамалады да, лагерьде
ұзақ азап көріп, одан 1936 жылы қайтып келгенмен, 1937 жылы тағы
репрессияға ұшырап, 1938 жылы атылады.
Тау сілеміндей мол мұра
Ұлы ғұламаның ауыр тағдыры осындай, ал толық өмір-баянын жазу үшін
көптеген архив деректері, замандас естеліктері, тарихи құжаттарға сүйену
қажет. Қазіргі қолда бар дүниелердің ішінде оның өзі орысша жазған
Жизнеописание (1929, 8 наурыз), Биография (1929, 21 тамыз) атты
материалдары айрықша бағалы. Бұлар ҚазПУ архивінде сакталған.
Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, қайрат-керлік істері өз
заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы, түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырындардың орны ерекше.
Кезінде Ахмет Байтұрсынов, оның ғылыми еңбектері туралы орыс ғалымдары
проф. А.Самойлович (Литература турецких народов. "Литература Востока", вып.
I. П., 1919), Е.Поливанов (О Киргизско-казахской орфографии. "Бюллетень
СГУ". вып. 7, Ташкент, 1924) ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.