Телерадио саласындағы тілдік сәйкестіліктің көрінісі: социолингвистикалық талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Тілдік сәйкестілік ұғымының пайда болу себебі ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстандағы тілдік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
1.3 Тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысы
2 Телерадио саласындағы тілдік сәйкестіліктің көрінісі: социолингвистикалық талдау
2.1 Қазақстандағы тілдік дау мәселесі
2.2 Телерадио тілі: социолингвистикалық талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Тілдік сәйкестілік ұғымының пайда болу себебі ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстандағы тілдік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
1.3 Тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысы
2 Телерадио саласындағы тілдік сәйкестіліктің көрінісі: социолингвистикалық талдау
2.1 Қазақстандағы тілдік дау мәселесі
2.2 Телерадио тілі: социолингвистикалық талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Тілдік сәйкестілік ұғымының пайда болу себебі ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстандағы тілдік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
1.3 Тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысы
2 Телерадио саласындағы тілдік сәйкестіліктің көрінісі:
социолингвистикалық талдау
2.1 Қазақстандағы тілдік дау мәселесі
2.2 Телерадио тілі: социолингвистикалық талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Бітіру жұмыстың өзектілігі. Қоғамда сәйкестіліктің бірнеше түрі бар
(мемлекеттік, азаматтық, тілдік, этникалық, мәдени және т.б.) осы
сәйкестіліктердің басты нысаны – тіл. Біздің
қарастыратынымыз,сәйкестіліктердің ішіндегі тілдік сәйкестілік. Бітіру
жұмысы барысында тақырыбымызды кең көлемде аша отырып, тілдік
сәйкестілікпен телерадио тілін қазіргі қоғамдағы нақты көріністерін,
мәліметтер негізінде бір жүйеге біріктіруін өзекті мәселе етіп алдық.
Тілдік сәйкестіліктің шығуы қоғамда бірнеше тілдердің қатар өмір сүруіне
байланысты пайда болады.
Тұлғаның өзің кіммін деп сезінуі және өзін – өзі анықтауы, адам өзін
кім деп тануы , оның сана-сезімін және өзін сәйкестендіру процессі,
әртүрлі белгілер арқылы іске асуы мүмкін және білім, мінез-құлық пен
қатынасқа негізделеді.
Сәйкестілікке тән белгілер:
- сәйкестілік құрастырылатын болғандықтан, оны қайта құруға болады;
- сәйкестілік әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне байланысты ұтымды,
қайта құрулады, яғни сәйкестілік, ұлтың да ішіне кіреді, тұлғаның жеке
қызығушылы-ғына байланысты өзгеріп отырады;
- сәйкестілік таңдап алынғандықтан, сәйкестілік дағдарысы тууы
мүмкін, бұл кезде адам керекті айдар тағуы болмағандықтан өзінің
тиістілігін оңай және жайлы анықтай алмайды (lavtin, 1998) немесе өзінің
сәйкестілігін өзгертуі мүмкін;
- сәйкестілікті ауыстырудың негізгі талабы сәйкестілік аспектірінен
таңдау
мүмкіндігі болып табылады, бұл басқа топтың өкілдерімен қатынас деп
түсіндіріледі. Сондықтан, өзгеру процесінде негізгі және объективті
индикатор болып келетін сәйкестілікті тіл арқылы зерттеу мүмкіндігі бар.
Сәйкестілік тұрақсыз болғаннан соң, бір сәйкестілікті екіншісімен
ауыстырып отыруға болады (СССР азаматы Қазақстанға келіп, Қазақстан азаматы
болады; христиан мұсылман болады). Қоғамда бірнеше сәйкестілік түрлері
болады. Бұл жұмыстың барысы тілдік сәйкестілік ұғымын ашу. Тіл адамның
қоғаммен сәйкестендіруіндегі өте маңызды құрал.
Тіл адамның тіршілік әрекетінің қосымшасы емес, ол – адамның өмір
сүруін, қарым-қатынасын жүзеге асырудың бірден-бір құралы. Тілсіз қоғам
болуы мүмкін емес, қоғамнан тыс тіл деген әсте болмайды. Тілді меңгере
отырып, тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Қоғам
үшін тіл ең маңызды, кей жағдайда жалғыз, символды компонент болып келеді
Қоғам қостілді немесе көп тілдер қатар өмір сүргенде белгілі бір тілді
пайдалануға тура келеді осы кезде, тіл мен сәйкестілік байланысады.
Тілдік сәйкестілік дегеніміз - тұлғаның көп тілді немесе қостілді
ортада белгілі бір тілді өзіңе таңдауы. Жай таңдау емес сәйкестендіріп
таңдауы.
Тілді таңдау – қарым – қатынас кезінде қостілді немесе көп тілді
ортада бір тілді таңдауы. Ал, тілдік сәйкестілік күрделі жүйе.
Тілдік сәйкестілік – тілді немесе тілдерді білуден (тілдік құзырлық),
тілдерді
қолданудан (тілдік мінез-құлық), тілдерге қатынастан (тілдік нұсқаулар)
тұратын тұлғаның немесе топтың тілдік мінездемелерінің барлық жиынтығы.
(Губогло 2003, 39). Тілдік сәйкестілікті анықтау әлеуметтік лингвистика
арқылы жүзеге асады. Әлеуметтік тіл білімі – қоғамдағы тілдің қызметін,
әлеуметтік факторлардың тілге әсерін қоғамдық өмірдегі тілдің алатын орнын
қарастыратын ғылым саласы. Әлеуметтік тіл білімі әдістері әр түрлі негізге
сүйеніп топтастырылады.
1. Материал жинау әдісі (байқау, сауалнама, тест)
2. Материалды қайта қарау (қадағалау әдісі)
3. Бағалау (әлеуметтік мәліметтерідің шыңдығын қарастыру)
4. Актив (сауалнама жүргізу, сұхбат алу, нәтижесі)
5. Пассив (мәтін таңдау)
Тілдік сәйкестілікті, сонымен қатар телерадио тілін анықтау әлеуметтік
тіл білімінің құзырындағы мәселе.
Қазақстандағы тілдік жағдай қостілді болып тұрған соң, осындай қоғамда
тіл дік сәйкестілікті анықтау аса ауқымды мәселе болып отыр. Осы мәселені
тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Зерттеу барысында қолданылатын терминдерге қысқаша анықтама беріп
өтуді жөн көрдік.
Сәйкестілік – тұлғанын өзің сезінуі немесе өз – өзің анықтауы. Белгілі
бір мемлекетке, ұлтқа, мәдениетке, тілге, жасына, жынысына, мамандығына
және топқа байланысты өзінің тәуелділігі.
Тілдік сәйкестілік – тұлғанын белгілі бір тілге өзінің анықтауы арқылы
тәуелділігі.
Тілді таңдау – Көптілді немесе қостілді қоғамда тұлғаның бір тілді
таңдауы.
Қостілділік - қоғамда екі тілдің бірдей көрініс алуы.
Сауалнама - жауап алу парақшасы, сұрақшалар, негізгі жауап алу
құралы.сауал құрылымының топтамасы, әр бәр сауал зерттеу міндетінің
бағдарламасымен байланысты болады.
Зерттеу нысаны ретінде қостілді мемлекеттегі тілдік сәйкестіліктің
көрінісі және телерадио саласы.
Зерттеу пәні ретінде қостілді мемлекеттегі тілдік сәйкестіліктің
көрінісі және телерадио саласы.
Бітіру жұмысының мақсаты: тілдік сәйкестілікті айқындап, телерадио
тілінің қай тілде таралуын социолингвистикалық талдау жүргізу арқылы
анықтау. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер қойылды:
– Қазақстандағы тілдік жағдайды қарастыру;
– қазақ–орыс қостілділігінде қазақ тілінің алар орнын қарастыру;
– қостілді қоғамдағы тілдік сәйкестілікті анықтау;
– тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысын анықтау;
– қазіргі мемлекеттік телеарна мен радио тораптарының тілін қарастыру;
– қоғамымыздағы телеарна мен радио торабының қай тілде өтілуін анықтау.
Зерттеу материалы. Жұмыстың барысында, тақырыптың өзектілігін ашу
мақсатымен сауалнама жүргізілді. Сауалнама Алматы қаласы бойынша 77
респонденттің арасынан алынды. Сауалнамаға әр түрлі ұлт өкілдері қатысты.
Сауалнамаға қатысқан респонденттер жас ерекшеліктерімен айқындалды. Мектеп
жасындағылар және студенттер, әр түрлі қызмет саласындағылармен
зейнеткерлер арасынан сауалнама жүргізілді. Сауалнама үш сұрақ арқылы
өткізілді. Негізгі сұрақ Сіздің пікіріңізше телеарна мен радио торабы қай
тілде таралуы тиіс деген. Респонденттер жауап бергеннен кейін, қосымша не
себептен таңдалып алғанды жөнінде сұрақ қойылды. Респонденттен толық жауап
алу мақсатымен ана тілі мен ұлты сұралды. Сауалнама нәтижесінде 48,5
телеарна мен радио торабының қазақ тілінде таралуын таңдаса, 42,8 орыс
тілін белгіледі. Бұдан байқайтынымыз Қазақстан азаматтарының мемлекеттік
тілге деген сұраныстары мен құрметтері жоғарғы дәрежеден көрініп тұр.
Зерттеу жұмысынын әдіс–тәсілдері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына
қойған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеуде
сауалнама жүргізу, салыстырмалы әдістер, статистикалық және топтастыру
әдісі және негізгісі сауалнама арқылы берілген сұрақтардың жауабын беру
үшін кесте әдістері қолданылды.
Зерттеуге ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақстандағы тілдік жағдайды қарастыру барысында қоғамда әрқашанда
қазақ тілімен орыс тілінің қатар жүруіне байланысты қазақ–орыс
қостілділігінің етек жайғанына көзіміз жетті;
– қазақстан қоғамындағы қостілділік жағдайында ана тілінің алар орның
қарастыру барысында орыс тілінің басымдылығы айқындалды;
– қостілді қоғамда тұлғанын белгілі бір жағдайда тілді таңдау
процесінің нәтижесінде тілдік сәйкестілік анықталады;
– мемлекеттік телерадио тораптарының тілін қарастыру барысында 50-50
бағдарламасының кейбір телеарналар мен радио желісінде, әлі орындал-
май жатқандығы байқалды;
– телеарна мен радио торабынын тілін анықтап, қазақ тілінің өркендеп
келе жатқандығы көрініс алды;
– қазақстандағы тілдік дауға тоқталып, қоғамда қай тілдің үстем болып
келе жатқанына көзіміз жетті;
– сауалнама жүргізу барысында телерадио тілінің қай тілде таралуы
анықталды;
– сауалнама нәтижесі 48,5% қазақ тілінде, 42,8% орыс тілінде таралуын
қалады.Бұдан көретініміз,келешекте Қазақстан азаматтарының тілдік
сәйкестіліктерінің үлкен орын алатындығы.
1 ТІЛДІК СӘЙКЕСТІЛІК ҰҒЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕБІ
1. Қазақстандағы тілдік жағдай
Тілдік жағдай (ағылшын тілінен Language situation) қоғамда тілдің
нақты қолданылуы, тілдің өмір сүру формалары белгілі–бір этникалық қауым-
дастықта аумақтық және диалекті, жаргондар, койнелердің жиынтығы. Яғни, бір
тарихи кезеңге, мемлекет, әкімшілік саяси құрылымдар немесе аймақтық
бірлестіктер, аймақтар шегінде тұратын қоғамға (этнос, саяси-этностық
қауымдастық) қызмет ететін тілдер мен тіл варианттарының иерархиясы
[10,21].
Қоғамдағы тілдік жағдайды қалыптастыратын және өзгертетін тіл
қызметіне- қоғамның әсер ету негізгі әдіс – тәсілдерінің ішінде тілдік
саясат ең маңызды фактор болып табылады. Құрылымдық - тілдік саясат тіл
қызметінің кеңейуіне, қолдану аяларына, әлеуметтік - коммуникативтік рөлдің
жоғарылауына, әдеби тілдерді жасау мен дамытуға бағытталған.
Тілдік саясат түрлері тілдік жағдайлар түрлеріне байланысты өзгеріп
отыра ды:
1. Тілдік саясат монотілдік мемлекет жағдайында.
2. Тілдік саясат полиэтникалык мемлекет жағдайында.
3. Тілдік саясат берілген мемлекет шеңберінен тыс.
Мультилингвалды аудандарда тілдік саясатты плюрализм, интеграция,
ассимиляция, сегрегация ерекшелетеді. Егермемлекеттік саясат
мультименгвалды қоғам консолидациясына, ұлтаралық қатынастардың
толеранттылығы мен тұрақтылығына, барлық этникалық және тілдік топтардың
теңдігіне (бұл принцип ҚР тілдер туралы заңда көрсетілген) бағыттала
отырып, сонымен қатар тілдік саясаттың нақты бағдарламаларының мақсаты
қоғамдық-саяси өмірдің салаларында тілдерді қызмет жағынан бөлінуін өзгерту
не сақтау болып табылса, яғни жалпы мемлекеттік және ұлтаралық қатынас үшін
тіл таңдау құқығы болса, плюрализм мен интеграция бірге жүреді. Сол үшін
көпұлтты мемлекеттердегі тілдік саясаттың басты мәселесі-мемлекеттік
(ресми) тілді таңдау, сонымен қатар миноритарлы этникалық топтар тілдерінің
мәртебесін анықтау. Тілдің мәртебесі - мемлекет өткізіп жатқан тілдік
саясаттың негізін құрайтын белгілі бір тілдің құқықтық қызметін реттеу деп
түсінеміз. Мемлекеттік немесе ресми тілді таңдаудағы факторларға тілдік
қоғам саны, олардың елдегі саяси және экономикалық жағдайы және белгілі бір
тілдің өмірдің барлық салаларында коммуникативтік құрал ретіндегі даму
дәрежесі жатады. Тілдік жоспарлау кезіндегі тіл таңдауға әсер ететін
негізгі факторларды Н.Б.Вахтин мен Е.В.Головко топтастырған:
1. Әлеуметтік-демографиялық факторлар (тіл саны, осы тілдерде сөйлейтін
адам саны және олардың географиялық таралуы).
2. Тілдің географиялық орналасуы.
3. Тілдік факторлар (тілдердің генетикалық жақындығы, олардың салыстырмалы
қарапайымдылығы, модернизация дәрежесі, өйткені қазіргі заман талабына
сай келмейтін, тілдер ресми тіл мәртебесіне ие бола алмайды, сонымен
қатар ол мемлекет тілдерінің көпшілігінен алыстап кеткен тілдерге
жатады).
4. Әлеуметтік-психологиялық факторлар (адамдардың әр тілге қатысы: мысалы
1991 жылға қарай Латвия халқының көпшілігі орыстардан тұрып, орыс тілін
100% меңгерсе де, зерттеушілер айтуынша орыс тілі Латвияның ресми тілі
мәртебесіне көтеріле алмаған, өйткені кеңестік жаулаушылыққа
қатыстырылған).
5. Саяси факторлар (мысалы, Орта Азия халықтарының бұрыңғы араб
графикасының орнына латинизация мен кирилизациялануы).
6. Діни факторлар.
Тілдік саясатты жүзеге асыру, әлемдік тәжірибе бойынша, бірнеше
кезеңнен тұратын процесс болып табылады. Алғашқы кезеңде тілдік саясаттың
мақсаттары мен міндеттері қалыптасады, заң негізінде ұлттық саясат пен
тілдік саясаттың мемлекеттік концепциялары дамытылады, тілдік таңдау туралы
шешім қабылданады. Тілдік саясаттың болашағы зор, оның шеңберінде өткізіліп
жатқан іс-шаралар тілдік жағдайды өзгертеді. Бірінші кезеңде маңызды болып
табылатын нәрсе -тілдік болжам.
Тілдік саясаттың екінші кезеңіне белгіленген мақсаттарға дайындау
жатады, оған қалыпты лингвистикалық нұсқа таңдау, оны заңдастыру кіреді
және тілдік жоспарлауды құрайды, яғни белгілі бір субьектілердің тілдік
тәртіптеріне тіл қызметін ауыстыру, құрылымын реттеу, қалыпты жағдайлар
жасау, саяси, білім беру, экономикалық, қоғамдық және лингвистикалық
институттар арқылы тілдің мемлекет шекарасынан тыс таралу мақсатында нақты
шаралар қолдану. Маңызды ңәрсе, тілдік саясатты ресми мемлекеттік мекемелер
ғана емес, тәуелсіз ұйымдар да жасай алады. Мемлекеттік деңгейде бұл кезең
тілдік қызмет саласындағы заңдарды қабылдау мен осы саладағы халықаралық
міндеттерге қосуды ұсынады. Биліктік емес деңгейде екінші кезеңде өкіметке
қатысты талаптарды қабылдау және ғылыми-зерттеу мен мәдени білім беру
шаралары өткізіледі. Бұл кезеңмен тілдік бекіту байланысты, ол дегеніміз
белгілі бір тілдің пайдалану аяларын сақтау, кеңейту не шектету туралы
шешім қабылдау, одан кейін халықаралық міндеттер мен ішкі заңдылық
нормаларын тәжірибеге имплементациялау басталады.
Соңғы кезең-тілдік құрылыс мұнда тілдік саясат мүшелер ұсынатын
жаңалықтарды бекіту үшін әлеумет мүшелерін көндіруге бағытталған күш
жұмсайды. Қоғам мүшелері ұсыныстарға келісім беруі мүмкін не тіпті
келіспеуі мүмкін.
Ұсыныстардың қабылдану дәрежесі жасалып жатқан тілдік саясаттың
әрекеттілігіне баға беруге мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ел немесе
аймақтың тілдік дамуын болжайды. Осы мәселенің ұлттық-тілдік аспектісін
көпұлтты мультилингвалды қоғамды консолидациялау үшін әлеуметтік-
экономикалық және конфессионалды аспектілермен байланыстыру қажет.
Кез келген мемлекеттің тілдік саясатының негізінде тілдік ортаны
реттейтін заң актілерін қабылдау кезеңінде бар қоғамның этнотілдік
мінездемесін және әкімшілік орта, білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат
құралдарында тілдің пайдалануын анықтайтын мақсаттар мен міндеттерді түсіну
керек. Осы жағдай тілдік жағдайды тілдік жоспарлаудың теориясы мен
тәжірибесіне керекті өзекті ұғым мен категория етіп бағалауға міндеттейді.
Аймақтағы тілдік жағдайды түсіну үшін келесі сипаттар пайдаланады: тілдік
саясат ерекшеліктері; тілдік заңдастыру мінездемесі, тілдердің ресми
мәртебесі; қалыптасу тарихы мен тілдік жағдайдың сыртқы факторлары, тілдің
сандық құрамы (көп жағдайда қала мен ауыл диаспораларында әртүрлі тілдер
басым болады, қызметтік тілдер, т.б. ерекшеленеді): тілдердің демографиялық
және қызметтік қуаты, олардың саны мен қатынасы; тілдік ұстанымдар
(тасушылардың тілдік бағыты, жоғарғы дәрежелілігі, үйренуге құштарлығы,
т.б.): тілдердің лингвистикалық себептері (функционалдық стильдердің болуы
мен тұрақтылығы терминалогиялық жүйелердің дамуы, жазу дәстүрлерінің
ұзақтығы, қаржылық және институттық қамтылуы (сөздіктер оқу құралдарын,
кадрларды дайындау орны мен жүйесінің болуы), т.б.).
Әр елде, кейде әр аймақта тілдік жағдай қалыптасуының және пайда
болуының өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, мысалы, Қазақстан халықтары
үшін өмірдің әкімшілік, экономикалық, мәдени және т.б. салаларында қатынас
құралы ретінде орыс тілі үстем болған. Ана тілі тұлғааралық қатынастарда
және оқытуда пайдаланған. Бір жағынан Кеңес Одағының құлдырауынан кейін
орыстардың көп бөлігінің Қазақстаннан кетуі және керісінше, шет елдерінен
туған жеріне оралмандардың қайтып келуі елдегі тілдік жағдайды күрт
өзгертті. Оның бәрі титулды тілдерді қайта өркендеуі мен таралуымен тығыз
байланысты. Этникалық және мәдени сәйкестендірумен өркендеу арқылы
түсіндіріледі. Ақыр аяғы ол тілдік ортаны реттейтін заң актілерінің мінезін
анықтайтын елді: барлық жаңа тәуелсіз мемлекеттерде мемлекет құрайтын ұлт
тілдеріне мемлекеттік тіл мәртебесі берілген, сонымен қатар бірқатар
елдерде орыс тілі ресми тіл және ұлтаралық қатынас тілі деп есептеледі.
Қазақстанның Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан сияқты елдермен
шекаралас жатуының геосаяси факторы маңызды болып келеді, ол шекаралас
аймақтардың тілдік жағдайына әсер етеді. Қазақстан халықтарының тарихи
демографиялық, этномәдени байланыстарының болуы, Ресей мен Орта Азия
мемлекеттеріндегі соңғы 15 жылда болған өзгерістерге байланысты. Осы
елдердегі тілдік заңдылықтарды қайта қарау керек.
Алғашында Ресейдің мемлекеттік тілінің әлеуметтік-құқықтық мәртебесі
1991 жылы РСФСР РСФСР халықтарының тілдері туралы заңда анықталған. Осы
заңмен мемлекеттік тілге керекті барлық әлеуметтік қызметтер көрсетілген-
ресми қатынас, білім беру, ғылыми бұқаралық ақпарат құралдары, соттық іс
тағы басқа, бірақ көрсетілген заңда олардың мазмұны көрсетілмеген, орыс
тілінің қатынастың әр түрлі салаларында пайдалану ережелері орнатылмаған,
осының салдарынан 2005 жылдың 1-маусымында Ресей Федерациясының Ресей
Федерациясының мемлекеттік тілі туралы федералды заң қабылданды.
Орта Азиялық елдерде тіл туралы алғашқы заңдар бір уақытта жасалды,
бірақ осы елдердегі этнодемографиялық, әлеуметтік-мәдени, құқықтық шарттар
ерекшеленеді, ал тіл қарымқатынасының заңдық регламентациясы әр түрлі
дәрежеде жасалған.
Қазақстан Республикасының, Ресей Федерациясының және Орта Азиялық
елдердің тілдік заңдылықтарын салыстырудың көрсетуі бойынша, біріншіден
Қазақстан Республикасының тілдік заң базасы бәрінен озып жасалған және
тілдік жоспарлаудың талаптарына сай болып есептелінеді. Екіншіден,
Қазақстан Республикасын заңдастыру мүшесі тілдік жоспарлау шеңберіндегі
елдегі тілдік жағдайды өзгертуге бағытталған, үшіншіден, тілдер
қабылданатын заң актілері жаңа тілдік саясаттың үш бағытын атап көрсеткен.
(Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметтерін кеңейту мен
бекіту: орыс тілінің жалпымәдени қызметтерін сақтау; қазақстан халықтарының
тілдерін дамыту). Олар кез келген тілдің дамуына жағдай жасайды,
төртіншіден, Қазақстан Республикасы тіл заңдылығы қазақ тілін және оның
қызмет салаларын бағалай отырып оның қолданылу кеңістігін ұлғайтуға
байланысты бағытталған, оның корпусының дамуы мен бекітілуін және кеңейуін
көздейді; бесіншіден, орыс тіліне қатысты заң регламентациясының
динамикасы бойынша, орыс тіліне мемлекеттік тілмен қызметтес ресми тіл
мәртебесі берілген.
Түрікмен ССР -нің Тіл туралы заңын қабылдау кезінде (1990 жылы 24
мамыр), 1989 жылы жылғы санақ бойынша, түрікмендер халықтың 72%, этникалық
орыстар – 9,5 %, орыстар – 12% құрайды. Бұл заң бойынша, түрікмен тіліне
мемлекеттік тіл дәрежесі беріледі, орыс тілі КСРО-ның ресми тіліне айналады
және ұлтаралық қатынас құралы ретінде пайдаланады, негізінен түрікмен ССР-і
республика территориясында тұратын халықтардың тілдеріне еркін пайдалануға
мүмкіндік жасайды. Осылайша Түрікмен ССР-нің Тіл туралы заңы орыс тілін
шектемейді, бірақ қазіргі уақытта Түрікменстандағы ақпарат бізге жетпейді
және осы елдегі нақты тілдік жағдай туралы мәлімет жоқ.
2000 жылғы санақ бойынша, Тәжікстан Республикасының халық саны 79,94%
тәжіктер, 15,3% ортаазиялық түріктер, 1,1% орыстар құрайды. Қазіргі Тіл
туралы заңы (1989 жылы 22 шілде) кеңес заманында қабылданған. Оның орыс
тіліне қатысты негізгі ұстанымдары Конституцияны қабылдағанға дейін (1994
жылы) және Тәжікстан Республикасының Білім беру туралы заңы қабылданғанға
(2004жылы) дейін сақталған. Орыс тілін үйретуді жақсарту мақсатында
Тәжікстан Республикасындағы орыс және ағылшын тілдерін оқытуды жетілдіру
туралы заң шықты (2003жыл). Тіл туралы заңға сәйкес, орыс тілі ұлтаралық
қатынас тілі ретінде республика территориясында еркін пайдаланады және
құқықтық, саяси мемлекеттік көмекке ие. Мемлекеттік өкімет мүшелері және
қоғам орыс тіліне қалыпты көз қараспен қарайды.
1989 жылы санақ бойынша, Өзбекстанда кеңес заманында өзбектер
демографиялық басымдылыққа ие болған: орыстар саны 8,4%, келесі он жылда
4,78% түсті Өзбек ССР-нің мемлекеттік тілі туралы заңда (1989 жылы 21
қазан) өзбек тілі Мемлекеттік, ал орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі.
Өзбекстандағы қостілділік пен көптілділік заң негізінде қабылданған, бірақ
ол тек ұлтаралық қатынасқа тән. Заңның жаңа 1995 жылы 21 желтоқсандағы
басылымында орыс тілі арнайы бір мәртебеден арылып, миноритарин тілдер
қатарына қосылған.
Қырғыз Республикасында қырғыздар саны 64,9%, орыстар – 12,5%,
өзбектер – 13,9% (1999 жыл) құраған Қырғыз ССР-нің мемлекеттік тілі
туралы заң (1989 жылы 23 қыркүйек, жаңа басылымы - 2004 жыл 2 сәуір)
қырғыз бен орыс тілдерінің қызметін есепке алған және осы заңмен бекітілген
нормалар 15 жыл өмір сүрген; Қырғыз Республикасының ресми тілі туралы заң
(2000 жылы 25 мамыр) орыс тілінің қызметтерін құқықты бекітуін қамтамасыз
еткен; Қырғыз Республикасы Президентінің Қырғыз Республика-сының
мемлекеттік және ресми тілдерін нәтижелі қызметінің даму шарттарын жасау
туралы және қостілділіктің дамуына қатысты мемлекеттік саясатты – жетілдіру
туралы заңында елдегі қостілділік жағдай бекітіліп, қырғыз тілінің
мемлекеттік, ал орыс тілінің ресми мәртебесін растаған.(Апай)
Сөйтіп, ортаазиялық аймақтағы тілдік жоспарлаудың мәселесі – бұл тек
қана тілдердің тілдердің мәселесі емес, бұл – әлеуметтік, саяси және ұлттық
мәселе, тіл оған әртүрлі деңгейлерде көрсетіліп отырады. Бұл қоғамда
эмпиралды және нақты материалдарға негізделген табиғаттың және сәйкестіктің
ауысу үрдісінің механизмін тереңірек, объективті зерттеу қажеттілігі
сөзсіз.
Тілдік жағдай-қоғамымыздағы күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Бұл тілдік жағдай – нақты бір тарихи кезендерде өзгеріп отыратын
құбылыс. Оның себебі, қоғамдағы жағдайлардың әсерінен тілдік жағдай
туады. Тілдік жағдай болған жерде тіл саясаты да орын алады. Тіл
саясаты-ның ықпалынан тілдік жағдай өзгеруі әбден мүмкін.
Қоғамда тілдік жағдайдың бірнеше түрі бар.
1.Эндоглосты – бір тілден тарайтын жүйелердің жиынтығы.
2.Эгзоглосты – әр түрлі тілдер жиынтығы.
3.Біркелкі – функциялары жағынан бірдей тілдердің немесе тіл варианттары-
ның жиынтығы – өзара бірдей коммуникативті; функциялық қызметке ие болады.
4.Әркелкі – функциялары бойынша мәртебелі не мәртебесіз тілдің немесе тл
варианттарының жиынтығы – әр түрлі коммуникативтік үстемдікке ие болады.
5.Демографиялық тұрғыдан тең салмақты – демографиялық ортасы өз ара тепе-
тең тілдердің жиынтығы.
6.Демографиялық тұрғыдан тең салмақты емес – демографиялық орталары әр
түрлі демографиялық күші бар тілдердің жиынтығы.
7.Диглосты-бір тілдің екі түрлі көрінуі немесе бір тілдің әр түрлі
формалары.
Мысалы, Венгриядағы тілдік жағдай-эндоглосты әркелкі және диглосты (Венгр
тілінде тұрғындардың 99,4% сөйлейді, әр түрлі нормасына түскен сегіз
диалекті бар).
Ал, Финляндиядағы тілдік жағдайға келсек,ғасырлар бойы бұл ел Швеция
королдігінің құрамында болып келген. Финляндияда шведтер тұрғындар саны-ның
не бары 6% құраса да мұнда екі тіл Фин және Швед тілдерінің мәртебесі
бірдей. Олар мемлекеттік тіл болып табылады. Швед тілі фин мектептерінде
екінші шет тілі ретінде оқытылса, ал фин тілі швед мектептерінде бірінші
шет тілі ретінде үйретіледі. Франциядағы тілдік жағдайды айтып кетсек, ол
өзінше бір бөлек. Көп ұлтты ел болып саналатын Францияда ұлттық тіл және
жалғыз ғана мемлекеттік тіл - француз тілі. Мұнда көп деген этникалык
топтар тұрады: каталон, баск, бритон, итальян тілінің корсикан диалектісі
және неміс тілінің Эльза говорлары, нидерлан тілдерінің фламанд говорлары
және т.б. тілдер бар. [2,13].
Қазақстандағы тілдік жағдай- генетикалық және типологиялық жағынан әр
түрлі тілдердің бар болуынан ғана емес, бір коммуникативтік кеңістікке екі
үлкен тіл партнерлар, яғни қазақ тілімен орыс тілі бірге қызмет етуінен, ал
ортақ коммуникативтік кеңістік, ол бір белгісіз тұрақты шама, себебі Қазақ-
стандағы тілдік жағдай уақыт өте келе өзгеруі мүмкін. Ал, қазіргі таңдағы
Қазақстандағы тілдік жағдай – эгзоглосты. әркелкі, диглосты және демогра-
фиялық жағынан тепе-теңдік сақталмаған.
Диглоссиялық жағдай бір қоғамда екі тілдік жағдай қолданылатыны
белгілі, сол екі тіл қоғамның әр түрлі қызмет салаларында пайдаланылады,
басқаша айтқанда, екі тілдің арасында айқын қызмет бөлісуі бар.Теория
жағынан қарастырғанда, диглоссиялық әлеуметте қоғамның әр бір мүшесі өзінен
өзі қостілді болуы қажет, себебі бірнеше нақты салада қарым – қатынас жасау
үшін бір тілді игеру керек, тағы басқа бірнеше салада – екінші тілді білу
керек деген сияқты. Дегенмен, шындыққа жүгінсек, бірсыпыра сәйкессіздіктер
таба аламыз. Социолингвистика ғалымдарының айтуынша, қоғамдағы тілдердің
айқын қызмет бөлісуі диглоссиялық жағдайды жеткілікті дәрежеде тұрақты
қылады; ондай қостілділік ғасырлар бойы сақталады. Қазақстан қоғамында
қазақ тілінің қызметтері кез -келген әлеуметтік салада орыс тілімен толық
қосарланып келеді, оның үстіне орыс тілінің қуаттылығы қазақ тілінің
қазіргі дәрменділігінен бірнеше рет асып түседі. Осы себептен қоғамның
монолингвалды мүшелері екінші тілдің шынайы қажеттілігін сезбеуі мүмкін,
өйткені әлеуметте, мәселен, Қазақстанда тек қана қазақ тілін білуді талап
етіп отырған әлеуметтік сала өмірге келмеген. Осы себептен, қоғамдағы
қатынастар орыс тілінің артықшылығына жол беруде, ал қазақ тілі өз
қызметінің мүмкіндіктерінің жүзеге асыруда кең өріске ие бола алмай отыр.
Қазақстандағы тілдік жағдай мынадай әлеуметтік лингвстиканың ұғымы
арқылы сипатталады: экзоглосты (ежелгі гректің тілінен алынған сыртында,
тыс және тіл деген мағынаны бередіжағдай болып табылады,өйткені ол әр
алуан ұлттық тілдердің жиынтығынан тұрады, олардың ең бастылары – қазақ
және орыс тілдері; баласталмаған ( французша balance - таразы) жағдай,
өйткеніол аталған әр түрлі қатынастық әрекеттегі тілдерден қалыптасқан,
солардың ішіндегі артықшылыққа ие тіл – орыс тілі; тепе-теңсіздік және даму
үстіндегі тіл жағдай болып саналады, өйткеніэкстралингвистикалықшарттар,
атап айтқанда,демографиялық жағдай әлі де жүріп жатыр. Осындай тілдік
жағдайда өскелең ұрпақтың екі тіл меңгеруі қажеттілікке ие құбылыс демеске
болмайды.
Қазақстан Республикасының мұндай тілдік жағдайға ие болу себебінің
бірі- оның көп ұлтты болуы, яғни қоғамда қостілділіктің етек жаю жағдайы.
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
Қостілділік дегеніміз – адамзат қоғамына тән, жалпыға ортақ әлеуметтік-
лингвистикалық құбылыс. Яғни қоғамда екі тілдің бірдей көрініс алуы. Оның
пайда болуы мен қалыптасу жолдарын сипаттап, болашағын бағдарлау үшін тіл
мен қоғамның өзара байланысу заңдылықтарын жақсы түсінуі шарт.
Лингвистика тұрғысынан алсақ, Қостілділік дегеніміз бұл кез – келген
адамның бір уақытта екі тілде сөйлеуі, яғни олар қосарлана және бір
мезгілде сол тілді пайдалану деген түсінік. Әрине қате ұғым екені көрініп
тұр. Қостілділік дегеніміз – терең функционалды ұғым. Мәселен, қандай да
бір азаматқа өзінің тікелей міндетін орындау үшін немесе оның күнделікті
жұмысының қажеттілігіне байланысты өзінің ана тілінен басқа екінші тілді
білу үшін, айталық, жүз сөз қажет екен. Егер ол сөз жүз шақты сөзді біліп,
қолдана алатын болса, оны қостілді деп айтуға болады. Осы арада біздің
жағдайымыз, қалай? Егер еліміздің әр азаматы немесе басқа елден келген адам
мемлекеттік тілді жеткілікті дәрежеде білмей, қарым – қатынасы тек орыс
тілінде болса, онда оны қабылдайтын мемлекет қызметші ресми тілді өзінің
қызметінің міндетіне сай деңгейде білуге тиіс. Қазақстандағы мемлекеттік
тіл – қазақ тілі. Ал, мемлекеттік тіл – бұл мемлекеттің басты бет – пердесі
оның туы, елтаңбасы, әнұраны сияқты рәмізі. Ол ел азаматтарының басын
біріктіретін бірлік пен ынтымақтықтың факторы болып қала береді. [11].
Тілсіз қоғам болуы мүмкін емес, қоғамнан тыс тіл деген әсте болмайды.
Алайда қазіргі дүниежүзілік практикада екі тілді қатар пайдаланатын
қоғамның болатыны сияқты, бірнеше қоғамға қатар қызмет ететін тіл де аз
емес. Жалпы алғанда, қазір бір ғана тілден тұратын қоғам кездесе бермейді.
Қостілділіктің байыбына бару үшін осы мәселелер төңірегінде ой қозғау
дұрыс.
Қостілділік – белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық
(этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық
өкілдерінің, бүкіл қоғамның әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте ана тілі
мен екінші бір тілді) алма-кезек немесе қатар қолдануы. Адам бір де бір
тілді біліп тумайды, ендеше қос-тілділіктің ғажайып әлеуметтік құбылыс
екендігіне шүбә жоқ .
Біздің, ана тілімізді жойып бара жатқан, қоғамдағы қостілділік- қазақ-
орыс қостілділігі.
Қазақ-орыс қостілділігі дегеніміз – қазақтардың көпұлтты қоғамда ана
тілі-мен қабат орыс тілін ұлтішілік және ұлтаралық қатынаста қатар не алма-
кезек қолдануы, екі тілдің әрқайсысын әр түрлі жағдайда керегінше
пайдалануы.
Қазақ-орыс қостілділігі – Республикамызда кең тараған құбылыс, тарихи
процесс. Бұл процесс қазақ, орыс халықтары өкілдерінің алғаш байланысқа
түсе бастаған кезінен, Қазақстанның Россияға қосылуынан әлдеқайда бұрын,
екі халықтың көрші қоныстанған жерлеріндегі күнделікті қарым-қатынаста жеке
адамдар арасында басталған. [8, 41-45].
Қазіргі таңда қоғамымыз көпұлтты болғандықтан, қоғамда екі не одан да
көп тілде сөйлейтін этникалық қауымдастықтар бар. Бірақ, біздің қоғамды
қазақ-орыс қостілділігі аландатып тұр. Дегенмен ешкім тумысынан қостілді
болып жаралмайды, өсе келе үйренуі мүмкін.Бір жолы- белгілі бір тілді
арнайы үйренуі болса, екіншіден, тұлғаның қоршаған ортасына байланысты.
Қазақстан Республикасының көпұлтты құрамының өзі біздің
мемлекетіміздің біртұтас құрылысына ықпал ете алған жоқ. Қазақстанның
ұлттық құрамы негізінен алғанда толығымен өздерінің мемлекеттілігі бар,
өзге этникалық қауымдастықтар мен топтардың келіп қосылуының есебінен
өзгерді. Оған қоса, Қазақстан мемлекеттілігінің шекарасы қандай өзгеріске
ұшыраса да, ол ешқашан басқа мемлекеттердің аумақтары есебінен кеңейтілген
емес [32,35-41].
Осы қоғамдағы қостілділік жағдайында ана тілінің алатын орны қандай?
Біріншіден, бала дүниеге келгенде,өз ана тілін, ана сүтімен, ана әлдиімен
бойына сіңіреді. Екіншіден,ол бала өсе келе отбасында қостілді болып шығуы
мүмкін,онын себебі, ата-анасының әр ұлт өкілінен немесе шала қазақ
болулары, баланың өз ана тілінде еркін сөйлеуіне әсерін тигізеді.Бұл
жағдай, әсіресе, қала тұрғындарының арасында етек алып жүр.Сол себептен,
өз ана тілінен гөрі, өзге тілде ,онын ішінде орыс тілінде,сөйлегенді
ұнатып тұратын қазақ азаматтары біршама. Қостілділік деген соң екі тілдің
көрініс алып тұрады. Біріншісі – ана тілі де, екіншісі өзінің кейіннен
игерген тілі. Егер қостілді адам екі тілдің біреуін ұмытып, түсінбейтін
жағдайға тап болса, онда ол көп ұзамай қостілділер қатарынан шығып,
біртілділер сапына көшеді. Яғни тұлға бір тілде ғана сөйлесе, ол біртілді
болып саналады .
Қостілділік, атынан көрінгендей, бір-бірінен ажырамас қос сыңарлы
құбылыс. Егер адам, адамдар тобы, қоғам этникалық белгісіне қарай қанша
алуан болса да, екі тілде сөйлесе ғана қостілді болып саналады.
Қостілділіктің даму бағдарламасын түзу үшін ана тілдері мен қостілділіктің
өміріміздегі алатын орнын, қажеттілігін анықтап алу қажет.
Ана тілі дегеніміз- күллі тіл атаулыдан ішкі құрылыс ерекшелігімен
дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның
төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халық адамдарына
(жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай) түгелдей
және жан-жақты қызмет ететін ұлтішілік қатынас құралы. [8,18]
Ана тілі ұғымын талқылауда бірнеше ыңғайластықтар бар. Бір жағынан,
ана тілі – адамды өз халқамен, алдындағы ұрпақтармен, олардың рухани
дүниесімен байланыстыратын ұлт тілі, ата-баба тілі. Басқа жағынан
қарағанда, бала меңгерген бірінші тіл (тура айтқанда анадан биологиялық
ажырау кезінде және онымен әлеуметтік қарым- қатынасқа көшу кезінде (басқа
да оны қоршаған адамдармен) бала меңгерген ананың тілі. Кейде ана тілі
термині - адам терең және толық меңгерген тіл деп түсіндіріледі, бұл
тілде тұлға жеңіл, тез және оңай өз ойларын айтады. Сонымен қатар тілдік
қатынаста ыңғайлы болып табылады.
Ана тілі ұғымы ана және тіл деген сөздердің тіркесінен тұрады.
Бірақ бұл ұғымды тура мағынасында қабылдасақ, түсініксіз болып тұратындай.
Неліктен ана сөзін қолданғанына тоқталып кетейік. Өйткені баланың тілінің
шығуына ананың орны ерекше. Түптеп келгенде, ана тілі – ата-бабаның тілі.
Бұл тілдің анаға байланысты аталуы тілдің ұрпақтан ұрпаққа мұра болып
жалғасуындағы, баланың тіл дамытуындағы ананың орны мен айрықша қызметіне
байланысты. Шынында да бұл ұғым ананың тілі, ата-бабаның тілі дегеннен
де кең мағынада түсінік береді. Демек, ана тілі - тайпа тілі, ұлыс тілі,
халық тілі, ұлт тілі деген ұғымдарды бойына жинақтап тұрғандай. Қазіргі
көптілді мемлекеттердегі тілдердің барлығы – өз халқы сақтап қалған тілдер.
Сондай тілдердің бірі – қазақтың ана тілі.
Көптеген ұлт өкілдері мекен ететін елімізде мемлекеттік тіліміздің
мәрте-бесін көтеру қоғамымыз үшін аса қажет.
Қазақстанда қазіргі кезде тілдер бейтарап өмір сүруде. Әсіресе орыс
тілінің дамуына, сан жылдар бойы қалыптасу үрдісіне ұлт тілі толерантты көз
– қараста. Бұған Қазақстанда орыс тілінің қазақ тілімен қатар өмір сүруі
дәлел бола алады. Қазіргі қоғамымызда қазақ және орыс тілдерінің саяси
рөлдерінің және осы тілде сөйлеушілердің саяси көз – қарастарынын негізінде
осы сөйлеушілердің тілдік санасында белгілі бір стереотип қалыптасады.
Тілдік санада қазақ тілі және орыс тілі стереотиптерінің қалыптасуы, осы
екі тілде сөйлейтін адамдардың менталитетімен, ұлттық санасының дамуымен,
осы тілдердің қолданыс аясының кеңеюімен тығыз байланысты. (тіл және
төзімділі
2007 жылы Ана тіл газеті жүргізген сауалнама қорытындысы бойынша
Қазақ тілін меңгеру дәрежесін анықтау Алматы қаласы бойынша сауалнамаға
тартылған- дардың 47% қазақ, қалғаны орыс және өзге ұлт өкілдері. 50% қазақ
тілінде сөйлей алса, 16,7% мемлекеттік тілді білмейді үйреніп жүргендер
33,3%.
161611
Қазақ тілі өмірдің қай саласына керек деген сауалға респонденттердің
69,3% күнделікті тұрмысқа деп жауап берді.
Отбасында қай тілде сөйлейсіз деген сауал бойынша 16,1% қазақ тілінде
44,6% орыс тілінде 28% орыс-қазақ тілінде. Қалғаны жауап бермеді. Орыс
тілінің басымдылығы қоғамнын сұранысы деген ойға келдім. (6- кесте)
Қалалықтардың мемлекеттік тілді үйренуге аптасына неше сағат бөле
алатынына байланысты сұраққа 63,4% төрт сағат, 28,6% алты сағат. Қалған 8%
жауап көрсетпеді. Олардың жауап көрсетпеген себебі қазақ тілін үйренбек
түгілі, бізге қазақ тілі қажет емес деген жауап алдық. №7 кесте
№6- кесте Отбасында тілдерді меңгеру дәрежесі
16,1% 47,6% 28%
№ 7- кесте Қазақ тілін үйренуге бөлінетін уақыт мөлшері
Бұл көрсеткіштен байқайтынымыз, қазақ тілімен әрқашанда орыс тілінің
қатар жүруі.[9,4] Осы қарастырылып отырған жұмыс қазіргі таңдағы қолданысы
аясы кең тілді анықтау болып отыр. Осыдан тілдік саясат мәселесі туады.
Тілдік саясат мәселесі болып, әсіресе көпұлтты мемлекеттерде ( совет
заманынан кейінгі) көп тілді немесе қостілділік жағдайында белгілі бір
тілді таңдау болып табылады. Үстемдікке ие мемелекеттік тіл, ресми тіл
немесе миноритарлық этникалық топтар тілі болатынын анықтау қазіргі кезде
аса маңызды мәселе болып отыр. Нақты бір тілді қолдану үшін – қоғамның көп
бөлігі қай тілде сөйлейді, ол тілдің саяси және экономикалық
жағдайы,сонымен қатар өмірдің барлық салаларында мысалы, белгілі бір қызмет
саласында, отба- сы жағдайында, көпшілік жерлерде, газет және журнал
оқығанда, теледи- дар көргенде, радио тыңдағандща, ғылыми әдебиет оқығанда,
т.б. салаларда тілдің қолданыс табуы есепке алынуы өте маңызды. Яғни
қоғамда қазақ тілінің қолданылу аясы Б.Хасанов көрсеткендей: қазақ тілі
қоғамдық әлеуметтік өмірдің он бес негізгі саласында, елу жеті қосалқы
саласында қолданылатыны толығымен алғанда небәрі жетпіс екі сала
төңірегінде пайдаланылатынын топшалайды. Бірақ, қазақ тілінің әр салада
қолдану дәрежесінің әр түрлі екенін көрсетеді.
Қазақстанда бір ғана ұлт бар – ол қазақ ұлты. Қазақстан Көп ұлтты
емес, Көп этносты мемлекет деп айтуға үйренуіміз керек. Қазақ тілін ең
бірінші қазақтар, содан кейін басқа ұлт өкілдері ешбір сылтаусыз меңгеріп,
орыс тілі-мен нан табатындар мен қазақ тілін меңсінбейтіндердің билікке қол
созбаулары тиіс [21,3]
Қостілділік жағдайының біздің еліміздегі көрінісінің бір нышаны – орыс
тілі- екінші ана тілі деген ұран – екінші нысаны – ұлттық – орыс
қостілділігін еліміздің баламасыз қатынас құралы деп уағыздау. Міне, бұл
ұрандар елімізде орыс тілінен өзге тілдің күллісін қоғамдық қызметі мен
өміршеңдігі жағынан тығырыққа әкеп тіреді. Соның басты салдары – қазақ
атаулының орыс тіліне ойыса бастауы, қала қазағы төрінен ана тілінің ығыса
аластатылынып, оның орнын орыс тілінің басуы, қазақ нигилистері мен ата-
тек, дәстүр-салттан мақұрым мәңгірттердің көбеюі. Осының кесірінен Тіл
туралы заң дүниеге келді.
Тіл туралы заңның 4-бабында: Қазақстан халқын топтастырудың аса
маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан
Республикасының әрбір азаматының парызы, - делінген. Өкінішке орай, осы
бір азаматтық міндетті орындамақ түгіл, оны түйсінуге, сезінуге деген ұмты-
лыстын байқала қоймауы ащы да болса шындық. Көпшілік қауым тіл үйренуге
деген ұмтылысқа дем берер түрткіні күтетін секілді[21,12]
Белгілі неміс ғалымы В.фон Гумбольдт ана тілді сол тілде сөйлейтін
халық-тың біріккен рухани энергиясы ретінде, әр ұлттың өзіне тән ойлары мен
сезім-дерінің концентрациясы ретінде қарастырған [23,47-49], ал белгілі
орыс және украин лингвисті А.А.Потебня ұлттың рухани консолидация тәсілін,
сол арқылы халықты танитын жалғыз белгісін тілде көрді. Бірақ дүние жүзінің
түрлі елдерінде қоғамның әлеуметтік-саяси дамуындағы айқындаушы фактор екі
және көп тілділік болып табылады. Қостілді және көптілді бұқара-лық қатынас
барысында қолданылады, адамның кіммен сонымен қатар қайда қатынасуына
байланысты бір тілден екінші тілге өтеді. Тек қана дүние жүзінің 22 елінде
ғана бір тілді халық өмір сүретіні белгілі.
Тіл адамның тіршілік әрекетінің қосымшасы емес, ол – адамның өмір
сүруін, қарым-қатынасын жүзеге асырудың бірден-бір құралы.
Мен тілді қасиетті бір нәрсе деп есептеймін. Бұл игілікке де, зиянға
да қолданылатын құрал. Ана тілі біз үшін, әрине, ең жақын құрал. Сондықтан
да ең тиімді болып келеді Т.Г.Масарик.
Бұл Т.Г.Масариктің ана тілі туралы пікірі ол ұлттық тілді ұлтшылдық
дәріптеуден бөтен екенін айқындаған, бірақ ана тілдің адамның эмоционалды
және өнегелі өміріндегі маңыздылығын толығымен айтқан. Тілді ұлттық рухтың
ақиқаты деп санайтын басқа да көзқарас бар, ол словак тілшілеріне ғана тән
көзқарас. Себебі словактардың көп бөлігі өзінің табиғи тілінде ұлттық
рухтың қадірлі қазынасының көрінуі деп біледі. Өздерінің словакша сөйлеуге
ұлтшылдығы мен қоғамдық жеке қажеттіліктеріне словак тілін дамытуда өздерін
репрезентантемен теңестіреді және заңды түрде қорғауға алады. Бұл тілді
ұлттың ішкі және сыртқы ыдырау қауіп-қатерінен сақтап біріктіретін фактор
ретінде қарастыратын жағдай. Бұл үрдісте П.Гарвин бойынша, негізгі қозғалыс
күші болып келетіндер: а) ұлттық қазына ретінде тілге ерекше эмо-ционалды
көңіл бөлу; б) ұлттық құндылық шкаласындағы жағдайына мақта-ныш тудыру.
Тіл әрқашан да жеке адамның, бүтін бір бірлестіктің ұлтын айқындаушысы
немесе белгісі болып келе бермейді деген көзқарас та бар. Оған мысал,
Оңтүстік және Солтүстік Америка, Кариб бассейн аралдары, сонымен қатар Анд
аймағы халықтарының тілдері. Бұл жердегі тұрғылықты халықтардың тілдері ұлы
географиялы басып алушылық соғыстардың кезінен бастап португал, испан,
ағылшын, француз отаршылдары салдарынан ой-санасынан шығарылып отырды.
Бүгін отаршылдардың тілдері олардың ана тілдері болып келеді:
аргенти-налықтарға испан тілі, бразильдіктерге португал, гаитиліктерге
француз, гре-надтылықтарға ағылшын тілі болып келеді.[23,67-71]
Сонымен, жалпы адамдардың және қоғамның ұлттық ой-санасын қалыптас-
тырудағы тілдің ролін анықтауда үш негізгі тәсілді бөліп шығаруға болады:
а) тіл ұлттық ой-сананың негізгі өлшеуіші болып келгенімен, ол басылымдылық
негізі емес; б) тіл өзінің жеке және ұлттық бірлестіктің қызметтік
қажеттілік-терін орындай отырып, адамның ұлттық көрінісінің жалғыз
репрезентанты болып келеді; в) тарихи жағдайларға байланысты жеке адамның
және бірлес-тіктің табиғи тілі болып бөтен тіл шығуы да мүмкін, ол өзге
тілді ығыстырып немесе басып алып өз тіліне айналдырады және өмір сүрудің
түрлі формаларында, қолданыста лингвистикалық қайшылықтарды тудырмай қарым-
қатынас құралы ретінде қызмет етеді.
Біріншіден, тіл адамдық қоғамда және мәдениетте адамдардың
әлеуметтенуінің негізгі құралдарының бірі болып келеді. Тілді меңгере
отырып, тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Сонымен
қатар, көптеген мәдениеттер үшін тіл ең маңызды, кей жағдайда жалғыз,
символды компонент болып келеді, осы кезде , тіл мен мәдениет, тіл мен
сәйкестік сәйкестіндіріледі. Осылай тіл ұлттық жұмылдырудың өте маңызды
құралы болады. Этномәдени көрсеткіш ретінде тілдің маңыздылығы ұлттың
тілін көрсетеді. Екіншіден, тіл әлеуметтік қатынастарды орнату және қолдау
құралы болып келеді.
Айтылғаннан көрінгендей, тіл қалай қарағанда да қозғалыстың бірі,
нақтырақ айтқанда, қазіргі өзгертіліп отыратын қоғамдық мәселені зерттеуші-
лер қызығатын жаһандану алдында ұлттық қайшылықтардың міндеті өз ана
тілдерін түрлі ұлттық саяси, діни және басқа да құндылықтармен байланыстыру
болып отыр. Жаһандану бүгін ұлттар тағдырына нақты қауіп төндіруде.
Себебі, 114 мемлекет пен ұлттық автономияда ағылшын тілі іс-қағаздар
мен іскерлік тілге айналып, ұлттық тілдерді ығыстыруда. Жыл сайын екі
ұлттың бірі 10 мың, 4 ұлттың бірі 1мың өз тілінде сөйлейтіндерден айырылып
жатыр.xxl ғасырдың аяғында жаһандану апатынан 600-ге жуық қана ұлт аман
қалады деген болжам бар.
Тіл мәселесін реттеу халықаралық тәжірибе көрсеткендей, арнайы
мемлекеттік инветиция құю, қаржылық қолдауды қажет етеді. ҚР
Конституциясының 33- бабында: Қазақстан Республикасының барлық азаматтары
мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеру үшін қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті делінген
[21,7]
Сонымен қатар тіл жеке адамның сана-сезімін білдіру құралы. Бірақ ол
сол адамның ана тілі болмауы да мүмкін. Көпұлтты ортада қостілділік тууы
әбден мүмкін. Сол себептен ана тілінің ежелгі жауы - көпұлттылық жағдайы.
Егер ана тілі арқылы қостілділік пайда болса ,әлеуметтік мәні зор игілікті
құбылыс болатын еді.
Көптеген қала қазағының отбасында ана тілінің орнын орыс тілі басқан
немесе орыс тілі басым қолданылатын қостілділік орныққан. Кейбір тұлғалар
үшін ана тілі негізінен қатынас үшін қолданылады да, білім алу басқа
тілдерде жүреді. Оған себепкер адамдардың ана тілінің шет тілін үйренуге
ықпалы маңыздырақ. Ана тілінде қарым-қатынас жасағандарына қарамастан,
көптегені шет тілінде білім алу тілі ретінде қолданылады.
Ал керісінше Қазақстан Республикасының территориясында уақытша тұратын
шетелдіктердің белгілі бір бөлігі өз балаларын мемлекеттік тілдегі
мектептерге оқуға береді. Сонымен қатар шетелдік оқушылар арасында орыс
тілінде білім алу жоғары болып тұр. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында
мемлекеттік қызметте немесе бизнеске байланысты уақытша тұратын шетелдіктер
өз балаларын көбінесе орыс немесе шет тілінде оқытады.
Орыс және қазақ тілдерінің бәсекелестігі тілдік саясатты ғана емес,
жеке адамдардың тілдік бет алысы мен бағытына ықпал етеді. Себебі тіл
қоғамда өзімен-өзі емес, күрделі жүйеде тіршілік етеді, яғни ортамен
байланыста ғана дамиды. Қазақстанда орыс тілі қазақ тілімен қайшылықтарды,
қақтығыстарды, дау-дамайларды туындатып отыр. Алға қойған мақсат ұлттық тіл
арқылы ұлттың тәуелсіздігін, дербес мемлекеттілігін нығайту, ұлттық тіл
арқылы елдің басын біріктіру. Тілдер қарама-қарсылығы – өмірдегі
қайшылықтың айнасы. Қазақ тілі мен орыс тілінің арасындағы бәсекелестік
тарихи тұрғыдан отарлаушы ұлт пен отарланған ұлттың көзқарастарының салдары
екенін көруге болады. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет, 130-ға жуық ұлт
өкілдері тұрады. Әр ұлттың өз тілі бар, бірақ мемлекет біреу – ол
Қазақстан, мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Қазақстан мемлекетінде тұратын
әрбір ұлт қазақ тілінің мәртебесін іс жүзінде көтеру үшін бір кісідей
атсалысуы қажет. Ұлтаралық келісімнің объектісі – тек қазақтар ғана емес
барлық ұлттар мен диаспоралар. Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Тілдік сәйкестілік ұғымының пайда болу себебі ... ... ... ... ..
1.1 Қазақстандағы тілдік жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
1.3 Тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысы
2 Телерадио саласындағы тілдік сәйкестіліктің көрінісі:
социолингвистикалық талдау
2.1 Қазақстандағы тілдік дау мәселесі
2.2 Телерадио тілі: социолингвистикалық талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Бітіру жұмыстың өзектілігі. Қоғамда сәйкестіліктің бірнеше түрі бар
(мемлекеттік, азаматтық, тілдік, этникалық, мәдени және т.б.) осы
сәйкестіліктердің басты нысаны – тіл. Біздің
қарастыратынымыз,сәйкестіліктердің ішіндегі тілдік сәйкестілік. Бітіру
жұмысы барысында тақырыбымызды кең көлемде аша отырып, тілдік
сәйкестілікпен телерадио тілін қазіргі қоғамдағы нақты көріністерін,
мәліметтер негізінде бір жүйеге біріктіруін өзекті мәселе етіп алдық.
Тілдік сәйкестіліктің шығуы қоғамда бірнеше тілдердің қатар өмір сүруіне
байланысты пайда болады.
Тұлғаның өзің кіммін деп сезінуі және өзін – өзі анықтауы, адам өзін
кім деп тануы , оның сана-сезімін және өзін сәйкестендіру процессі,
әртүрлі белгілер арқылы іске асуы мүмкін және білім, мінез-құлық пен
қатынасқа негізделеді.
Сәйкестілікке тән белгілер:
- сәйкестілік құрастырылатын болғандықтан, оны қайта құруға болады;
- сәйкестілік әлеуметтік жағдайлардың өзгеруіне байланысты ұтымды,
қайта құрулады, яғни сәйкестілік, ұлтың да ішіне кіреді, тұлғаның жеке
қызығушылы-ғына байланысты өзгеріп отырады;
- сәйкестілік таңдап алынғандықтан, сәйкестілік дағдарысы тууы
мүмкін, бұл кезде адам керекті айдар тағуы болмағандықтан өзінің
тиістілігін оңай және жайлы анықтай алмайды (lavtin, 1998) немесе өзінің
сәйкестілігін өзгертуі мүмкін;
- сәйкестілікті ауыстырудың негізгі талабы сәйкестілік аспектірінен
таңдау
мүмкіндігі болып табылады, бұл басқа топтың өкілдерімен қатынас деп
түсіндіріледі. Сондықтан, өзгеру процесінде негізгі және объективті
индикатор болып келетін сәйкестілікті тіл арқылы зерттеу мүмкіндігі бар.
Сәйкестілік тұрақсыз болғаннан соң, бір сәйкестілікті екіншісімен
ауыстырып отыруға болады (СССР азаматы Қазақстанға келіп, Қазақстан азаматы
болады; христиан мұсылман болады). Қоғамда бірнеше сәйкестілік түрлері
болады. Бұл жұмыстың барысы тілдік сәйкестілік ұғымын ашу. Тіл адамның
қоғаммен сәйкестендіруіндегі өте маңызды құрал.
Тіл адамның тіршілік әрекетінің қосымшасы емес, ол – адамның өмір
сүруін, қарым-қатынасын жүзеге асырудың бірден-бір құралы. Тілсіз қоғам
болуы мүмкін емес, қоғамнан тыс тіл деген әсте болмайды. Тілді меңгере
отырып, тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Қоғам
үшін тіл ең маңызды, кей жағдайда жалғыз, символды компонент болып келеді
Қоғам қостілді немесе көп тілдер қатар өмір сүргенде белгілі бір тілді
пайдалануға тура келеді осы кезде, тіл мен сәйкестілік байланысады.
Тілдік сәйкестілік дегеніміз - тұлғаның көп тілді немесе қостілді
ортада белгілі бір тілді өзіңе таңдауы. Жай таңдау емес сәйкестендіріп
таңдауы.
Тілді таңдау – қарым – қатынас кезінде қостілді немесе көп тілді
ортада бір тілді таңдауы. Ал, тілдік сәйкестілік күрделі жүйе.
Тілдік сәйкестілік – тілді немесе тілдерді білуден (тілдік құзырлық),
тілдерді
қолданудан (тілдік мінез-құлық), тілдерге қатынастан (тілдік нұсқаулар)
тұратын тұлғаның немесе топтың тілдік мінездемелерінің барлық жиынтығы.
(Губогло 2003, 39). Тілдік сәйкестілікті анықтау әлеуметтік лингвистика
арқылы жүзеге асады. Әлеуметтік тіл білімі – қоғамдағы тілдің қызметін,
әлеуметтік факторлардың тілге әсерін қоғамдық өмірдегі тілдің алатын орнын
қарастыратын ғылым саласы. Әлеуметтік тіл білімі әдістері әр түрлі негізге
сүйеніп топтастырылады.
1. Материал жинау әдісі (байқау, сауалнама, тест)
2. Материалды қайта қарау (қадағалау әдісі)
3. Бағалау (әлеуметтік мәліметтерідің шыңдығын қарастыру)
4. Актив (сауалнама жүргізу, сұхбат алу, нәтижесі)
5. Пассив (мәтін таңдау)
Тілдік сәйкестілікті, сонымен қатар телерадио тілін анықтау әлеуметтік
тіл білімінің құзырындағы мәселе.
Қазақстандағы тілдік жағдай қостілді болып тұрған соң, осындай қоғамда
тіл дік сәйкестілікті анықтау аса ауқымды мәселе болып отыр. Осы мәселені
тақырыбымыздың өзектілігін айқындайды.
Зерттеу барысында қолданылатын терминдерге қысқаша анықтама беріп
өтуді жөн көрдік.
Сәйкестілік – тұлғанын өзің сезінуі немесе өз – өзің анықтауы. Белгілі
бір мемлекетке, ұлтқа, мәдениетке, тілге, жасына, жынысына, мамандығына
және топқа байланысты өзінің тәуелділігі.
Тілдік сәйкестілік – тұлғанын белгілі бір тілге өзінің анықтауы арқылы
тәуелділігі.
Тілді таңдау – Көптілді немесе қостілді қоғамда тұлғаның бір тілді
таңдауы.
Қостілділік - қоғамда екі тілдің бірдей көрініс алуы.
Сауалнама - жауап алу парақшасы, сұрақшалар, негізгі жауап алу
құралы.сауал құрылымының топтамасы, әр бәр сауал зерттеу міндетінің
бағдарламасымен байланысты болады.
Зерттеу нысаны ретінде қостілді мемлекеттегі тілдік сәйкестіліктің
көрінісі және телерадио саласы.
Зерттеу пәні ретінде қостілді мемлекеттегі тілдік сәйкестіліктің
көрінісі және телерадио саласы.
Бітіру жұмысының мақсаты: тілдік сәйкестілікті айқындап, телерадио
тілінің қай тілде таралуын социолингвистикалық талдау жүргізу арқылы
анықтау. Осы мақсатқа сай мынадай міндеттер қойылды:
– Қазақстандағы тілдік жағдайды қарастыру;
– қазақ–орыс қостілділігінде қазақ тілінің алар орнын қарастыру;
– қостілді қоғамдағы тілдік сәйкестілікті анықтау;
– тілді таңдау мен тілдік сәйкестіліктің байланысын анықтау;
– қазіргі мемлекеттік телеарна мен радио тораптарының тілін қарастыру;
– қоғамымыздағы телеарна мен радио торабының қай тілде өтілуін анықтау.
Зерттеу материалы. Жұмыстың барысында, тақырыптың өзектілігін ашу
мақсатымен сауалнама жүргізілді. Сауалнама Алматы қаласы бойынша 77
респонденттің арасынан алынды. Сауалнамаға әр түрлі ұлт өкілдері қатысты.
Сауалнамаға қатысқан респонденттер жас ерекшеліктерімен айқындалды. Мектеп
жасындағылар және студенттер, әр түрлі қызмет саласындағылармен
зейнеткерлер арасынан сауалнама жүргізілді. Сауалнама үш сұрақ арқылы
өткізілді. Негізгі сұрақ Сіздің пікіріңізше телеарна мен радио торабы қай
тілде таралуы тиіс деген. Респонденттер жауап бергеннен кейін, қосымша не
себептен таңдалып алғанды жөнінде сұрақ қойылды. Респонденттен толық жауап
алу мақсатымен ана тілі мен ұлты сұралды. Сауалнама нәтижесінде 48,5
телеарна мен радио торабының қазақ тілінде таралуын таңдаса, 42,8 орыс
тілін белгіледі. Бұдан байқайтынымыз Қазақстан азаматтарының мемлекеттік
тілге деген сұраныстары мен құрметтері жоғарғы дәрежеден көрініп тұр.
Зерттеу жұмысынын әдіс–тәсілдері. Зерттеу әдістері жұмыстың алдына
қойған мақсаттары мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеуде
сауалнама жүргізу, салыстырмалы әдістер, статистикалық және топтастыру
әдісі және негізгісі сауалнама арқылы берілген сұрақтардың жауабын беру
үшін кесте әдістері қолданылды.
Зерттеуге ұсынылатын тұжырымдар:
- Қазақстандағы тілдік жағдайды қарастыру барысында қоғамда әрқашанда
қазақ тілімен орыс тілінің қатар жүруіне байланысты қазақ–орыс
қостілділігінің етек жайғанына көзіміз жетті;
– қазақстан қоғамындағы қостілділік жағдайында ана тілінің алар орның
қарастыру барысында орыс тілінің басымдылығы айқындалды;
– қостілді қоғамда тұлғанын белгілі бір жағдайда тілді таңдау
процесінің нәтижесінде тілдік сәйкестілік анықталады;
– мемлекеттік телерадио тораптарының тілін қарастыру барысында 50-50
бағдарламасының кейбір телеарналар мен радио желісінде, әлі орындал-
май жатқандығы байқалды;
– телеарна мен радио торабынын тілін анықтап, қазақ тілінің өркендеп
келе жатқандығы көрініс алды;
– қазақстандағы тілдік дауға тоқталып, қоғамда қай тілдің үстем болып
келе жатқанына көзіміз жетті;
– сауалнама жүргізу барысында телерадио тілінің қай тілде таралуы
анықталды;
– сауалнама нәтижесі 48,5% қазақ тілінде, 42,8% орыс тілінде таралуын
қалады.Бұдан көретініміз,келешекте Қазақстан азаматтарының тілдік
сәйкестіліктерінің үлкен орын алатындығы.
1 ТІЛДІК СӘЙКЕСТІЛІК ҰҒЫМЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ СЕБЕБІ
1. Қазақстандағы тілдік жағдай
Тілдік жағдай (ағылшын тілінен Language situation) қоғамда тілдің
нақты қолданылуы, тілдің өмір сүру формалары белгілі–бір этникалық қауым-
дастықта аумақтық және диалекті, жаргондар, койнелердің жиынтығы. Яғни, бір
тарихи кезеңге, мемлекет, әкімшілік саяси құрылымдар немесе аймақтық
бірлестіктер, аймақтар шегінде тұратын қоғамға (этнос, саяси-этностық
қауымдастық) қызмет ететін тілдер мен тіл варианттарының иерархиясы
[10,21].
Қоғамдағы тілдік жағдайды қалыптастыратын және өзгертетін тіл
қызметіне- қоғамның әсер ету негізгі әдіс – тәсілдерінің ішінде тілдік
саясат ең маңызды фактор болып табылады. Құрылымдық - тілдік саясат тіл
қызметінің кеңейуіне, қолдану аяларына, әлеуметтік - коммуникативтік рөлдің
жоғарылауына, әдеби тілдерді жасау мен дамытуға бағытталған.
Тілдік саясат түрлері тілдік жағдайлар түрлеріне байланысты өзгеріп
отыра ды:
1. Тілдік саясат монотілдік мемлекет жағдайында.
2. Тілдік саясат полиэтникалык мемлекет жағдайында.
3. Тілдік саясат берілген мемлекет шеңберінен тыс.
Мультилингвалды аудандарда тілдік саясатты плюрализм, интеграция,
ассимиляция, сегрегация ерекшелетеді. Егермемлекеттік саясат
мультименгвалды қоғам консолидациясына, ұлтаралық қатынастардың
толеранттылығы мен тұрақтылығына, барлық этникалық және тілдік топтардың
теңдігіне (бұл принцип ҚР тілдер туралы заңда көрсетілген) бағыттала
отырып, сонымен қатар тілдік саясаттың нақты бағдарламаларының мақсаты
қоғамдық-саяси өмірдің салаларында тілдерді қызмет жағынан бөлінуін өзгерту
не сақтау болып табылса, яғни жалпы мемлекеттік және ұлтаралық қатынас үшін
тіл таңдау құқығы болса, плюрализм мен интеграция бірге жүреді. Сол үшін
көпұлтты мемлекеттердегі тілдік саясаттың басты мәселесі-мемлекеттік
(ресми) тілді таңдау, сонымен қатар миноритарлы этникалық топтар тілдерінің
мәртебесін анықтау. Тілдің мәртебесі - мемлекет өткізіп жатқан тілдік
саясаттың негізін құрайтын белгілі бір тілдің құқықтық қызметін реттеу деп
түсінеміз. Мемлекеттік немесе ресми тілді таңдаудағы факторларға тілдік
қоғам саны, олардың елдегі саяси және экономикалық жағдайы және белгілі бір
тілдің өмірдің барлық салаларында коммуникативтік құрал ретіндегі даму
дәрежесі жатады. Тілдік жоспарлау кезіндегі тіл таңдауға әсер ететін
негізгі факторларды Н.Б.Вахтин мен Е.В.Головко топтастырған:
1. Әлеуметтік-демографиялық факторлар (тіл саны, осы тілдерде сөйлейтін
адам саны және олардың географиялық таралуы).
2. Тілдің географиялық орналасуы.
3. Тілдік факторлар (тілдердің генетикалық жақындығы, олардың салыстырмалы
қарапайымдылығы, модернизация дәрежесі, өйткені қазіргі заман талабына
сай келмейтін, тілдер ресми тіл мәртебесіне ие бола алмайды, сонымен
қатар ол мемлекет тілдерінің көпшілігінен алыстап кеткен тілдерге
жатады).
4. Әлеуметтік-психологиялық факторлар (адамдардың әр тілге қатысы: мысалы
1991 жылға қарай Латвия халқының көпшілігі орыстардан тұрып, орыс тілін
100% меңгерсе де, зерттеушілер айтуынша орыс тілі Латвияның ресми тілі
мәртебесіне көтеріле алмаған, өйткені кеңестік жаулаушылыққа
қатыстырылған).
5. Саяси факторлар (мысалы, Орта Азия халықтарының бұрыңғы араб
графикасының орнына латинизация мен кирилизациялануы).
6. Діни факторлар.
Тілдік саясатты жүзеге асыру, әлемдік тәжірибе бойынша, бірнеше
кезеңнен тұратын процесс болып табылады. Алғашқы кезеңде тілдік саясаттың
мақсаттары мен міндеттері қалыптасады, заң негізінде ұлттық саясат пен
тілдік саясаттың мемлекеттік концепциялары дамытылады, тілдік таңдау туралы
шешім қабылданады. Тілдік саясаттың болашағы зор, оның шеңберінде өткізіліп
жатқан іс-шаралар тілдік жағдайды өзгертеді. Бірінші кезеңде маңызды болып
табылатын нәрсе -тілдік болжам.
Тілдік саясаттың екінші кезеңіне белгіленген мақсаттарға дайындау
жатады, оған қалыпты лингвистикалық нұсқа таңдау, оны заңдастыру кіреді
және тілдік жоспарлауды құрайды, яғни белгілі бір субьектілердің тілдік
тәртіптеріне тіл қызметін ауыстыру, құрылымын реттеу, қалыпты жағдайлар
жасау, саяси, білім беру, экономикалық, қоғамдық және лингвистикалық
институттар арқылы тілдің мемлекет шекарасынан тыс таралу мақсатында нақты
шаралар қолдану. Маңызды ңәрсе, тілдік саясатты ресми мемлекеттік мекемелер
ғана емес, тәуелсіз ұйымдар да жасай алады. Мемлекеттік деңгейде бұл кезең
тілдік қызмет саласындағы заңдарды қабылдау мен осы саладағы халықаралық
міндеттерге қосуды ұсынады. Биліктік емес деңгейде екінші кезеңде өкіметке
қатысты талаптарды қабылдау және ғылыми-зерттеу мен мәдени білім беру
шаралары өткізіледі. Бұл кезеңмен тілдік бекіту байланысты, ол дегеніміз
белгілі бір тілдің пайдалану аяларын сақтау, кеңейту не шектету туралы
шешім қабылдау, одан кейін халықаралық міндеттер мен ішкі заңдылық
нормаларын тәжірибеге имплементациялау басталады.
Соңғы кезең-тілдік құрылыс мұнда тілдік саясат мүшелер ұсынатын
жаңалықтарды бекіту үшін әлеумет мүшелерін көндіруге бағытталған күш
жұмсайды. Қоғам мүшелері ұсыныстарға келісім беруі мүмкін не тіпті
келіспеуі мүмкін.
Ұсыныстардың қабылдану дәрежесі жасалып жатқан тілдік саясаттың
әрекеттілігіне баға беруге мүмкіндік жасайды, сонымен қатар ел немесе
аймақтың тілдік дамуын болжайды. Осы мәселенің ұлттық-тілдік аспектісін
көпұлтты мультилингвалды қоғамды консолидациялау үшін әлеуметтік-
экономикалық және конфессионалды аспектілермен байланыстыру қажет.
Кез келген мемлекеттің тілдік саясатының негізінде тілдік ортаны
реттейтін заң актілерін қабылдау кезеңінде бар қоғамның этнотілдік
мінездемесін және әкімшілік орта, білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат
құралдарында тілдің пайдалануын анықтайтын мақсаттар мен міндеттерді түсіну
керек. Осы жағдай тілдік жағдайды тілдік жоспарлаудың теориясы мен
тәжірибесіне керекті өзекті ұғым мен категория етіп бағалауға міндеттейді.
Аймақтағы тілдік жағдайды түсіну үшін келесі сипаттар пайдаланады: тілдік
саясат ерекшеліктері; тілдік заңдастыру мінездемесі, тілдердің ресми
мәртебесі; қалыптасу тарихы мен тілдік жағдайдың сыртқы факторлары, тілдің
сандық құрамы (көп жағдайда қала мен ауыл диаспораларында әртүрлі тілдер
басым болады, қызметтік тілдер, т.б. ерекшеленеді): тілдердің демографиялық
және қызметтік қуаты, олардың саны мен қатынасы; тілдік ұстанымдар
(тасушылардың тілдік бағыты, жоғарғы дәрежелілігі, үйренуге құштарлығы,
т.б.): тілдердің лингвистикалық себептері (функционалдық стильдердің болуы
мен тұрақтылығы терминалогиялық жүйелердің дамуы, жазу дәстүрлерінің
ұзақтығы, қаржылық және институттық қамтылуы (сөздіктер оқу құралдарын,
кадрларды дайындау орны мен жүйесінің болуы), т.б.).
Әр елде, кейде әр аймақта тілдік жағдай қалыптасуының және пайда
болуының өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін, мысалы, Қазақстан халықтары
үшін өмірдің әкімшілік, экономикалық, мәдени және т.б. салаларында қатынас
құралы ретінде орыс тілі үстем болған. Ана тілі тұлғааралық қатынастарда
және оқытуда пайдаланған. Бір жағынан Кеңес Одағының құлдырауынан кейін
орыстардың көп бөлігінің Қазақстаннан кетуі және керісінше, шет елдерінен
туған жеріне оралмандардың қайтып келуі елдегі тілдік жағдайды күрт
өзгертті. Оның бәрі титулды тілдерді қайта өркендеуі мен таралуымен тығыз
байланысты. Этникалық және мәдени сәйкестендірумен өркендеу арқылы
түсіндіріледі. Ақыр аяғы ол тілдік ортаны реттейтін заң актілерінің мінезін
анықтайтын елді: барлық жаңа тәуелсіз мемлекеттерде мемлекет құрайтын ұлт
тілдеріне мемлекеттік тіл мәртебесі берілген, сонымен қатар бірқатар
елдерде орыс тілі ресми тіл және ұлтаралық қатынас тілі деп есептеледі.
Қазақстанның Ресей, Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан сияқты елдермен
шекаралас жатуының геосаяси факторы маңызды болып келеді, ол шекаралас
аймақтардың тілдік жағдайына әсер етеді. Қазақстан халықтарының тарихи
демографиялық, этномәдени байланыстарының болуы, Ресей мен Орта Азия
мемлекеттеріндегі соңғы 15 жылда болған өзгерістерге байланысты. Осы
елдердегі тілдік заңдылықтарды қайта қарау керек.
Алғашында Ресейдің мемлекеттік тілінің әлеуметтік-құқықтық мәртебесі
1991 жылы РСФСР РСФСР халықтарының тілдері туралы заңда анықталған. Осы
заңмен мемлекеттік тілге керекті барлық әлеуметтік қызметтер көрсетілген-
ресми қатынас, білім беру, ғылыми бұқаралық ақпарат құралдары, соттық іс
тағы басқа, бірақ көрсетілген заңда олардың мазмұны көрсетілмеген, орыс
тілінің қатынастың әр түрлі салаларында пайдалану ережелері орнатылмаған,
осының салдарынан 2005 жылдың 1-маусымында Ресей Федерациясының Ресей
Федерациясының мемлекеттік тілі туралы федералды заң қабылданды.
Орта Азиялық елдерде тіл туралы алғашқы заңдар бір уақытта жасалды,
бірақ осы елдердегі этнодемографиялық, әлеуметтік-мәдени, құқықтық шарттар
ерекшеленеді, ал тіл қарымқатынасының заңдық регламентациясы әр түрлі
дәрежеде жасалған.
Қазақстан Республикасының, Ресей Федерациясының және Орта Азиялық
елдердің тілдік заңдылықтарын салыстырудың көрсетуі бойынша, біріншіден
Қазақстан Республикасының тілдік заң базасы бәрінен озып жасалған және
тілдік жоспарлаудың талаптарына сай болып есептелінеді. Екіншіден,
Қазақстан Республикасын заңдастыру мүшесі тілдік жоспарлау шеңберіндегі
елдегі тілдік жағдайды өзгертуге бағытталған, үшіншіден, тілдер
қабылданатын заң актілері жаңа тілдік саясаттың үш бағытын атап көрсеткен.
(Мемлекеттік тілдің әлеуметтік-коммуникативтік қызметтерін кеңейту мен
бекіту: орыс тілінің жалпымәдени қызметтерін сақтау; қазақстан халықтарының
тілдерін дамыту). Олар кез келген тілдің дамуына жағдай жасайды,
төртіншіден, Қазақстан Республикасы тіл заңдылығы қазақ тілін және оның
қызмет салаларын бағалай отырып оның қолданылу кеңістігін ұлғайтуға
байланысты бағытталған, оның корпусының дамуы мен бекітілуін және кеңейуін
көздейді; бесіншіден, орыс тіліне қатысты заң регламентациясының
динамикасы бойынша, орыс тіліне мемлекеттік тілмен қызметтес ресми тіл
мәртебесі берілген.
Түрікмен ССР -нің Тіл туралы заңын қабылдау кезінде (1990 жылы 24
мамыр), 1989 жылы жылғы санақ бойынша, түрікмендер халықтың 72%, этникалық
орыстар – 9,5 %, орыстар – 12% құрайды. Бұл заң бойынша, түрікмен тіліне
мемлекеттік тіл дәрежесі беріледі, орыс тілі КСРО-ның ресми тіліне айналады
және ұлтаралық қатынас құралы ретінде пайдаланады, негізінен түрікмен ССР-і
республика территориясында тұратын халықтардың тілдеріне еркін пайдалануға
мүмкіндік жасайды. Осылайша Түрікмен ССР-нің Тіл туралы заңы орыс тілін
шектемейді, бірақ қазіргі уақытта Түрікменстандағы ақпарат бізге жетпейді
және осы елдегі нақты тілдік жағдай туралы мәлімет жоқ.
2000 жылғы санақ бойынша, Тәжікстан Республикасының халық саны 79,94%
тәжіктер, 15,3% ортаазиялық түріктер, 1,1% орыстар құрайды. Қазіргі Тіл
туралы заңы (1989 жылы 22 шілде) кеңес заманында қабылданған. Оның орыс
тіліне қатысты негізгі ұстанымдары Конституцияны қабылдағанға дейін (1994
жылы) және Тәжікстан Республикасының Білім беру туралы заңы қабылданғанға
(2004жылы) дейін сақталған. Орыс тілін үйретуді жақсарту мақсатында
Тәжікстан Республикасындағы орыс және ағылшын тілдерін оқытуды жетілдіру
туралы заң шықты (2003жыл). Тіл туралы заңға сәйкес, орыс тілі ұлтаралық
қатынас тілі ретінде республика территориясында еркін пайдаланады және
құқықтық, саяси мемлекеттік көмекке ие. Мемлекеттік өкімет мүшелері және
қоғам орыс тіліне қалыпты көз қараспен қарайды.
1989 жылы санақ бойынша, Өзбекстанда кеңес заманында өзбектер
демографиялық басымдылыққа ие болған: орыстар саны 8,4%, келесі он жылда
4,78% түсті Өзбек ССР-нің мемлекеттік тілі туралы заңда (1989 жылы 21
қазан) өзбек тілі Мемлекеттік, ал орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі.
Өзбекстандағы қостілділік пен көптілділік заң негізінде қабылданған, бірақ
ол тек ұлтаралық қатынасқа тән. Заңның жаңа 1995 жылы 21 желтоқсандағы
басылымында орыс тілі арнайы бір мәртебеден арылып, миноритарин тілдер
қатарына қосылған.
Қырғыз Республикасында қырғыздар саны 64,9%, орыстар – 12,5%,
өзбектер – 13,9% (1999 жыл) құраған Қырғыз ССР-нің мемлекеттік тілі
туралы заң (1989 жылы 23 қыркүйек, жаңа басылымы - 2004 жыл 2 сәуір)
қырғыз бен орыс тілдерінің қызметін есепке алған және осы заңмен бекітілген
нормалар 15 жыл өмір сүрген; Қырғыз Республикасының ресми тілі туралы заң
(2000 жылы 25 мамыр) орыс тілінің қызметтерін құқықты бекітуін қамтамасыз
еткен; Қырғыз Республикасы Президентінің Қырғыз Республика-сының
мемлекеттік және ресми тілдерін нәтижелі қызметінің даму шарттарын жасау
туралы және қостілділіктің дамуына қатысты мемлекеттік саясатты – жетілдіру
туралы заңында елдегі қостілділік жағдай бекітіліп, қырғыз тілінің
мемлекеттік, ал орыс тілінің ресми мәртебесін растаған.(Апай)
Сөйтіп, ортаазиялық аймақтағы тілдік жоспарлаудың мәселесі – бұл тек
қана тілдердің тілдердің мәселесі емес, бұл – әлеуметтік, саяси және ұлттық
мәселе, тіл оған әртүрлі деңгейлерде көрсетіліп отырады. Бұл қоғамда
эмпиралды және нақты материалдарға негізделген табиғаттың және сәйкестіктің
ауысу үрдісінің механизмін тереңірек, объективті зерттеу қажеттілігі
сөзсіз.
Тілдік жағдай-қоғамымыздағы күрделі мәселелердің бірі болып отыр.
Бұл тілдік жағдай – нақты бір тарихи кезендерде өзгеріп отыратын
құбылыс. Оның себебі, қоғамдағы жағдайлардың әсерінен тілдік жағдай
туады. Тілдік жағдай болған жерде тіл саясаты да орын алады. Тіл
саясаты-ның ықпалынан тілдік жағдай өзгеруі әбден мүмкін.
Қоғамда тілдік жағдайдың бірнеше түрі бар.
1.Эндоглосты – бір тілден тарайтын жүйелердің жиынтығы.
2.Эгзоглосты – әр түрлі тілдер жиынтығы.
3.Біркелкі – функциялары жағынан бірдей тілдердің немесе тіл варианттары-
ның жиынтығы – өзара бірдей коммуникативті; функциялық қызметке ие болады.
4.Әркелкі – функциялары бойынша мәртебелі не мәртебесіз тілдің немесе тл
варианттарының жиынтығы – әр түрлі коммуникативтік үстемдікке ие болады.
5.Демографиялық тұрғыдан тең салмақты – демографиялық ортасы өз ара тепе-
тең тілдердің жиынтығы.
6.Демографиялық тұрғыдан тең салмақты емес – демографиялық орталары әр
түрлі демографиялық күші бар тілдердің жиынтығы.
7.Диглосты-бір тілдің екі түрлі көрінуі немесе бір тілдің әр түрлі
формалары.
Мысалы, Венгриядағы тілдік жағдай-эндоглосты әркелкі және диглосты (Венгр
тілінде тұрғындардың 99,4% сөйлейді, әр түрлі нормасына түскен сегіз
диалекті бар).
Ал, Финляндиядағы тілдік жағдайға келсек,ғасырлар бойы бұл ел Швеция
королдігінің құрамында болып келген. Финляндияда шведтер тұрғындар саны-ның
не бары 6% құраса да мұнда екі тіл Фин және Швед тілдерінің мәртебесі
бірдей. Олар мемлекеттік тіл болып табылады. Швед тілі фин мектептерінде
екінші шет тілі ретінде оқытылса, ал фин тілі швед мектептерінде бірінші
шет тілі ретінде үйретіледі. Франциядағы тілдік жағдайды айтып кетсек, ол
өзінше бір бөлек. Көп ұлтты ел болып саналатын Францияда ұлттық тіл және
жалғыз ғана мемлекеттік тіл - француз тілі. Мұнда көп деген этникалык
топтар тұрады: каталон, баск, бритон, итальян тілінің корсикан диалектісі
және неміс тілінің Эльза говорлары, нидерлан тілдерінің фламанд говорлары
және т.б. тілдер бар. [2,13].
Қазақстандағы тілдік жағдай- генетикалық және типологиялық жағынан әр
түрлі тілдердің бар болуынан ғана емес, бір коммуникативтік кеңістікке екі
үлкен тіл партнерлар, яғни қазақ тілімен орыс тілі бірге қызмет етуінен, ал
ортақ коммуникативтік кеңістік, ол бір белгісіз тұрақты шама, себебі Қазақ-
стандағы тілдік жағдай уақыт өте келе өзгеруі мүмкін. Ал, қазіргі таңдағы
Қазақстандағы тілдік жағдай – эгзоглосты. әркелкі, диглосты және демогра-
фиялық жағынан тепе-теңдік сақталмаған.
Диглоссиялық жағдай бір қоғамда екі тілдік жағдай қолданылатыны
белгілі, сол екі тіл қоғамның әр түрлі қызмет салаларында пайдаланылады,
басқаша айтқанда, екі тілдің арасында айқын қызмет бөлісуі бар.Теория
жағынан қарастырғанда, диглоссиялық әлеуметте қоғамның әр бір мүшесі өзінен
өзі қостілді болуы қажет, себебі бірнеше нақты салада қарым – қатынас жасау
үшін бір тілді игеру керек, тағы басқа бірнеше салада – екінші тілді білу
керек деген сияқты. Дегенмен, шындыққа жүгінсек, бірсыпыра сәйкессіздіктер
таба аламыз. Социолингвистика ғалымдарының айтуынша, қоғамдағы тілдердің
айқын қызмет бөлісуі диглоссиялық жағдайды жеткілікті дәрежеде тұрақты
қылады; ондай қостілділік ғасырлар бойы сақталады. Қазақстан қоғамында
қазақ тілінің қызметтері кез -келген әлеуметтік салада орыс тілімен толық
қосарланып келеді, оның үстіне орыс тілінің қуаттылығы қазақ тілінің
қазіргі дәрменділігінен бірнеше рет асып түседі. Осы себептен қоғамның
монолингвалды мүшелері екінші тілдің шынайы қажеттілігін сезбеуі мүмкін,
өйткені әлеуметте, мәселен, Қазақстанда тек қана қазақ тілін білуді талап
етіп отырған әлеуметтік сала өмірге келмеген. Осы себептен, қоғамдағы
қатынастар орыс тілінің артықшылығына жол беруде, ал қазақ тілі өз
қызметінің мүмкіндіктерінің жүзеге асыруда кең өріске ие бола алмай отыр.
Қазақстандағы тілдік жағдай мынадай әлеуметтік лингвстиканың ұғымы
арқылы сипатталады: экзоглосты (ежелгі гректің тілінен алынған сыртында,
тыс және тіл деген мағынаны бередіжағдай болып табылады,өйткені ол әр
алуан ұлттық тілдердің жиынтығынан тұрады, олардың ең бастылары – қазақ
және орыс тілдері; баласталмаған ( французша balance - таразы) жағдай,
өйткеніол аталған әр түрлі қатынастық әрекеттегі тілдерден қалыптасқан,
солардың ішіндегі артықшылыққа ие тіл – орыс тілі; тепе-теңсіздік және даму
үстіндегі тіл жағдай болып саналады, өйткеніэкстралингвистикалықшарттар,
атап айтқанда,демографиялық жағдай әлі де жүріп жатыр. Осындай тілдік
жағдайда өскелең ұрпақтың екі тіл меңгеруі қажеттілікке ие құбылыс демеске
болмайды.
Қазақстан Республикасының мұндай тілдік жағдайға ие болу себебінің
бірі- оның көп ұлтты болуы, яғни қоғамда қостілділіктің етек жаю жағдайы.
1.2 Қостілділік жағдайында ана тілінің алар орны
Қостілділік дегеніміз – адамзат қоғамына тән, жалпыға ортақ әлеуметтік-
лингвистикалық құбылыс. Яғни қоғамда екі тілдің бірдей көрініс алуы. Оның
пайда болуы мен қалыптасу жолдарын сипаттап, болашағын бағдарлау үшін тіл
мен қоғамның өзара байланысу заңдылықтарын жақсы түсінуі шарт.
Лингвистика тұрғысынан алсақ, Қостілділік дегеніміз бұл кез – келген
адамның бір уақытта екі тілде сөйлеуі, яғни олар қосарлана және бір
мезгілде сол тілді пайдалану деген түсінік. Әрине қате ұғым екені көрініп
тұр. Қостілділік дегеніміз – терең функционалды ұғым. Мәселен, қандай да
бір азаматқа өзінің тікелей міндетін орындау үшін немесе оның күнделікті
жұмысының қажеттілігіне байланысты өзінің ана тілінен басқа екінші тілді
білу үшін, айталық, жүз сөз қажет екен. Егер ол сөз жүз шақты сөзді біліп,
қолдана алатын болса, оны қостілді деп айтуға болады. Осы арада біздің
жағдайымыз, қалай? Егер еліміздің әр азаматы немесе басқа елден келген адам
мемлекеттік тілді жеткілікті дәрежеде білмей, қарым – қатынасы тек орыс
тілінде болса, онда оны қабылдайтын мемлекет қызметші ресми тілді өзінің
қызметінің міндетіне сай деңгейде білуге тиіс. Қазақстандағы мемлекеттік
тіл – қазақ тілі. Ал, мемлекеттік тіл – бұл мемлекеттің басты бет – пердесі
оның туы, елтаңбасы, әнұраны сияқты рәмізі. Ол ел азаматтарының басын
біріктіретін бірлік пен ынтымақтықтың факторы болып қала береді. [11].
Тілсіз қоғам болуы мүмкін емес, қоғамнан тыс тіл деген әсте болмайды.
Алайда қазіргі дүниежүзілік практикада екі тілді қатар пайдаланатын
қоғамның болатыны сияқты, бірнеше қоғамға қатар қызмет ететін тіл де аз
емес. Жалпы алғанда, қазір бір ғана тілден тұратын қоғам кездесе бермейді.
Қостілділіктің байыбына бару үшін осы мәселелер төңірегінде ой қозғау
дұрыс.
Қостілділік – белгілі бір территория көлеміндегі ұлтаралық
(этносаралық) қарым-қатынасқа түсетін белгілі бір этникалық қауымдастық
өкілдерінің, бүкіл қоғамның әр түрлі жағдайда екі тілді (әдетте ана тілі
мен екінші бір тілді) алма-кезек немесе қатар қолдануы. Адам бір де бір
тілді біліп тумайды, ендеше қос-тілділіктің ғажайып әлеуметтік құбылыс
екендігіне шүбә жоқ .
Біздің, ана тілімізді жойып бара жатқан, қоғамдағы қостілділік- қазақ-
орыс қостілділігі.
Қазақ-орыс қостілділігі дегеніміз – қазақтардың көпұлтты қоғамда ана
тілі-мен қабат орыс тілін ұлтішілік және ұлтаралық қатынаста қатар не алма-
кезек қолдануы, екі тілдің әрқайсысын әр түрлі жағдайда керегінше
пайдалануы.
Қазақ-орыс қостілділігі – Республикамызда кең тараған құбылыс, тарихи
процесс. Бұл процесс қазақ, орыс халықтары өкілдерінің алғаш байланысқа
түсе бастаған кезінен, Қазақстанның Россияға қосылуынан әлдеқайда бұрын,
екі халықтың көрші қоныстанған жерлеріндегі күнделікті қарым-қатынаста жеке
адамдар арасында басталған. [8, 41-45].
Қазіргі таңда қоғамымыз көпұлтты болғандықтан, қоғамда екі не одан да
көп тілде сөйлейтін этникалық қауымдастықтар бар. Бірақ, біздің қоғамды
қазақ-орыс қостілділігі аландатып тұр. Дегенмен ешкім тумысынан қостілді
болып жаралмайды, өсе келе үйренуі мүмкін.Бір жолы- белгілі бір тілді
арнайы үйренуі болса, екіншіден, тұлғаның қоршаған ортасына байланысты.
Қазақстан Республикасының көпұлтты құрамының өзі біздің
мемлекетіміздің біртұтас құрылысына ықпал ете алған жоқ. Қазақстанның
ұлттық құрамы негізінен алғанда толығымен өздерінің мемлекеттілігі бар,
өзге этникалық қауымдастықтар мен топтардың келіп қосылуының есебінен
өзгерді. Оған қоса, Қазақстан мемлекеттілігінің шекарасы қандай өзгеріске
ұшыраса да, ол ешқашан басқа мемлекеттердің аумақтары есебінен кеңейтілген
емес [32,35-41].
Осы қоғамдағы қостілділік жағдайында ана тілінің алатын орны қандай?
Біріншіден, бала дүниеге келгенде,өз ана тілін, ана сүтімен, ана әлдиімен
бойына сіңіреді. Екіншіден,ол бала өсе келе отбасында қостілді болып шығуы
мүмкін,онын себебі, ата-анасының әр ұлт өкілінен немесе шала қазақ
болулары, баланың өз ана тілінде еркін сөйлеуіне әсерін тигізеді.Бұл
жағдай, әсіресе, қала тұрғындарының арасында етек алып жүр.Сол себептен,
өз ана тілінен гөрі, өзге тілде ,онын ішінде орыс тілінде,сөйлегенді
ұнатып тұратын қазақ азаматтары біршама. Қостілділік деген соң екі тілдің
көрініс алып тұрады. Біріншісі – ана тілі де, екіншісі өзінің кейіннен
игерген тілі. Егер қостілді адам екі тілдің біреуін ұмытып, түсінбейтін
жағдайға тап болса, онда ол көп ұзамай қостілділер қатарынан шығып,
біртілділер сапына көшеді. Яғни тұлға бір тілде ғана сөйлесе, ол біртілді
болып саналады .
Қостілділік, атынан көрінгендей, бір-бірінен ажырамас қос сыңарлы
құбылыс. Егер адам, адамдар тобы, қоғам этникалық белгісіне қарай қанша
алуан болса да, екі тілде сөйлесе ғана қостілді болып саналады.
Қостілділіктің даму бағдарламасын түзу үшін ана тілдері мен қостілділіктің
өміріміздегі алатын орнын, қажеттілігін анықтап алу қажет.
Ана тілі дегеніміз- күллі тіл атаулыдан ішкі құрылыс ерекшелігімен
дараланатын, белгілі бір халықпен нақты кеңістікте тарихи бірге жасап, оның
төл мәдениетін ұрпақтан-ұрпаққа үздіксіз ұластырушы, сол халық адамдарына
(жас, жыныс, сенім, кәсіп, әлеуметтік жағдай айырмасына қарамай) түгелдей
және жан-жақты қызмет ететін ұлтішілік қатынас құралы. [8,18]
Ана тілі ұғымын талқылауда бірнеше ыңғайластықтар бар. Бір жағынан,
ана тілі – адамды өз халқамен, алдындағы ұрпақтармен, олардың рухани
дүниесімен байланыстыратын ұлт тілі, ата-баба тілі. Басқа жағынан
қарағанда, бала меңгерген бірінші тіл (тура айтқанда анадан биологиялық
ажырау кезінде және онымен әлеуметтік қарым- қатынасқа көшу кезінде (басқа
да оны қоршаған адамдармен) бала меңгерген ананың тілі. Кейде ана тілі
термині - адам терең және толық меңгерген тіл деп түсіндіріледі, бұл
тілде тұлға жеңіл, тез және оңай өз ойларын айтады. Сонымен қатар тілдік
қатынаста ыңғайлы болып табылады.
Ана тілі ұғымы ана және тіл деген сөздердің тіркесінен тұрады.
Бірақ бұл ұғымды тура мағынасында қабылдасақ, түсініксіз болып тұратындай.
Неліктен ана сөзін қолданғанына тоқталып кетейік. Өйткені баланың тілінің
шығуына ананың орны ерекше. Түптеп келгенде, ана тілі – ата-бабаның тілі.
Бұл тілдің анаға байланысты аталуы тілдің ұрпақтан ұрпаққа мұра болып
жалғасуындағы, баланың тіл дамытуындағы ананың орны мен айрықша қызметіне
байланысты. Шынында да бұл ұғым ананың тілі, ата-бабаның тілі дегеннен
де кең мағынада түсінік береді. Демек, ана тілі - тайпа тілі, ұлыс тілі,
халық тілі, ұлт тілі деген ұғымдарды бойына жинақтап тұрғандай. Қазіргі
көптілді мемлекеттердегі тілдердің барлығы – өз халқы сақтап қалған тілдер.
Сондай тілдердің бірі – қазақтың ана тілі.
Көптеген ұлт өкілдері мекен ететін елімізде мемлекеттік тіліміздің
мәрте-бесін көтеру қоғамымыз үшін аса қажет.
Қазақстанда қазіргі кезде тілдер бейтарап өмір сүруде. Әсіресе орыс
тілінің дамуына, сан жылдар бойы қалыптасу үрдісіне ұлт тілі толерантты көз
– қараста. Бұған Қазақстанда орыс тілінің қазақ тілімен қатар өмір сүруі
дәлел бола алады. Қазіргі қоғамымызда қазақ және орыс тілдерінің саяси
рөлдерінің және осы тілде сөйлеушілердің саяси көз – қарастарынын негізінде
осы сөйлеушілердің тілдік санасында белгілі бір стереотип қалыптасады.
Тілдік санада қазақ тілі және орыс тілі стереотиптерінің қалыптасуы, осы
екі тілде сөйлейтін адамдардың менталитетімен, ұлттық санасының дамуымен,
осы тілдердің қолданыс аясының кеңеюімен тығыз байланысты. (тіл және
төзімділі
2007 жылы Ана тіл газеті жүргізген сауалнама қорытындысы бойынша
Қазақ тілін меңгеру дәрежесін анықтау Алматы қаласы бойынша сауалнамаға
тартылған- дардың 47% қазақ, қалғаны орыс және өзге ұлт өкілдері. 50% қазақ
тілінде сөйлей алса, 16,7% мемлекеттік тілді білмейді үйреніп жүргендер
33,3%.
161611
Қазақ тілі өмірдің қай саласына керек деген сауалға респонденттердің
69,3% күнделікті тұрмысқа деп жауап берді.
Отбасында қай тілде сөйлейсіз деген сауал бойынша 16,1% қазақ тілінде
44,6% орыс тілінде 28% орыс-қазақ тілінде. Қалғаны жауап бермеді. Орыс
тілінің басымдылығы қоғамнын сұранысы деген ойға келдім. (6- кесте)
Қалалықтардың мемлекеттік тілді үйренуге аптасына неше сағат бөле
алатынына байланысты сұраққа 63,4% төрт сағат, 28,6% алты сағат. Қалған 8%
жауап көрсетпеді. Олардың жауап көрсетпеген себебі қазақ тілін үйренбек
түгілі, бізге қазақ тілі қажет емес деген жауап алдық. №7 кесте
№6- кесте Отбасында тілдерді меңгеру дәрежесі
16,1% 47,6% 28%
№ 7- кесте Қазақ тілін үйренуге бөлінетін уақыт мөлшері
Бұл көрсеткіштен байқайтынымыз, қазақ тілімен әрқашанда орыс тілінің
қатар жүруі.[9,4] Осы қарастырылып отырған жұмыс қазіргі таңдағы қолданысы
аясы кең тілді анықтау болып отыр. Осыдан тілдік саясат мәселесі туады.
Тілдік саясат мәселесі болып, әсіресе көпұлтты мемлекеттерде ( совет
заманынан кейінгі) көп тілді немесе қостілділік жағдайында белгілі бір
тілді таңдау болып табылады. Үстемдікке ие мемелекеттік тіл, ресми тіл
немесе миноритарлық этникалық топтар тілі болатынын анықтау қазіргі кезде
аса маңызды мәселе болып отыр. Нақты бір тілді қолдану үшін – қоғамның көп
бөлігі қай тілде сөйлейді, ол тілдің саяси және экономикалық
жағдайы,сонымен қатар өмірдің барлық салаларында мысалы, белгілі бір қызмет
саласында, отба- сы жағдайында, көпшілік жерлерде, газет және журнал
оқығанда, теледи- дар көргенде, радио тыңдағандща, ғылыми әдебиет оқығанда,
т.б. салаларда тілдің қолданыс табуы есепке алынуы өте маңызды. Яғни
қоғамда қазақ тілінің қолданылу аясы Б.Хасанов көрсеткендей: қазақ тілі
қоғамдық әлеуметтік өмірдің он бес негізгі саласында, елу жеті қосалқы
саласында қолданылатыны толығымен алғанда небәрі жетпіс екі сала
төңірегінде пайдаланылатынын топшалайды. Бірақ, қазақ тілінің әр салада
қолдану дәрежесінің әр түрлі екенін көрсетеді.
Қазақстанда бір ғана ұлт бар – ол қазақ ұлты. Қазақстан Көп ұлтты
емес, Көп этносты мемлекет деп айтуға үйренуіміз керек. Қазақ тілін ең
бірінші қазақтар, содан кейін басқа ұлт өкілдері ешбір сылтаусыз меңгеріп,
орыс тілі-мен нан табатындар мен қазақ тілін меңсінбейтіндердің билікке қол
созбаулары тиіс [21,3]
Қостілділік жағдайының біздің еліміздегі көрінісінің бір нышаны – орыс
тілі- екінші ана тілі деген ұран – екінші нысаны – ұлттық – орыс
қостілділігін еліміздің баламасыз қатынас құралы деп уағыздау. Міне, бұл
ұрандар елімізде орыс тілінен өзге тілдің күллісін қоғамдық қызметі мен
өміршеңдігі жағынан тығырыққа әкеп тіреді. Соның басты салдары – қазақ
атаулының орыс тіліне ойыса бастауы, қала қазағы төрінен ана тілінің ығыса
аластатылынып, оның орнын орыс тілінің басуы, қазақ нигилистері мен ата-
тек, дәстүр-салттан мақұрым мәңгірттердің көбеюі. Осының кесірінен Тіл
туралы заң дүниеге келді.
Тіл туралы заңның 4-бабында: Қазақстан халқын топтастырудың аса
маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру – Қазақстан
Республикасының әрбір азаматының парызы, - делінген. Өкінішке орай, осы
бір азаматтық міндетті орындамақ түгіл, оны түйсінуге, сезінуге деген ұмты-
лыстын байқала қоймауы ащы да болса шындық. Көпшілік қауым тіл үйренуге
деген ұмтылысқа дем берер түрткіні күтетін секілді[21,12]
Белгілі неміс ғалымы В.фон Гумбольдт ана тілді сол тілде сөйлейтін
халық-тың біріккен рухани энергиясы ретінде, әр ұлттың өзіне тән ойлары мен
сезім-дерінің концентрациясы ретінде қарастырған [23,47-49], ал белгілі
орыс және украин лингвисті А.А.Потебня ұлттың рухани консолидация тәсілін,
сол арқылы халықты танитын жалғыз белгісін тілде көрді. Бірақ дүние жүзінің
түрлі елдерінде қоғамның әлеуметтік-саяси дамуындағы айқындаушы фактор екі
және көп тілділік болып табылады. Қостілді және көптілді бұқара-лық қатынас
барысында қолданылады, адамның кіммен сонымен қатар қайда қатынасуына
байланысты бір тілден екінші тілге өтеді. Тек қана дүние жүзінің 22 елінде
ғана бір тілді халық өмір сүретіні белгілі.
Тіл адамның тіршілік әрекетінің қосымшасы емес, ол – адамның өмір
сүруін, қарым-қатынасын жүзеге асырудың бірден-бір құралы.
Мен тілді қасиетті бір нәрсе деп есептеймін. Бұл игілікке де, зиянға
да қолданылатын құрал. Ана тілі біз үшін, әрине, ең жақын құрал. Сондықтан
да ең тиімді болып келеді Т.Г.Масарик.
Бұл Т.Г.Масариктің ана тілі туралы пікірі ол ұлттық тілді ұлтшылдық
дәріптеуден бөтен екенін айқындаған, бірақ ана тілдің адамның эмоционалды
және өнегелі өміріндегі маңыздылығын толығымен айтқан. Тілді ұлттық рухтың
ақиқаты деп санайтын басқа да көзқарас бар, ол словак тілшілеріне ғана тән
көзқарас. Себебі словактардың көп бөлігі өзінің табиғи тілінде ұлттық
рухтың қадірлі қазынасының көрінуі деп біледі. Өздерінің словакша сөйлеуге
ұлтшылдығы мен қоғамдық жеке қажеттіліктеріне словак тілін дамытуда өздерін
репрезентантемен теңестіреді және заңды түрде қорғауға алады. Бұл тілді
ұлттың ішкі және сыртқы ыдырау қауіп-қатерінен сақтап біріктіретін фактор
ретінде қарастыратын жағдай. Бұл үрдісте П.Гарвин бойынша, негізгі қозғалыс
күші болып келетіндер: а) ұлттық қазына ретінде тілге ерекше эмо-ционалды
көңіл бөлу; б) ұлттық құндылық шкаласындағы жағдайына мақта-ныш тудыру.
Тіл әрқашан да жеке адамның, бүтін бір бірлестіктің ұлтын айқындаушысы
немесе белгісі болып келе бермейді деген көзқарас та бар. Оған мысал,
Оңтүстік және Солтүстік Америка, Кариб бассейн аралдары, сонымен қатар Анд
аймағы халықтарының тілдері. Бұл жердегі тұрғылықты халықтардың тілдері ұлы
географиялы басып алушылық соғыстардың кезінен бастап португал, испан,
ағылшын, француз отаршылдары салдарынан ой-санасынан шығарылып отырды.
Бүгін отаршылдардың тілдері олардың ана тілдері болып келеді:
аргенти-налықтарға испан тілі, бразильдіктерге португал, гаитиліктерге
француз, гре-надтылықтарға ағылшын тілі болып келеді.[23,67-71]
Сонымен, жалпы адамдардың және қоғамның ұлттық ой-санасын қалыптас-
тырудағы тілдің ролін анықтауда үш негізгі тәсілді бөліп шығаруға болады:
а) тіл ұлттық ой-сананың негізгі өлшеуіші болып келгенімен, ол басылымдылық
негізі емес; б) тіл өзінің жеке және ұлттық бірлестіктің қызметтік
қажеттілік-терін орындай отырып, адамның ұлттық көрінісінің жалғыз
репрезентанты болып келеді; в) тарихи жағдайларға байланысты жеке адамның
және бірлес-тіктің табиғи тілі болып бөтен тіл шығуы да мүмкін, ол өзге
тілді ығыстырып немесе басып алып өз тіліне айналдырады және өмір сүрудің
түрлі формаларында, қолданыста лингвистикалық қайшылықтарды тудырмай қарым-
қатынас құралы ретінде қызмет етеді.
Біріншіден, тіл адамдық қоғамда және мәдениетте адамдардың
әлеуметтенуінің негізгі құралдарының бірі болып келеді. Тілді меңгере
отырып, тұлға қоғамның әлеуметтік және мәдени нормаларын игереді. Сонымен
қатар, көптеген мәдениеттер үшін тіл ең маңызды, кей жағдайда жалғыз,
символды компонент болып келеді, осы кезде , тіл мен мәдениет, тіл мен
сәйкестік сәйкестіндіріледі. Осылай тіл ұлттық жұмылдырудың өте маңызды
құралы болады. Этномәдени көрсеткіш ретінде тілдің маңыздылығы ұлттың
тілін көрсетеді. Екіншіден, тіл әлеуметтік қатынастарды орнату және қолдау
құралы болып келеді.
Айтылғаннан көрінгендей, тіл қалай қарағанда да қозғалыстың бірі,
нақтырақ айтқанда, қазіргі өзгертіліп отыратын қоғамдық мәселені зерттеуші-
лер қызығатын жаһандану алдында ұлттық қайшылықтардың міндеті өз ана
тілдерін түрлі ұлттық саяси, діни және басқа да құндылықтармен байланыстыру
болып отыр. Жаһандану бүгін ұлттар тағдырына нақты қауіп төндіруде.
Себебі, 114 мемлекет пен ұлттық автономияда ағылшын тілі іс-қағаздар
мен іскерлік тілге айналып, ұлттық тілдерді ығыстыруда. Жыл сайын екі
ұлттың бірі 10 мың, 4 ұлттың бірі 1мың өз тілінде сөйлейтіндерден айырылып
жатыр.xxl ғасырдың аяғында жаһандану апатынан 600-ге жуық қана ұлт аман
қалады деген болжам бар.
Тіл мәселесін реттеу халықаралық тәжірибе көрсеткендей, арнайы
мемлекеттік инветиция құю, қаржылық қолдауды қажет етеді. ҚР
Конституциясының 33- бабында: Қазақстан Республикасының барлық азаматтары
мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеру үшін қажетті ұйымдастырушылық,
материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті делінген
[21,7]
Сонымен қатар тіл жеке адамның сана-сезімін білдіру құралы. Бірақ ол
сол адамның ана тілі болмауы да мүмкін. Көпұлтты ортада қостілділік тууы
әбден мүмкін. Сол себептен ана тілінің ежелгі жауы - көпұлттылық жағдайы.
Егер ана тілі арқылы қостілділік пайда болса ,әлеуметтік мәні зор игілікті
құбылыс болатын еді.
Көптеген қала қазағының отбасында ана тілінің орнын орыс тілі басқан
немесе орыс тілі басым қолданылатын қостілділік орныққан. Кейбір тұлғалар
үшін ана тілі негізінен қатынас үшін қолданылады да, білім алу басқа
тілдерде жүреді. Оған себепкер адамдардың ана тілінің шет тілін үйренуге
ықпалы маңыздырақ. Ана тілінде қарым-қатынас жасағандарына қарамастан,
көптегені шет тілінде білім алу тілі ретінде қолданылады.
Ал керісінше Қазақстан Республикасының территориясында уақытша тұратын
шетелдіктердің белгілі бір бөлігі өз балаларын мемлекеттік тілдегі
мектептерге оқуға береді. Сонымен қатар шетелдік оқушылар арасында орыс
тілінде білім алу жоғары болып тұр. Сөйтіп, Қазақстан Республикасында
мемлекеттік қызметте немесе бизнеске байланысты уақытша тұратын шетелдіктер
өз балаларын көбінесе орыс немесе шет тілінде оқытады.
Орыс және қазақ тілдерінің бәсекелестігі тілдік саясатты ғана емес,
жеке адамдардың тілдік бет алысы мен бағытына ықпал етеді. Себебі тіл
қоғамда өзімен-өзі емес, күрделі жүйеде тіршілік етеді, яғни ортамен
байланыста ғана дамиды. Қазақстанда орыс тілі қазақ тілімен қайшылықтарды,
қақтығыстарды, дау-дамайларды туындатып отыр. Алға қойған мақсат ұлттық тіл
арқылы ұлттың тәуелсіздігін, дербес мемлекеттілігін нығайту, ұлттық тіл
арқылы елдің басын біріктіру. Тілдер қарама-қарсылығы – өмірдегі
қайшылықтың айнасы. Қазақ тілі мен орыс тілінің арасындағы бәсекелестік
тарихи тұрғыдан отарлаушы ұлт пен отарланған ұлттың көзқарастарының салдары
екенін көруге болады. Қазақстан – көп ұлтты мемлекет, 130-ға жуық ұлт
өкілдері тұрады. Әр ұлттың өз тілі бар, бірақ мемлекет біреу – ол
Қазақстан, мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Қазақстан мемлекетінде тұратын
әрбір ұлт қазақ тілінің мәртебесін іс жүзінде көтеру үшін бір кісідей
атсалысуы қажет. Ұлтаралық келісімнің объектісі – тек қазақтар ғана емес
барлық ұлттар мен диаспоралар. Қазақ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz