Бастауыш сыныптарындағы оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық негіздері
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Бастауыш мектептің оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1.1 «Гуманизм» ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздері
1.2. Бастауыш сыныптың оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психологиялық мүмкіндіктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың әдіс . тәсілдері және технологиялары.
2.1. Бастауыш сыныптың оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытуды жүзеге асыру жолдары мен әдіс . тәсілдері
2.3.Қалыптастыру эксперименті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Бастауыш мектептің оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1.1 «Гуманизм» ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық, педагогикалық негіздері
1.2. Бастауыш сыныптың оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психологиялық мүмкіндіктері
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың әдіс . тәсілдері және технологиялары.
2.1. Бастауыш сыныптың оқу . тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытуды жүзеге асыру жолдары мен әдіс . тәсілдері
2.3.Қалыптастыру эксперименті
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министрлігі
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Институты
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарындағы
оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың
педагогикалық негіздері
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к.,доцент
Әмірова Әмина Слямханқызы
Орындаған:Айтбаева Тамара
2ж.,2.курс,сырттай бөлім
Алматы 2007
Тақырып: Бастауыш сыныптарындағы оқу – тәрбие процесін
гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық негіздері
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Бастауыш мектептің оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1. Гуманизм ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық,
педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психологиялық
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың әдіс – тәсілдері
және технологиялары.
2.1. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытуды жүзеге асыру жолдары мен
әдіс – тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қалыптастыру эксперименті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
К І Р І С П Е
Қазіргі еліміздің саяси әлеуметтік, экономикалық және мәдени
өзгерістер орта және жоғарғы мектепті демократияландыру және
гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу
сапасын көтеру, оларды еңбекпен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің
көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында, Қазақстан
республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру
жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және
салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның шығармашылық дара
қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту
міндеттерін алға тартып отыр.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып
жатқан бетбұрыстар оқу – тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын
қояды. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында : ...Бастауыш мектептің
бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке
қабілетін ашуға және дамытуға бағытталған... І сатыдағы оқыту мен
тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі мектептің білім беру
бағдарламаларын кейіннен игеру үшін мыналарды: оқу, жазу, есептеудің
тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым – қатынас тәжірибесін,
шығармашылықпен өзін - өзі көрсетуді, мінез – құлық мәдениетін, жеке
гигиенасы және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға
бағдарланған,- деп көрсетілген.
Гуманистік ой – пікірлер қазіргі кездегі педагогикалық теориялар мен
тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Оның негізі әр халықтың діни
сенімдері мен салт – дәстүрлерінде, философиялық және педагогикалық
ілімдерінде жатыр. Дегенмен, бірқатар философиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау барысы Гуманизм термині ғылымға алғаш рет
ХІХ ғасырда ғана енгізілгенін байқатады.
Гуманизм ұғымына М.М. Розенталь, А.Ф. Лосев, Р.Н.Нұрғалиев сияқты
философтардың құрастырған және т.б. сөздіктерде әртүрлі анықтамалар
берілгендігін байқауға болады.
Гуманизм идеясы Сократ, Платон, Аристотель, шығыс ойшылдары Әл –
Фараби, Ибн – Сина, Ж.Баласағұн және қазақ ақын – жыраулары мен
жазушыларының еңбектерінен, сондай – ақ халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен кең орын алды.
И.Кант жаңа дәуір философиясын әрі қарай жалғастырып, жалаң білім
мен зердеге негізделген ілімді сынға ала отырып, адам бойындағы
әсемдік, адамгершілік қасиеттерге жете мән берді.
Сократтың адам туралы ілімі батыс философиясына, әсіресе,
неопрагматизм, жаңа гуманизм, экзистенциализм ағымдарына зар әсер
еткенін байқауға болады. Бұл бағыттардың негізгі өклдері: А.Маслоу,
А.Комбе, К.Роджерс, Р.С.Питерс Н.А.Бердяев пен С.Франкл т.б.
Философтардың адамгершілік құндылық туралы пікірлері гуманистік
психология мен педагогиканың қалыптасуына негіз болды.
Гуманистік психология ХХ ғасырдың 60- шы жылдарының басында АҚШ
- та пайда болды. Бұл бағыттың жетекші өкілдері – Г.Олпорт, Г.А.Мюррей,
К.Роджерс, А.Маслоу т.б.
Оқытуды гуманизациялаудың психологиялық аспектісін, яғни оқушыларды
моральдық дамуымен қарым – қатынас психологиясын зерттеумен
А.Н.Леонтьев, Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, И.Л.Ленская, Л.А.Венгер,
В.С.Мухина, Қ.Жарықбаев, С.Елеусізова.
Қайта өрлеу заманы гуманистік педагогиканың дамуынң жаңа кезеңі
болды. Қайта өрлеу заманының өкілдері Т.Мор, Т.Компонелла, Ф.Рабле т.б.
да ағартушылар баланы жан – жақты білу, баланың жеке басын бағалау
қағидасын ұсынды.
Гуманистік педагогиканы әрі қарай дамытуға үлес қосқан ұлы
педагогтар; Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, А.С. Макаренко.
Қазіргі кезде оқу – тәрбие процесін гуманизациялау мәселесіне
зерттеулерін арнаған ТМД ғалымдары З.Г.Нигматов, Л.В.Куликова, И.Е.
Тершенко.
Кейінгі кезде бұл мәселені қазақстан ғалымдары да зерттеуде.
А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева, Г.К.Шолпанқұлова, Ж.Таубалдиева докторлық
және кандидаттық диссертацияларында бұл мәселе әр қырынан көрініс
тапты.
Сондай – ақ осы мәселе төңірегінде А.А.Бейсенбаева мен
М.Е.Ералиеваның, К.Нуртілеуованың баспасөз беттерінде біршама
мақалалар да жарияланды.
Сонымен, біз жоғарыда біраз ғылыми еңбектерге, диссертациялық
зерттеулерге талдау жасай келе, оқушыларды жекелеп оқыту мәселесі орыс
тілінде және орыс тілі мектептерінде қалай жүзеге асырылғаны, қалай
асырылуы қажеттігі туралы көтерілгенін байқадық. Ал, қазіргі кезде
қазақ мектептерінде, соның ішінде, бастауыш сыныптың оқу – тәрбие
процесінде жекелеп оқытуды ұйымдастыруға бағытталған ғылыми еңбектер
жоқтың қасы деуге болады.
Сонымен қатар, мектеп жұмысын бақылау және мұғалімдер мен оқушылар
арасында жүргізілген сауалнама жұмысының нәтижесі бастауыш
сыныптың оқыту процесін гуманизациялау, оқушыларды жекелеп оқыту
мәселесі тәжірибеде қажетті дәрежеде жүзеге асырылып отырмағанын
байқатты. Бұған сабақта оқушылармен фронталді жұмыс істеудің
басымдылығы, оқушыларды жекелеп оқытуды жүзеге асырудың
шектеулілігі, сыныптағы оқушылар санының көптігі, әдістемелік
нұсқаулардың аздығы өз кесірін тигізеді.
Міне, сондықтан педагогикалық тәжірибеде оқушыларды жекелеп
оқытуды ұйымдастырудың ғылыми теориялық аспектілерін оқытушылардың
білмеуі салдарынан оқыту процесін гуманизациялау мәселесін шешудің
жүйесіз жолдары басым болып отыр.
Қазіргі бастауыш білім беру жүйесі оқушыларды жекелеп оқыта
отырып, оқыту процесін гуманизациялауға толық мүмкіндік бермейді.
Соған байланысты оқушыларды жекелеп оқытудың теориялық зерттелуі мен
оның мектептегі оқыту процесінде қолданылуы арасында қарама – қайшылық
туындап отыр.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, біз оқу – тәрбие процесін
гуманизациялау барысында бастауыш сынып оқушыларымен гумандық
қарым – қатынас жасау негізінде жекелеп оқытудың әдістемелік
негіздерін жасаудың қажеттілігін байқадық. Сондықтан бұл мәселені
өз зерттеу жұмысымыздың нысаны етіп алдық.
Зерттеу нысаны: жалпы қазақ орта мектептерінің бастауыш
сыныптарындағы оқу – тәрбие ісін гуманизациялау процесі.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныптың оқыту процесін
гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың тиімділігін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Гуманизм ұғымының мәнін ашу, философиялық, педагогикалық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психоолгиялық
мүмкіндіктерін айқындау.
3. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың моделін жасау және өлшемдері мен
деңгейлерін анықтау;
4. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың технологиясын
көрсету;
5. Бастауыш сыныптың оқу - тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушылараға жекелеп өзіндік тапсырмалар беру әдістемесін ұсыну.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларын жекелеп
оқыту оқу – тәрбие процесін гуманизациялаудың құралы болады, егер
мұғалімдер:
- оқушылармен гумандық қатынас жасау мен жекелеп оқытуды жүзеге
асырудың қажеттілігі мен маңызын жете түсінсе;
- оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен психологиялық
ерекшеліктерін білсе;
- оқыту барысын гуманизациялау негізінде оқушыларды жекелеп оқытуда
оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың алуан түрлерін қолдана алса;
- бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту технологиясын игерсе;
Зерттеу барысында мынадай әдістер қолданылды: философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
жаңашыл мұғалімдердің іс – тәжірибесімен танысу және талдау; бақылау ;
тест; сауалнама; педагогикалық эксперимент, математикалық әдістер.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теорилық негіздері:
Біртұтас педагогикалық процесс теориясы, тұлғаның әлеуметтік мәні,
қоғамдық сананың негізгі формасы - мораль, тұлғаның дамуындағы сана
мен іс - әрекеттің бірлігі, ақыл – ой әрекетінің қалыптасу кезеңі
туралы оқулар, жеке және ұжымдық еңбектің диалектикалық бірлігі
туралы философтардың, психологтардың, педагогтардың алдыңғы қатарлы
идеялары.
Зерттеу базасы:
Алматы қаласындағы №98 – ші орта мектебінің, №124 – ші арнайы орта
мектебінің бастауыш сыныптар және Алматы қаласы Қарасай
ауданындағы орта мектептің бастауыш сыныптары.
1.Бастауыш мектептің оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1.1. Гуманизм ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық,
педагогикалық негіздері.
Бастауыш мектептегі оқу – тәрбие процесін гуанизациялаудың
маңызын ашпас бұрын, алдымен, адамның болашағы және оның білім
алуы, мұғалімнің оқушылармен қарым – қатынасының негізгі қағидалары
бастау алатын философиядағы қоғам және ондағы адамның орны, гуманизм
туралы түсініктерге сипаттама беруді жөн көрдік.
Гуманистік ой – пікірлер адамзат қауымымен байланысты шығып,
дамып, өзгеріп, жетіліп отырғанымен, Гуманизм терминін алғаш рет ХІХ
ғасырда неміс педагогі Ф.Нитхаммер енгізді. Содан бері Гуманизм
терминіне ғалымдар әр түрлі анықтамалар беріп келеді.
М.М. Розентальдің жетекшілігімен шығарылған философиялық
сөздікте: Гуманизм (лат. адамгершілікті) - адамның қадір – қасиетін
құрметтеуді, адамдардың игілігіне, олардың жан – жақта дамуына
қамқорлық көрсетуді, қоғамдық өмірде адамдарға қолайлы жағдайлар
тудыруды білдіретін көзқарастардың жиынтығы- делінген.
Ресей философы А.Ф.Лосевтің пайымдауынша, гуманизм – философия,
тарих, филология тұрғысындағы білімдердің және ерекше бір қасиеті,
еркін ойлауға деген бұрылысы.
Этика туралы сөздікте: гуманизм – тұлғаның қадір – қасиетін қорғау
және бостандығын талап етуге, оның қабілеттерін жетілдіруге және
адамның мүмкіндігінің шексіздігіне, адамның бақытты болуға құқылығы,
оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қанағаттандыру қоғамның басты
мақсаты екендігін сендіруге негізделген көзқарастардың қағидалары -
деп жазылған.
Ал, Р.Нұрғалиевтің құрастырған философиялық сөздігінде: Гуманизм –
адамның қадір – қасиеті мен құқын құрметтеуге, оның жеке тұлға
ретіндегі бағасы, адамның игілігі, оның жан – жақты дамуына, адам
үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін
көзқарастардың жиынтығы деп анықтама берілген.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Гуманизм – дүниетану принципі.Оның негізінде адамның мүмкіншілігінің
шексіздігіне, өзін - өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік
бостандығын, абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы
мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті
мақсаты деген мұрат жатады.
Гуманизм қайта өрлеу дәуірінде ХІV –ХVІ ғ.ғ. қоғамдық ой –
пікірде, әдебиетте, өнерде, ғылымда алдыңғы қатарлы прогресшіл
идеялық ағым ретінде қалыптасқан. Бертін келе адамды барынша
ардақтайтын, адамгершілік қасиеттерін, бас бостандығын қорғайтын
біртұтас көзқарастар жүйесіне айналады деп жазды.
Сонымен гуманизм ұғымын әр ғалым өзіндік ерекшеліктерімен
сипаттағанын байқауға болады.
Ғылыми еңбектерге шолу жасай келе, біз гуманизм идеясы адамзат
қоғамының пайда болуымен байланысты шығып, алғашында тек адамдардың
күнделікті іс - әрекеті, тіршілігі үстіндегі қарым – қатынасы,
жауларынан қорғану барысынды өз руластарына, туыстарына деген
сүйіспеншілік, қамқорлық ретінде көрінгенін байқаймыз.
Алғашқы гуманистік пікірлер, яғни қоғамдағы адам мәселесі ежелгі
грек философтардың еңбектерінде жарық көре бастады. Бұл мәселеге
алғашқылардың бірі болып үн қосқан софистер еді.Аға буынның өкілі
Протагордың Адам дүниедегі бар және жоқ заттардың өлшемі деген
қағидасы адам туралы ілімнің іргетасын қалаған негізгі гуманистік
ұстаным еді.
Міне, осы қағида барлық әлемді, дүниені танумен қатар адамға да
айрықша көңіл аудару қажеттігін көрсетті.
Софистердің адам туралы ілімін әрі қарай Сократ дамытты.Ол
дүниені, әлемді танумен қатар адам өзін -өзі , өзінің ішкі дүниесін
білуге ұмтылуы керектігін айтты.Оның ойынша, адамның ішкі дүниесі
оның сырттан алған білімімен ғана емес, рухани өмірімен де
бағаланады.Сондықтан ол білімді адамның ішкі рухани дүниесімен тығыз
байланыстырды.
Сократтың пікірінше, сан ғасыр бойы орын алып келе жатқан
адасушылықтан құтылу үшін әрбір адам өзінің еркімен жақсылыққа
қарай ұмтылуы, біліунің негізін игер отырып, жаман әдеттерден бірте –
бірте бас тартуы қажет. Осыдан келіп оның Сен алдымен өзіңді таны
деген қағидасы шыққан.
Сократтың пікірі Платонның Той деген диологында өз жалғасын
тапқанын көруге болады. Бұл еңбегінде Платон адамның денесі мен
жанының әдемілігін салыстыра отырып, оның рухани дүниесінің
әсемдігіне бас иетіндігін айтады. Оның ойынша, жанның әдемілігі
мінез – құлық әдемілігіне әкеп соғады.
Сондай – ақ Платон даналық пен білімнің бірден су сияқты бір
заттан екінші затқа құя салуға келмейтіндігін, ол үшін көп
іздену, жақсылыққа әдемілікке ұмтылу керектігін баса көрсетеді.
Ал Аристотельдің ойынша, табиғат адамға игілік пен ізгілікті
қабылдай алатындай мүмкіндіктер ғана берген. Содан бара – бара ол
мүмкіндіктер шындыққа, шын мәніндегі ізгілікке, адам жанының жақсы
сапаларының біріне айналатындығын, яғни адамгершілік адам жанының
қабылдап алған рухани сапасы екендігін айтады. Ол ізгіліктерді
қабылдап алудың екі негізі бар деп есептейді: бірі оқып білім
алу, екіншісі – тәлім – тәрбие. Тек тәлім – тәрбие ғана адамгершілік
пен парасаттылықты адамның бойына сіңіре алады. Аристотель адамдардың
іс - әреетіне ерекше көңіл бөле отырып, этика мен саясаттың адам
өміріне, қызметіне тікелей қатысы бар екенін айтады. Адам қызметін
адамгершілік – саяси және шығармашылық деп екіге бөліп, адамгершілік
қызметінде адам өзін - өзі жаратады, ал шығармашылықта адам өзіне
өзгені тудырады деп есептейді.
Грек философиясындағы гуманизм идеясы шығыс ойшылдары: Әл – фараби,
Ибн – Сина, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи еңбектерінен кең орын
алды.
Ұлы ғұлама әл – Фараби өзінің Мемлекет қайраткерлерінің нақыл
сөздері деген еңбегінде: Дене сияқты жанның да өзіне тән
денсаулығы мен науқасы болады. Жанның денсаулығы сол – оның өзінің
және бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі
қылықтар көрсетіледі, игілікті істер істеледі және тамаша
әрекеттер жасалады.Ал жанның науқастығы сол – оның өзінің және
бөлшектерінің жайы нашар халде боуының әсерінен әрдайым жаман
қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі, сорақы әрекеттер
жасалады - деп, адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығы
нәтижесі екенін көрсетеді.
Әл – Фараби адамға қайырымдылық пен жаман қылықтар жаратылысынан
бейім болуы мүмкіндігін және оған басқа әрекеттерден гөрі әлгі
күйден туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болатындығын ескертеді.
Сондықтан әуел бастан адамдарды қайырымды іс - әрекеттерге бағыттап
отыруға шақырады. Әл – Фарабидің бұл пікірі біздің зерттеу жұмысымыз
үшін өте құнды.
Ұлы ғұламаның этикалық ойларынан терең гуманизм лебі сезіледі.Ол
Адам баласын – жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы,
сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу кекрек деп түсінді. Фараби
жасаған қорытындының басты түйіні - білім, мейірбандық, сұлулық
үшеуінің бірлігі.Оның гуманистік идеялары әлемге кең тарады.
Қайшылығы мол күрделі кезде өмір сүре отырып халықты
имандылыққа, мұсылман діні жолына шақырған кемеңгер ойшыл – Қожа
Ахмет Яссауи. Оның Диуани хикмет атты еңбегі адамдарға үлгі -
өнеге, ақыл - өсиет, насихат ретінде жазылған.Мысалы:
Ей, достар еш білмедім мен жолымды,
Игілікке байламадым мен белімді.
Өсек сөзден еш тыймадым мен тілімді,
Надандығым мен рәсуа қылды, достар,- деп, өзінің өмірде
қателескеніне өкініп, жастарды өсек - өтіріктен, надандықтан бойларын
аулақ ұстауға шақырса, бірде:
Жарандардың қылғанын сіз де істеңіз,
Қызмет қылған мұратын табар, достар, - десе,
енді бірде
Жақсылардың соңынан әсте қалма,
Жолға кірген ақыры мұратына жетер, достар, - деп,
Жастарды жақсылыққа ұмтылуға, еңбекпен мұраттарына жетуге шақырады.
Иассауи да Сократ сияқты адамдарды өзін - өзі тануға және өзін -
өзі жетілдіруге шақырады.Ол: адамның өмірдегі мақсаты - өзін - өзі
тануы мен санасын шексіз дамытуы,- деп есептейді.Ал адамның дамуы
үшін қажетті шарт махаббат болып табылады. Махаббат – Алланың нұры,
яғни Алланың нұры жауғандарда ғана махаббат сезімі орнайды, ондай
адамдар дүниені тану мен өзгертуге, өмірге өте құштар келеді.
Сонымен оның ойынша, адамдағы басты мақсат – ақиқатқа жету, ал оған
өзін - өзі жетілдіру, өзін - өзі тану жолымен жетуге болады.
Мораль, гуманизм мәселелесін қарастырғанда, Ж.Баласағұнның
Құтты білік еңбегіне тоқталмай кетуге болмайды. Бұл еңбегінде ол
мораль философиясын арқау ете отырып, әділет, бақыт, ақыл, қанағат
сияқты этикалық күрделі ұғымдарға үлкен мән береді.
Сондай - ақ, ол бұл еңбегінде адам баласының қадір – қасиеті
білімімен, ақылымен танылатындығы, тіл өнерінің қасиет – сипаты мен
пайда зияны туралы, ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы жайлы,
адалдыққа – адалдық, кісілікке – кісілік жасау туралы тамаша ой –
пікірін жазып қалдырды. Мысалы:
Қайырымға жасар кісі қайырым,
Жақсылығын он есе өзі қайырып!
Кісілікпен ей, мәртерім, ұлы бол,
Кісілікке түсер содан ұлы жол!
Адамшылық жаса адамға, адам бол,
Адам атын мақтаныш қыпалар бол!
Білік – түпсіз, шетсіз – шексіз бір теңіз,
Қанша сімір, сарқылмайды біліңіз!
Адамшылық - адамға тән қазына,
Солай қазір, солай болғын баяғыдан,- деген өсиеті бүкіл
адамзат үшін мәңгі есте ұстар қағида болып қала бермек.
Ол адамдардың басым көпшілігі қайырымды да, зұлым да болып
дүниеге келмейді, бірақ ізгі адам бола алады, сондықтан оларды
дұрыс тәрбиелеу керек деп, сол бала тәрбиесінде ата – аналар мен
тәрбиешінің ынтымақтастығының маңызын ескертеді.
Бала жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке араласуы тиіс.Оқыту
барысында бала мінезін қалыптастыруға баса назар аудару керек, жаман
әдет пен жағымсыз қылықтардан сақтап, оның әрі қарай ұласпауын
қадағалау міндет. Дүниеге келгеннен бастап адам жаны тек жақсы,
әділетті істерді ғана білуі керек. Онда жағымды, тұрлаулы мінез
қалыптасуы үшін оны жаман қылықтардан аулақ ұстаған жөн. Оның
тәні мен жаны жақсы жетілуге тиіс. Тән мен жан тазалығы
сабақтас деген Баласағұнның тәрбие мен білім беруге қатысты бұл
жүйесі парасатты ұрпақ өсірудің мәнін ашады.
Баласағұнның ұстазнамалық тұжырымдамасы осындай сұңғыла,
гуманистік ойларға толы.
Қазақ жерінде әділдік, даналық сияқты адамгершілік - этикалық
мәселелерді жырлағандардың бірі – Асан қайғы. Ол өзінің жырларында
әділдіктің - өсек, өтірікпен, даналықтың – ақымақтықпен, білімсіздікпен,
көргенсіздікпен сыйыспайтындығын айтады.Мына өлең шумағында ол:
Еділ бол да, Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа.
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа ... - деп адамдарды кеңпейіл, бауырмал, достыққа
берік болып, ар – намысты жоғары ұстауға үндейді. Оның адамгершілік
– этикалық тоғаулары қазақ қоғамының прогрессивті күштрінен қолдау
тапты.
XVII – XVIII ғасырлардағы жырау, ақындардың негізгі
тақырыптары сол замандағы жоңғар шапқыншылығынан елді қорғауға
бағытталған батырлардың ерлік істерін мадақтау, елді бірлікке,
ынтымаққа шақыру болды. Бұндай өлеңдер халықтың өз Отанына деген
сүйіспеншілігін оятып, азаттық жолындағы күреске ұмтылдырады. Сол
ақындардың бірі – Ақтамберді жырау.Ол:
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке,
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке – деп, қолына қару ұстап, елін, жерін
қорғай жүріп, азулы жырымен оларды бірлікке бастады. Ақтамберді
жырау сияқты Бұхар жырау да халықты жалынды жырымен ақ жарқын,
кеңпейіл болуға баулиды. Бұған дәлел ретінде мына өлең
шумақтарынан үзінді келтіруді жөн көрдік:
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңілмес,
Кеңпейілді кемімес...
Қарт бабаңды сыйлай бер,
Күндердің күні болғанда,
Кімдер де кімнің дейсің белі бүгілмес.
Қазақ даласында алғашқылардың бірі болып жастарды білімге шақырған
– Шал ақын.Ол:
...Жаман сол – жақсы сөзді ұға алмаса,
Ғылым болмас ұстаздан дұға алмаса.
Молда есімін алған жан толып жатыр,
Не керек ғылым бойға жұға алмаса... – деп, білімді адамның адам
ретінде рухани, мәдени жағынан қалыптасуының алғышарты деп біледі.
Елді бірлікке, ерлікке, жолдастық пен адамгершілкке, ізгілікке,
өнер – білімге шақыру әр ғасырдағы ақын – жыраулардың негізгі
қағидалары болғанаын көру қиын емес. Алдыңғы аға буынның
гуманистік идеяларын әрі қарай жалғастырған ақын – жазушылар -
Ақан Сері Қорамсаұлы, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Омар
Шораяқов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов т.б.
Заманында қоғамдық, ақындық, көркемдік, эстетикалық, тәрбиелік,
ұстаздық, адам, ар – ождан, мораль философиясында өзіндік үн қосқан
ұлы тұлғалардың бірі - Абай Құнанбайұлы. Ақынның: Адам баласын
бауырым деу – жүрек ісі, Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар,
мінез деген нәрселерден озады, Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым,
жақсы ата, жақсы ана жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады деген
сияқты философиялық көзқарастарының көбі гуманизм мәселесі болып
табылады.
Ол Отыз сегізінші сөзінде: Күллі адам баласын қор қылатын үш
нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі надандық, екіншісі - еріншектік,
үшіншісі – залымдық деп білесің.
Өз заманының данышпаны Абай өзінің өлең жолдары мен қара
сөздерінде адамгершілік, достық, еңбек, махаббат, өнер – білім т.б.
барлық мәселелерге терең талдау жасап, жарқын болашаққа жетуге
адамзатқа жол сілтей білді.
Абайдың этикалық эксцентрі – Адам бол деген гуманистік идеясы.
Адам болам десеңіз: бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол
- деп, оның үлгісін беріп, адам болудың тұтас кодексін жасады.
Олардың негізгілері: ақылды дұрыс пайдалану, талап, еңбек, терең ой,
қанағат, рақым, білім алу, дүниені тану, әр нәрсенің өлшемін білу,
жамандықтан бойын аулақ ұстау.
Жаңа дәуір философиясын жалғастырған И.Кант адам, оның білімі
туралы мәселені ары қарай дамытты. Ол білім мен ілімге ған сүйенген
зердені сынға алып, мұндай жалаң зерде ешбір жақсылыққа,
адамгершілікке, парасаттылыққа әкелмейді деп есептеген. Өйткені жалаң
зерде түбінде адамдықтан бас тартатын жалаң ғылыми ілімді
тудырады деп ойлайды. Ол адам бойындағы әсемдік, көркемдік қасиетке
табынған.
Қазіргі кезде батыс елдерінде кеңінен тараған бағыт - Жаңа
гуманизм бағыты.Жаңа гуманизмді жақтаушылар тұлғаның тәртібін
басқаруды қойып, оның өзін - өзі көрсетуіне, өзіне қолайлы әрекетті
таңдап алуына жағдай жасау, адамның мен деген қасиетін дамытуға
басты көңіл бөліну керек деп есептейді.Олардың идеялары көптеген
елдердің оқу – тәрбие жүйелерін қайта құруға ықпал етіп отыр.
Тұлғаны ең жоғарға құндылық ретінде таныған философиялық бағыт –
экзистенциализм бағыты. Олардың пікірінше, әр адам - қайталанбайтын
ерекше тұлға. Қазіргі кезде адамның өзін - өзі, өзіндік мен
қасиеттерін сақтауы, өзін - өзі жүзеге асыруы күн санап қиындап
отыр. Қоғам адамның өзіндік қасиеттеріне зияндығын тигізіп отыр.
Тәрбие теориясы адамдарды жалпы бірдей етіп тәрбиелеуге тырысады, ал
адамның дүниені тануының өзіндік жолы бар, адам өз әлемін
өзі, өз қалауы бойынша жасау керек.
Міне, осы айтылғандарды түйіндей келе, адамзат қауымын
гуманизациялау обьективті қажеттілік және қазіргі адам мен
мәдениеттің, өркениеттің өмір сүруінің шарты демекпіз.
Бұндай жағдай, ең алдымен, адамның рухани дамуына жауапты болып
табылатын білім беру мен тәрбиелеу ісін гуманизациялау мәселесін
алға тартады. Бірақ білім беру процесін гуманизациялау мәселесіне
кіріспес бұрын біз, ең алдымен, бала бойында осы гумандық
қасиеттер қалай қалыптасатынын, оған қандай жағдайлар әсер
ететінін, оның механизмдерін білуіміз қажет. Сондықтан тұлға және
оның психикалық процестерінің қалыптасуын, еркі мен руханилығын
зерттейтін психологияға , соның ішінде, гуманистік психологияға
біршама талдау жасауды жөн көрдік.
Гуманистік психология ХХ ғасырдың 60 – жылдарының басында АҚШ- та
пайда болды.Бұл бағыттың жетекші өкілдері – Г.Олпорт, К.Роджерс,
А.Маслоу т.б.
Гуманистік психология әр адамның шығармашылық мүмкіндіктерін
ашу, тұлғаның өзін - өзі жігерлендіруі, топтық жұмыстың шығармашылық
формаларын қолдану, оқыту процесінде әр оқушының бірегейлігін
ескеру идеясын ұсынды. Мұндай оқыту, авторлардың пікірінше, оқу
жұмысын тиімді басқару технологиясына емес, оқушылардың білімді
игерудегі өзіндік қозғалысына, білімді ашудағы қуанышты басынан
кешіруге, оқыту барысында тұлғалардың өзара қарым – қатынас
жасауына мүмкіндік береді.
Гуманистік психология бағытының көрнекті өкілі Карл Роджерс бұл
бағыттың төмендегідей негізгі ұстанымдарын бөліп көрсетті.
- индивид әрқашан да үнемі өзгеріп тұратын әлемнің ортасында
тұрады. Осыдан педагог үшін ең маңызды болып табылатын екі
қорытынды шығады: әр индивид үшін айналадағы шындықты қабылдаудың
өзіндік мәні бар; оның ішкі жан дүниесін сырттан ешкім аяғына
дейін тани алмайды;
- адам айналадағы шындықты өзіндік түсінігі мен қатынасы
арқылы қабылдайды;
- индивид өзін - өзі тануға және өзін - өзі жетілдіруге тырысады,
ол іштей өзін - өзі жетілдіру қажеттігіне ие;
- өзара түсіністік – тұлғаны дамыту үшін ең қажетті жағдай, ал
оған қарым – қатынас жасау барысында қол жеткізуге болады;
- өзін - өзі жетілдіру, дамыту қоршаған ортамен, басқа адамдармен
өзара әрекет негізінде жүзеге асады.
Оқушыларға моральдық тәрбие беру мәселесін психологиялық жағынын
зерттеген ғалымдар – М.Мқұанов пен Қ.Жарықбаев. М.Мұқановтың
пікірінше, моральдық принциптерді тәрбие арқылы іс – жүзіне асырудың
мынадай екі түрлі жолы бар: 1-жолы – мектеп бойынша, тәртіп сақтауға
дағдыландыру; 2- жолы моральдық принциптерді ауызша түсіндіру.бұлар
өзара байланысты және оқушыны әдептілікке үйрету әдістерінің
өзінше жеке түрлері болып есептеледі.Оның ойынша, бастауыш мектеп
оқушылары моральдық принциптерді терең түсіндіре алмайды.Сондықтан
мұғалім үнемі талдап түсіндіріп отыруы қажет.
Мұқановтың бұл пікірі Қ.Жарықбаевтың:Бастауыш мектеп оқушыларының
моральдық түсініктері олардың мінез – құлық нормаларын орындай
білуімен сәйкес келе бермейді.Моральдық ұғымдарға түсінгенімен, қай
жерде қалай қолданатындығын біле қоймайды. Сондықтан мұғалім
моральдық түсініктердің практикамен байланысу жағына көңіл бөліп,
оқушыларды осыған үнемі жаттықтырып отырған жөн - деген пікірімен
ұштасып жатқанын көруге болады.
Көптеген психологтардың пікірінше, баланың рухани әлемі, морльдық
нормаларды меңгеруі іс - әрекет үстінде қалыптасады.Мысалы,
Л.С.Рубинштейн Психологияның жалпы негіздері деген еңбегінде:
Тұлғаның психологиялық бейнесі өзінің көпқырлы психологиялық
қасиеттерімен, ақиқат тұрмысымен, адамның күнделікті өмірімен
анықталады және нақты әрекетінде қалыптасады,-деп жазды.
Оның ойынша, тұлғаның психикалық қасиеттері оның мінез – құлқы,
іс -әрекеті, қылығы арқылы көрінеді де, қалыптасады да.
Сонымен, жоғарыдағы психологтардың еңбектеріне талдау жасау
бізге бастауыш мектеп жасындағы балалардың моральдық қасиеттерінің
қалыптасу, даму ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік берді:
біріншіден, бастауыш мектеп жасындағы балалар өте сезімтал, сенгіш,
еліктегіш келеді; екіншіден, жасөспірімдік шаққа қарғанда бастауыш
сынып оқушыларында мінез – құлық дағдарысы айқын байқалмайды;
үшіншіден, бастауыш мектеп жасындағы оқушы сөзбен айтқан нәрсені
есінде жақсы сақтағаннан гөрі, оны іс - әрекет арқылы жүзеге
асырғанда ғана есінде берік қалдырады. Сондықтан оларды жақсы
әдеттерге үнемі араластыру қажет.
Бірсыпыра психологтардың пікірінше, бастауыш мектеп оқушыларының
моральдық нормаларды меңгеруіне мынадай жағдайлар ықпал етеді:
- балалардың үлкендердің үмітін ақтауға, құрметіне ие болуға
тырысуы;
- мұғалімнің балалармен жылы, мейірімді қарым – қатынасы;
- мұғалімнің және бала құрбыларының моральдық мінез – құлық
үлгілері;
- балаларда адамгершілік сезімдерінің пайда болуы т.б.
Бастауыш мектептегі оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда бұл
мәліметтерді білу өте маңызды деп ойлаймыз.
Сонымен, қорыта келе, біз гуманизм бүкіл адамзат баласын бұрыннан
толғандырып келе жатқан мәселе екенін байқаймыз. Бұл тек
философияның мәселесі емес, сондай – ақ психологияның, педагогиканың
негізгі мәселелерінің біріне айналғанын көруге болады. Өйткені
қоғамды гуманизациялау бүгінгі күннің талабы болса, сол қоғамға
сай адамдарды қалыптастыру, тәрбиелеу педагогиканың, ал ол ізгілік
қасиеттер адмның бойында қалай пайда болып, дамитынын зерттеу
психологияның, гуманистік психологияның обьектісі болып отыр.
Гуманизм идеясы адамзат қауымымен бірге туып, бүкіл халықтың
тәрбие жүйесімен бірге өмір сүріп келе жатқанын халық
шығармашылығы, яғни мақал – мәтелдер, аңыз - әңгімелер, дастандар т.б.
ауыз әдебиеті үлгілерінен байқауға болады. Бұл мәселенің кейбір
қырлары тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады.
Алғашқы таптық қоғамның өзінде адамдардың қарым – қатынасын
реттеу механизмдері, яғни ережелер шығып, әр қоғамдық даму
кезеңдеріне сай өзгеріп, толықтырылып отырған. Бұған Адамгершілік
алтын ережелерінен алынған мына бір пікір дәлел бола алады: ...
ешқандай басқа моральдық норма бұлжымайтын маңызға ие емес, ол
ешбір өзгермейтін құндылық қатарына жатпайды, қайта өмірдің
шындық формасы мен тарих қозғалысынан жаңа мән – мағынамен
толығады.
Бұдан біз ойшылдар гуманизмнің мәнін ұғынып, оны қоғам
қажеттілігі мен даму деңгейіне сай түсіндіріп бергенге дейін,
адамдардың практикалық іс - әрекеті түрінде өмір сүргенін және өз
алдына жеке дамымай белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
жағдайларға байланысты өзгеріп, толықтырылып отырғанын көреміз. Әрі
қарай Сократ, Аристотель, Платон, шығыс ойшылдары әл – Фараби, Ибн –
Сина, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи тағы басқалардың гуманизм
туралы пікірлері гуманистік педагогиканың қалыптасуын алып келді.
Қайта өрлеу заманы гуманистік педагогиканың жаңа кезеңі
болды.бұл кезеңдегі ағартушылардың басты назары баланы жан – жақты
білу, баланың жеке басын бағалау болды.Қайта өрлеу заманының
көрнекті өкілдері Т.Мор, Т.Компонелла т.б. да ағартушылар баланы
тәрбиелеу туралы оқулар жүйесін құруда халық тәрбиесінің бай
тәжірибелерін , антикалық ойшылдардың дене және рухани тәрбиені
үйлестіру туралы идеяларын кеңінен қолданып, әрі қарай дамытты.
Адамның бостандығын, тұлғалық дербес ерекшеліктерін ескеру
қажеттілігіне көңіл бөлді.
Гуманистік педагогика теориясының қалыптасуы мен тәжірибеде
қолданылуына зор еңбек сіңірген ұлы ғалым – Я.А.Коменский.
Я.А.Коменский баланы адамгершілікке тәрбиелеудің он алты түрлі
ережесін ұсынды. Соның ішіндегі өзіміз зерттеп отырған
мәселемізге жақын келетін ережелерге жете тоқталуды жөн көрдік.
Олар мыналар:
1. Ізгілік мінез барлық балаға бірдей егіледі. Жас буынға не
нәрсе дұрыс және адал деп табылса, соның бәрін де жүйелі
үндестікте алып, толық, қалдықсыз және бұрмалаусыз егіп бағуы
қажет.
2. Ізгілік мінездерін балаға сәби кезден бастап егу керек, жаны
кірлеп, кемшілікке белшесінен батқан соң, ол ізгілік мінезін
қабылдай алмайды.
3.Қайырымдылыққа үйрену үшін бала үздіксіз адалдықпен ауыздануға
тиіс. Көп жүгіріп үйренбей, жылдамдық жоқ, адамдармен көп сөйлеспей
шешендік жоқ, көп жазып жаттықпай, жақсы жазу жоқ, көп тыңдаған
құйма құлақ болады, сабырлы болу үшін сол сезімді ғана көбірек
жемдеу керек, шыншыл адам өтірікті сүймейді, табандылық қажыр –
қайраттан туады т.б. мұндай мінездерді егемін дегендердің сөзінде,
ісінде қылаудай да мін болмауға тиіс, өнеге сол.
4.Жас баланың көз алдынан ата – ана, тәрбиеші, ұстаз, дос –
жарандардың өмірінен алған өнегелері шамдай жарқырап, әсте өшпестей
болсын. Өйткені бала дегеініміздің мінезі маймылға ұқсас: ол не
көрсе де мейлі жақсылық, мейлі жамандық болсын, соның бәріне
өздігінше, санасыз түрде еліктейді. Олар барлық істі танымнан емес,
еліктеуден бастайды. Бала тәрбиесінде өмір мысалдары мәндірек, себебі
ол бізге жақын және адамға күшті әсер етеді.
5.Айрықша сақтанатын бір іс – оқып жүрген балалардың бұзылған
балалармен жақындасуын жол бермеу, болмаса оқушы олардан жаман
мінез үйренеді.
Я.А.Коменскийдің тәрбие ісі адамның табиғатына сәйкес жүргізілуі
керек деген пікірін әрі қарай дамытқан атақты француз философы,
педагог – Ж.Ж.Руссо.
Ж.Ж.Руссо - жаңа дәуір философтарының ішіндегі адам жаратылысынан
қайырымды болған деген қағиданы ұстанған ойшылдардың бірі.
Ж.Ж.Руссоның пікірінше, нашар, дұрыс жүргізілмеген тәрбие бала
табиғатына тән жағымды қасиеттерді жойып, оның ішкі жан дүниесін
бүлдіреді. Осылайша бала табиғатының бүлінуіне тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің бір – біріне диктатор және құл ретіндегі қарым –
қатынасына сүйенген авторитарлық тәрбие әсер етеді. Бұндай тәрбие
еркін ойлайтын, саналы әрекет ететін адамдарды тәрбиелеу мүмкін
емес. Сондықтан тәрбиеші тәрбиеленушіні жақсы көруі және адамды
тәрбиелеу оның өзіндік табиғатына сүйене отырып жүргізілуі қажет.
Табиғат балаларды жақсы көріп, оларға көмектесу үшін жаратты- деп
жазды.
Гуманизм мәселесі орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің
педагогикалық еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Оның педагогикалық
теориясы – адам құқығы мен бостандығын, қадір – қасиетін
құрметтейтін, барлық адамдар заң алдында тең екендігін мойындайтын
- халықтық тәрбие беру. Ал мұндай тәрбиені жүзеге асыратын орын
– мектеп. К.Д.Ушинскийдің пікірінше, мектеп балалардың сыртқы қоршаған
ортасы болып табылады. Ол ортаның ұйымдастырылуын қарай, оның әрбір
мүшесінің тәрбиесі де соған байланысты. Сондықтан ол баланы
тәрбиелеу әдістемесіне мынадай элементтерді енгізуді ұсынды:
- балаға еркін шығармашылық іс -әрекетпен шұғылдануға
мүмкіндік беру;
- бұл іс - әрекеттің дамуы үшін оның табиғи және қоғамдық
ортасын ұйымдастыру;
- тәрбиеші бала еркіндігін шектемей, оның іс -әрекетіне жетекшілік
етуі;
- балаларға жағымды әдістер мен мінез – құлық дағдыларын
жинақтауға көмектесу.
К.Д.Ушинскийдің гуманизм теориясына қосқан жаңа үлесі -
гуманизмнің қоғамдық сипаты мен қатар халықтық сипатта болатындығы
туралы пікір. Ол әр халықтың гуманизмге ұмтылысының көрінісі әр
түрлі болады, себебі әр халықтың өзіндік идеялары бар және тәрбие
арқылы сол идеяларды жеке тұлғаларда қайта жаңғыртуға тырысады,
ол идеялар әр халықтың табиғатына сәйкес келеді, оның қоғамдық
өмірімен анықталады деген пікірді ұстанды.
К.Д.Ушинскийдің бұл пікірі қазіргі заманда өз жалғасын тауып
отыр.
Орыстың демократиялық педагогикасының ықпалымен Қазақстанда
прогрессивті көзқарастар қалыптасты. Қазақ халқының тұңғыш
педагогтарының бірі Ы.Алтынсариннің педагогикалық теориясы мен
тәжірибесіне К.Д.Ушинский мен Л.Н.Толстойдың үлкен ықпалы болды.
К.Д.Ушинский сияқты Ы.Алтынсарин да мектеп жүйесін құруда
халықтық қағиданы ұстанды, яғни оқыту мен тәрбие халықтың тұрмыс
– тіршілігіне, тарихи, мәдени дамуына сәйкес келуі керек деп
есептейді. Сондықтан ол қазақ балаларының психологиясы мен тыныс –
тіршілігіне жақын Бақша ағаштары, Асыл шөп, Әке мен бала,
Таза бұлақ т.б. әңгімелері арқылы бастауыш мектеп жасынан бастап
балаларды адамгершілік, достық, шыдамдылық, кең пейілділік сияқты
қасиеттерге баулуға, бағып – қағудың, үлкендердің тілін алудың
қажеттілігін түсіндіруге тырысты.
Балаларды ізгілік қасиеттерге тәрбиелеудегі мұғалімнің жеке
бас қасиеттері туралы Ж.Аймауытов пікірлерінің маңыздылығы одан
кем емес. Ол: Бала көргеніне еліктейді, оларға теңіздей ғылым
үйреткенше, теңгедей өнеге көрсет. Тәрбие жүзінде ғылымның төресі
таза жүректі, қайырымды, бауырмал шын адам жасап шығару. Баланың
жүрегін тәрбиелеп, жауыз қылықтан аман сақтап, ізгілікке
қабыстыратын жақсы өнеге, үлгілі тәрбиеші- деп, тәрбиешілерді ең
алдымен, жас буынға деген махаббат, инабат, сенім, жылы шырай
болуы керектігі жайлы сөз етеді.
Ы.Алтынсариннен кейінгі еңбегі ерекше ғалым, ағартушы - педагог –
А.Байтұрсынов. Ол оқу – ағарту ісін өзінің азаматтық міндеті деп
санап, қазақ халқын маса болып ызыңдап оятуды көздеді.
Ағартушылыққа байланысты білдірген ойлары мен істері тек оқу –
білімге шақырумен тынбай, қазақ даласындағы мектептердің жайы,
бала оқытудың әдістері туралы пікірлерінен газет – журналдар
беттеріне жариялап тұрды. Өзі Оқу құралы, Тіл тағылымы,
Баяншы т.б. да сауат ашуға байланысты оқу – құралдары мен
әдістемелік еңбектерін жазды.
Мектеп баларына арналған оқулықтарында А.Байтұрсынов
иллюстративті материалдарды ұсынуда тәрбиелік, әрі тіл ұстарту
мүддесін көздегені байқалады. Мысалы, бірінші басқыш мектеп
балаларына арналған материалдарды аса түсінікті етіп беруді
көздейді. Сондықтан қазақ балаларына таныс мақал – мәтелдерден, нақыл
сөздерден, өлең жырлардан алынған мысалдардың барлығы дерлік
адамгершілікті , адалдықты, еңбексүйгіштік пен даналықты тағы сол
сияқты игі қасиеттерді уағыздайды. Өнер – білімге шақырады. Мысалы,
Адамшылық диқаншысы деген өлеңінде:
Адамшылық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ қырға шықтым.
Тұқымын адалдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың – деп жырлайды.Бұл өлеңде ол
адамдық деген ұғымға адалдықты, адамгершілкті, еңбексүйгіштікті
сиғызады.
Педагогика тарихындағы гуманизм мәселесін зерттеуде
В.А.Сухомлинскийдің тәжірибесі мен еңбектеріне тоқталмай өтуге
болмайды. 50-60- жылдары Павлыш орта мектебі балаларға гумандық
тәрбие берудің мол тәжірибесін жинақтады. Ол оқушылар бойында
гумандық қасиеттерді қалыптастыру үшін олардың барлық сезім
мүшелеріне әсер етуді көздейді. Мұндағы басты қағида - әртүрлі жұмыс
формалары мен құралдарын үйлесімді пайдалану. Мысалы, табиғат пен
шығармашылықты, еңбек пен кітапты, еңбек пен табиғаттағы әдемілікті
т.б. Адамды тәрбиелі ететін нәрсенң бірі – оның пікірінше, әдемілік,
анығырақ айтсақ, әсемдік әлеміндегі рухани өмір.
Оның пікірінше, гумандық педагогиканың шынайылығы, баланың
қуанышы мен бақытын сақтау болып табылады. Егер бала жүрегінде
қандай да бір қайғы болса, оны жоюға, содан соң қуаныш әкелуге
тырысу керек. Сондықтан ол тәрбиешінің басты міндеті балаларда бір –
біріне деген көңіл бөлушілік, қырағылық, сезімталдық сезімдерін ояту
болып табылады деп есептейді.
Сонымен, В.А.Сухомлинскийдің Балаға жүрек жылуы, как
воспитывать настоящего человека және тағы басқа да педагогикалық
мұралары балаларды гуманизм рухында тәрбиелеудің үйлесімді жүйесін
құрып берді.
А.А. Бейсенбаева өзінің Гуманизация образования старшекласников
на основе межпредметных связей деген докторлық диссертациясында
гуманизмнің тарихи құбылыс екендігін,әр қоғам өзіне тән сипаттауды
қажет ететін жорамалдарды бөліп қарайтынын, сондықтан гуманизм
ұғымы бұрынғы алдыңғы қатарлы гуманистік ойларды өзіне сіңре
отырып, қазіргі өркениетті қоғамға сәйкес жаңа гуманизм
тұжырымдамасын құру қажеттігін айтады. Сондай – ақ, ол гуманимммен
байланысты гумандылық, гуманизация туралы берген анықтамасы болып
табылады.
Біз өз зерттеу жұмысымызда А.А.Бейсенбаеваның гуманизация туралы
берген түсініктемесін негізге алдық.
С.А.Ұзақбаева халқымыздың гуманистік пікірлері тұрмыс – тіршіліг,
салт – дәстүрлері арқылы қалыптасып, ауызекі шығармашылығы арқылы
ұрпақтан – ұрпаққа жетіп отыратындығына тоқтала келіп, халықтық
педагогика арқылы бала бойында гумандық қарым – қатынасты
қалыптастыруды көздейді. Оның ойынша, халықтық педагогика бала бойында
құнды адамгершілік қасиеттерін, психологиялық – эмоционалдық
қасиеттерін қалыптастырады.
Ол қазақтың халықтық педагогикасында және балалар мен
жастарға эстетикалық тәрбие берудің күнделікті практикасында
педагогикалық ықпал етудің толып жатқан тәсілдері қолданылғанын
көрсетеді.Бұл – балаға қайырымды, ілтипатты қатынас жасау,
адамгершілік сезімдерін ояту, жанама ықпал жасау, моральдық қолдау,
реніш, наразылық білдіру немесе ашулану, айыптау, бұйыру, еркелете
кінә арту. Халықтың әсіресе балаларға жас кезінен сенім артып,
жауапты да қызықты іс - әрекетке тартуы, олардың ерте есеюіне, ел
өміріне батыл араласуына септігін тигізеді. Мысалы, 4 жасында өзінің
ерен зеректігімен, ойлылығымен елді қайран қалдырған Шорман 13
жасында Баянауыл округінің биі атанған. Шорманның игі істері,
көрсеткен үлгі - өнегесі өзі басқарған елге көп тәрбие берген.
С.А.Ұзақбаеваның бұл пікірлері қазақ бастауыш мектептерінің оқу –
тәрбие процесін гуманизациялауды жүзеге асыруда ерекше рөл
атқарады деп ойлаймыз.
Сонымен, жоғарыда келтірілген ұлы педагогтар мен зерттеушілердің
пікірлері оқу – тәрбие процесін гуманизациялаудың алғашқы тасы
ретінде қаланып, әр қоғам талабына сай өзгеріп, жетіліп,
гуманистік педагогиканың негізгі қағидаларына айналғанын байқауға
болады. Олардың гуманистік пікірлерін оқыту процесін гуманизациялау
мақсатында тиімді қолдану білім беру жүйесінің парызы демекпіз.
Дүние жүзінде болып жатқан жағдайлар адамзат қауымының сақталып,
гүлденуі үшін ғылым мен білімнің ғана дамуы жеткіліксіз екенін,
яғни ол адамдардың арасында бір – біріне деген сүйіспеншілік,
қамқорлық, сыйласымдылық, өзара сенім болғанда ғана мүмкін екенін
көрсетіп берді. Ал, бұл сияқты ізгілік қасиеттерді тәрбиелеу отбасы
мен мектептен басталатыны белгілі. Сондықтан мектептегі оқыту
процесін гуманизациялаудың маңызы зор деп есептейміз.
Зерттеп отырған мәселеміз оқу - тәрбие процесін гуманизациялау
болғандықтан біз бұл мәселеге байланысты философиялық, психологиялық
және педагогикалық әдебиеттерге талдау жасап, мынадай қорытындыға
келдік:
Гуманизм - мәңгі қатегория. Ол адамзат қоғамымен бірге өмір
сүріп, әр қоғамдық құрылысқа сай өзгеріп, толықтырылып отырды.Әр
ғасырдағы ойшылдар мен ақындар, жыраулар мен ғалымдар өз
шығармаларында гуманизмді адамзатты тығырықтан шығаратын жол,өмір
сүруінің шарты ретінде қарастырған.
Ізгілік, адамгершілік, қамқорлық т.б. сияқты гумандық қасиеттер
алғашында адамдардың күнделікті іс -әрекеті үстінде бір – бірімен
қарым – қатынасы арқылы қарапайым түрде беріліп отырса, кейінірек
бұл тек отбасының, не қауымның жеке ісі емес, мемелекеттің
міндетіне айналып, арнайы ашылған оқу орындарында беріле бастады.
Ұлы ойшылдардың бала тәрбиелеу туралы алдыңғы қатарлы пікірлері
гуманистік психология мен гуманистік педагогиканың қалыптасып,
дамуына алып келді. Алдыңғы қатарлы педагогтар оқыту процесін
гуманизациялаудың өзіндік жолдары мен қағидаларын ұсынды.
Дегенмен, олардың бәріне ортақ пікірлер де бар. Олар: баланың
жеке басын құрметтеу, баланың даму табиғатымен санасып, еркіндік
беру, оған сенім білдіру, болашағын үмітпен қарау, талап қою,
намысына тимеу, жағымды қасиеттерге баулу, ол үшін баланың қоршаған
ортасын ізігілендіру.
Сонымен, оқу –тәрбие процесін гуманизациялаудың маңызы мен ондағы
мұғалімнің рөлі, мұғалім бойынан табылуға тиісті моральдық
қасиеттер және олардың кәсіби даярлығы туралы мәселелер көптеген
педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жазылып келеді.Алайда
бұндай игі бастамалар ұстаз еңбегінде толысып, практикалық шешімін
тапқанда ғана оң нәтиже бермек. Себебі мектептегі басты тұлға -
мұғалім.Оқу – тәрбие процесін гуманизациялау мәселесінің жүзеге
асырылуы тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ Мемлекеттік Қыздар Педагогика Институты
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Бастауыш сыныптарындағы
оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың
педагогикалық негіздері
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к.,доцент
Әмірова Әмина Слямханқызы
Орындаған:Айтбаева Тамара
2ж.,2.курс,сырттай бөлім
Алматы 2007
Тақырып: Бастауыш сыныптарындағы оқу – тәрбие процесін
гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық негіздері
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..
І тарау. Бастауыш мектептің оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1. Гуманизм ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық,
педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психологиялық
мүмкіндіктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ тарау. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың әдіс – тәсілдері
және технологиялары.
2.1. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың моделі мен өлшемдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытуды жүзеге асыру жолдары мен
әдіс – тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қалыптастыру эксперименті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
К І Р І С П Е
Қазіргі еліміздің саяси әлеуметтік, экономикалық және мәдени
өзгерістер орта және жоғарғы мектепті демократияландыру және
гуманизациялау, білім беру жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу
сапасын көтеру, оларды еңбекпен қоғамдық өмірге даярлау мәселесінің
көкейтестілігін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында, Қазақстан
республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында, Қазақстан Республикасында білім беруді
дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдауында т.б. құжаттарда осы заманға сай білім беру
жүйесін дамыту, кең ауқымды ойлай білетін тұлғаның рухани және
салауатты өмір салты негізін қалыптастыру, тұлғаның шығармашылық дара
қасиеттерінің дамуы үшін жағдай жасау, интеллектісін байыту
міндеттерін алға тартып отыр.
Қазіргі мектептің құрылымы мен білім беру мазмұнында болып
жатқан бетбұрыстар оқу – тәрбие процесін жаңашаландыру талаптарын
қояды. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005- 2010
жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында : ...Бастауыш мектептің
бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке
қабілетін ашуға және дамытуға бағытталған... І сатыдағы оқыту мен
тәрбиелеу оқу қызметінде негізгі мектептің білім беру
бағдарламаларын кейіннен игеру үшін мыналарды: оқу, жазу, есептеудің
тиянақты дағдыларын, қарапайым тілдік қарым – қатынас тәжірибесін,
шығармашылықпен өзін - өзі көрсетуді, мінез – құлық мәдениетін, жеке
гигиенасы және салауатты өмір салтының негіздерін қалыптастыруға
бағдарланған,- деп көрсетілген.
Гуманистік ой – пікірлер қазіргі кездегі педагогикалық теориялар мен
тәжірибелердің ашқан жаңалығы емес. Оның негізі әр халықтың діни
сенімдері мен салт – дәстүрлерінде, философиялық және педагогикалық
ілімдерінде жатыр. Дегенмен, бірқатар философиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасау барысы Гуманизм термині ғылымға алғаш рет
ХІХ ғасырда ғана енгізілгенін байқатады.
Гуманизм ұғымына М.М. Розенталь, А.Ф. Лосев, Р.Н.Нұрғалиев сияқты
философтардың құрастырған және т.б. сөздіктерде әртүрлі анықтамалар
берілгендігін байқауға болады.
Гуманизм идеясы Сократ, Платон, Аристотель, шығыс ойшылдары Әл –
Фараби, Ибн – Сина, Ж.Баласағұн және қазақ ақын – жыраулары мен
жазушыларының еңбектерінен, сондай – ақ халық ауыз әдебиеті
үлгілерінен кең орын алды.
И.Кант жаңа дәуір философиясын әрі қарай жалғастырып, жалаң білім
мен зердеге негізделген ілімді сынға ала отырып, адам бойындағы
әсемдік, адамгершілік қасиеттерге жете мән берді.
Сократтың адам туралы ілімі батыс философиясына, әсіресе,
неопрагматизм, жаңа гуманизм, экзистенциализм ағымдарына зар әсер
еткенін байқауға болады. Бұл бағыттардың негізгі өклдері: А.Маслоу,
А.Комбе, К.Роджерс, Р.С.Питерс Н.А.Бердяев пен С.Франкл т.б.
Философтардың адамгершілік құндылық туралы пікірлері гуманистік
психология мен педагогиканың қалыптасуына негіз болды.
Гуманистік психология ХХ ғасырдың 60- шы жылдарының басында АҚШ
- та пайда болды. Бұл бағыттың жетекші өкілдері – Г.Олпорт, Г.А.Мюррей,
К.Роджерс, А.Маслоу т.б.
Оқытуды гуманизациялаудың психологиялық аспектісін, яғни оқушыларды
моральдық дамуымен қарым – қатынас психологиясын зерттеумен
А.Н.Леонтьев, Д.Б. Эльконин, Л.И. Божович, И.Л.Ленская, Л.А.Венгер,
В.С.Мухина, Қ.Жарықбаев, С.Елеусізова.
Қайта өрлеу заманы гуманистік педагогиканың дамуынң жаңа кезеңі
болды. Қайта өрлеу заманының өкілдері Т.Мор, Т.Компонелла, Ф.Рабле т.б.
да ағартушылар баланы жан – жақты білу, баланың жеке басын бағалау
қағидасын ұсынды.
Гуманистік педагогиканы әрі қарай дамытуға үлес қосқан ұлы
педагогтар; Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, К.Д.Ушинский, Л.Н.Толстой,
Ы.Алтынсарин, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, А.С. Макаренко.
Қазіргі кезде оқу – тәрбие процесін гуманизациялау мәселесіне
зерттеулерін арнаған ТМД ғалымдары З.Г.Нигматов, Л.В.Куликова, И.Е.
Тершенко.
Кейінгі кезде бұл мәселені қазақстан ғалымдары да зерттеуде.
А.А.Бейсенбаева, С.А.Ұзақбаева, Г.К.Шолпанқұлова, Ж.Таубалдиева докторлық
және кандидаттық диссертацияларында бұл мәселе әр қырынан көрініс
тапты.
Сондай – ақ осы мәселе төңірегінде А.А.Бейсенбаева мен
М.Е.Ералиеваның, К.Нуртілеуованың баспасөз беттерінде біршама
мақалалар да жарияланды.
Сонымен, біз жоғарыда біраз ғылыми еңбектерге, диссертациялық
зерттеулерге талдау жасай келе, оқушыларды жекелеп оқыту мәселесі орыс
тілінде және орыс тілі мектептерінде қалай жүзеге асырылғаны, қалай
асырылуы қажеттігі туралы көтерілгенін байқадық. Ал, қазіргі кезде
қазақ мектептерінде, соның ішінде, бастауыш сыныптың оқу – тәрбие
процесінде жекелеп оқытуды ұйымдастыруға бағытталған ғылыми еңбектер
жоқтың қасы деуге болады.
Сонымен қатар, мектеп жұмысын бақылау және мұғалімдер мен оқушылар
арасында жүргізілген сауалнама жұмысының нәтижесі бастауыш
сыныптың оқыту процесін гуманизациялау, оқушыларды жекелеп оқыту
мәселесі тәжірибеде қажетті дәрежеде жүзеге асырылып отырмағанын
байқатты. Бұған сабақта оқушылармен фронталді жұмыс істеудің
басымдылығы, оқушыларды жекелеп оқытуды жүзеге асырудың
шектеулілігі, сыныптағы оқушылар санының көптігі, әдістемелік
нұсқаулардың аздығы өз кесірін тигізеді.
Міне, сондықтан педагогикалық тәжірибеде оқушыларды жекелеп
оқытуды ұйымдастырудың ғылыми теориялық аспектілерін оқытушылардың
білмеуі салдарынан оқыту процесін гуманизациялау мәселесін шешудің
жүйесіз жолдары басым болып отыр.
Қазіргі бастауыш білім беру жүйесі оқушыларды жекелеп оқыта
отырып, оқыту процесін гуманизациялауға толық мүмкіндік бермейді.
Соған байланысты оқушыларды жекелеп оқытудың теориялық зерттелуі мен
оның мектептегі оқыту процесінде қолданылуы арасында қарама – қайшылық
туындап отыр.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, біз оқу – тәрбие процесін
гуманизациялау барысында бастауыш сынып оқушыларымен гумандық
қарым – қатынас жасау негізінде жекелеп оқытудың әдістемелік
негіздерін жасаудың қажеттілігін байқадық. Сондықтан бұл мәселені
өз зерттеу жұмысымыздың нысаны етіп алдық.
Зерттеу нысаны: жалпы қазақ орта мектептерінің бастауыш
сыныптарындағы оқу – тәрбие ісін гуманизациялау процесі.
Зерттеу мақсаты: бастауыш сыныптың оқыту процесін
гуманизациялауда оқушыларды жекелеп оқытудың тиімділігін айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1. Гуманизм ұғымының мәнін ашу, философиялық, педагогикалық
әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
2. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың педагогикалық, психоолгиялық
мүмкіндіктерін айқындау.
3. Бастауыш сыныптың оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушыларды жекелеп оқытудың моделін жасау және өлшемдері мен
деңгейлерін анықтау;
4. Бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқытудың технологиясын
көрсету;
5. Бастауыш сыныптың оқу - тәрбие процесін гуманизациялауда
оқушылараға жекелеп өзіндік тапсырмалар беру әдістемесін ұсыну.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: бастауыш сынып оқушыларын жекелеп
оқыту оқу – тәрбие процесін гуманизациялаудың құралы болады, егер
мұғалімдер:
- оқушылармен гумандық қатынас жасау мен жекелеп оқытуды жүзеге
асырудың қажеттілігі мен маңызын жете түсінсе;
- оқушылардың танымдық мүмкіндіктері мен психологиялық
ерекшеліктерін білсе;
- оқыту барысын гуманизациялау негізінде оқушыларды жекелеп оқытуда
оқу іс - әрекетін ұйымдастырудың алуан түрлерін қолдана алса;
- бастауыш сынып оқушыларын жекелеп оқыту технологиясын игерсе;
Зерттеу барысында мынадай әдістер қолданылды: философиялық,
психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
жаңашыл мұғалімдердің іс – тәжірибесімен танысу және талдау; бақылау ;
тест; сауалнама; педагогикалық эксперимент, математикалық әдістер.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теорилық негіздері:
Біртұтас педагогикалық процесс теориясы, тұлғаның әлеуметтік мәні,
қоғамдық сананың негізгі формасы - мораль, тұлғаның дамуындағы сана
мен іс - әрекеттің бірлігі, ақыл – ой әрекетінің қалыптасу кезеңі
туралы оқулар, жеке және ұжымдық еңбектің диалектикалық бірлігі
туралы философтардың, психологтардың, педагогтардың алдыңғы қатарлы
идеялары.
Зерттеу базасы:
Алматы қаласындағы №98 – ші орта мектебінің, №124 – ші арнайы орта
мектебінің бастауыш сыныптар және Алматы қаласы Қарасай
ауданындағы орта мектептің бастауыш сыныптары.
1.Бастауыш мектептің оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда оқушыларды
жекелеп оқытудың ғылыми негіздері.
1.1. Гуманизм ұғымының мәні және оның философиялық, психологиялық,
педагогикалық негіздері.
Бастауыш мектептегі оқу – тәрбие процесін гуанизациялаудың
маңызын ашпас бұрын, алдымен, адамның болашағы және оның білім
алуы, мұғалімнің оқушылармен қарым – қатынасының негізгі қағидалары
бастау алатын философиядағы қоғам және ондағы адамның орны, гуманизм
туралы түсініктерге сипаттама беруді жөн көрдік.
Гуманистік ой – пікірлер адамзат қауымымен байланысты шығып,
дамып, өзгеріп, жетіліп отырғанымен, Гуманизм терминін алғаш рет ХІХ
ғасырда неміс педагогі Ф.Нитхаммер енгізді. Содан бері Гуманизм
терминіне ғалымдар әр түрлі анықтамалар беріп келеді.
М.М. Розентальдің жетекшілігімен шығарылған философиялық
сөздікте: Гуманизм (лат. адамгершілікті) - адамның қадір – қасиетін
құрметтеуді, адамдардың игілігіне, олардың жан – жақта дамуына
қамқорлық көрсетуді, қоғамдық өмірде адамдарға қолайлы жағдайлар
тудыруды білдіретін көзқарастардың жиынтығы- делінген.
Ресей философы А.Ф.Лосевтің пайымдауынша, гуманизм – философия,
тарих, филология тұрғысындағы білімдердің және ерекше бір қасиеті,
еркін ойлауға деген бұрылысы.
Этика туралы сөздікте: гуманизм – тұлғаның қадір – қасиетін қорғау
және бостандығын талап етуге, оның қабілеттерін жетілдіруге және
адамның мүмкіндігінің шексіздігіне, адамның бақытты болуға құқылығы,
оның қажеттіліктері мен қызығушылықтарын қанағаттандыру қоғамның басты
мақсаты екендігін сендіруге негізделген көзқарастардың қағидалары -
деп жазылған.
Ал, Р.Нұрғалиевтің құрастырған философиялық сөздігінде: Гуманизм –
адамның қадір – қасиеті мен құқын құрметтеуге, оның жеке тұлға
ретіндегі бағасы, адамның игілігі, оның жан – жақты дамуына, адам
үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін
көзқарастардың жиынтығы деп анықтама берілген.
Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде:
Гуманизм – дүниетану принципі.Оның негізінде адамның мүмкіншілігінің
шексіздігіне, өзін - өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік
бостандығын, абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы
мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті
мақсаты деген мұрат жатады.
Гуманизм қайта өрлеу дәуірінде ХІV –ХVІ ғ.ғ. қоғамдық ой –
пікірде, әдебиетте, өнерде, ғылымда алдыңғы қатарлы прогресшіл
идеялық ағым ретінде қалыптасқан. Бертін келе адамды барынша
ардақтайтын, адамгершілік қасиеттерін, бас бостандығын қорғайтын
біртұтас көзқарастар жүйесіне айналады деп жазды.
Сонымен гуманизм ұғымын әр ғалым өзіндік ерекшеліктерімен
сипаттағанын байқауға болады.
Ғылыми еңбектерге шолу жасай келе, біз гуманизм идеясы адамзат
қоғамының пайда болуымен байланысты шығып, алғашында тек адамдардың
күнделікті іс - әрекеті, тіршілігі үстіндегі қарым – қатынасы,
жауларынан қорғану барысынды өз руластарына, туыстарына деген
сүйіспеншілік, қамқорлық ретінде көрінгенін байқаймыз.
Алғашқы гуманистік пікірлер, яғни қоғамдағы адам мәселесі ежелгі
грек философтардың еңбектерінде жарық көре бастады. Бұл мәселеге
алғашқылардың бірі болып үн қосқан софистер еді.Аға буынның өкілі
Протагордың Адам дүниедегі бар және жоқ заттардың өлшемі деген
қағидасы адам туралы ілімнің іргетасын қалаған негізгі гуманистік
ұстаным еді.
Міне, осы қағида барлық әлемді, дүниені танумен қатар адамға да
айрықша көңіл аудару қажеттігін көрсетті.
Софистердің адам туралы ілімін әрі қарай Сократ дамытты.Ол
дүниені, әлемді танумен қатар адам өзін -өзі , өзінің ішкі дүниесін
білуге ұмтылуы керектігін айтты.Оның ойынша, адамның ішкі дүниесі
оның сырттан алған білімімен ғана емес, рухани өмірімен де
бағаланады.Сондықтан ол білімді адамның ішкі рухани дүниесімен тығыз
байланыстырды.
Сократтың пікірінше, сан ғасыр бойы орын алып келе жатқан
адасушылықтан құтылу үшін әрбір адам өзінің еркімен жақсылыққа
қарай ұмтылуы, біліунің негізін игер отырып, жаман әдеттерден бірте –
бірте бас тартуы қажет. Осыдан келіп оның Сен алдымен өзіңді таны
деген қағидасы шыққан.
Сократтың пікірі Платонның Той деген диологында өз жалғасын
тапқанын көруге болады. Бұл еңбегінде Платон адамның денесі мен
жанының әдемілігін салыстыра отырып, оның рухани дүниесінің
әсемдігіне бас иетіндігін айтады. Оның ойынша, жанның әдемілігі
мінез – құлық әдемілігіне әкеп соғады.
Сондай – ақ Платон даналық пен білімнің бірден су сияқты бір
заттан екінші затқа құя салуға келмейтіндігін, ол үшін көп
іздену, жақсылыққа әдемілікке ұмтылу керектігін баса көрсетеді.
Ал Аристотельдің ойынша, табиғат адамға игілік пен ізгілікті
қабылдай алатындай мүмкіндіктер ғана берген. Содан бара – бара ол
мүмкіндіктер шындыққа, шын мәніндегі ізгілікке, адам жанының жақсы
сапаларының біріне айналатындығын, яғни адамгершілік адам жанының
қабылдап алған рухани сапасы екендігін айтады. Ол ізгіліктерді
қабылдап алудың екі негізі бар деп есептейді: бірі оқып білім
алу, екіншісі – тәлім – тәрбие. Тек тәлім – тәрбие ғана адамгершілік
пен парасаттылықты адамның бойына сіңіре алады. Аристотель адамдардың
іс - әреетіне ерекше көңіл бөле отырып, этика мен саясаттың адам
өміріне, қызметіне тікелей қатысы бар екенін айтады. Адам қызметін
адамгершілік – саяси және шығармашылық деп екіге бөліп, адамгершілік
қызметінде адам өзін - өзі жаратады, ал шығармашылықта адам өзіне
өзгені тудырады деп есептейді.
Грек философиясындағы гуманизм идеясы шығыс ойшылдары: Әл – фараби,
Ибн – Сина, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи еңбектерінен кең орын
алды.
Ұлы ғұлама әл – Фараби өзінің Мемлекет қайраткерлерінің нақыл
сөздері деген еңбегінде: Дене сияқты жанның да өзіне тән
денсаулығы мен науқасы болады. Жанның денсаулығы сол – оның өзінің
және бөлшектерінің жайы жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі
қылықтар көрсетіледі, игілікті істер істеледі және тамаша
әрекеттер жасалады.Ал жанның науқастығы сол – оның өзінің және
бөлшектерінің жайы нашар халде боуының әсерінен әрдайым жаман
қылықтар көрсетіледі, азғындық істер істеледі, сорақы әрекеттер
жасалады - деп, адам әрекетінің бәрі белгілі бір әсерлер жиынтығы
нәтижесі екенін көрсетеді.
Әл – Фараби адамға қайырымдылық пен жаман қылықтар жаратылысынан
бейім болуы мүмкіндігін және оған басқа әрекеттерден гөрі әлгі
күйден туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болатындығын ескертеді.
Сондықтан әуел бастан адамдарды қайырымды іс - әрекеттерге бағыттап
отыруға шақырады. Әл – Фарабидің бұл пікірі біздің зерттеу жұмысымыз
үшін өте құнды.
Ұлы ғұламаның этикалық ойларынан терең гуманизм лебі сезіледі.Ол
Адам баласын – жаратылыстың, бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы,
сондықтан да оны құрметтеу, қастерлеу кекрек деп түсінді. Фараби
жасаған қорытындының басты түйіні - білім, мейірбандық, сұлулық
үшеуінің бірлігі.Оның гуманистік идеялары әлемге кең тарады.
Қайшылығы мол күрделі кезде өмір сүре отырып халықты
имандылыққа, мұсылман діні жолына шақырған кемеңгер ойшыл – Қожа
Ахмет Яссауи. Оның Диуани хикмет атты еңбегі адамдарға үлгі -
өнеге, ақыл - өсиет, насихат ретінде жазылған.Мысалы:
Ей, достар еш білмедім мен жолымды,
Игілікке байламадым мен белімді.
Өсек сөзден еш тыймадым мен тілімді,
Надандығым мен рәсуа қылды, достар,- деп, өзінің өмірде
қателескеніне өкініп, жастарды өсек - өтіріктен, надандықтан бойларын
аулақ ұстауға шақырса, бірде:
Жарандардың қылғанын сіз де істеңіз,
Қызмет қылған мұратын табар, достар, - десе,
енді бірде
Жақсылардың соңынан әсте қалма,
Жолға кірген ақыры мұратына жетер, достар, - деп,
Жастарды жақсылыққа ұмтылуға, еңбекпен мұраттарына жетуге шақырады.
Иассауи да Сократ сияқты адамдарды өзін - өзі тануға және өзін -
өзі жетілдіруге шақырады.Ол: адамның өмірдегі мақсаты - өзін - өзі
тануы мен санасын шексіз дамытуы,- деп есептейді.Ал адамның дамуы
үшін қажетті шарт махаббат болып табылады. Махаббат – Алланың нұры,
яғни Алланың нұры жауғандарда ғана махаббат сезімі орнайды, ондай
адамдар дүниені тану мен өзгертуге, өмірге өте құштар келеді.
Сонымен оның ойынша, адамдағы басты мақсат – ақиқатқа жету, ал оған
өзін - өзі жетілдіру, өзін - өзі тану жолымен жетуге болады.
Мораль, гуманизм мәселелесін қарастырғанда, Ж.Баласағұнның
Құтты білік еңбегіне тоқталмай кетуге болмайды. Бұл еңбегінде ол
мораль философиясын арқау ете отырып, әділет, бақыт, ақыл, қанағат
сияқты этикалық күрделі ұғымдарға үлкен мән береді.
Сондай - ақ, ол бұл еңбегінде адам баласының қадір – қасиеті
білімімен, ақылымен танылатындығы, тіл өнерінің қасиет – сипаты мен
пайда зияны туралы, ізгілік қылықтың сипаты, пайдасы жайлы,
адалдыққа – адалдық, кісілікке – кісілік жасау туралы тамаша ой –
пікірін жазып қалдырды. Мысалы:
Қайырымға жасар кісі қайырым,
Жақсылығын он есе өзі қайырып!
Кісілікпен ей, мәртерім, ұлы бол,
Кісілікке түсер содан ұлы жол!
Адамшылық жаса адамға, адам бол,
Адам атын мақтаныш қыпалар бол!
Білік – түпсіз, шетсіз – шексіз бір теңіз,
Қанша сімір, сарқылмайды біліңіз!
Адамшылық - адамға тән қазына,
Солай қазір, солай болғын баяғыдан,- деген өсиеті бүкіл
адамзат үшін мәңгі есте ұстар қағида болып қала бермек.
Ол адамдардың басым көпшілігі қайырымды да, зұлым да болып
дүниеге келмейді, бірақ ізгі адам бола алады, сондықтан оларды
дұрыс тәрбиелеу керек деп, сол бала тәрбиесінде ата – аналар мен
тәрбиешінің ынтымақтастығының маңызын ескертеді.
Бала жас кезінен білім мен өнерге, еңбекке араласуы тиіс.Оқыту
барысында бала мінезін қалыптастыруға баса назар аудару керек, жаман
әдет пен жағымсыз қылықтардан сақтап, оның әрі қарай ұласпауын
қадағалау міндет. Дүниеге келгеннен бастап адам жаны тек жақсы,
әділетті істерді ғана білуі керек. Онда жағымды, тұрлаулы мінез
қалыптасуы үшін оны жаман қылықтардан аулақ ұстаған жөн. Оның
тәні мен жаны жақсы жетілуге тиіс. Тән мен жан тазалығы
сабақтас деген Баласағұнның тәрбие мен білім беруге қатысты бұл
жүйесі парасатты ұрпақ өсірудің мәнін ашады.
Баласағұнның ұстазнамалық тұжырымдамасы осындай сұңғыла,
гуманистік ойларға толы.
Қазақ жерінде әділдік, даналық сияқты адамгершілік - этикалық
мәселелерді жырлағандардың бірі – Асан қайғы. Ол өзінің жырларында
әділдіктің - өсек, өтірікпен, даналықтың – ақымақтықпен, білімсіздікпен,
көргенсіздікпен сыйыспайтындығын айтады.Мына өлең шумағында ол:
Еділ бол да, Жайық бол,
Ешкімменен ұрыспа.
Жолдасыңа жау тисе,
Жаныңды аяп тұрыспа.
Ердің құны болса да,
Алдыңа келіп қалған соң,
Қол қусырып барған соң,
Аса кеш те қоя бер,
Бұрынғыны қуыспа ... - деп адамдарды кеңпейіл, бауырмал, достыққа
берік болып, ар – намысты жоғары ұстауға үндейді. Оның адамгершілік
– этикалық тоғаулары қазақ қоғамының прогрессивті күштрінен қолдау
тапты.
XVII – XVIII ғасырлардағы жырау, ақындардың негізгі
тақырыптары сол замандағы жоңғар шапқыншылығынан елді қорғауға
бағытталған батырлардың ерлік істерін мадақтау, елді бірлікке,
ынтымаққа шақыру болды. Бұндай өлеңдер халықтың өз Отанына деген
сүйіспеншілігін оятып, азаттық жолындағы күреске ұмтылдырады. Сол
ақындардың бірі – Ақтамберді жырау.Ол:
Бірлігіңнен айрылма,
Бірлікте бар қасиет.
Татулық болар береке,
Қылмасын жұрт келеке,
Араз болсаң алты ауыз,
Еліңе кірген әреке – деп, қолына қару ұстап, елін, жерін
қорғай жүріп, азулы жырымен оларды бірлікке бастады. Ақтамберді
жырау сияқты Бұхар жырау да халықты жалынды жырымен ақ жарқын,
кеңпейіл болуға баулиды. Бұған дәлел ретінде мына өлең
шумақтарынан үзінді келтіруді жөн көрдік:
Алла деген ар болмас,
Ақтың жолы тар болмас.
Тар пейілді кеңілмес,
Кеңпейілді кемімес...
Қарт бабаңды сыйлай бер,
Күндердің күні болғанда,
Кімдер де кімнің дейсің белі бүгілмес.
Қазақ даласында алғашқылардың бірі болып жастарды білімге шақырған
– Шал ақын.Ол:
...Жаман сол – жақсы сөзді ұға алмаса,
Ғылым болмас ұстаздан дұға алмаса.
Молда есімін алған жан толып жатыр,
Не керек ғылым бойға жұға алмаса... – деп, білімді адамның адам
ретінде рухани, мәдени жағынан қалыптасуының алғышарты деп біледі.
Елді бірлікке, ерлікке, жолдастық пен адамгершілкке, ізгілікке,
өнер – білімге шақыру әр ғасырдағы ақын – жыраулардың негізгі
қағидалары болғанаын көру қиын емес. Алдыңғы аға буынның
гуманистік идеяларын әрі қарай жалғастырған ақын – жазушылар -
Ақан Сері Қорамсаұлы, Абай Құнанбайұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Омар
Шораяқов, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Мұхтар Әуезов т.б.
Заманында қоғамдық, ақындық, көркемдік, эстетикалық, тәрбиелік,
ұстаздық, адам, ар – ождан, мораль философиясында өзіндік үн қосқан
ұлы тұлғалардың бірі - Абай Құнанбайұлы. Ақынның: Адам баласын
бауырым деу – жүрек ісі, Адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар,
мінез деген нәрселерден озады, Адамның адамшылығы – ақыл, ғылым,
жақсы ата, жақсы ана жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады деген
сияқты философиялық көзқарастарының көбі гуманизм мәселесі болып
табылады.
Ол Отыз сегізінші сөзінде: Күллі адам баласын қор қылатын үш
нәрсе бар. Сонан қашпақ керек: әуелі надандық, екіншісі - еріншектік,
үшіншісі – залымдық деп білесің.
Өз заманының данышпаны Абай өзінің өлең жолдары мен қара
сөздерінде адамгершілік, достық, еңбек, махаббат, өнер – білім т.б.
барлық мәселелерге терең талдау жасап, жарқын болашаққа жетуге
адамзатқа жол сілтей білді.
Абайдың этикалық эксцентрі – Адам бол деген гуманистік идеясы.
Адам болам десеңіз: бес нәрседен қашық бол, бес нәрсеге асық бол
- деп, оның үлгісін беріп, адам болудың тұтас кодексін жасады.
Олардың негізгілері: ақылды дұрыс пайдалану, талап, еңбек, терең ой,
қанағат, рақым, білім алу, дүниені тану, әр нәрсенің өлшемін білу,
жамандықтан бойын аулақ ұстау.
Жаңа дәуір философиясын жалғастырған И.Кант адам, оның білімі
туралы мәселені ары қарай дамытты. Ол білім мен ілімге ған сүйенген
зердені сынға алып, мұндай жалаң зерде ешбір жақсылыққа,
адамгершілікке, парасаттылыққа әкелмейді деп есептеген. Өйткені жалаң
зерде түбінде адамдықтан бас тартатын жалаң ғылыми ілімді
тудырады деп ойлайды. Ол адам бойындағы әсемдік, көркемдік қасиетке
табынған.
Қазіргі кезде батыс елдерінде кеңінен тараған бағыт - Жаңа
гуманизм бағыты.Жаңа гуманизмді жақтаушылар тұлғаның тәртібін
басқаруды қойып, оның өзін - өзі көрсетуіне, өзіне қолайлы әрекетті
таңдап алуына жағдай жасау, адамның мен деген қасиетін дамытуға
басты көңіл бөліну керек деп есептейді.Олардың идеялары көптеген
елдердің оқу – тәрбие жүйелерін қайта құруға ықпал етіп отыр.
Тұлғаны ең жоғарға құндылық ретінде таныған философиялық бағыт –
экзистенциализм бағыты. Олардың пікірінше, әр адам - қайталанбайтын
ерекше тұлға. Қазіргі кезде адамның өзін - өзі, өзіндік мен
қасиеттерін сақтауы, өзін - өзі жүзеге асыруы күн санап қиындап
отыр. Қоғам адамның өзіндік қасиеттеріне зияндығын тигізіп отыр.
Тәрбие теориясы адамдарды жалпы бірдей етіп тәрбиелеуге тырысады, ал
адамның дүниені тануының өзіндік жолы бар, адам өз әлемін
өзі, өз қалауы бойынша жасау керек.
Міне, осы айтылғандарды түйіндей келе, адамзат қауымын
гуманизациялау обьективті қажеттілік және қазіргі адам мен
мәдениеттің, өркениеттің өмір сүруінің шарты демекпіз.
Бұндай жағдай, ең алдымен, адамның рухани дамуына жауапты болып
табылатын білім беру мен тәрбиелеу ісін гуманизациялау мәселесін
алға тартады. Бірақ білім беру процесін гуманизациялау мәселесіне
кіріспес бұрын біз, ең алдымен, бала бойында осы гумандық
қасиеттер қалай қалыптасатынын, оған қандай жағдайлар әсер
ететінін, оның механизмдерін білуіміз қажет. Сондықтан тұлға және
оның психикалық процестерінің қалыптасуын, еркі мен руханилығын
зерттейтін психологияға , соның ішінде, гуманистік психологияға
біршама талдау жасауды жөн көрдік.
Гуманистік психология ХХ ғасырдың 60 – жылдарының басында АҚШ- та
пайда болды.Бұл бағыттың жетекші өкілдері – Г.Олпорт, К.Роджерс,
А.Маслоу т.б.
Гуманистік психология әр адамның шығармашылық мүмкіндіктерін
ашу, тұлғаның өзін - өзі жігерлендіруі, топтық жұмыстың шығармашылық
формаларын қолдану, оқыту процесінде әр оқушының бірегейлігін
ескеру идеясын ұсынды. Мұндай оқыту, авторлардың пікірінше, оқу
жұмысын тиімді басқару технологиясына емес, оқушылардың білімді
игерудегі өзіндік қозғалысына, білімді ашудағы қуанышты басынан
кешіруге, оқыту барысында тұлғалардың өзара қарым – қатынас
жасауына мүмкіндік береді.
Гуманистік психология бағытының көрнекті өкілі Карл Роджерс бұл
бағыттың төмендегідей негізгі ұстанымдарын бөліп көрсетті.
- индивид әрқашан да үнемі өзгеріп тұратын әлемнің ортасында
тұрады. Осыдан педагог үшін ең маңызды болып табылатын екі
қорытынды шығады: әр индивид үшін айналадағы шындықты қабылдаудың
өзіндік мәні бар; оның ішкі жан дүниесін сырттан ешкім аяғына
дейін тани алмайды;
- адам айналадағы шындықты өзіндік түсінігі мен қатынасы
арқылы қабылдайды;
- индивид өзін - өзі тануға және өзін - өзі жетілдіруге тырысады,
ол іштей өзін - өзі жетілдіру қажеттігіне ие;
- өзара түсіністік – тұлғаны дамыту үшін ең қажетті жағдай, ал
оған қарым – қатынас жасау барысында қол жеткізуге болады;
- өзін - өзі жетілдіру, дамыту қоршаған ортамен, басқа адамдармен
өзара әрекет негізінде жүзеге асады.
Оқушыларға моральдық тәрбие беру мәселесін психологиялық жағынын
зерттеген ғалымдар – М.Мқұанов пен Қ.Жарықбаев. М.Мұқановтың
пікірінше, моральдық принциптерді тәрбие арқылы іс – жүзіне асырудың
мынадай екі түрлі жолы бар: 1-жолы – мектеп бойынша, тәртіп сақтауға
дағдыландыру; 2- жолы моральдық принциптерді ауызша түсіндіру.бұлар
өзара байланысты және оқушыны әдептілікке үйрету әдістерінің
өзінше жеке түрлері болып есептеледі.Оның ойынша, бастауыш мектеп
оқушылары моральдық принциптерді терең түсіндіре алмайды.Сондықтан
мұғалім үнемі талдап түсіндіріп отыруы қажет.
Мұқановтың бұл пікірі Қ.Жарықбаевтың:Бастауыш мектеп оқушыларының
моральдық түсініктері олардың мінез – құлық нормаларын орындай
білуімен сәйкес келе бермейді.Моральдық ұғымдарға түсінгенімен, қай
жерде қалай қолданатындығын біле қоймайды. Сондықтан мұғалім
моральдық түсініктердің практикамен байланысу жағына көңіл бөліп,
оқушыларды осыған үнемі жаттықтырып отырған жөн - деген пікірімен
ұштасып жатқанын көруге болады.
Көптеген психологтардың пікірінше, баланың рухани әлемі, морльдық
нормаларды меңгеруі іс - әрекет үстінде қалыптасады.Мысалы,
Л.С.Рубинштейн Психологияның жалпы негіздері деген еңбегінде:
Тұлғаның психологиялық бейнесі өзінің көпқырлы психологиялық
қасиеттерімен, ақиқат тұрмысымен, адамның күнделікті өмірімен
анықталады және нақты әрекетінде қалыптасады,-деп жазды.
Оның ойынша, тұлғаның психикалық қасиеттері оның мінез – құлқы,
іс -әрекеті, қылығы арқылы көрінеді де, қалыптасады да.
Сонымен, жоғарыдағы психологтардың еңбектеріне талдау жасау
бізге бастауыш мектеп жасындағы балалардың моральдық қасиеттерінің
қалыптасу, даму ерекшеліктерін байқауға мүмкіндік берді:
біріншіден, бастауыш мектеп жасындағы балалар өте сезімтал, сенгіш,
еліктегіш келеді; екіншіден, жасөспірімдік шаққа қарғанда бастауыш
сынып оқушыларында мінез – құлық дағдарысы айқын байқалмайды;
үшіншіден, бастауыш мектеп жасындағы оқушы сөзбен айтқан нәрсені
есінде жақсы сақтағаннан гөрі, оны іс - әрекет арқылы жүзеге
асырғанда ғана есінде берік қалдырады. Сондықтан оларды жақсы
әдеттерге үнемі араластыру қажет.
Бірсыпыра психологтардың пікірінше, бастауыш мектеп оқушыларының
моральдық нормаларды меңгеруіне мынадай жағдайлар ықпал етеді:
- балалардың үлкендердің үмітін ақтауға, құрметіне ие болуға
тырысуы;
- мұғалімнің балалармен жылы, мейірімді қарым – қатынасы;
- мұғалімнің және бала құрбыларының моральдық мінез – құлық
үлгілері;
- балаларда адамгершілік сезімдерінің пайда болуы т.б.
Бастауыш мектептегі оқу – тәрбие процесін гуманизациялауда бұл
мәліметтерді білу өте маңызды деп ойлаймыз.
Сонымен, қорыта келе, біз гуманизм бүкіл адамзат баласын бұрыннан
толғандырып келе жатқан мәселе екенін байқаймыз. Бұл тек
философияның мәселесі емес, сондай – ақ психологияның, педагогиканың
негізгі мәселелерінің біріне айналғанын көруге болады. Өйткені
қоғамды гуманизациялау бүгінгі күннің талабы болса, сол қоғамға
сай адамдарды қалыптастыру, тәрбиелеу педагогиканың, ал ол ізгілік
қасиеттер адмның бойында қалай пайда болып, дамитынын зерттеу
психологияның, гуманистік психологияның обьектісі болып отыр.
Гуманизм идеясы адамзат қауымымен бірге туып, бүкіл халықтың
тәрбие жүйесімен бірге өмір сүріп келе жатқанын халық
шығармашылығы, яғни мақал – мәтелдер, аңыз - әңгімелер, дастандар т.б.
ауыз әдебиеті үлгілерінен байқауға болады. Бұл мәселенің кейбір
қырлары тамырын тереңге жіберіп көне заманнан бастау алады.
Алғашқы таптық қоғамның өзінде адамдардың қарым – қатынасын
реттеу механизмдері, яғни ережелер шығып, әр қоғамдық даму
кезеңдеріне сай өзгеріп, толықтырылып отырған. Бұған Адамгершілік
алтын ережелерінен алынған мына бір пікір дәлел бола алады: ...
ешқандай басқа моральдық норма бұлжымайтын маңызға ие емес, ол
ешбір өзгермейтін құндылық қатарына жатпайды, қайта өмірдің
шындық формасы мен тарих қозғалысынан жаңа мән – мағынамен
толығады.
Бұдан біз ойшылдар гуманизмнің мәнін ұғынып, оны қоғам
қажеттілігі мен даму деңгейіне сай түсіндіріп бергенге дейін,
адамдардың практикалық іс - әрекеті түрінде өмір сүргенін және өз
алдына жеке дамымай белгілі бір әлеуметтік – экономикалық
жағдайларға байланысты өзгеріп, толықтырылып отырғанын көреміз. Әрі
қарай Сократ, Аристотель, Платон, шығыс ойшылдары әл – Фараби, Ибн –
Сина, Ж.Баласағұн, Қожа Ахмет Яссауи тағы басқалардың гуманизм
туралы пікірлері гуманистік педагогиканың қалыптасуын алып келді.
Қайта өрлеу заманы гуманистік педагогиканың жаңа кезеңі
болды.бұл кезеңдегі ағартушылардың басты назары баланы жан – жақты
білу, баланың жеке басын бағалау болды.Қайта өрлеу заманының
көрнекті өкілдері Т.Мор, Т.Компонелла т.б. да ағартушылар баланы
тәрбиелеу туралы оқулар жүйесін құруда халық тәрбиесінің бай
тәжірибелерін , антикалық ойшылдардың дене және рухани тәрбиені
үйлестіру туралы идеяларын кеңінен қолданып, әрі қарай дамытты.
Адамның бостандығын, тұлғалық дербес ерекшеліктерін ескеру
қажеттілігіне көңіл бөлді.
Гуманистік педагогика теориясының қалыптасуы мен тәжірибеде
қолданылуына зор еңбек сіңірген ұлы ғалым – Я.А.Коменский.
Я.А.Коменский баланы адамгершілікке тәрбиелеудің он алты түрлі
ережесін ұсынды. Соның ішіндегі өзіміз зерттеп отырған
мәселемізге жақын келетін ережелерге жете тоқталуды жөн көрдік.
Олар мыналар:
1. Ізгілік мінез барлық балаға бірдей егіледі. Жас буынға не
нәрсе дұрыс және адал деп табылса, соның бәрін де жүйелі
үндестікте алып, толық, қалдықсыз және бұрмалаусыз егіп бағуы
қажет.
2. Ізгілік мінездерін балаға сәби кезден бастап егу керек, жаны
кірлеп, кемшілікке белшесінен батқан соң, ол ізгілік мінезін
қабылдай алмайды.
3.Қайырымдылыққа үйрену үшін бала үздіксіз адалдықпен ауыздануға
тиіс. Көп жүгіріп үйренбей, жылдамдық жоқ, адамдармен көп сөйлеспей
шешендік жоқ, көп жазып жаттықпай, жақсы жазу жоқ, көп тыңдаған
құйма құлақ болады, сабырлы болу үшін сол сезімді ғана көбірек
жемдеу керек, шыншыл адам өтірікті сүймейді, табандылық қажыр –
қайраттан туады т.б. мұндай мінездерді егемін дегендердің сөзінде,
ісінде қылаудай да мін болмауға тиіс, өнеге сол.
4.Жас баланың көз алдынан ата – ана, тәрбиеші, ұстаз, дос –
жарандардың өмірінен алған өнегелері шамдай жарқырап, әсте өшпестей
болсын. Өйткені бала дегеініміздің мінезі маймылға ұқсас: ол не
көрсе де мейлі жақсылық, мейлі жамандық болсын, соның бәріне
өздігінше, санасыз түрде еліктейді. Олар барлық істі танымнан емес,
еліктеуден бастайды. Бала тәрбиесінде өмір мысалдары мәндірек, себебі
ол бізге жақын және адамға күшті әсер етеді.
5.Айрықша сақтанатын бір іс – оқып жүрген балалардың бұзылған
балалармен жақындасуын жол бермеу, болмаса оқушы олардан жаман
мінез үйренеді.
Я.А.Коменскийдің тәрбие ісі адамның табиғатына сәйкес жүргізілуі
керек деген пікірін әрі қарай дамытқан атақты француз философы,
педагог – Ж.Ж.Руссо.
Ж.Ж.Руссо - жаңа дәуір философтарының ішіндегі адам жаратылысынан
қайырымды болған деген қағиданы ұстанған ойшылдардың бірі.
Ж.Ж.Руссоның пікірінше, нашар, дұрыс жүргізілмеген тәрбие бала
табиғатына тән жағымды қасиеттерді жойып, оның ішкі жан дүниесін
бүлдіреді. Осылайша бала табиғатының бүлінуіне тәрбиеші мен
тәрбиеленушінің бір – біріне диктатор және құл ретіндегі қарым –
қатынасына сүйенген авторитарлық тәрбие әсер етеді. Бұндай тәрбие
еркін ойлайтын, саналы әрекет ететін адамдарды тәрбиелеу мүмкін
емес. Сондықтан тәрбиеші тәрбиеленушіні жақсы көруі және адамды
тәрбиелеу оның өзіндік табиғатына сүйене отырып жүргізілуі қажет.
Табиғат балаларды жақсы көріп, оларға көмектесу үшін жаратты- деп
жазды.
Гуманизм мәселесі орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинскийдің
педагогикалық еңбектерінде кеңінен қарастырылған. Оның педагогикалық
теориясы – адам құқығы мен бостандығын, қадір – қасиетін
құрметтейтін, барлық адамдар заң алдында тең екендігін мойындайтын
- халықтық тәрбие беру. Ал мұндай тәрбиені жүзеге асыратын орын
– мектеп. К.Д.Ушинскийдің пікірінше, мектеп балалардың сыртқы қоршаған
ортасы болып табылады. Ол ортаның ұйымдастырылуын қарай, оның әрбір
мүшесінің тәрбиесі де соған байланысты. Сондықтан ол баланы
тәрбиелеу әдістемесіне мынадай элементтерді енгізуді ұсынды:
- балаға еркін шығармашылық іс -әрекетпен шұғылдануға
мүмкіндік беру;
- бұл іс - әрекеттің дамуы үшін оның табиғи және қоғамдық
ортасын ұйымдастыру;
- тәрбиеші бала еркіндігін шектемей, оның іс -әрекетіне жетекшілік
етуі;
- балаларға жағымды әдістер мен мінез – құлық дағдыларын
жинақтауға көмектесу.
К.Д.Ушинскийдің гуманизм теориясына қосқан жаңа үлесі -
гуманизмнің қоғамдық сипаты мен қатар халықтық сипатта болатындығы
туралы пікір. Ол әр халықтың гуманизмге ұмтылысының көрінісі әр
түрлі болады, себебі әр халықтың өзіндік идеялары бар және тәрбие
арқылы сол идеяларды жеке тұлғаларда қайта жаңғыртуға тырысады,
ол идеялар әр халықтың табиғатына сәйкес келеді, оның қоғамдық
өмірімен анықталады деген пікірді ұстанды.
К.Д.Ушинскийдің бұл пікірі қазіргі заманда өз жалғасын тауып
отыр.
Орыстың демократиялық педагогикасының ықпалымен Қазақстанда
прогрессивті көзқарастар қалыптасты. Қазақ халқының тұңғыш
педагогтарының бірі Ы.Алтынсариннің педагогикалық теориясы мен
тәжірибесіне К.Д.Ушинский мен Л.Н.Толстойдың үлкен ықпалы болды.
К.Д.Ушинский сияқты Ы.Алтынсарин да мектеп жүйесін құруда
халықтық қағиданы ұстанды, яғни оқыту мен тәрбие халықтың тұрмыс
– тіршілігіне, тарихи, мәдени дамуына сәйкес келуі керек деп
есептейді. Сондықтан ол қазақ балаларының психологиясы мен тыныс –
тіршілігіне жақын Бақша ағаштары, Асыл шөп, Әке мен бала,
Таза бұлақ т.б. әңгімелері арқылы бастауыш мектеп жасынан бастап
балаларды адамгершілік, достық, шыдамдылық, кең пейілділік сияқты
қасиеттерге баулуға, бағып – қағудың, үлкендердің тілін алудың
қажеттілігін түсіндіруге тырысты.
Балаларды ізгілік қасиеттерге тәрбиелеудегі мұғалімнің жеке
бас қасиеттері туралы Ж.Аймауытов пікірлерінің маңыздылығы одан
кем емес. Ол: Бала көргеніне еліктейді, оларға теңіздей ғылым
үйреткенше, теңгедей өнеге көрсет. Тәрбие жүзінде ғылымның төресі
таза жүректі, қайырымды, бауырмал шын адам жасап шығару. Баланың
жүрегін тәрбиелеп, жауыз қылықтан аман сақтап, ізгілікке
қабыстыратын жақсы өнеге, үлгілі тәрбиеші- деп, тәрбиешілерді ең
алдымен, жас буынға деген махаббат, инабат, сенім, жылы шырай
болуы керектігі жайлы сөз етеді.
Ы.Алтынсариннен кейінгі еңбегі ерекше ғалым, ағартушы - педагог –
А.Байтұрсынов. Ол оқу – ағарту ісін өзінің азаматтық міндеті деп
санап, қазақ халқын маса болып ызыңдап оятуды көздеді.
Ағартушылыққа байланысты білдірген ойлары мен істері тек оқу –
білімге шақырумен тынбай, қазақ даласындағы мектептердің жайы,
бала оқытудың әдістері туралы пікірлерінен газет – журналдар
беттеріне жариялап тұрды. Өзі Оқу құралы, Тіл тағылымы,
Баяншы т.б. да сауат ашуға байланысты оқу – құралдары мен
әдістемелік еңбектерін жазды.
Мектеп баларына арналған оқулықтарында А.Байтұрсынов
иллюстративті материалдарды ұсынуда тәрбиелік, әрі тіл ұстарту
мүддесін көздегені байқалады. Мысалы, бірінші басқыш мектеп
балаларына арналған материалдарды аса түсінікті етіп беруді
көздейді. Сондықтан қазақ балаларына таныс мақал – мәтелдерден, нақыл
сөздерден, өлең жырлардан алынған мысалдардың барлығы дерлік
адамгершілікті , адалдықты, еңбексүйгіштік пен даналықты тағы сол
сияқты игі қасиеттерді уағыздайды. Өнер – білімге шақырады. Мысалы,
Адамшылық диқаншысы деген өлеңінде:
Адамшылық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ қырға шықтым.
Тұқымын адалдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге құл халықтың – деп жырлайды.Бұл өлеңде ол
адамдық деген ұғымға адалдықты, адамгершілкті, еңбексүйгіштікті
сиғызады.
Педагогика тарихындағы гуманизм мәселесін зерттеуде
В.А.Сухомлинскийдің тәжірибесі мен еңбектеріне тоқталмай өтуге
болмайды. 50-60- жылдары Павлыш орта мектебі балаларға гумандық
тәрбие берудің мол тәжірибесін жинақтады. Ол оқушылар бойында
гумандық қасиеттерді қалыптастыру үшін олардың барлық сезім
мүшелеріне әсер етуді көздейді. Мұндағы басты қағида - әртүрлі жұмыс
формалары мен құралдарын үйлесімді пайдалану. Мысалы, табиғат пен
шығармашылықты, еңбек пен кітапты, еңбек пен табиғаттағы әдемілікті
т.б. Адамды тәрбиелі ететін нәрсенң бірі – оның пікірінше, әдемілік,
анығырақ айтсақ, әсемдік әлеміндегі рухани өмір.
Оның пікірінше, гумандық педагогиканың шынайылығы, баланың
қуанышы мен бақытын сақтау болып табылады. Егер бала жүрегінде
қандай да бір қайғы болса, оны жоюға, содан соң қуаныш әкелуге
тырысу керек. Сондықтан ол тәрбиешінің басты міндеті балаларда бір –
біріне деген көңіл бөлушілік, қырағылық, сезімталдық сезімдерін ояту
болып табылады деп есептейді.
Сонымен, В.А.Сухомлинскийдің Балаға жүрек жылуы, как
воспитывать настоящего человека және тағы басқа да педагогикалық
мұралары балаларды гуманизм рухында тәрбиелеудің үйлесімді жүйесін
құрып берді.
А.А. Бейсенбаева өзінің Гуманизация образования старшекласников
на основе межпредметных связей деген докторлық диссертациясында
гуманизмнің тарихи құбылыс екендігін,әр қоғам өзіне тән сипаттауды
қажет ететін жорамалдарды бөліп қарайтынын, сондықтан гуманизм
ұғымы бұрынғы алдыңғы қатарлы гуманистік ойларды өзіне сіңре
отырып, қазіргі өркениетті қоғамға сәйкес жаңа гуманизм
тұжырымдамасын құру қажеттігін айтады. Сондай – ақ, ол гуманимммен
байланысты гумандылық, гуманизация туралы берген анықтамасы болып
табылады.
Біз өз зерттеу жұмысымызда А.А.Бейсенбаеваның гуманизация туралы
берген түсініктемесін негізге алдық.
С.А.Ұзақбаева халқымыздың гуманистік пікірлері тұрмыс – тіршіліг,
салт – дәстүрлері арқылы қалыптасып, ауызекі шығармашылығы арқылы
ұрпақтан – ұрпаққа жетіп отыратындығына тоқтала келіп, халықтық
педагогика арқылы бала бойында гумандық қарым – қатынасты
қалыптастыруды көздейді. Оның ойынша, халықтық педагогика бала бойында
құнды адамгершілік қасиеттерін, психологиялық – эмоционалдық
қасиеттерін қалыптастырады.
Ол қазақтың халықтық педагогикасында және балалар мен
жастарға эстетикалық тәрбие берудің күнделікті практикасында
педагогикалық ықпал етудің толып жатқан тәсілдері қолданылғанын
көрсетеді.Бұл – балаға қайырымды, ілтипатты қатынас жасау,
адамгершілік сезімдерін ояту, жанама ықпал жасау, моральдық қолдау,
реніш, наразылық білдіру немесе ашулану, айыптау, бұйыру, еркелете
кінә арту. Халықтың әсіресе балаларға жас кезінен сенім артып,
жауапты да қызықты іс - әрекетке тартуы, олардың ерте есеюіне, ел
өміріне батыл араласуына септігін тигізеді. Мысалы, 4 жасында өзінің
ерен зеректігімен, ойлылығымен елді қайран қалдырған Шорман 13
жасында Баянауыл округінің биі атанған. Шорманның игі істері,
көрсеткен үлгі - өнегесі өзі басқарған елге көп тәрбие берген.
С.А.Ұзақбаеваның бұл пікірлері қазақ бастауыш мектептерінің оқу –
тәрбие процесін гуманизациялауды жүзеге асыруда ерекше рөл
атқарады деп ойлаймыз.
Сонымен, жоғарыда келтірілген ұлы педагогтар мен зерттеушілердің
пікірлері оқу – тәрбие процесін гуманизациялаудың алғашқы тасы
ретінде қаланып, әр қоғам талабына сай өзгеріп, жетіліп,
гуманистік педагогиканың негізгі қағидаларына айналғанын байқауға
болады. Олардың гуманистік пікірлерін оқыту процесін гуманизациялау
мақсатында тиімді қолдану білім беру жүйесінің парызы демекпіз.
Дүние жүзінде болып жатқан жағдайлар адамзат қауымының сақталып,
гүлденуі үшін ғылым мен білімнің ғана дамуы жеткіліксіз екенін,
яғни ол адамдардың арасында бір – біріне деген сүйіспеншілік,
қамқорлық, сыйласымдылық, өзара сенім болғанда ғана мүмкін екенін
көрсетіп берді. Ал, бұл сияқты ізгілік қасиеттерді тәрбиелеу отбасы
мен мектептен басталатыны белгілі. Сондықтан мектептегі оқыту
процесін гуманизациялаудың маңызы зор деп есептейміз.
Зерттеп отырған мәселеміз оқу - тәрбие процесін гуманизациялау
болғандықтан біз бұл мәселеге байланысты философиялық, психологиялық
және педагогикалық әдебиеттерге талдау жасап, мынадай қорытындыға
келдік:
Гуманизм - мәңгі қатегория. Ол адамзат қоғамымен бірге өмір
сүріп, әр қоғамдық құрылысқа сай өзгеріп, толықтырылып отырды.Әр
ғасырдағы ойшылдар мен ақындар, жыраулар мен ғалымдар өз
шығармаларында гуманизмді адамзатты тығырықтан шығаратын жол,өмір
сүруінің шарты ретінде қарастырған.
Ізгілік, адамгершілік, қамқорлық т.б. сияқты гумандық қасиеттер
алғашында адамдардың күнделікті іс -әрекеті үстінде бір – бірімен
қарым – қатынасы арқылы қарапайым түрде беріліп отырса, кейінірек
бұл тек отбасының, не қауымның жеке ісі емес, мемелекеттің
міндетіне айналып, арнайы ашылған оқу орындарында беріле бастады.
Ұлы ойшылдардың бала тәрбиелеу туралы алдыңғы қатарлы пікірлері
гуманистік психология мен гуманистік педагогиканың қалыптасып,
дамуына алып келді. Алдыңғы қатарлы педагогтар оқыту процесін
гуманизациялаудың өзіндік жолдары мен қағидаларын ұсынды.
Дегенмен, олардың бәріне ортақ пікірлер де бар. Олар: баланың
жеке басын құрметтеу, баланың даму табиғатымен санасып, еркіндік
беру, оған сенім білдіру, болашағын үмітпен қарау, талап қою,
намысына тимеу, жағымды қасиеттерге баулу, ол үшін баланың қоршаған
ортасын ізігілендіру.
Сонымен, оқу –тәрбие процесін гуманизациялаудың маңызы мен ондағы
мұғалімнің рөлі, мұғалім бойынан табылуға тиісті моральдық
қасиеттер және олардың кәсіби даярлығы туралы мәселелер көптеген
педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жазылып келеді.Алайда
бұндай игі бастамалар ұстаз еңбегінде толысып, практикалық шешімін
тапқанда ғана оң нәтиже бермек. Себебі мектептегі басты тұлға -
мұғалім.Оқу – тәрбие процесін гуманизациялау мәселесінің жүзеге
асырылуы тікелей ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz