Ресей мен АҚШ: Орталық Азиядағы қауіпсіздік және геосаясат
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы
1.1 Аймақтық көшбасшылық
1.2 Су ресурстарының проблемалары
1.3 Каспий проблемасы
2 ТАРАУ Аймақтағы АҚШ пен Ресейдің қызығушылықтары және ықпалы
2.1 Орталық Азиядағы Ресейдің саясаты және ықпалы
2.2 Орталық Азиядағы АҚШ.тың саясаты, ықпалы,қызығушылықтары
3 ТАРАУ Аймақтың геосаяси перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ТАРАУ Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы
1.1 Аймақтық көшбасшылық
1.2 Су ресурстарының проблемалары
1.3 Каспий проблемасы
2 ТАРАУ Аймақтағы АҚШ пен Ресейдің қызығушылықтары және ықпалы
2.1 Орталық Азиядағы Ресейдің саясаты және ықпалы
2.2 Орталық Азиядағы АҚШ.тың саясаты, ықпалы,қызығушылықтары
3 ТАРАУ Аймақтың геосаяси перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Халықаралық
қатынастар және
Қазақстан
Республикасының
сыртқы саясат кафедрасы
Ресей мен АҚШ: Орталық Азиядағы қауіпсіздік және геосаясат
(диплом жұмысы)
Ғылыми жетекші:
т.ғ. к .,
аға окыт.Утегенова А.Р.
Қорғауға жіберілді:
________________
“___”____________2007
Алматы, 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы
1.1 Аймақтық көшбасшылық
1.2 Су ресурстарының проблемалары
1.3 Каспий проблемасы
2 ТАРАУ Аймақтағы АҚШ пен Ресейдің қызығушылықтары және ықпалы
2.1 Орталық Азиядағы Ресейдің саясаты және ықпалы
2.2 Орталық Азиядағы АҚШ-тың саясаты, ықпалы,қызығушылықтары
3 ТАРАУ Аймақтың геосаяси перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Орталық Азия аймағы 5 посткеңестік азиялық республикалардан тұрады,
ал географиялық жағынан аймақ кеңірек территорияны қамтиды, оған Шығыс
Түркістан (Синьцзян) және Ауғаныстан территорияларын кіргізуге болады.
Берілген жұмыста орталық-азиялық Қазақстан, Өзбексан, Тәжікістан, Қырғызсан
және Түркменстан мемлекеттері туралы болады.
1991ж. КСРО құлдырағаннан кейін бұлар әлемдік қауымдастыққа тәуелсіз,
жас мемлекеттер ретінде кірді және бірқатар қиын геосаяси проблемалармен
қақтығысты.
Географиялық орналасуы, тарихтың даму барысы, мәдениеттің белгілі
біртектілігі бұл аймақты біртұтас геосаяси құрылымға айналдырды, сонымен
қатар бұл аймақ екі ғасырдан аса Ресей ықпалы аймағына кірді және Қытай
тарапынан күштеу әрекетін бастан кешірді.
1991ж. кейін Орталық Азия Ресейдің ықпал ету аймағынан алдынғы қатарлы
әлемдік державалардың геосаяси бәсекелестігі аймағына айналды. Оның
геосаяси маңыздылығын атақты американ саясаткері З. Бжезинский былай деп
анықтайды- Оны бақылау Таяу Шығыс, Солтүстік Африканы қосқандағы алып
аймаққа ықпал етуді қамтамассыз ету мүмкін.[1]
Ресей және Қытайдан басқа, геосаяси ойынның басты қатысушылары болып
АҚШ және оның одақтастары шығады. Оның осындай әрекетіне КСРО-ның құлдырауы
себеп болған жаңа әлемдік тәртіп орнатуға тырысуы еді. Басты ойыншыларға
қосылуға деген құштарлығын тарихи бәсекелесушілер Түркия және Иран,
Үндістан және Пәкістан білдірді. Бұның өзі аймаққа белгілі бір қуаттылық
күшін береді. Тауарлары мен қызмет көрсетулеріне, шикізат және рынок көзі
ретінде бұл аймақты сонымен қатар Жапония, Араб елдері және Тынық Мұхит
бассейінінің жаңа өндіріс (индустриялды) мемлекеттері (Онтүстік Корея,
Малазия, Индрнезия) және басқа да мемлекеттерді қызықтырады.
Осыған байланысты аймақ әлемдік саясат пен экономика қайшылықтарының
ірі өзегіне айналады.
Әлемнің көптеген мемлекеттерінің қарама-қайшы стратегиялық
мүдделерінің шағылысуы айтарлықтай халықаралық проблемаларға алып келеді
және аймақтың тұрақты дамуына, оның әскери–саяси тепе-теңдігіне әсер етеді.
Әлемдік геосаяси тұрғыда Орталық Азия, Кавказды қоса алғандағы
Прикаспий аймағы (тұрақсыздық ошағы) деп аталатын аймаққа кіреді.
Аймақтық және әлемдік державалар тарапынан аймаққа деген қызығушылығы
1991 ж. кейінгі халықаралық қатынастардың жалпы жағдайымен және
энергетикалық ресурстар, ықпал ету аймағы, құрлықтар мен мұхиттарды
байланысыратын жаңа мемлекеттердің территориялардың транспорттық жолдарында
қызулы күрес жүріп жатқан әлемдік экономика дамуының қазіргі кезеңімен
түсіндіріледі.
Орталық Азия мұнай және газға, түрлі-түсті және сирек кездесетін
металлдарға, алтынға, күміске, уранға бай аймақ және әлемдік державалар
бұларды иеленуде қызығушылық білдіруде. Көмірсу және биологиялық ресурстары
бар Каспий теңізі үлкен стратегиялық маңызға ие.
Аймақтың геосаяси ерекшеліктері көптеген проблемалар тудырады: әлемдік
рынокқа шектеулі шыға алатын жабық транспорттық аймақ және салыстырмалы аз
дамыған коммуникация желісі. Аймақ елдері экономикалық тұрақтылыққа
ұмтылуда, алайда экономикалық және транспорттық қатынаста Ресейге тәуелді.
Табиғи және су ресурстарын үнемсіз пайдалану, экологиялық апат зоналары;
өмір сүру аймағының тапшылығы және халақ санының тым көптілігі (Өзбекстан),
өмір сүруге жарамсыз алып бос территориялар (Қазақстан, Түркменстан).
Бұл қайшылықтар көбіне қиын әлеуметтік, экономикалық жағдаймен,
билікке түрлі саяси, этникалық, діни топтардың күресуінің шиеленісуінен,
экстремисттік және террористтік ұйымдардың белсенділігінің күшеюімен,
исламдық фундаменталисттердің, қару, есірткімен айналасатын топтардың
болуымен күшеиеді.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың айтуынша, Орталық Азия –
шиеленісті аймақтардың бірі...келешекте қақтығыстар аймақ ішінде және
айналасында тууы мүмкін, соның ішінде территория, су және бай табиғи
ресурстары үшін. [2]
Орталық Азиядағы геосаяси жағдай 1991 ж. кейін үлкен ойын деген
атауға ие болды. Ол XIX ғ. аяғындағы Ресей, Ұлыбритания арасындағы аймаққа
деген бәсекелестіктің жаңа тарихи жағдайының жалғасы еді.
Осылайша 1991ж. кейінгі Орталық Азиядағы геосаяси жағдайдың даму
ерекшеліктерін және келешегін зерттеу өзектілігі анық. Жүз жылдан аса бір
ғана держава – Ресей, ал кейін КСРО аймақта үстем етуімен, жаңа күштің
келуімен аймақтық динамиканы бұзады. Орталық Азия елдері алдында таңдау
тұрады – Қытайдың мүдделерін еске алып, Ресеймен дәстүрлі байланыстарын
бұзбай, мықты бірақ алыс жатқан державамен қатынас қаншалықты дамуы мүмкін.
Біздің республика бастан кешіріп отырған тарихи кезеннің ерекшелігімен
де зерттеу өзектілігі анықталады. Тәуелсіздік алғаннан кейін біздің
мемлекет геосаяси жағынан өзін анықтаудың қиын мәселені шешеді. ҚР
Президенті Н.Назарбаев айтқандай, Ірі Еуразиялық мемлекет ретінде сипатқа
ие және біз үшін маңызды болып табылады-елде экономикалық реформалардың
дамуы үшін сыртқы жағдайдың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
демократиялық институттардың күшеуі. XX ғ. аяғындағы ірі өзгерістер
ағымында Қазақстан тарихтың қажетті аралында өз орнын табу керек деп
санайды мемлекет басшысы. Орталық Азиялық аймақта болатын геосаяси
құбылыстарды бақылау міндеттерін өзекті етеді.
Тарихи-географиялық, саяси- экономикалық факторларға байланысты
Қазақстан әлемнің басты мемлекеттерімен байланысты-АҚШ,Ресей,Қытай,
Жапония.
2001ж. 11 қыркүйегінен кейін АҚШ Ауғаныстанда орналасқан халықаралық
терроризммен күресқажеттілігі сылтауымен аймаққа белсенді ене бастады.
Орталық Азия белгілі белгілі ойын аймағы болатын АҚШ-тың бір полярлы әлем
орнату бағдарламасын іске асыру үшін бұл сылтау тиімді деп айту қате.
Алайда АҚШ бұны теріске шығарып отыр. Оған дәлел атақты саясаткер
З.Бжезинскидің сөзі болып отыр, Орталық Азияда АҚШ-тың күшеюі алдын- ала
жасалған стратегиялық жоспар емес,алайда ол күшейе түседі, себебі Орталық
Азия елдері аймақта Ресей немесе Қытайдың басымболуын қаламайды. Осы елдер
ісіне Американдық қатысуының күшеюі өзара тиімді құбылыс болып табылады.
Біз қазіргі кезде бұл аймақта американ саяси және экономикалық ықпалының
ықпалының соның ішінде әскери салада кеңеюін көріп отырмаз және бұл процесс
өз жалғасын табады.[3] Берілген жұмыстың мақсаты Орталық Азиядағы АҚШ
және Ресей геосаясатын қарастыру, аймақтағы елдердің перспективаларын
қарастыру, Ресейдің бір бөлігі немесе АҚШ- тың шекті ауласы болу көз-
қарасын қарастыру.
Жұмыста келесідей міндеттер қойылады:
─ Орталық Азияның геосаяси рөлінің 1991ж.- кейінгі және 2007ж. өзгеруін
бақылау;
─ Аймақ елдерінің сыртқы саяи бағыттарындағы және сыртқы акторлардың
бағыттарындағы геосаяси сипаттағы факторлармен анықталатынын көрсету;
─ Еуразиядағы басты рөлдегі күресте сыртқы қатысушылар мен аймақ
елдерінің ұстанымдары мен мүдделерін қарастыру;
─ аймақ елдерінің қауіпсіздік қаупін және олардың геостратегия лық
барысын көрсету;
─ аймақтың негізгі мемлекеттерінің және сыртқы акторларының
стратегиялық ынтымақтастығының келешегін анықтау.
Жұмысты жазу барысында көптеген қайнар көздер қолданылды және оларды
келесідей топтауға болады:
1) Аймақтағы геосаяси ойынның негізгі қатысушыларының, сыртқы саясты
және мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі концепциялары;[4] олар
сыртқы саяси доктриналармен және оларды бекітетін құжаттар. Оларға
АҚШ Президенттері Б.Клинтонның және Дж.Буш кішінің доктриналары
жатады. Ресей Президенті В.Путиннің негізгі сыртқы саяси бағыты
Путин доктринасы деп аталады.АҚШ және Ресей Федерациясының әскери
доктриналары. Олар өз елдерінің қорғануға қабілеттілігін нығайту
қажеттілігін және халықаралық аренадағы жағдайларға байланысты қай
қауіптер айтарлықтай маңызды екенін түсіну үшін басты болып
табылады. Мысалы: РФ-ның Әскери доктринасы (2000ж. сәуірде
қабылданды) РФ-ның әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери-
саяси, әскери-стратегиялық және әскери-экономикалық негіздерді
анықтайтын ресми көз қарастардың жиынтығын құрайды;
2) Мемлекеттер және сыртқы акторлар арасында қол қойылған келісімдер,
құжаттар;[5]
3) Аймақ елдерінің (экономикалық, саяси, әскери) дамуы туралы
статистикалық мәліметтер;[6]
4) Мемлекет және сыртқы саяси ведомствалардың мәлімдемелері;[7]
5) Кезеңдік басылымдағы аналитикалық материялдар.[8]
Соңғы он жылдық Орталық Азия деп аталатын жаңа геосаяси аймақтағы
тарих, қазіргі жағдай және келешек проблемаларына Батыс зерттеушілерінің
өсіп отырған назарымен белгіленеді. Бұл бірнеше факторларға байланысты.[9]
Орта Азия және Қазақстан-жаңа ірі геосаяси аймақ, ол көп ұлтты халқы бар
және келешегі зор аймақ. Сыртқы қатысушылар Ресей, АҚШ бұл аймақта бекініп
алу мақсатымен белсенді іс жүргізуде. З. Бжезинскидің Великая шахматная
доска еңбегі американ саясаткерлері үшін бағыт беруші құрал ретінде
саналады. Бұл еңбегінде автор, КСРО-ның ыдырауына алып келген себептерді
талдайды, Еуразия үшін оның салдарын көрсетеді және Америка үшін бұрынғы
КСРО жеріндегі аймақты өз қолына түсіру үшін қандай қандай әрекеттер жасау
керектігі белгіленеді. Бжезинскии еңбегінің бесінші тарауыда, Орталық Азия
және Балкан түбегінде американ бақылауын міндетті түрде орнату керектігін
көрсетеді.[10] Оның пайымдауынша аймақтағы басты рөлді Қазақстан мен
Өзбекстан ойнайды. Қазақстан – қалқан (шит) ретінде, ал Өзбекстан оның жаны
ретінде. Американ саясаткерлері Өзбекстанның этникалық жағдайынан
шиеленісіне қарамастан, оның көшбасшылыққа мүмкіндігі көбірек, ал Қазақстан
көптеген орыс және басқа да диаспораларының болуынан Ресейге тәуелді.
Сонымен қатар Ресей аймақтағы жіберіп алған ұстанымын қайтару үшін
Қазақстанға ықпал етуге тырысады.Орталық Азия бойынша атақты зерттеуші
М.Б.Олкоттың ойынша бұл аймақ бір тұтастық жағынан бір саяси аймақты құра
алмайды. Бұған негізгі аргумент болып, Қазақстан және Өзбекстан өзінің
дамуын қарама-қайшы модель бойынша құруда. Егер Қазақстан елді саяси және
экономикалық дамуға тартса, Өзбекстан елде жабық саясат ұстануда және соған
қарамастан аймақтағы көшбасшылық рөліне ұмтылуда. Нәтижесінде екі мемлекет
көптеген мәселелерге байланысты ортақ ойдан шыға алмай отыр. [11]
М.Олкотт Орталық Азия туралы 12 миф атты мақаласында айтуынша әр бір
аймақ өзіне сай модельі бойынша даму керек, сонымен қатар сыртқы саяси
партнерлерімен қатынастар жолын да өзі таңдау қажет.[12]
Ресей зерттеушілері аймаққа көп көңіл бөліп, жоғалтқан ұстанымдарын
қайта жаңғартуда. [13]
Әсіресе А.Г. Дугин жұмыстарын ерекше білдіру қажет, себебі XX ғ.
аяғындағы неоеуразиялық түсініктің манифесті болып табылады. Ол геосаясатты
модернизациялау арқылы мемлекеттің статусын сараптауда талассократия
немесе теллурократия сияқты жаңа терминдерін еңгізу арқылы ерекшелік
сипатын береді. Сонымен қатар, Ресей алдында тұрған глобальді геосаяси
мәселелерді қалай шешу керектігін нақты түсіндіреді. Дугин бойынша,
Ресейдің геосаяси мақсаты, АҚШтың күшеюіне қарсы шығып, оны үшінші сортты
державалар қатарына жылжыту және жер шарының негізгі бөлігі –Еуразияға
гегемониясын орнату. А.Г. Дугимнмен берілген геосаясат анықтамасы қысқаша
тұрде-мемлекеттер арасындағы қатынас тарихының квинтэссенциясы: Геосаясат-
ол билік туралы ұғым және билік үшін...Геосаясат-ол билік жүргізу ұғымы.
Қазіргі нүні Қазақстан тарихи ғылымында республиканың сыртқы саяси
істерінің сараптануы бойынша біршама жұмыстар жазылды. Қазақстанның сыртқы
саясатының алғашқы жиынтығы Қ.К. Тоқаевтың еңбектері болды.[14] Оның
құндылығы отандық ғылымда алғаш рет ҚР сыртқы саясатының приоритеттері және
оларды әр түрлі бағыттарда жүзеге асыру жұмыстарының сарапталуында болды.
Жұмыс документалды және фактологиялық материалдарға бай. Қ.Тоқаевтың
Ғаламдану барысындағы Қазақстанның сыртқы саясаты еңбегінде Орталық
Азиядағы және Қазақстандағы сыртқы саясатының әлемдік экономикалық және
саясат бейнесіндегі жаһандану үрдісінің бір-біріне тәуелділігін
қарастырады.[15]
Касенов У., Сыроежкин К., Лаумулин М., Султанов К., Акимбеков С. және
тағы басқа зерттеушілердің жұмыстарында сыртқы саясаттың әр түрлі
бағыттары, қауіпсіздік аспектілері, қазіргі халықаралық проблемалар
қарастырылған.[16] Қазақ ғылымындағы геосаяси проблемалары алғар рет
У.Касеновтың жұмыстарында көтерілген және сарапталынған. Оның ғылыми
зерттеу тәжірбиесінде Қазақстанның посткеңес аймағындағы геосаяси статусын
анықтау және оның қауіпсіздік мәселелері сияқты бір қатар қызығушылықтары
болды. У.Касеновтың геосаяси конструкциясында Қазақстан жер шарының
еуроорталықазиялық (Еуразия) бөлімінің жүрегінде орналасқан, нәтижесінде
АҚШ, Ресей ,Қытай сияқты ұлы державалардың қатыгез геосаяси ойындарға
қосылуға мәжбүр. Басқа ОА мемлекеттерімен салыстырғандағы Қазақстанның
экономикалық дамуы, аймаққа әлемдік ойыншыларды шақыруға тиімді орналасқан.
У.Касеновтың ойынша, ОА аймағында кім экономикалық жағынан доминант
болса, сол барлық Еуразияда мықты геостратегиялық күшке ие болады. Сонымен
қатар, Каспий төңірегіндегі аймақтар (Орталық Азия және Кавказ)
С.Хантингтонның танымал концепциясы сияқты цевилизацияның қақтығысына
ұшырайды деп сараптайды У.Касенов.[17] Бұл тұжырым қаншалықты шын екендігін
автордың алдыңғы сараптамаларын салыстыра отырып білуге болады.
Жоғарда айтылғандай, бұл жұмыста көптеген қайнар көздері қолданылды.
Бірақта, жұмыс процессінде маңызды рөлді геосаясаттың негізгі заңдылықтары
сақталған зерттеулер алады.[18]
Жұмысты жазу барысында тарихи, анализ және синтез, жүйелік тәртіп
сияқты жалпы ғылыми тәсілдер қолданылды. Жұмыстың хронологиялық кезеңі 1991
жылдан қазіргі кезге дейін жазылған.
Жүйелік жоспарда жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады.
І ТАРАУ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АЙМАҒЫНЫҢ ГЕОСАЯСИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1. Аймақтық көшбасшылық
Логикалық тұрғыдан 1991 жылдан кейін аймақтағы мемлекеттер жақындаса
түсуі керек еді. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, кей жағдайда осы мемлекеттер
сырттай біріне бірі қолдау мен терең рухани тустықты көрсеткенімен,
ұлттық мүдделердің түрлілігіне байланысты бірқатар мәселелер бойынша
олардың қатынастары нашар.
Осы аймақтағы кей мемлекеттердің геосаяси ұмтылыстары басқа
мемлекеттердің мүдделеріне қарама-қайшы келіп, оларды мазасыздандырмай
қоймайды. Мысалға Өзбекстан аймақтық көш басшылыққа ұмтылуда, ол осы
ұмтылысын тек бірқатар басымдылықтары ғана емес, сонымен қатар тарихпен де
негіздейді – Ақсақ Темір империясы тек куллі Орта Азияны ғана қамтып
қоймай, сонымен қатар Жерорта теңізі мен Қара теңізге дейін жеткен.[19]
Бір жағынан ол өзбектердің ұлттық сезімінің күшеюімен, оларды
шығармашылық ізденістерге итермелесе, екінші жағынан бұл Өзбекстан
көршілерін осы геосаяси мәселеге өзіндік жауаптарын іздеуге
итермелейді.[20]
Н. Назарбаевтың айтқанындай тарих және география салдарынан әлемнің
ортасында орналасқан Қазақстан, жарияланған көп жақты дипломатияны іске
асыруға тырысуда. Өзбекстанмен ағайындық теке-тіресте аймақтық көш басшы
болуға ұмтылумен қатар, Қазақстан Ресей және Қытай арасында жүруде.
Қырғызстан табиғи ресурстарға тапшы, сол себепті оның аймақтың ішкі
қатынасындағы ролі зор емес.[21]
Аймақ мемлекеттерінің тіл табыса алмауының бір себебі экономиканың
нашар жағдайда болуы.
КСРО ыдырауының экономикалық салдары Орта Азия мемлекеттері үшін өте
ауыр болды. Олар КСРО-ның бір ыңғай экономикалық комплексін құраған
материалдық ресурстардың біршамасынан айрылды. Сыртқы ресурстар (несиелер,
шет елдік тікелей инвестициялар) аймақ мемлекеттеріне экономикалық
тоқыраудан шығуға біршама көмектесті.[22]
Кесте: Тікелей шетелік инвестициялар мен несиелердің ел бойынша үлесі
Мемлекет Тікелей шетелдік 1993-2004 жж ХҚҚ Несиелері
инвестициялар Әлемдік Банк 1993-2004 гг.
1991-2005 несиелері
% $ адам % $ адам % $ адам
басына басына басына
Қазақстан 54 618 39 83 34 52
Қырғызстан 2 87 12 81 11 53
Тәжікстан 1 19 5 25 6 24
Түркменістан 4 141 1 7 0 0
Өзбекстан 5 37 9 11 4 4
Армения 4 201 14 151 10 77
Азербайджан 25 560 8 31 19 51
Грузия 5 186 12 89 16 88
Барлығы 100 100 100
Кесте: Сыртқы ресурстардың макроэкономикалық маңызы
Шетелдік тікелей инвестициялар Шетелдік инвестициялар,
% ІҰӨ
% негізгі капиталға% ІҰӨ ЖиналғаӘлемдік ХҚҚ
салым үлесі н банк
инвести
циялар
% ІҰӨ
1991-19941995-19991995-202000-2 01995-2003 1995-2003
жж. жж. 00 жж. 01 жж. жж. жж.
Армения 2.0 31.3 5.8 32.2 3.7 1.7
Азербайджан 2.5 64.4 19.9 89.2 0.9 1.6
Грузия 19.4 34.9 4.4 27.2 1.8 1.6
Қазақстан 13.3 33.4 6.3 53.8 0.8 0.3
Қырғызстан 14.7 29.5 4.3 32.7 3.5 1.7
Тәжікстан 2.1 4.3 1.8 11.9 2.8 2.0
Түркменстан 2.9 16.6 0.2 0.0
Өзбекстан 1.4 2.8 1.3 17.0 0.4 0.15
Аймақта инвестициялардың негізгі бөлімі энергоресурстарды өңдеу
саласына (мұнай, газ) келді, әсіресе Қазақстанда.
Кесте: Қазақстандық тікелей инвестициялардың салалық құрылымы (жыл
бойынша %)
1993-191995 1998 2001 2003 2005
94 (январь-ию
нь)
Мұнай және 78.7 32.0 70.3 74.1 71.2 80.8
газ
Басқа 0.0 0.0 0.0 1.5 0.8 0.1
ресурстар
өндірісі
Электроэнер0.0 0.0 7.4 1.2 0.4 0.6
гетика,
сугаз қамт
ету
Қара 0.0 10.4 0.0. 0.3 2.6 0.5
металлургия
Түсті 0.9 35.0 6.0 1.6 0.4 0.1
металлургия
Тамақ 4.5 3.9 1.0 0.3 0.7 0.2
өндірісі
Телекоммуни1.4 3.5 1.0 0.3 0.7 0.2
кация
Тұтыну 0.0 0.0 1.9
тауарларын
өндіру
Қаржы, 1.0 1.2 2.7 2.1 1.1 0.6
сақтан,
банктер
Меншікпен 8.8 10.2 9.4
операциялар
Басқа 13.5 13.9 7.3
Барлығы 100 100 100 100 100 100
Кесте: Аймақтың негізгі инвестор-мемлекеттері (қаржы салынуы)
Мемлекет Азербайжан Қазақстан Қырғызстан Тәжікстан
(жиналған)
1994-200 жж. 1993-2001жж. 1995-2001жж 2000 жж.
АҚШ 24.3 35.4 12.5 0.5
Ұлыбритания 13.9 13.1 10.8 31.4
Түркия 13.1 3.5 11.0 0.2
Италия 2.6 4.6 2.7 14.4
Оңт. Корея 10.7 19.4
Жапония 3.4 2.2 4.1
Қытай 4.4 1.0
Ресей 10.0 1.9 0.4 0.1
Барлығы 100 100 100 100
Кесте: Шетелдік тікелей инвестициялардың таза көлемі, жыл бойынша орташа
болжанатын және шынайы көлемі
1996-2000 жж. 2001-2005
Барлығы % Орт.адам % Барлығы $
млн.$ ІҰӨ бас $ млн.
Өзбекстан 90,7 113 91 79 84,2
Қазақстан 61,2 49 42 17 14,3
1991 жылдан кейін екі мемлекеттің жалпы ұзындығы 230 км ортақ шекарасы
болды, оның басым бөлігі делимитацияланбаған және қорғалмаған болды.
Сонымен қатар Өзбекстанның бірнеше аймаққа деген территориялық талаптары
болды.
Екі мемлекетте де этникалық диаспоралар тұрады, бұл мәселенің
этнодемографиялық жағын құрайды. Қақтығыстың бұл жағы көп уақыт бойы
талқыланбады, бірақ жақын арад бұл сұрақ тұруы мүмкін.
Өзбекстанның халқы 23 млн. адамды құрайды. 20 ғасырдың ортасында
басталған демографиялық жарылыс мәселені тереңдетуде. Соңғы 20 жыл ішінде
халық саны екі есе өсті. Бүгінгі таңда адам өсімі жағынан алдыңғы қатарлы
мемлекеттердің бірі – жыл сайынғы адам саны өсім деңгейі 700 мың адам,
халықтың 70% әлі де 25-ке толмаған жастар, ал халықтың жартысына жуығы әлі
де 18 жасқа толмаған.
Өзбекістан енді жер және су тапшылығына және соның салдары болатын
тағам тапшылығына тіреліп отыр. Мәселе ең күрделі түрде Ферғана даласында
шиеленісуде, онад су және жер үшін қақтығыстар жиі орын алуда. Адам
тығыздығының саны бір шаршы км-ге 140 адамға дейін жетедң, ал Ферғана және
Зарафшан далаларында ол 500-600 адамға дейғн, кей аймақтарда тіптен 1000
адамға дейін жетеді, мұндай тығыз қоныстанған аймақтар әлемде өте аз. Жыл
сайын экологиялық жағдайда ауырлауда (әсіресе Арал аумағында). Қоныссыз
адамдар феномені шектен асып, шекарадан да шығып кету қауіпі бар.[28]
Ал Қазақстандағы жағдай мүлдем керсінше. Ресми түрде болжалған және
жүйелі түрде орын алып келе жатқан адам санының қысқару тенеденциясы
(жылыны жүз мың адам), одан ары да жалғасып, территориялар босауы орын
алуда. Республикның орталық аймаға бұрыннан демографиялық тұрғыдан бос.
Елдегі орташа адам тығыздығының көрсеткіші 5,8 адам болса, орталық
аймақтарда ол 0,3-0,5 адамды құрайды. Көршілес Өзбекістан адам көптігінен
түн шығып жатқанда Президент Назарбаев миграцияның Қазақстан үшін өте
қауіпті екенін айтты: Орыс халқының толық көшуі ел экономикасы үшін өте
қауіпті... Бөліну – ол қазақ халқының жолуына тура жол. Адамсыз қалып, алып
территориялар кімнің болса да жеміне айналуы мүмкін.
Бірақб ашық конфронтацияға баруы мүмкін даулар Өзбекстан мен Тәжікстан
арасында орын алуда. Шешілмеген территориялық даулар Қазақстанның Ресеймен,
Иранның Түркменістанмен шекараларында сақталуда.
Бірақ бұл мемлекеттер арасындағы экномикалық байланыстар, осы аулардың
өршіп кетуіне жол бермеуде. Мысалға, Иран үшін Түркменістан оның солтүстік
шығысын энергия мен қамтамасыз ететін маңызды серіктес, ал Түркменістан
Иран территориясы арқылы энергектикалық ресурстарды тасымалдауға үміт
артуда.
Орта Азия мемлекеттеріне территориялық жағынан қауіп Иран жағынан да
төнуі мүмкін. Ол өзінің экономикалық мақсаттарын көздеп, Каспий бөлісі
кезінде мұнайлы территориялар үшін Түркменістан, Қазақстан және
Азербайджанға қарсы қару жұмсауы мүмкін. Оның сонымен қатар Түркменістанға
территориялық талаптары бар, олар болашақта осы территориялардың
аннексиясына айналуы мүмкін.
Басқа да қауіп, әсіресе Қазақстан үшін Қытай жағынан төнуі мүмкін.
Халық тығыздығынан түн шығып жатқан Қытайдың кеңейуі үшін ең ыңғай
территория үшін ол Қазақстан екенін жоққа шығаруға болмайды. Әсіресе Қытай
әскери доктринасының басты компоненттерінің бірі көршілес елдердің
пропекиндік ориентациясы екенін есте сақтасақ. Асығыссыз экспансия
басталып кеткенін айта кету өте маңызды. РИСИ Қазақстандағы заңсыз
қытайлықтардың саны 300 мың адамға жеткенін айтады.[29]
1.2. Су ресурстарының проблемалары.
СУ ресурстары мәселесінің шешілмегендігі, көптеген аймақтық, ішкі,
локалдық мәселелредің шешілуіне кедергі болуып, Орта Азиялық бес
мемлекеттік қарыс қатынасындағы тұрақты даулы мәселеге айналуда.
КСРО ыдырауынан кейін су теңсіздіктері бірден бетке шықты. Ең
бірінші болып Қырқызстан, аймақтағы ең ірі су қолданушы Өзбекстан оны
қарыздары үшін қыста газсыз қалдырғанда айтты. Осыған жауап ретінде Тянь-
Шань мұздықтарында пайда болатын су ресурстарын қадағалайтын Бішкек қосымша
энергия алу арқылы елді жылыту қажет деп, Орта Азиядағы ең ірі Токтогул су
қоймасынан суды жіберуге бұйрық береді. Бұл асығыс және ақалсыз
жасалғандығы сонша, су ағымы қоймадан төмен жатқан барлық қолдан жаслаған
теңіздерді жойды. Сол себепті жазда алқаптарға су қажет болғанда, оның
тапшылығы орын алды.[30]
Суға деген өз құқығын Қазақстанда айтуда. Өзінің әкәм орнына
ауыстырылуына дейін, табиға ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрі
С. Даукеев Өзбекстанды өкімет аралық Нарын-Сырдария су қоймалар каскатын
бірігіп қолдану туралы келісімді бұзды деп айыптады. ШЫн мәнінде Өзбекстан
серіктестік қатынастарды ұстануға ас тырысуа емес. Астана бақылашылар
штатын құрып, және қаупті жағдайлардың алдын алу үшін оңтүстікте жаға су
қоймасын салуды ұсынды. Оыған жауап ретінде Ташкент Қазақстанның оңтүстігін
газ және электр қуатынан ажыратты. Бұл дәл ИДУдың исламдық радикалдары
Өзбекстанға жаңа шабуылдап, өзбек генералдары жаңа бөлімшелерді курсанттар
мен вертолетшілерді азаматтық авиация қызметкрлерімен жабдықтап жатқан
кезге сай келді.[31]
Су мәселесі Қазақстан мен Қырғызстан ара қатынастарында да маңызды
орынға ие. Қазақстан Қырғызстанның аймақтағы су жіне жлектр энергиясының
балансынав нұқсан келтіретін Кумбарат ГЭСін салу жоспарларынан қауіптенуде.
Бірақ, оңтүстік Қазақстанда Көксарай су қоймасын салу (жоба бағасы 200
млн. доллар) ұсынылды.
Жобаны іске асыру көршілес Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанмен
талқыланбады. Суды қоймаға толтыру соларға байланысты, егер олар су болуын
кепіл етпесе онда қойма бос болып қала береді. Мұндай кепілдік алу өте
күрделі мәселе, ал оның іске асуы тіптен мүмкін емес секілді.
Қарақұмда алып өзен жасауға Түркіменбашы да бел буды. Оны толтыруға
суды тек Әмудариядан алуға болады, яғни коршілер ішуге және алқаптарға
бұрынғыдан да аз су алады.
Аймақтағы су саясатының маңызды бір қатысушысы, бұл Душанбе. Жалпы
гидроресурстар бұл елдің басты байлығы болып табылады, оның колемі бойынша
ел әлемде үшінші орында, ал посткеңестік кеңістікте екінші орында (бірінші
орында Ресей). Республикада аймақ өзендерінің балансын сақтыайтын Орталық
Азия ауыз суының 60% осы елдегі мұздықтарда сақталады. Тәжікістан
өзендерінің энергетикалық потенциалы 64 млню киловатты құрайды. Нурек ГЭСы
(қуаты үш миллион киловатт) Өзбекстан мен Түркменістанға қажет судың 40%
қадағалайды. Рогун ГЭС-інің құрылысы аяқталғанда бұл көрсеткіш Әмудария
суының 100% жетіп, Өзбекістанның мақта өсіретін аймағы мен Түркменістанның
оңтүстігі толығымен Душанбенің қадағалауына түсіп қалады. Тек Рогун ГЭС-ң
ғана таза пайдасы жылына 900 млн. долларға жетеді. Тәжікстан
гидроресурстары жаһандық сипат алуының және бір себебі оларға Үндістан мен
Пәкістанның да қызығушылығы бар. Исламабад 1992 жылдан бері Рогун ГЭС-ң
құрылысына 500 млн. доллар инвестициялауға дайындығын білдіруде (1993 жылы
ГЭС субасқыны мен тонаулардан қатты зардап шекті).
Ортаазиялық экономикалық қауымдастық елдері президенттерінің әр
жиынында екі басты мәселе қозғалады: бір біріне энергия көздерін тасымалдау
және су қолданысы мәселелерін реттеу. Бірақ әлі де мәселе талқылаудан ары
аспады.[32]
Қазақстанның су ресурстарына деген жоспарлары қандай? Аз су ресурстары
(үш Франциядай алып территория, өте құрғақ континенталды климатпен) түрлі
көздерде шоғырланған – мұздықтар, өзендер, жер асты сулары және жауын-
шашын. Мысалға Қазақстан территориясында жалпы алаңы 2000 кв. метр 1500 ге
жуық мұздық бар. Мұздықтар негізінен елдің оңтүстік пен оңтүстік шығысында
шоғырланған. Жыл сайын мұз еруінен пайда болатын су көлемі 1,5 млрд. куб
метрді құрайды, оның 1,1 млрды өзендерге қосылады. Бәрақ міне жиырма жыл
мамандар Орта Азияда мұздықтар санының азаюын айтуда. Қазақстан
территориясында жалпы ұзындығы 10 км-ге жуық жеті мыңнан аста өзендер мен
уақытша су ағымдары бар. Қазақстан өз территориясында қалыптасатын жер беті
суының көлемі жылына 54-59 куб км. құрайды, және ол негізінен шөлейт зона
сыртында қалыптасады. Көршілес елдерден келетін су ресурстарын қосқанда
(Орал, Сырдария, Іле, Қара Ертіс) жалпы су көлемі 110-115 куб км деуге
болады, бірақ шын мәнінде ол не бары 35 куб км.[33]
Сонымен қатар Қазақстан ткрриториясында 34,5 мыңға жуық көлдер және 3
дай көлшіктер және қолдан жасалған көлдер бар (олар негізінен Солтүстік
Қазақстанда шоғырланған). Қазақстан территориясы сонымен қатар екі ірі көл-
теңізбен жанасады, олар Каспий және Арал. Және де Балхаш бар (жалпы алаңы
19 мың шаршы км). Айта кетер жағдай, Қазақстан көлдерінің тек 90% ғана
алаңы 1 шаршы км-ден асады, ал қалған 10% алаңы одан аз. Тек 23 көлдің ғана
алаңы 100 шаршы км-ден асады.
Қазақстан жер қойнауларында 70-ке жуық ірі артезиан су бассейндері
табылған, оларда 7,5 мың куб км-қа жуық су жиналған, осы жер асты суларының
басым бөлігі Оңтүстік және Оңтүстік Шыңыс Қазақстан территориясына келеді,
ал ең шөлді Батыс Қазақстанда оның көлемі 2-2,5 мың куб км.
Қазақстандағы орташа жауын-шашын мөлшері шөл аймақтарда 100-180 мм,
шөлейт аймақтарда 160-220 мм, далалы аймақтарда 200-300 мм және далалы-
орманды аймақтарда 250-350 мм. Бірақ осы жауын шашынның 90 % буланып
кетеді.
Сонымен жасалатын қортынды – Қазақстан су ресурстары елде мал
шаруашылығы мен ауыл шаруашылығын интенсивті дамытуға жеткіліксіз. Су
ресурстарының жеткіліксіздігі сонғы бірнеше мыңжылдық ішінде осы
территорияда көшпендік өмір дамып, экстенсивті мал шаруашылығы бой
алығандығының негізгі себебі болып табылады.
Жүйелі түрде суғарылатын жер 2,3 млн. га, оның 2 млн. га-ға жуығы
алқаптар. Осы территорияның 40-50% суғару жүйесін толық қайта құрастыруды
талап етеді. Эрозия мен дефляция қаупі жоғары территориялар көптігі осы
территорияларды абаймен ұолдануды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан өз су ресурстары жеткіліксіз болып
табылады, сондықтан Қазақстан үшін халықаралық су кооперациясы жалғыз шешім
болып табылады. Бүгінгі таңда Кеңестік дәуірде жасалған су ресурстарын
бөліп тастаған шеаралар көршілес мемлекеттердің біріне бірі қысым құралы
болуда. Әсіресе бұл Ташкентке сай (Қазақстанды айтпағанда басқалары әлі де
әлсіз). Бүгін мемлекетте жер суғаратын және ауыз су тапшылығы бүкіл аймақта
тынышсыздықты тудырады. Өз мәселесін шешу барысында мемлекет өз көршілеріне
мәселелер тудыруда.
Орта Азиядағы есірткі трафигі мәселесі. Бүгін Ресей арқала Еуропаға
есірткі жеткізудің ең интенсивті трафигі Орта Азия арқылы өтеді. Орта Азия
арқылы Ауғаныстан героинінің 30% өтеді, қалған 70% Иран мен Пәкістанның
контрабандалық тораптары арқылы өтеді.[34]
Ортаазиялық тораптың белсене түсуінде тек географиялық жағдай ғана
емес, сонымен қатар осы аймақтағы жағдай да әсер етуде:
- Аймақ еледрі арасындағы ішкі қайшылықтар;
- Есіркі бизнесімен күресетін тиісті органдар арасында координацияның
жоқтығы;
- Кей мемлекеттердегі ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдай;
- Заңды қадағалау органдарындағы жемқорлықтың жоғары деңгейі;
- Орта Азияда экстремисттік және террористтік ұйыимдардың дами түсуі.
Заңсыз миграция мәселесі. Қазақстанда көшіп келген халық санының арту
тенденциясын байқауға болады. Егер 2000 жылы 33621 адам болса, 2001 жылы
бұл сан 46044 болды. Келушілердің басым бөлігі Өзбекстаннан (16029 адам, ал
2000 жылы 6255 адам), Түркеменістаннан (2962 адам), Қырғызстаннан (2902
адам).[35] Бірақ ресми емес сан әлде қайда жоғары.
Заңсыз жұмыс күшің жіберетін мелекеттерге жақсылығы (жұмыссыздық
мәселесін шешу, әлуметтік шиеленісті азайту, валютаның келуі) және
қабылдаушы елдерге жақсылығымен қоса (жұмыс күші, жергілікті еңбек
нарығында бәсекенің көбеюі) бұл мелекеттер арасында қақтығыс туғызтын
мәселелерге де алып соғады. ЕврАЗЭС Бас хатшысы С; Прымбетов айтқандай:
Сыртқы мигранттар ішкі мигранттардың жұмыс табу мүмкіндігін азайту арқылы,
оларға бәсекелес болады... Заңсыздық осуі, траффик және есірткі бизнесінің
артуы осы заңсыз миграциямен бірге жүреді. Бәрақ әрине оның бірден бір
салдары емес.[36]
Жалпы қарасақ ортаазиялық мелекеттердің қайшылықтары болғанымен
олардығ мақсаттары бір:
- Жаңа саяси жағайда, әсіресе саяси-әскери және экономикалық жағдайда
өмір сүру;
- Ортаазиялық мемлекеттермен қоса Ресей және Қытай секілді көрші
мемлекеттермен тіл табу;
- Батыс мемлекеттері мен АҚШ-тан қаржы-экономикалық көмек алу;
- Қару-жарақ базасын жаңарту және Ресей жоғары оқу орындарында
офицерлерді дайындау арқылы Ресеймен әскери одақтастықты қайта
жандандыру;
- Ресей – Орта Азияның бірыңғай өаржы кеңістігін құру үшін
республикалардың қаржылық институттарын дамыту.
1.3. Каспий проблемалары
Орта Азиядағы геосаяси жағдайды толығымен түсіну үшін Каспий теңізінің
мәселесін қарастырған жөн. Мұнай фокторі тек аймақтың геосаяси жағдайын
анықтап қана қоймай, сонымен қатар бүкіл әлемге әсер етеді.
Каспийдің стратегиялық маңызы төмендегі факторлармен түсіндірілеі:
- Көрсутекті ресурстардың молдығы. Каспий жағалауы әлемдегі мұнайға бай
жерлердің бірі болып табылады. БАтыс мамандарының бағалауы бойынша
Каспийдегі дәлелденген мұнай қорларының көлемі 4 млрд. тонна (29 млрд,
баррель), бұл әлемдік мұнайдың 2,6%. Ал барланған газ көлемі 7 трлн
куб метр.
- Каспийдің географиялық жағынан бүгінгі және болашақ мұнай және мұнай
тауарларын қолданушылар Еуропа және Азия ортасында және негізгі
қамтамасыз етушілер Таяу және Орта Шығыс, Солтүстік АФрика және Ресей
ортасында орналасуы.
Сол себепі Каспий аймағы туралы мәселе Парсы шығанағы мәселесі секілді
күрделі болып табылады.
Каспий жағалауындағы бір мемлекет болғандықтан Қазақстан үшін осы
аймақтаңы геосаяси жағдай бірнеше себептерден маңызды:
1. Басты мақсат осы ресурстарды өз мәселелерін шешу және даму үшін
пайдалану;
2. Қазақстанның тура континент ортасында орналасуы, оның мұнай
тасымалдауына бірнеше тмәселелер туғызады. Қазақстан үшін өзін
мұнай тасымалдау тораптарын диверсификациялау, бүгін тасымалдау
тораптарының монополисті Ресейдің ықпалынан шығу үшін өте
маңызды.
Каспийдің күрделі геосаяси мәселесі тек жағалаудағы елдер ғана емес,
сонымен қатар сыртқы акторларды да тартады. Олардың барлығы өз мүдделерін
қудаолауда. Жалпы мынадай мүдделі топтарды құруға болады:
Бірінші топ: Жағалаудағы мемлекеттер (Қазақстан, Түркменістан,
Әзербайджан, Ресей және Иран). Бұл елдер ресурстарды сыртқы нарықтарға
тасымалдау арқылы ішкі мәселелерді шешуге тырысуда;
Екінші топ: Транзит территориялы елдер (Ресей, Иран, Қытай, Түркия,
Грузия, Армения, Украина, Румыния, Болгария және т.б.). Бұлар тасымалдан
пайда тауып қалуға тырысуда.
Үшінші топ: Аймақтың дәстүрлі акторлары (Ресей, Иран, Қытай және
Түркия) - өздерінің аймақтағы стратегиялық маңызын арттыруға тырысуда.
Төртінші топ: Әлемдік ірі акторлар (АҚШ, Ресей, ЕО, Қытай) – Каспийді
әлемнің стратегиялық маңызды аймақтары үшін геосаяси күрестің элементі
ретінде қарастыруда.
Каспийдегі негізгі акторлар саясатының өзгерісін шартты түрде үш
негізгі кезеңге бөлуге болады.[37]
Бірінші кезең – 80 жылдардың соңы 90 жылдардың басы: Әлемдік саяси
аренада жаңа маңызда аймақ Каспийдің және ондағы жаңа мемлекеттердің пайда
болуы. Есег КСРО ыдырауына дейін Каспий екі мемлекет – Иран мен КСРО-ға
тиесілі болса, енді ондай мемлекеттер саны бесеуге жетті.
Бұл кезеңде Каспийдегі мұнайдың көлемі дәл белгілі болмады. Жаңа
мелекеттердің пайда болуы, Каспий мелекеттеріне және әлемдік державалардың
саяси ойында тактикасын анықтау қажет болды. Әрине, әр мемлекет өз
мүддесіне байланысты өз қстанымын анықтады. Ол кезде Каспий аймағы негізгі
акторлар, олардың қстанымын анықтауды талап ететін саяси вакуумдай болды.
Екінші кезең – 90 жылдардың ортасынан XX ғасырдың басына дейін: Осы
кезеңде Каспий геосаяси ойынының негізгі қаьысушылары мен олардың
ұстанымдары белгілі болды. Дәл осы кезде Каспий бассейніндегі мұнай қоры
әлемдік масштабта маңызы бардай ірі екендігі анықталды.
Осы аймақтағы негізгі процесстерге әсер ететін негізгі фактор Батыс-
Ресей қарам қайшылығы. Соңғысы Каспий аймағындағы американдық мүдделеріне
негізгі бәсекелес болды. Осыған басты себеп – Каспий мұнайын тасымалдайтын
негізгі құбырлардың барлығы дерлік Ресей арқылы өтеді. Бүгін тек бір ғана,
аз мөлшерді құбыр Баку-Тбилиси-Батуми басқа территориядан өтеді. Яғни
аймақтың барлық шығыс жолдарын қадағалайтын Ресей аймақ дамуының негізгі
пайдасын көрді. Осы себепті барлық дерлік ішкі және сыртқы акторлардың
мақстаы алтернативті тасымал жолдарын құру болды.
Үшінші кезең – XXI ғасырдың басы. Қазіргі кездегі тенденцияларды
зерттеу аймақта жаңа фазаның басталғандығын көрсетеді, оған негізгі себеп
– Каспий мұнайының әлемдік масштабта маңызға ие болуы. Қазір жиі-жиі Каспий
аймаңы Парсы шығанағына альтернатива тетінде айтылуда.
Жаңа кезеңді анықтайтын келесі фактор – 11 қыркүйектегі жағдай боды,
ол әлемдегі стратегияық жағадайды өзгертіп Каспий аймағындағы геосаяси
жағадайға да әсер етті.
Каспий мұнайын өндіру мәселесі бірнеше құрамадан тұрады:
1. Шикізат өндеуге инвестициялар;
2. Каспийдің заңды статусы;
3. Тасымал инфрақұрылымы;
4. Каспийдің милимтаризациялануы.
1991 жылдан кейін Каспий маңайындағы мемлекеттер бірнеше қиындықтарға
тап болды. Әр мемлекет теіз бөлігіне құқығын білдірді, солайша әлі де
шешілмеген мәселелер қозғалды. Ресейден басқа барлық мемлекеттер 1921-1940
жылдардағы кеңес-иран келісімдері олардың ұлттық мүдделеріне қайшы
келетіндіктен оларды мойындаудан бас тартты.
Ал Ресей айтуынша 1991 жылғы Алматы декларациясы бойынша барлық
бұрынғы КСРО республикалары Кеңес Одағының барлық келісімдерін мойындаған.
Сол себепті қазір екі жақты және көп жақты талқылаулармен кездесулер
барысында Каспийдің заңды статусы анықталуда.[38]
Бір жағынан Ресей өз беделін сақтап қалу үшін ьар күшін салуда, ал
басқа мемлекеттер жаңадан Кремль ықпалына тұспеу үшін жан таласуда. АҚШ,
Иран, Түркия әрекеттері Каспий мемлекеттерінің мүдделері қақтығысқан
жағдайда шиленісті жағдайлар туғызуда.
Каспий мәселесінің негізі - 1991 жылда кейін Каспий мелекеттерінің
барлығы дерлік мәселені бір жақты шешу үшін әлсіз болды. Сол себепті өте
күрделі қатысушылары бір бірімен тығыз байланыс көпжақты жүйе қалыптасты.
Орта Азия мен Кавказ елдерінің түрлі транспортыық және
коммуникациялық жобаларға қатысуын изоляциядан шыңу талпыныстары деп қарау
керек... Олардың интеграцияға талпынысын әлемдік геосаясат орталықтары
өолауда, өйткені олар аймаққа және тасымал жолдарына қол жеткізгілері
келеді.[39]
Каспий жүйесінің (осылай деп аталық) негізін бірнеше осьтер құрайды:
Туркия-Азербайджан, Қазақстан-Ресей, Қазақстан-Иран, Ресей-Иран, және екі
үшбұрыш Ресей-Армения-Иран, Ресей-Түркменістан-Иран және бақылаушы – АҚШ.
Әр қатысушы басқа акторларды ескере отырып әрекет етуі қажет.
Соңғы кездері Каспий мұнай қорлары туралы скептикалық көзқарастар
айтылуда. Ең жақсы жағдайда ол әлемдік мұнай қорының тек 4% құрап, әлемдік
мұнай нарқына әмер ете алмайды.[40]
Келесі мәселе шетелдік компаниялар Каспий мұнайын қаншалықты қажет
етеді. Олар мұнда назарын тек Солтүстік теңізбен Таяу Шығыс мұнайы
таусылғанда аударатын секілді.
Мұнайға деген баға, мұнайдың басқа көздерінің пайда болуы, және Каспий
мұнайы сапасының төмендігі Каспий мұнайына артылған сенімді ақтамайтын
секілді.
Бірақ басты мәселе Каспий және оның мемлекеттерінің мүхитқа шығатын
жолының болмауы.
Осы себептерге байланысты, Ресей мамандары Каспий мұнайына сұраныс ең
аз дегенде 2010-ға дейңн болмайды дейді.[41]
Бірақ АҚШ сыртықы саясатын жоспарлағанда ұхақ мерзімді мақсат
қоятындығын есте қстасақ, 2010 жыл алыс емес, яғни осы аймақтағы АҚШ
саясаты жандана түспек.
Каспийдің құқықтық режиміне келетін болсақ, ол 4 проблемалық группаға
бөлінеді:
1. теңіз астында және теңіз үсті табиғи ресурстарды пайдалану
принциптерінің сәйкестенуі;
2. экологиялық проблемаларды шешу және ластануды болдырмау;
3. навигация ( кеме жүзу )
4. балықшылық және биоресурстарды қорғау режимінің анықталуы.[42]
Каспий маңындағы мемлекеттер Каспийді теңіз немесе көл деп есептеуде
ортақ көзқарасқа келе алмай жүр. 1991 ж. бергі аралықта жақтардың
ұстанымдары қатаң өзгерістерге ұшырады. 1998 ж. ақпанда Ресей ұстанымы,
яғни, кезінде Каспийді ерекше құқықтық режимі бар сирек суат ретінде
қарастыратын ұстанымы өзгерді.
Мәскеу теңіз түбін және табиғи ресурстарды ортақ сызық
бойынша бөлуге келісті. Жалпы меншікке биоресурстар және су кеңістігі
қалды. Осылайша, Ресей Қазақстан, Түркменстан және Әзірбайжан үшін сыртқы
әлемнен альтернативті байланыстар құру үрдісін тежеуіне болатын еді.
Орталық Азияның геосаясатындағы мұнай факторы. 1990 ж.
Каспийдің мұнай қоры әлемдік нарыққа Парсы шығанағын ығыстыра отырып,
мұнай және газбен негізгі жабдықтаушы болуға регионға мүмкіндік береді
деген пікір туды. 1990 жж. ортасына қарай аймақ елдерінің көмірсутегі қоры
мәліметі бойынша мынадай болды: Қазақстанда сәйкесінше 2.2 млрд тонна және
2.5 трлн куб.м; ал Өзбекстанда шамамен 2 млрд; табиғи газ қоры
Түркменстанда 3 млрд куб.м шамасында. Қазақстандағы болжаулы қоры, Каспий
теңіз шельфі және Арал теңіз бассейніндегі кен орнын ескергенде, мұнайдың
қоры 13 млрд тонна мұнай, ал табиғи газ қоры 6 млрд куб.м; Түркменстанда
6,3 млрд тонна жіне 15,5 трлн куб.м табиғи газ; ал Өзбекстанда 0,3 илрд
мұнай және 2 трлн куб.м табиғи газды құрайды.[43]
Алайда, Каспийдің мұнай – газ ресурстарын өңдеуді кейбір
себаптер қиындатады. Геогрфиялық фоктордан өзге, экономикалық қиындықтар да
көп: аймақтың шикізат потенциалын жүзеге асыру үшін ірі капитал құюлар
қажет, ал олардың суммасы нақты есепке алынбай отыр. Аймақ ішіндегі және
оның сыртындағы да, сонымен қатар, инвесторлық елдердегі де оқиғалардың да
жақсы дамуы негізінде капитал құюлар он шақты илрд долларды құрауы мүмкін.
Қытай қазақстандық мұнайға капитал құюға дайын. 1990 . соңында
ол 5 – 6 жыл ішінде 9,5 млрд доллар инвестициясын беруге дайын екенін
айтты. Қазақстан үшін Қытайдың мұнай тасымалдау маршруты тиімді, себебі
Батыс Қазақстан кен орнының геологиялық құрылымы ҚХР-дағы Тарим бассейнінің
құрылымына ұқсас. Ал ҚХР мамандары өздерінің тәжірибелігі мұнайдың үлкен
шығысын қамтаммасыз ететінін мәлімдеді.[44]
Қазақстан үшін табыс – мұнай құбыры республиканың бүкіл
территориясымен жүреді және мұнай өткізу тарифі мемлекеттік бюджетке келіп
түседі. Қытай осы жобаның жүзеге асуына қатты шығындалып отыр. Алайда,
жобаның жүзеге асуына шек – ол СУАР-дағы мәселенің тұрақсыздығы.
Жапония да мұнай ресурстарына рұқсат алу үшін аймақта белсенді
түрде жұмыс жасайды. Оның ең басты артықшылығы – үлкен экономикалық күшінің
бболуы. Жапония Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстанның ең ірі кредиторы
болды. Қырғызстанға 1992 – 1996 жж Жапония екіжақты кредит берді, 144,5 млн
доллар. Мұның өзі МВФ (153 млн доллар) және Азиялық Даму банкінің (АБР 160
млн доллар) қарызға беруімен сәйкестенеді.
Жапония аймақ елдеріне АБР кредитін алуға рұқсат алуға
көмектеседі.
1994 ж. сәуірінен бастап Жапон мұнай компаниясы (ЯННК) Арал
теңізінің солтүстік – батыс жағалау зонасында төлеусіз геологиялық –
геофизикалық жұмыстар жүргізуде Жапондық өкілдер Каспийде де жұмыс жасауға
дайын болған.
1997 ж. сәуірде ЯННК Қазақстандық өкілдермен геологиялық
барлау және болашақ өнімді бөлісу жөнінде келісімге келісті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ФАКУЛЬТЕТІ
Халықаралық
қатынастар және
Қазақстан
Республикасының
сыртқы саясат кафедрасы
Ресей мен АҚШ: Орталық Азиядағы қауіпсіздік және геосаясат
(диплом жұмысы)
Ғылыми жетекші:
т.ғ. к .,
аға окыт.Утегенова А.Р.
Қорғауға жіберілді:
________________
“___”____________2007
Алматы, 2007
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1 ТАРАУ Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы
1.1 Аймақтық көшбасшылық
1.2 Су ресурстарының проблемалары
1.3 Каспий проблемасы
2 ТАРАУ Аймақтағы АҚШ пен Ресейдің қызығушылықтары және ықпалы
2.1 Орталық Азиядағы Ресейдің саясаты және ықпалы
2.2 Орталық Азиядағы АҚШ-тың саясаты, ықпалы,қызығушылықтары
3 ТАРАУ Аймақтың геосаяси перспективалары
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Орталық Азия аймағы 5 посткеңестік азиялық республикалардан тұрады,
ал географиялық жағынан аймақ кеңірек территорияны қамтиды, оған Шығыс
Түркістан (Синьцзян) және Ауғаныстан территорияларын кіргізуге болады.
Берілген жұмыста орталық-азиялық Қазақстан, Өзбексан, Тәжікістан, Қырғызсан
және Түркменстан мемлекеттері туралы болады.
1991ж. КСРО құлдырағаннан кейін бұлар әлемдік қауымдастыққа тәуелсіз,
жас мемлекеттер ретінде кірді және бірқатар қиын геосаяси проблемалармен
қақтығысты.
Географиялық орналасуы, тарихтың даму барысы, мәдениеттің белгілі
біртектілігі бұл аймақты біртұтас геосаяси құрылымға айналдырды, сонымен
қатар бұл аймақ екі ғасырдан аса Ресей ықпалы аймағына кірді және Қытай
тарапынан күштеу әрекетін бастан кешірді.
1991ж. кейін Орталық Азия Ресейдің ықпал ету аймағынан алдынғы қатарлы
әлемдік державалардың геосаяси бәсекелестігі аймағына айналды. Оның
геосаяси маңыздылығын атақты американ саясаткері З. Бжезинский былай деп
анықтайды- Оны бақылау Таяу Шығыс, Солтүстік Африканы қосқандағы алып
аймаққа ықпал етуді қамтамассыз ету мүмкін.[1]
Ресей және Қытайдан басқа, геосаяси ойынның басты қатысушылары болып
АҚШ және оның одақтастары шығады. Оның осындай әрекетіне КСРО-ның құлдырауы
себеп болған жаңа әлемдік тәртіп орнатуға тырысуы еді. Басты ойыншыларға
қосылуға деген құштарлығын тарихи бәсекелесушілер Түркия және Иран,
Үндістан және Пәкістан білдірді. Бұның өзі аймаққа белгілі бір қуаттылық
күшін береді. Тауарлары мен қызмет көрсетулеріне, шикізат және рынок көзі
ретінде бұл аймақты сонымен қатар Жапония, Араб елдері және Тынық Мұхит
бассейінінің жаңа өндіріс (индустриялды) мемлекеттері (Онтүстік Корея,
Малазия, Индрнезия) және басқа да мемлекеттерді қызықтырады.
Осыған байланысты аймақ әлемдік саясат пен экономика қайшылықтарының
ірі өзегіне айналады.
Әлемнің көптеген мемлекеттерінің қарама-қайшы стратегиялық
мүдделерінің шағылысуы айтарлықтай халықаралық проблемаларға алып келеді
және аймақтың тұрақты дамуына, оның әскери–саяси тепе-теңдігіне әсер етеді.
Әлемдік геосаяси тұрғыда Орталық Азия, Кавказды қоса алғандағы
Прикаспий аймағы (тұрақсыздық ошағы) деп аталатын аймаққа кіреді.
Аймақтық және әлемдік державалар тарапынан аймаққа деген қызығушылығы
1991 ж. кейінгі халықаралық қатынастардың жалпы жағдайымен және
энергетикалық ресурстар, ықпал ету аймағы, құрлықтар мен мұхиттарды
байланысыратын жаңа мемлекеттердің территориялардың транспорттық жолдарында
қызулы күрес жүріп жатқан әлемдік экономика дамуының қазіргі кезеңімен
түсіндіріледі.
Орталық Азия мұнай және газға, түрлі-түсті және сирек кездесетін
металлдарға, алтынға, күміске, уранға бай аймақ және әлемдік державалар
бұларды иеленуде қызығушылық білдіруде. Көмірсу және биологиялық ресурстары
бар Каспий теңізі үлкен стратегиялық маңызға ие.
Аймақтың геосаяси ерекшеліктері көптеген проблемалар тудырады: әлемдік
рынокқа шектеулі шыға алатын жабық транспорттық аймақ және салыстырмалы аз
дамыған коммуникация желісі. Аймақ елдері экономикалық тұрақтылыққа
ұмтылуда, алайда экономикалық және транспорттық қатынаста Ресейге тәуелді.
Табиғи және су ресурстарын үнемсіз пайдалану, экологиялық апат зоналары;
өмір сүру аймағының тапшылығы және халақ санының тым көптілігі (Өзбекстан),
өмір сүруге жарамсыз алып бос территориялар (Қазақстан, Түркменстан).
Бұл қайшылықтар көбіне қиын әлеуметтік, экономикалық жағдаймен,
билікке түрлі саяси, этникалық, діни топтардың күресуінің шиеленісуінен,
экстремисттік және террористтік ұйымдардың белсенділігінің күшеюімен,
исламдық фундаменталисттердің, қару, есірткімен айналасатын топтардың
болуымен күшеиеді.
Қазақстан Президенті Н. Назарбаевтың айтуынша, Орталық Азия –
шиеленісті аймақтардың бірі...келешекте қақтығыстар аймақ ішінде және
айналасында тууы мүмкін, соның ішінде территория, су және бай табиғи
ресурстары үшін. [2]
Орталық Азиядағы геосаяси жағдай 1991 ж. кейін үлкен ойын деген
атауға ие болды. Ол XIX ғ. аяғындағы Ресей, Ұлыбритания арасындағы аймаққа
деген бәсекелестіктің жаңа тарихи жағдайының жалғасы еді.
Осылайша 1991ж. кейінгі Орталық Азиядағы геосаяси жағдайдың даму
ерекшеліктерін және келешегін зерттеу өзектілігі анық. Жүз жылдан аса бір
ғана держава – Ресей, ал кейін КСРО аймақта үстем етуімен, жаңа күштің
келуімен аймақтық динамиканы бұзады. Орталық Азия елдері алдында таңдау
тұрады – Қытайдың мүдделерін еске алып, Ресеймен дәстүрлі байланыстарын
бұзбай, мықты бірақ алыс жатқан державамен қатынас қаншалықты дамуы мүмкін.
Біздің республика бастан кешіріп отырған тарихи кезеннің ерекшелігімен
де зерттеу өзектілігі анықталады. Тәуелсіздік алғаннан кейін біздің
мемлекет геосаяси жағынан өзін анықтаудың қиын мәселені шешеді. ҚР
Президенті Н.Назарбаев айтқандай, Ірі Еуразиялық мемлекет ретінде сипатқа
ие және біз үшін маңызды болып табылады-елде экономикалық реформалардың
дамуы үшін сыртқы жағдайдың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
демократиялық институттардың күшеуі. XX ғ. аяғындағы ірі өзгерістер
ағымында Қазақстан тарихтың қажетті аралында өз орнын табу керек деп
санайды мемлекет басшысы. Орталық Азиялық аймақта болатын геосаяси
құбылыстарды бақылау міндеттерін өзекті етеді.
Тарихи-географиялық, саяси- экономикалық факторларға байланысты
Қазақстан әлемнің басты мемлекеттерімен байланысты-АҚШ,Ресей,Қытай,
Жапония.
2001ж. 11 қыркүйегінен кейін АҚШ Ауғаныстанда орналасқан халықаралық
терроризммен күресқажеттілігі сылтауымен аймаққа белсенді ене бастады.
Орталық Азия белгілі белгілі ойын аймағы болатын АҚШ-тың бір полярлы әлем
орнату бағдарламасын іске асыру үшін бұл сылтау тиімді деп айту қате.
Алайда АҚШ бұны теріске шығарып отыр. Оған дәлел атақты саясаткер
З.Бжезинскидің сөзі болып отыр, Орталық Азияда АҚШ-тың күшеюі алдын- ала
жасалған стратегиялық жоспар емес,алайда ол күшейе түседі, себебі Орталық
Азия елдері аймақта Ресей немесе Қытайдың басымболуын қаламайды. Осы елдер
ісіне Американдық қатысуының күшеюі өзара тиімді құбылыс болып табылады.
Біз қазіргі кезде бұл аймақта американ саяси және экономикалық ықпалының
ықпалының соның ішінде әскери салада кеңеюін көріп отырмаз және бұл процесс
өз жалғасын табады.[3] Берілген жұмыстың мақсаты Орталық Азиядағы АҚШ
және Ресей геосаясатын қарастыру, аймақтағы елдердің перспективаларын
қарастыру, Ресейдің бір бөлігі немесе АҚШ- тың шекті ауласы болу көз-
қарасын қарастыру.
Жұмыста келесідей міндеттер қойылады:
─ Орталық Азияның геосаяси рөлінің 1991ж.- кейінгі және 2007ж. өзгеруін
бақылау;
─ Аймақ елдерінің сыртқы саяи бағыттарындағы және сыртқы акторлардың
бағыттарындағы геосаяси сипаттағы факторлармен анықталатынын көрсету;
─ Еуразиядағы басты рөлдегі күресте сыртқы қатысушылар мен аймақ
елдерінің ұстанымдары мен мүдделерін қарастыру;
─ аймақ елдерінің қауіпсіздік қаупін және олардың геостратегия лық
барысын көрсету;
─ аймақтың негізгі мемлекеттерінің және сыртқы акторларының
стратегиялық ынтымақтастығының келешегін анықтау.
Жұмысты жазу барысында көптеген қайнар көздер қолданылды және оларды
келесідей топтауға болады:
1) Аймақтағы геосаяси ойынның негізгі қатысушыларының, сыртқы саясты
және мемлекеттердің ұлттық қауіпсіздігі концепциялары;[4] олар
сыртқы саяси доктриналармен және оларды бекітетін құжаттар. Оларға
АҚШ Президенттері Б.Клинтонның және Дж.Буш кішінің доктриналары
жатады. Ресей Президенті В.Путиннің негізгі сыртқы саяси бағыты
Путин доктринасы деп аталады.АҚШ және Ресей Федерациясының әскери
доктриналары. Олар өз елдерінің қорғануға қабілеттілігін нығайту
қажеттілігін және халықаралық аренадағы жағдайларға байланысты қай
қауіптер айтарлықтай маңызды екенін түсіну үшін басты болып
табылады. Мысалы: РФ-ның Әскери доктринасы (2000ж. сәуірде
қабылданды) РФ-ның әскери қауіпсіздігін қамтамасыз етуде әскери-
саяси, әскери-стратегиялық және әскери-экономикалық негіздерді
анықтайтын ресми көз қарастардың жиынтығын құрайды;
2) Мемлекеттер және сыртқы акторлар арасында қол қойылған келісімдер,
құжаттар;[5]
3) Аймақ елдерінің (экономикалық, саяси, әскери) дамуы туралы
статистикалық мәліметтер;[6]
4) Мемлекет және сыртқы саяси ведомствалардың мәлімдемелері;[7]
5) Кезеңдік басылымдағы аналитикалық материялдар.[8]
Соңғы он жылдық Орталық Азия деп аталатын жаңа геосаяси аймақтағы
тарих, қазіргі жағдай және келешек проблемаларына Батыс зерттеушілерінің
өсіп отырған назарымен белгіленеді. Бұл бірнеше факторларға байланысты.[9]
Орта Азия және Қазақстан-жаңа ірі геосаяси аймақ, ол көп ұлтты халқы бар
және келешегі зор аймақ. Сыртқы қатысушылар Ресей, АҚШ бұл аймақта бекініп
алу мақсатымен белсенді іс жүргізуде. З. Бжезинскидің Великая шахматная
доска еңбегі американ саясаткерлері үшін бағыт беруші құрал ретінде
саналады. Бұл еңбегінде автор, КСРО-ның ыдырауына алып келген себептерді
талдайды, Еуразия үшін оның салдарын көрсетеді және Америка үшін бұрынғы
КСРО жеріндегі аймақты өз қолына түсіру үшін қандай қандай әрекеттер жасау
керектігі белгіленеді. Бжезинскии еңбегінің бесінші тарауыда, Орталық Азия
және Балкан түбегінде американ бақылауын міндетті түрде орнату керектігін
көрсетеді.[10] Оның пайымдауынша аймақтағы басты рөлді Қазақстан мен
Өзбекстан ойнайды. Қазақстан – қалқан (шит) ретінде, ал Өзбекстан оның жаны
ретінде. Американ саясаткерлері Өзбекстанның этникалық жағдайынан
шиеленісіне қарамастан, оның көшбасшылыққа мүмкіндігі көбірек, ал Қазақстан
көптеген орыс және басқа да диаспораларының болуынан Ресейге тәуелді.
Сонымен қатар Ресей аймақтағы жіберіп алған ұстанымын қайтару үшін
Қазақстанға ықпал етуге тырысады.Орталық Азия бойынша атақты зерттеуші
М.Б.Олкоттың ойынша бұл аймақ бір тұтастық жағынан бір саяси аймақты құра
алмайды. Бұған негізгі аргумент болып, Қазақстан және Өзбекстан өзінің
дамуын қарама-қайшы модель бойынша құруда. Егер Қазақстан елді саяси және
экономикалық дамуға тартса, Өзбекстан елде жабық саясат ұстануда және соған
қарамастан аймақтағы көшбасшылық рөліне ұмтылуда. Нәтижесінде екі мемлекет
көптеген мәселелерге байланысты ортақ ойдан шыға алмай отыр. [11]
М.Олкотт Орталық Азия туралы 12 миф атты мақаласында айтуынша әр бір
аймақ өзіне сай модельі бойынша даму керек, сонымен қатар сыртқы саяси
партнерлерімен қатынастар жолын да өзі таңдау қажет.[12]
Ресей зерттеушілері аймаққа көп көңіл бөліп, жоғалтқан ұстанымдарын
қайта жаңғартуда. [13]
Әсіресе А.Г. Дугин жұмыстарын ерекше білдіру қажет, себебі XX ғ.
аяғындағы неоеуразиялық түсініктің манифесті болып табылады. Ол геосаясатты
модернизациялау арқылы мемлекеттің статусын сараптауда талассократия
немесе теллурократия сияқты жаңа терминдерін еңгізу арқылы ерекшелік
сипатын береді. Сонымен қатар, Ресей алдында тұрған глобальді геосаяси
мәселелерді қалай шешу керектігін нақты түсіндіреді. Дугин бойынша,
Ресейдің геосаяси мақсаты, АҚШтың күшеюіне қарсы шығып, оны үшінші сортты
державалар қатарына жылжыту және жер шарының негізгі бөлігі –Еуразияға
гегемониясын орнату. А.Г. Дугимнмен берілген геосаясат анықтамасы қысқаша
тұрде-мемлекеттер арасындағы қатынас тарихының квинтэссенциясы: Геосаясат-
ол билік туралы ұғым және билік үшін...Геосаясат-ол билік жүргізу ұғымы.
Қазіргі нүні Қазақстан тарихи ғылымында республиканың сыртқы саяси
істерінің сараптануы бойынша біршама жұмыстар жазылды. Қазақстанның сыртқы
саясатының алғашқы жиынтығы Қ.К. Тоқаевтың еңбектері болды.[14] Оның
құндылығы отандық ғылымда алғаш рет ҚР сыртқы саясатының приоритеттері және
оларды әр түрлі бағыттарда жүзеге асыру жұмыстарының сарапталуында болды.
Жұмыс документалды және фактологиялық материалдарға бай. Қ.Тоқаевтың
Ғаламдану барысындағы Қазақстанның сыртқы саясаты еңбегінде Орталық
Азиядағы және Қазақстандағы сыртқы саясатының әлемдік экономикалық және
саясат бейнесіндегі жаһандану үрдісінің бір-біріне тәуелділігін
қарастырады.[15]
Касенов У., Сыроежкин К., Лаумулин М., Султанов К., Акимбеков С. және
тағы басқа зерттеушілердің жұмыстарында сыртқы саясаттың әр түрлі
бағыттары, қауіпсіздік аспектілері, қазіргі халықаралық проблемалар
қарастырылған.[16] Қазақ ғылымындағы геосаяси проблемалары алғар рет
У.Касеновтың жұмыстарында көтерілген және сарапталынған. Оның ғылыми
зерттеу тәжірбиесінде Қазақстанның посткеңес аймағындағы геосаяси статусын
анықтау және оның қауіпсіздік мәселелері сияқты бір қатар қызығушылықтары
болды. У.Касеновтың геосаяси конструкциясында Қазақстан жер шарының
еуроорталықазиялық (Еуразия) бөлімінің жүрегінде орналасқан, нәтижесінде
АҚШ, Ресей ,Қытай сияқты ұлы державалардың қатыгез геосаяси ойындарға
қосылуға мәжбүр. Басқа ОА мемлекеттерімен салыстырғандағы Қазақстанның
экономикалық дамуы, аймаққа әлемдік ойыншыларды шақыруға тиімді орналасқан.
У.Касеновтың ойынша, ОА аймағында кім экономикалық жағынан доминант
болса, сол барлық Еуразияда мықты геостратегиялық күшке ие болады. Сонымен
қатар, Каспий төңірегіндегі аймақтар (Орталық Азия және Кавказ)
С.Хантингтонның танымал концепциясы сияқты цевилизацияның қақтығысына
ұшырайды деп сараптайды У.Касенов.[17] Бұл тұжырым қаншалықты шын екендігін
автордың алдыңғы сараптамаларын салыстыра отырып білуге болады.
Жоғарда айтылғандай, бұл жұмыста көптеген қайнар көздері қолданылды.
Бірақта, жұмыс процессінде маңызды рөлді геосаясаттың негізгі заңдылықтары
сақталған зерттеулер алады.[18]
Жұмысты жазу барысында тарихи, анализ және синтез, жүйелік тәртіп
сияқты жалпы ғылыми тәсілдер қолданылды. Жұмыстың хронологиялық кезеңі 1991
жылдан қазіргі кезге дейін жазылған.
Жүйелік жоспарда жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытындыдан
тұрады.
І ТАРАУ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ АЙМАҒЫНЫҢ ГЕОСАЯСИ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1. Аймақтық көшбасшылық
Логикалық тұрғыдан 1991 жылдан кейін аймақтағы мемлекеттер жақындаса
түсуі керек еді. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, кей жағдайда осы мемлекеттер
сырттай біріне бірі қолдау мен терең рухани тустықты көрсеткенімен,
ұлттық мүдделердің түрлілігіне байланысты бірқатар мәселелер бойынша
олардың қатынастары нашар.
Осы аймақтағы кей мемлекеттердің геосаяси ұмтылыстары басқа
мемлекеттердің мүдделеріне қарама-қайшы келіп, оларды мазасыздандырмай
қоймайды. Мысалға Өзбекстан аймақтық көш басшылыққа ұмтылуда, ол осы
ұмтылысын тек бірқатар басымдылықтары ғана емес, сонымен қатар тарихпен де
негіздейді – Ақсақ Темір империясы тек куллі Орта Азияны ғана қамтып
қоймай, сонымен қатар Жерорта теңізі мен Қара теңізге дейін жеткен.[19]
Бір жағынан ол өзбектердің ұлттық сезімінің күшеюімен, оларды
шығармашылық ізденістерге итермелесе, екінші жағынан бұл Өзбекстан
көршілерін осы геосаяси мәселеге өзіндік жауаптарын іздеуге
итермелейді.[20]
Н. Назарбаевтың айтқанындай тарих және география салдарынан әлемнің
ортасында орналасқан Қазақстан, жарияланған көп жақты дипломатияны іске
асыруға тырысуда. Өзбекстанмен ағайындық теке-тіресте аймақтық көш басшы
болуға ұмтылумен қатар, Қазақстан Ресей және Қытай арасында жүруде.
Қырғызстан табиғи ресурстарға тапшы, сол себепті оның аймақтың ішкі
қатынасындағы ролі зор емес.[21]
Аймақ мемлекеттерінің тіл табыса алмауының бір себебі экономиканың
нашар жағдайда болуы.
КСРО ыдырауының экономикалық салдары Орта Азия мемлекеттері үшін өте
ауыр болды. Олар КСРО-ның бір ыңғай экономикалық комплексін құраған
материалдық ресурстардың біршамасынан айрылды. Сыртқы ресурстар (несиелер,
шет елдік тікелей инвестициялар) аймақ мемлекеттеріне экономикалық
тоқыраудан шығуға біршама көмектесті.[22]
Кесте: Тікелей шетелік инвестициялар мен несиелердің ел бойынша үлесі
Мемлекет Тікелей шетелдік 1993-2004 жж ХҚҚ Несиелері
инвестициялар Әлемдік Банк 1993-2004 гг.
1991-2005 несиелері
% $ адам % $ адам % $ адам
басына басына басына
Қазақстан 54 618 39 83 34 52
Қырғызстан 2 87 12 81 11 53
Тәжікстан 1 19 5 25 6 24
Түркменістан 4 141 1 7 0 0
Өзбекстан 5 37 9 11 4 4
Армения 4 201 14 151 10 77
Азербайджан 25 560 8 31 19 51
Грузия 5 186 12 89 16 88
Барлығы 100 100 100
Кесте: Сыртқы ресурстардың макроэкономикалық маңызы
Шетелдік тікелей инвестициялар Шетелдік инвестициялар,
% ІҰӨ
% негізгі капиталға% ІҰӨ ЖиналғаӘлемдік ХҚҚ
салым үлесі н банк
инвести
циялар
% ІҰӨ
1991-19941995-19991995-202000-2 01995-2003 1995-2003
жж. жж. 00 жж. 01 жж. жж. жж.
Армения 2.0 31.3 5.8 32.2 3.7 1.7
Азербайджан 2.5 64.4 19.9 89.2 0.9 1.6
Грузия 19.4 34.9 4.4 27.2 1.8 1.6
Қазақстан 13.3 33.4 6.3 53.8 0.8 0.3
Қырғызстан 14.7 29.5 4.3 32.7 3.5 1.7
Тәжікстан 2.1 4.3 1.8 11.9 2.8 2.0
Түркменстан 2.9 16.6 0.2 0.0
Өзбекстан 1.4 2.8 1.3 17.0 0.4 0.15
Аймақта инвестициялардың негізгі бөлімі энергоресурстарды өңдеу
саласына (мұнай, газ) келді, әсіресе Қазақстанда.
Кесте: Қазақстандық тікелей инвестициялардың салалық құрылымы (жыл
бойынша %)
1993-191995 1998 2001 2003 2005
94 (январь-ию
нь)
Мұнай және 78.7 32.0 70.3 74.1 71.2 80.8
газ
Басқа 0.0 0.0 0.0 1.5 0.8 0.1
ресурстар
өндірісі
Электроэнер0.0 0.0 7.4 1.2 0.4 0.6
гетика,
сугаз қамт
ету
Қара 0.0 10.4 0.0. 0.3 2.6 0.5
металлургия
Түсті 0.9 35.0 6.0 1.6 0.4 0.1
металлургия
Тамақ 4.5 3.9 1.0 0.3 0.7 0.2
өндірісі
Телекоммуни1.4 3.5 1.0 0.3 0.7 0.2
кация
Тұтыну 0.0 0.0 1.9
тауарларын
өндіру
Қаржы, 1.0 1.2 2.7 2.1 1.1 0.6
сақтан,
банктер
Меншікпен 8.8 10.2 9.4
операциялар
Басқа 13.5 13.9 7.3
Барлығы 100 100 100 100 100 100
Кесте: Аймақтың негізгі инвестор-мемлекеттері (қаржы салынуы)
Мемлекет Азербайжан Қазақстан Қырғызстан Тәжікстан
(жиналған)
1994-200 жж. 1993-2001жж. 1995-2001жж 2000 жж.
АҚШ 24.3 35.4 12.5 0.5
Ұлыбритания 13.9 13.1 10.8 31.4
Түркия 13.1 3.5 11.0 0.2
Италия 2.6 4.6 2.7 14.4
Оңт. Корея 10.7 19.4
Жапония 3.4 2.2 4.1
Қытай 4.4 1.0
Ресей 10.0 1.9 0.4 0.1
Барлығы 100 100 100 100
Кесте: Шетелдік тікелей инвестициялардың таза көлемі, жыл бойынша орташа
болжанатын және шынайы көлемі
1996-2000 жж. 2001-2005
Барлығы % Орт.адам % Барлығы $
млн.$ ІҰӨ бас $ млн.
Өзбекстан 90,7 113 91 79 84,2
Қазақстан 61,2 49 42 17 14,3
1991 жылдан кейін екі мемлекеттің жалпы ұзындығы 230 км ортақ шекарасы
болды, оның басым бөлігі делимитацияланбаған және қорғалмаған болды.
Сонымен қатар Өзбекстанның бірнеше аймаққа деген территориялық талаптары
болды.
Екі мемлекетте де этникалық диаспоралар тұрады, бұл мәселенің
этнодемографиялық жағын құрайды. Қақтығыстың бұл жағы көп уақыт бойы
талқыланбады, бірақ жақын арад бұл сұрақ тұруы мүмкін.
Өзбекстанның халқы 23 млн. адамды құрайды. 20 ғасырдың ортасында
басталған демографиялық жарылыс мәселені тереңдетуде. Соңғы 20 жыл ішінде
халық саны екі есе өсті. Бүгінгі таңда адам өсімі жағынан алдыңғы қатарлы
мемлекеттердің бірі – жыл сайынғы адам саны өсім деңгейі 700 мың адам,
халықтың 70% әлі де 25-ке толмаған жастар, ал халықтың жартысына жуығы әлі
де 18 жасқа толмаған.
Өзбекістан енді жер және су тапшылығына және соның салдары болатын
тағам тапшылығына тіреліп отыр. Мәселе ең күрделі түрде Ферғана даласында
шиеленісуде, онад су және жер үшін қақтығыстар жиі орын алуда. Адам
тығыздығының саны бір шаршы км-ге 140 адамға дейін жетедң, ал Ферғана және
Зарафшан далаларында ол 500-600 адамға дейғн, кей аймақтарда тіптен 1000
адамға дейін жетеді, мұндай тығыз қоныстанған аймақтар әлемде өте аз. Жыл
сайын экологиялық жағдайда ауырлауда (әсіресе Арал аумағында). Қоныссыз
адамдар феномені шектен асып, шекарадан да шығып кету қауіпі бар.[28]
Ал Қазақстандағы жағдай мүлдем керсінше. Ресми түрде болжалған және
жүйелі түрде орын алып келе жатқан адам санының қысқару тенеденциясы
(жылыны жүз мың адам), одан ары да жалғасып, территориялар босауы орын
алуда. Республикның орталық аймаға бұрыннан демографиялық тұрғыдан бос.
Елдегі орташа адам тығыздығының көрсеткіші 5,8 адам болса, орталық
аймақтарда ол 0,3-0,5 адамды құрайды. Көршілес Өзбекістан адам көптігінен
түн шығып жатқанда Президент Назарбаев миграцияның Қазақстан үшін өте
қауіпті екенін айтты: Орыс халқының толық көшуі ел экономикасы үшін өте
қауіпті... Бөліну – ол қазақ халқының жолуына тура жол. Адамсыз қалып, алып
территориялар кімнің болса да жеміне айналуы мүмкін.
Бірақб ашық конфронтацияға баруы мүмкін даулар Өзбекстан мен Тәжікстан
арасында орын алуда. Шешілмеген территориялық даулар Қазақстанның Ресеймен,
Иранның Түркменістанмен шекараларында сақталуда.
Бірақ бұл мемлекеттер арасындағы экномикалық байланыстар, осы аулардың
өршіп кетуіне жол бермеуде. Мысалға, Иран үшін Түркменістан оның солтүстік
шығысын энергия мен қамтамасыз ететін маңызды серіктес, ал Түркменістан
Иран территориясы арқылы энергектикалық ресурстарды тасымалдауға үміт
артуда.
Орта Азия мемлекеттеріне территориялық жағынан қауіп Иран жағынан да
төнуі мүмкін. Ол өзінің экономикалық мақсаттарын көздеп, Каспий бөлісі
кезінде мұнайлы территориялар үшін Түркменістан, Қазақстан және
Азербайджанға қарсы қару жұмсауы мүмкін. Оның сонымен қатар Түркменістанға
территориялық талаптары бар, олар болашақта осы территориялардың
аннексиясына айналуы мүмкін.
Басқа да қауіп, әсіресе Қазақстан үшін Қытай жағынан төнуі мүмкін.
Халық тығыздығынан түн шығып жатқан Қытайдың кеңейуі үшін ең ыңғай
территория үшін ол Қазақстан екенін жоққа шығаруға болмайды. Әсіресе Қытай
әскери доктринасының басты компоненттерінің бірі көршілес елдердің
пропекиндік ориентациясы екенін есте сақтасақ. Асығыссыз экспансия
басталып кеткенін айта кету өте маңызды. РИСИ Қазақстандағы заңсыз
қытайлықтардың саны 300 мың адамға жеткенін айтады.[29]
1.2. Су ресурстарының проблемалары.
СУ ресурстары мәселесінің шешілмегендігі, көптеген аймақтық, ішкі,
локалдық мәселелредің шешілуіне кедергі болуып, Орта Азиялық бес
мемлекеттік қарыс қатынасындағы тұрақты даулы мәселеге айналуда.
КСРО ыдырауынан кейін су теңсіздіктері бірден бетке шықты. Ең
бірінші болып Қырқызстан, аймақтағы ең ірі су қолданушы Өзбекстан оны
қарыздары үшін қыста газсыз қалдырғанда айтты. Осыған жауап ретінде Тянь-
Шань мұздықтарында пайда болатын су ресурстарын қадағалайтын Бішкек қосымша
энергия алу арқылы елді жылыту қажет деп, Орта Азиядағы ең ірі Токтогул су
қоймасынан суды жіберуге бұйрық береді. Бұл асығыс және ақалсыз
жасалғандығы сонша, су ағымы қоймадан төмен жатқан барлық қолдан жаслаған
теңіздерді жойды. Сол себепті жазда алқаптарға су қажет болғанда, оның
тапшылығы орын алды.[30]
Суға деген өз құқығын Қазақстанда айтуда. Өзінің әкәм орнына
ауыстырылуына дейін, табиға ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрі
С. Даукеев Өзбекстанды өкімет аралық Нарын-Сырдария су қоймалар каскатын
бірігіп қолдану туралы келісімді бұзды деп айыптады. ШЫн мәнінде Өзбекстан
серіктестік қатынастарды ұстануға ас тырысуа емес. Астана бақылашылар
штатын құрып, және қаупті жағдайлардың алдын алу үшін оңтүстікте жаға су
қоймасын салуды ұсынды. Оыған жауап ретінде Ташкент Қазақстанның оңтүстігін
газ және электр қуатынан ажыратты. Бұл дәл ИДУдың исламдық радикалдары
Өзбекстанға жаңа шабуылдап, өзбек генералдары жаңа бөлімшелерді курсанттар
мен вертолетшілерді азаматтық авиация қызметкрлерімен жабдықтап жатқан
кезге сай келді.[31]
Су мәселесі Қазақстан мен Қырғызстан ара қатынастарында да маңызды
орынға ие. Қазақстан Қырғызстанның аймақтағы су жіне жлектр энергиясының
балансынав нұқсан келтіретін Кумбарат ГЭСін салу жоспарларынан қауіптенуде.
Бірақ, оңтүстік Қазақстанда Көксарай су қоймасын салу (жоба бағасы 200
млн. доллар) ұсынылды.
Жобаны іске асыру көршілес Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанмен
талқыланбады. Суды қоймаға толтыру соларға байланысты, егер олар су болуын
кепіл етпесе онда қойма бос болып қала береді. Мұндай кепілдік алу өте
күрделі мәселе, ал оның іске асуы тіптен мүмкін емес секілді.
Қарақұмда алып өзен жасауға Түркіменбашы да бел буды. Оны толтыруға
суды тек Әмудариядан алуға болады, яғни коршілер ішуге және алқаптарға
бұрынғыдан да аз су алады.
Аймақтағы су саясатының маңызды бір қатысушысы, бұл Душанбе. Жалпы
гидроресурстар бұл елдің басты байлығы болып табылады, оның колемі бойынша
ел әлемде үшінші орында, ал посткеңестік кеңістікте екінші орында (бірінші
орында Ресей). Республикада аймақ өзендерінің балансын сақтыайтын Орталық
Азия ауыз суының 60% осы елдегі мұздықтарда сақталады. Тәжікістан
өзендерінің энергетикалық потенциалы 64 млню киловатты құрайды. Нурек ГЭСы
(қуаты үш миллион киловатт) Өзбекстан мен Түркменістанға қажет судың 40%
қадағалайды. Рогун ГЭС-інің құрылысы аяқталғанда бұл көрсеткіш Әмудария
суының 100% жетіп, Өзбекістанның мақта өсіретін аймағы мен Түркменістанның
оңтүстігі толығымен Душанбенің қадағалауына түсіп қалады. Тек Рогун ГЭС-ң
ғана таза пайдасы жылына 900 млн. долларға жетеді. Тәжікстан
гидроресурстары жаһандық сипат алуының және бір себебі оларға Үндістан мен
Пәкістанның да қызығушылығы бар. Исламабад 1992 жылдан бері Рогун ГЭС-ң
құрылысына 500 млн. доллар инвестициялауға дайындығын білдіруде (1993 жылы
ГЭС субасқыны мен тонаулардан қатты зардап шекті).
Ортаазиялық экономикалық қауымдастық елдері президенттерінің әр
жиынында екі басты мәселе қозғалады: бір біріне энергия көздерін тасымалдау
және су қолданысы мәселелерін реттеу. Бірақ әлі де мәселе талқылаудан ары
аспады.[32]
Қазақстанның су ресурстарына деген жоспарлары қандай? Аз су ресурстары
(үш Франциядай алып территория, өте құрғақ континенталды климатпен) түрлі
көздерде шоғырланған – мұздықтар, өзендер, жер асты сулары және жауын-
шашын. Мысалға Қазақстан территориясында жалпы алаңы 2000 кв. метр 1500 ге
жуық мұздық бар. Мұздықтар негізінен елдің оңтүстік пен оңтүстік шығысында
шоғырланған. Жыл сайын мұз еруінен пайда болатын су көлемі 1,5 млрд. куб
метрді құрайды, оның 1,1 млрды өзендерге қосылады. Бәрақ міне жиырма жыл
мамандар Орта Азияда мұздықтар санының азаюын айтуда. Қазақстан
территориясында жалпы ұзындығы 10 км-ге жуық жеті мыңнан аста өзендер мен
уақытша су ағымдары бар. Қазақстан өз территориясында қалыптасатын жер беті
суының көлемі жылына 54-59 куб км. құрайды, және ол негізінен шөлейт зона
сыртында қалыптасады. Көршілес елдерден келетін су ресурстарын қосқанда
(Орал, Сырдария, Іле, Қара Ертіс) жалпы су көлемі 110-115 куб км деуге
болады, бірақ шын мәнінде ол не бары 35 куб км.[33]
Сонымен қатар Қазақстан ткрриториясында 34,5 мыңға жуық көлдер және 3
дай көлшіктер және қолдан жасалған көлдер бар (олар негізінен Солтүстік
Қазақстанда шоғырланған). Қазақстан территориясы сонымен қатар екі ірі көл-
теңізбен жанасады, олар Каспий және Арал. Және де Балхаш бар (жалпы алаңы
19 мың шаршы км). Айта кетер жағдай, Қазақстан көлдерінің тек 90% ғана
алаңы 1 шаршы км-ден асады, ал қалған 10% алаңы одан аз. Тек 23 көлдің ғана
алаңы 100 шаршы км-ден асады.
Қазақстан жер қойнауларында 70-ке жуық ірі артезиан су бассейндері
табылған, оларда 7,5 мың куб км-қа жуық су жиналған, осы жер асты суларының
басым бөлігі Оңтүстік және Оңтүстік Шыңыс Қазақстан территориясына келеді,
ал ең шөлді Батыс Қазақстанда оның көлемі 2-2,5 мың куб км.
Қазақстандағы орташа жауын-шашын мөлшері шөл аймақтарда 100-180 мм,
шөлейт аймақтарда 160-220 мм, далалы аймақтарда 200-300 мм және далалы-
орманды аймақтарда 250-350 мм. Бірақ осы жауын шашынның 90 % буланып
кетеді.
Сонымен жасалатын қортынды – Қазақстан су ресурстары елде мал
шаруашылығы мен ауыл шаруашылығын интенсивті дамытуға жеткіліксіз. Су
ресурстарының жеткіліксіздігі сонғы бірнеше мыңжылдық ішінде осы
территорияда көшпендік өмір дамып, экстенсивті мал шаруашылығы бой
алығандығының негізгі себебі болып табылады.
Жүйелі түрде суғарылатын жер 2,3 млн. га, оның 2 млн. га-ға жуығы
алқаптар. Осы территорияның 40-50% суғару жүйесін толық қайта құрастыруды
талап етеді. Эрозия мен дефляция қаупі жоғары территориялар көптігі осы
территорияларды абаймен ұолдануды талап етеді.
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан өз су ресурстары жеткіліксіз болып
табылады, сондықтан Қазақстан үшін халықаралық су кооперациясы жалғыз шешім
болып табылады. Бүгінгі таңда Кеңестік дәуірде жасалған су ресурстарын
бөліп тастаған шеаралар көршілес мемлекеттердің біріне бірі қысым құралы
болуда. Әсіресе бұл Ташкентке сай (Қазақстанды айтпағанда басқалары әлі де
әлсіз). Бүгін мемлекетте жер суғаратын және ауыз су тапшылығы бүкіл аймақта
тынышсыздықты тудырады. Өз мәселесін шешу барысында мемлекет өз көршілеріне
мәселелер тудыруда.
Орта Азиядағы есірткі трафигі мәселесі. Бүгін Ресей арқала Еуропаға
есірткі жеткізудің ең интенсивті трафигі Орта Азия арқылы өтеді. Орта Азия
арқылы Ауғаныстан героинінің 30% өтеді, қалған 70% Иран мен Пәкістанның
контрабандалық тораптары арқылы өтеді.[34]
Ортаазиялық тораптың белсене түсуінде тек географиялық жағдай ғана
емес, сонымен қатар осы аймақтағы жағдай да әсер етуде:
- Аймақ еледрі арасындағы ішкі қайшылықтар;
- Есіркі бизнесімен күресетін тиісті органдар арасында координацияның
жоқтығы;
- Кей мемлекеттердегі ауыр әлеуметтік-экономикалық жағдай;
- Заңды қадағалау органдарындағы жемқорлықтың жоғары деңгейі;
- Орта Азияда экстремисттік және террористтік ұйыимдардың дами түсуі.
Заңсыз миграция мәселесі. Қазақстанда көшіп келген халық санының арту
тенденциясын байқауға болады. Егер 2000 жылы 33621 адам болса, 2001 жылы
бұл сан 46044 болды. Келушілердің басым бөлігі Өзбекстаннан (16029 адам, ал
2000 жылы 6255 адам), Түркеменістаннан (2962 адам), Қырғызстаннан (2902
адам).[35] Бірақ ресми емес сан әлде қайда жоғары.
Заңсыз жұмыс күшің жіберетін мелекеттерге жақсылығы (жұмыссыздық
мәселесін шешу, әлуметтік шиеленісті азайту, валютаның келуі) және
қабылдаушы елдерге жақсылығымен қоса (жұмыс күші, жергілікті еңбек
нарығында бәсекенің көбеюі) бұл мелекеттер арасында қақтығыс туғызтын
мәселелерге де алып соғады. ЕврАЗЭС Бас хатшысы С; Прымбетов айтқандай:
Сыртқы мигранттар ішкі мигранттардың жұмыс табу мүмкіндігін азайту арқылы,
оларға бәсекелес болады... Заңсыздық осуі, траффик және есірткі бизнесінің
артуы осы заңсыз миграциямен бірге жүреді. Бәрақ әрине оның бірден бір
салдары емес.[36]
Жалпы қарасақ ортаазиялық мелекеттердің қайшылықтары болғанымен
олардығ мақсаттары бір:
- Жаңа саяси жағайда, әсіресе саяси-әскери және экономикалық жағдайда
өмір сүру;
- Ортаазиялық мемлекеттермен қоса Ресей және Қытай секілді көрші
мемлекеттермен тіл табу;
- Батыс мемлекеттері мен АҚШ-тан қаржы-экономикалық көмек алу;
- Қару-жарақ базасын жаңарту және Ресей жоғары оқу орындарында
офицерлерді дайындау арқылы Ресеймен әскери одақтастықты қайта
жандандыру;
- Ресей – Орта Азияның бірыңғай өаржы кеңістігін құру үшін
республикалардың қаржылық институттарын дамыту.
1.3. Каспий проблемалары
Орта Азиядағы геосаяси жағдайды толығымен түсіну үшін Каспий теңізінің
мәселесін қарастырған жөн. Мұнай фокторі тек аймақтың геосаяси жағдайын
анықтап қана қоймай, сонымен қатар бүкіл әлемге әсер етеді.
Каспийдің стратегиялық маңызы төмендегі факторлармен түсіндірілеі:
- Көрсутекті ресурстардың молдығы. Каспий жағалауы әлемдегі мұнайға бай
жерлердің бірі болып табылады. БАтыс мамандарының бағалауы бойынша
Каспийдегі дәлелденген мұнай қорларының көлемі 4 млрд. тонна (29 млрд,
баррель), бұл әлемдік мұнайдың 2,6%. Ал барланған газ көлемі 7 трлн
куб метр.
- Каспийдің географиялық жағынан бүгінгі және болашақ мұнай және мұнай
тауарларын қолданушылар Еуропа және Азия ортасында және негізгі
қамтамасыз етушілер Таяу және Орта Шығыс, Солтүстік АФрика және Ресей
ортасында орналасуы.
Сол себепі Каспий аймағы туралы мәселе Парсы шығанағы мәселесі секілді
күрделі болып табылады.
Каспий жағалауындағы бір мемлекет болғандықтан Қазақстан үшін осы
аймақтаңы геосаяси жағдай бірнеше себептерден маңызды:
1. Басты мақсат осы ресурстарды өз мәселелерін шешу және даму үшін
пайдалану;
2. Қазақстанның тура континент ортасында орналасуы, оның мұнай
тасымалдауына бірнеше тмәселелер туғызады. Қазақстан үшін өзін
мұнай тасымалдау тораптарын диверсификациялау, бүгін тасымалдау
тораптарының монополисті Ресейдің ықпалынан шығу үшін өте
маңызды.
Каспийдің күрделі геосаяси мәселесі тек жағалаудағы елдер ғана емес,
сонымен қатар сыртқы акторларды да тартады. Олардың барлығы өз мүдделерін
қудаолауда. Жалпы мынадай мүдделі топтарды құруға болады:
Бірінші топ: Жағалаудағы мемлекеттер (Қазақстан, Түркменістан,
Әзербайджан, Ресей және Иран). Бұл елдер ресурстарды сыртқы нарықтарға
тасымалдау арқылы ішкі мәселелерді шешуге тырысуда;
Екінші топ: Транзит территориялы елдер (Ресей, Иран, Қытай, Түркия,
Грузия, Армения, Украина, Румыния, Болгария және т.б.). Бұлар тасымалдан
пайда тауып қалуға тырысуда.
Үшінші топ: Аймақтың дәстүрлі акторлары (Ресей, Иран, Қытай және
Түркия) - өздерінің аймақтағы стратегиялық маңызын арттыруға тырысуда.
Төртінші топ: Әлемдік ірі акторлар (АҚШ, Ресей, ЕО, Қытай) – Каспийді
әлемнің стратегиялық маңызды аймақтары үшін геосаяси күрестің элементі
ретінде қарастыруда.
Каспийдегі негізгі акторлар саясатының өзгерісін шартты түрде үш
негізгі кезеңге бөлуге болады.[37]
Бірінші кезең – 80 жылдардың соңы 90 жылдардың басы: Әлемдік саяси
аренада жаңа маңызда аймақ Каспийдің және ондағы жаңа мемлекеттердің пайда
болуы. Есег КСРО ыдырауына дейін Каспий екі мемлекет – Иран мен КСРО-ға
тиесілі болса, енді ондай мемлекеттер саны бесеуге жетті.
Бұл кезеңде Каспийдегі мұнайдың көлемі дәл белгілі болмады. Жаңа
мелекеттердің пайда болуы, Каспий мелекеттеріне және әлемдік державалардың
саяси ойында тактикасын анықтау қажет болды. Әрине, әр мемлекет өз
мүддесіне байланысты өз қстанымын анықтады. Ол кезде Каспий аймағы негізгі
акторлар, олардың қстанымын анықтауды талап ететін саяси вакуумдай болды.
Екінші кезең – 90 жылдардың ортасынан XX ғасырдың басына дейін: Осы
кезеңде Каспий геосаяси ойынының негізгі қаьысушылары мен олардың
ұстанымдары белгілі болды. Дәл осы кезде Каспий бассейніндегі мұнай қоры
әлемдік масштабта маңызы бардай ірі екендігі анықталды.
Осы аймақтағы негізгі процесстерге әсер ететін негізгі фактор Батыс-
Ресей қарам қайшылығы. Соңғысы Каспий аймағындағы американдық мүдделеріне
негізгі бәсекелес болды. Осыған басты себеп – Каспий мұнайын тасымалдайтын
негізгі құбырлардың барлығы дерлік Ресей арқылы өтеді. Бүгін тек бір ғана,
аз мөлшерді құбыр Баку-Тбилиси-Батуми басқа территориядан өтеді. Яғни
аймақтың барлық шығыс жолдарын қадағалайтын Ресей аймақ дамуының негізгі
пайдасын көрді. Осы себепті барлық дерлік ішкі және сыртқы акторлардың
мақстаы алтернативті тасымал жолдарын құру болды.
Үшінші кезең – XXI ғасырдың басы. Қазіргі кездегі тенденцияларды
зерттеу аймақта жаңа фазаның басталғандығын көрсетеді, оған негізгі себеп
– Каспий мұнайының әлемдік масштабта маңызға ие болуы. Қазір жиі-жиі Каспий
аймаңы Парсы шығанағына альтернатива тетінде айтылуда.
Жаңа кезеңді анықтайтын келесі фактор – 11 қыркүйектегі жағдай боды,
ол әлемдегі стратегияық жағадайды өзгертіп Каспий аймағындағы геосаяси
жағадайға да әсер етті.
Каспий мұнайын өндіру мәселесі бірнеше құрамадан тұрады:
1. Шикізат өндеуге инвестициялар;
2. Каспийдің заңды статусы;
3. Тасымал инфрақұрылымы;
4. Каспийдің милимтаризациялануы.
1991 жылдан кейін Каспий маңайындағы мемлекеттер бірнеше қиындықтарға
тап болды. Әр мемлекет теіз бөлігіне құқығын білдірді, солайша әлі де
шешілмеген мәселелер қозғалды. Ресейден басқа барлық мемлекеттер 1921-1940
жылдардағы кеңес-иран келісімдері олардың ұлттық мүдделеріне қайшы
келетіндіктен оларды мойындаудан бас тартты.
Ал Ресей айтуынша 1991 жылғы Алматы декларациясы бойынша барлық
бұрынғы КСРО республикалары Кеңес Одағының барлық келісімдерін мойындаған.
Сол себепті қазір екі жақты және көп жақты талқылаулармен кездесулер
барысында Каспийдің заңды статусы анықталуда.[38]
Бір жағынан Ресей өз беделін сақтап қалу үшін ьар күшін салуда, ал
басқа мемлекеттер жаңадан Кремль ықпалына тұспеу үшін жан таласуда. АҚШ,
Иран, Түркия әрекеттері Каспий мемлекеттерінің мүдделері қақтығысқан
жағдайда шиленісті жағдайлар туғызуда.
Каспий мәселесінің негізі - 1991 жылда кейін Каспий мелекеттерінің
барлығы дерлік мәселені бір жақты шешу үшін әлсіз болды. Сол себепті өте
күрделі қатысушылары бір бірімен тығыз байланыс көпжақты жүйе қалыптасты.
Орта Азия мен Кавказ елдерінің түрлі транспортыық және
коммуникациялық жобаларға қатысуын изоляциядан шыңу талпыныстары деп қарау
керек... Олардың интеграцияға талпынысын әлемдік геосаясат орталықтары
өолауда, өйткені олар аймаққа және тасымал жолдарына қол жеткізгілері
келеді.[39]
Каспий жүйесінің (осылай деп аталық) негізін бірнеше осьтер құрайды:
Туркия-Азербайджан, Қазақстан-Ресей, Қазақстан-Иран, Ресей-Иран, және екі
үшбұрыш Ресей-Армения-Иран, Ресей-Түркменістан-Иран және бақылаушы – АҚШ.
Әр қатысушы басқа акторларды ескере отырып әрекет етуі қажет.
Соңғы кездері Каспий мұнай қорлары туралы скептикалық көзқарастар
айтылуда. Ең жақсы жағдайда ол әлемдік мұнай қорының тек 4% құрап, әлемдік
мұнай нарқына әмер ете алмайды.[40]
Келесі мәселе шетелдік компаниялар Каспий мұнайын қаншалықты қажет
етеді. Олар мұнда назарын тек Солтүстік теңізбен Таяу Шығыс мұнайы
таусылғанда аударатын секілді.
Мұнайға деген баға, мұнайдың басқа көздерінің пайда болуы, және Каспий
мұнайы сапасының төмендігі Каспий мұнайына артылған сенімді ақтамайтын
секілді.
Бірақ басты мәселе Каспий және оның мемлекеттерінің мүхитқа шығатын
жолының болмауы.
Осы себептерге байланысты, Ресей мамандары Каспий мұнайына сұраныс ең
аз дегенде 2010-ға дейңн болмайды дейді.[41]
Бірақ АҚШ сыртықы саясатын жоспарлағанда ұхақ мерзімді мақсат
қоятындығын есте қстасақ, 2010 жыл алыс емес, яғни осы аймақтағы АҚШ
саясаты жандана түспек.
Каспийдің құқықтық режиміне келетін болсақ, ол 4 проблемалық группаға
бөлінеді:
1. теңіз астында және теңіз үсті табиғи ресурстарды пайдалану
принциптерінің сәйкестенуі;
2. экологиялық проблемаларды шешу және ластануды болдырмау;
3. навигация ( кеме жүзу )
4. балықшылық және биоресурстарды қорғау режимінің анықталуы.[42]
Каспий маңындағы мемлекеттер Каспийді теңіз немесе көл деп есептеуде
ортақ көзқарасқа келе алмай жүр. 1991 ж. бергі аралықта жақтардың
ұстанымдары қатаң өзгерістерге ұшырады. 1998 ж. ақпанда Ресей ұстанымы,
яғни, кезінде Каспийді ерекше құқықтық режимі бар сирек суат ретінде
қарастыратын ұстанымы өзгерді.
Мәскеу теңіз түбін және табиғи ресурстарды ортақ сызық
бойынша бөлуге келісті. Жалпы меншікке биоресурстар және су кеңістігі
қалды. Осылайша, Ресей Қазақстан, Түркменстан және Әзірбайжан үшін сыртқы
әлемнен альтернативті байланыстар құру үрдісін тежеуіне болатын еді.
Орталық Азияның геосаясатындағы мұнай факторы. 1990 ж.
Каспийдің мұнай қоры әлемдік нарыққа Парсы шығанағын ығыстыра отырып,
мұнай және газбен негізгі жабдықтаушы болуға регионға мүмкіндік береді
деген пікір туды. 1990 жж. ортасына қарай аймақ елдерінің көмірсутегі қоры
мәліметі бойынша мынадай болды: Қазақстанда сәйкесінше 2.2 млрд тонна және
2.5 трлн куб.м; ал Өзбекстанда шамамен 2 млрд; табиғи газ қоры
Түркменстанда 3 млрд куб.м шамасында. Қазақстандағы болжаулы қоры, Каспий
теңіз шельфі және Арал теңіз бассейніндегі кен орнын ескергенде, мұнайдың
қоры 13 млрд тонна мұнай, ал табиғи газ қоры 6 млрд куб.м; Түркменстанда
6,3 млрд тонна жіне 15,5 трлн куб.м табиғи газ; ал Өзбекстанда 0,3 илрд
мұнай және 2 трлн куб.м табиғи газды құрайды.[43]
Алайда, Каспийдің мұнай – газ ресурстарын өңдеуді кейбір
себаптер қиындатады. Геогрфиялық фоктордан өзге, экономикалық қиындықтар да
көп: аймақтың шикізат потенциалын жүзеге асыру үшін ірі капитал құюлар
қажет, ал олардың суммасы нақты есепке алынбай отыр. Аймақ ішіндегі және
оның сыртындағы да, сонымен қатар, инвесторлық елдердегі де оқиғалардың да
жақсы дамуы негізінде капитал құюлар он шақты илрд долларды құрауы мүмкін.
Қытай қазақстандық мұнайға капитал құюға дайын. 1990 . соңында
ол 5 – 6 жыл ішінде 9,5 млрд доллар инвестициясын беруге дайын екенін
айтты. Қазақстан үшін Қытайдың мұнай тасымалдау маршруты тиімді, себебі
Батыс Қазақстан кен орнының геологиялық құрылымы ҚХР-дағы Тарим бассейнінің
құрылымына ұқсас. Ал ҚХР мамандары өздерінің тәжірибелігі мұнайдың үлкен
шығысын қамтаммасыз ететінін мәлімдеді.[44]
Қазақстан үшін табыс – мұнай құбыры республиканың бүкіл
территориясымен жүреді және мұнай өткізу тарифі мемлекеттік бюджетке келіп
түседі. Қытай осы жобаның жүзеге асуына қатты шығындалып отыр. Алайда,
жобаның жүзеге асуына шек – ол СУАР-дағы мәселенің тұрақсыздығы.
Жапония да мұнай ресурстарына рұқсат алу үшін аймақта белсенді
түрде жұмыс жасайды. Оның ең басты артықшылығы – үлкен экономикалық күшінің
бболуы. Жапония Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстанның ең ірі кредиторы
болды. Қырғызстанға 1992 – 1996 жж Жапония екіжақты кредит берді, 144,5 млн
доллар. Мұның өзі МВФ (153 млн доллар) және Азиялық Даму банкінің (АБР 160
млн доллар) қарызға беруімен сәйкестенеді.
Жапония аймақ елдеріне АБР кредитін алуға рұқсат алуға
көмектеседі.
1994 ж. сәуірінен бастап Жапон мұнай компаниясы (ЯННК) Арал
теңізінің солтүстік – батыс жағалау зонасында төлеусіз геологиялық –
геофизикалық жұмыстар жүргізуде Жапондық өкілдер Каспийде де жұмыс жасауға
дайын болған.
1997 ж. сәуірде ЯННК Қазақстандық өкілдермен геологиялық
барлау және болашақ өнімді бөлісу жөнінде келісімге келісті. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz