О.Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдар

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ

ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

Диплом жұмысы

Тақырыбы:

О. Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдар

Орындаған: Жағыпарова Майра Мұсақызы

Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

бойынша (0307), 4 жылдық, 403 топ

Ғылыми жетекші: Исаева Жанар Тұрсынбайқызы,

ф. ғ. к. ; доцент,

Сарапшы:

А. Әбдірайымұлы Әл-Фараби атындағы Қазақ

Ұлттық Университеті,

мерзімді баспасөз кафедрасының

аға оқытушысы;

Қазақстан Журналистер

Академиясының академигі;

публицист, “Санат”

баспасының директоры.

Қазақ тіл білімі кафедрасының мәжілісінде талқыланып, қорғауға жіберілді

Хаттама №

Кафедра меңгерушісі ф. ғ. к. ; доцент Т. Н. Ермекова

Алматы, 2007

Мазмұны

Кіріспе бөлім . . .

Негізгі бөлім . . .

1. Бейвербалды амалдардың теориялық сипаттамасы

1. 1 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы . . .

1. 2. Бейвербалды амалдың сипаттамасы және

көркем шығарма тілі . . .

1. 3. О. Бөкеев шығармаларындағы кинесикалық амалдардың классификациясы . . .

1. 4. Бейвербалды амалдардың ұлттық-мәдени негізі және оның О. Бөкеев шығармаларындағы көрінісі . . .

1. 5. О. Бөкеев шығармаларындағы бейвербалды амалдардың қолданылу аясы . . .

1. 6. О. Бөкеев прозасындағы бейвербалды амалдардың мағыналық өрісі. Бейвербалды синонимдер . . .

1. 7. Бейвербалды омонимдер . . .

1. 8. Бейвербалды антонимдер . . .

1. 9. Сәлемдесу және қоштасу рәсімінде қолданылатын бейвербалды амалдар . . .

1. 10. Тыйым ретінде кездесетін бейвербалды амалдар . . .

Қорытынды бөлім . . .

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . .

О. Бөкеев шығармаларының тізімі . . .

Қосымша . . .

К І Р І С П Е

Қазақ тіл білімінде көркем шығарма тілін стилистикалық тұрғыдан қарастырумен бірге коммуникативтік, танымдық жағынан зерттеу ерекше орын алады. Ол тілсіз қарым-қатынастың әр түрлі қырларын сипаттайды. Бейвербал-ды амалдардың қолданылу ерекшеліктері, білдіретін мағыналары, олардың ұлтымыздың мәдениетімен, салт-дәстүрімен, әдет-ғұрпымен, ұлттық-мәдени ерекшеліктермен байланысы қазақ тіл білімінде жан-жақты талданып, жүйе-ленген деп айту қиын. Қарым-қатынастың бейвербалды түрін, жасалу жолдары мен қарым-қатынастағы табиғатын ашып көрсету, оның көркем әдебиеттегі көрінісі мен алатын орнын талдап-жүйелеу көркем шығарманы автор ойын терең түсінуге ықпал етеді. Мұндай мақсатқа жетуге арқау болар тілдік материалдардың бірден-бір қайнар көзі - жазушылар шығармашылығы.

1960-1970 жылдардағы қазақ прозасында көрнекті жазушылардың бірі − Оралхан Бөкеев. Жазушы О. Бөкеев сан қырлы тақырыптарда үзбей қалам тербеген. Жазушының прозалық, драмалық туындылары, көркем публицисти-касы әдебиетіміздің асыл қорына рухани қазына болып құйылды. “Оның шығармалары дүние жүзі әдебиетінің тұнығынан жүзіп ішкен орыс, ағылшын, француз, неміс, жапон, араб, қытай т. б. ұлы халықтар тілдеріне аударылып басылып, биік өркениетті бүкіл дүние оқырмандарының талғам таразысынан өтті, шынайы рухани сұранысына айналды”.

Жазушы шығармашылығын таза лингвистикалық тұрғыдан зерттеу қолға алына бастады. Бұл ретте А. Сембаеваның “Көркем шығармадағы эмоционалды-экспрессивті лексика” (О. Бөкеев шығармалары бойынша) атты еңбегін атауға болады. Ауызекі сөйлеу тіліндегі бейвербалды амалдар жазушы шығармалары-нан кең көрініс тапқан. Әсерлілік пен бейнелілік түрлі амал-тәсілдер арқылы жүзеге асады. Сондай амалдардың бірі - көркем бейне жасаудағы бейвербалды амалдардың қызметі. О. Бөкеев шығармалары осындай бейвербалды амалдарға бай. Жазушы бейвербалды амалдарды пайдалана отырып, өзінің стильдік шеберлігін шыңдайды. О. Бөкеев кейіпкерлерінің ішкі жан дүниесі, психоло-гиясы бейвербалды амалдар арқылы ашыла түседі. Мысалы, “Қайдасың, қасқа құлынымдағы” - Ораш, “Өліарадағы” - Қойшы, “Елең-алаңдағы” - Зарлық, “Құм мінезіндегі” - Бархан, “Өз отыңды өшірмедегі” - Дархан, “Сайтан көпір-дегі” - Аспан сынды кейіпкерлердің жан дүниесін, характерін, ішкі күйзелісін бейвербалды амалдармен, яғни, ым-ишаралармен аша білуінен автордың шеберлік мектебінің ауқымдылығын байқауға болады. Қаламгер сомдаған кейіпкерлердің ішкі жылылықпен қол алысып амандасуы, қауыша құшақтасуы, қуанышпен күлімсірей қарап, маңдайынан сүюі - ұлтымыздың мейірбандығы-ның, асыл тәрбиесінің, сыпайыгершілігінің, ұлттық-мәдени ерекшеліктерінің көрінісі. Бейвербалды амалдарды өз орнымен қолдану, шығарманың танымдық-тағылымдық мәнін күшейтіп, әсерлілігін арттыра түсетіндіктен, бұл мәселені зерттеу тілдік және тілсіз қатынасты жете меңгеруге жол ашады.

Бейвербалды амалдар мәселесі М. Мұқанов, С. Татубаев, Қ. Қажығалиева, С. Бейсембаева, М. Ешимов сынды зерттеушілердің еңбектерінде сөз болып талданды. Ғалымдар қазақ тіліндегі бейвербалды амалдарды мәндік-мазмұндық тұрғыдан әр түрлі қырынан қарастырады.

1. Бейвербалды амалдардың теориялық сипаттамасы

1. 1 Бейвербалды амалдардың зерттелу жайы

Қарым-қатынас тілдік қатынасқа қоса хабарға немесе сөйлесімге көмекші қызмет атқаратын бейвербалды амалдарды қажет етеді. Себебі қатынас немесе көркем мәтін тілдік қарым-қатынастың сыртында дауыстың құбылмалы реңктерінен, тембрінен, қарқындылығынан, қимыл-әрекеттерінен, дене қимылдарынан, бет-әлпеттегі өзгерістерден де құралады. Олардың әрқайсысы баяншы мен қабылдаушы арасындағы қатынастың мақсатын ашады, түсінуге мүмкіндік береді.

Тілсіз қарым-қатынасқа деген қызығушылық ежелгі дәуірлерден бастау алды. Ұлы грек философы Платон дене қимылдарын қолдануды жоғары бағалаған. Тіпті екі мың жыл бұрын өмір сүрген Цицерон шешендерге барлық жан қимылы ишаралармен үстемеленуі тиіс екендігі жайлы кеңес берген.

Бейвербалды амалдарды алғаш зерттеу Г. Спенсер, В. Вундт, Ч. Дарвин еңбектеріннен бастау алған. Ч. Дарвиннің 1872 жылы жарық көрген “Эмоцияның адам және жануарларда бейнеленуі” атты еңбегінде тілдің шығу тарихы мен ым-ишараның дамуындағы байланыстарды ұштастырады. Зерттеуші осы күнгі адамда байқалатын айтайын деген бір ұғымды жеткізуге арналған қозғалыстардың біразы біздің ерте кездегі ата-бабаларымыздың тіршілігінде елеулі орын алған әрекеттердің қалдығы екендігін айтады. Ч. Дарвиннің қазіргі “бейвербалды амалдарға” қатысты айтқан тұжырымдары мен бақылауларын бүгінгі күні әлемнің барлық ғалымдары мойындайды. Көптеген ғалымдар бейвербалды амалдардың сөйлеудегі ерекшеліктерін анықтай келе, адам өмірінде қайсысы қандай қызмет атқаратынына айрықша назар аударған. Мәселен, француз психологы Альберт Мейербиан қарым-қатынас кезінде вербалды амалдар (тек сөз) - жеті пайыз, дыбыс, интонация - отыз сегіз пайыз, бейвербалды амалдар - елу бес пайыз қолданылады деген пікір айтқан. Ал профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында отыз сегіз пайыз - сөз, алпыс бес пайыз - хабар бейвербалды амалдардың көмегімен беріледі деп тұжырымдайды.

Бейвербалды амалдардың қарым-қатынас құралына айналуында адамның дене мүшелерінің бәрі де қатысады. Осыған байланысты шетел және орыс тіл білімінде “Язык жестов”, “Языка тела”, “Язык лица” т. б. еңбектер, зерттеулер жарық көрген.

Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде apa - қасында , жанында және латынның lingua - тіл деген сөздерінен құралған) қарастырады. Паралингвистика терминін қырқыншы жылдары американдық зерттеуші, ғалым А. Хилл енгізген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте бұл терминге мынандай анықтама берілген:

1) сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізуші, бірақ тілге жатпайтын құралдар;

2) тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың жиынтығы.

Бейвербалды амалдар - өз мәні мен өзектілігін қазіргі таңда да жоғалтпаған мәселелердің бірі. ХХ ғасырдың елуінші жылдарынан бастап бұл сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуінші жылдардың басында қолға алынды.

Терминді алғаш ұсынған ғалым А. Хилл болса, жаңа ғылым саласының зерттеу нысанын белгілеген, бейвербалды амалдар мәселесін алғаш ғылыми тұрғыдан зерттеушілердің бірі - Дж. Трейгер. Зерттеуші бейвербалды амалдар-ды кинесика және паралингвистика деп екіге бөліп қарастырады. Паралин-гвистикалық амалдарға просодикалық яғни, дыбыстық ерекшеліктерді жатқызады.

Қарым-қатынастың бұл түрі қазақ тіл білімінде тек соңғы жылдар жемісі болса да, бейвербалды амалдардың қызметі туралы ойларды, терең тұжырым-дарды ертеден кездестіруге болады. Атап айтсақ, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Қ. Жұбанов еңбегінде кездеседі. Ғалым ымның ерекшелігі туралы былай дейді: “Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дыбыстап сөйлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толығады. Тіпті бірінің тілін бірі білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уақытта да, ыммен ылаждап түсінуге болады”. Қ. Жұбановтың ойынан бейвер-балды амалдар ауызекі тілдің ажырамас бөлігі екенін, сонымен қатар қарым-қатынасқа көмекші компонент ретінде рөл атқаратынын аңғаруға болады.

Сондай-ақ тілші М. Балақаевтың зерттеу еңбектерінде де бейвербалды амалдарға қатысты мәселелер сөз етіледі. Ғалым бейвербалды амалдарды сөйлеудің қосымша амал-әрекеті ретінде қарастырады. “ . . . Сөйлеу әр уақытта сөйлеу жағдайында өтеді: дауыс ырғағы, екпін, қимыл, ым, нұсқау, қол көтеру, көз қысу, бас изеу, күле, ызалана . . . сөйлеу, бәрі - ойды дәл жеткізе айтудың қағазға түсе бермейтін қосымша амал-әрекеттері”, - деп қорытындылайды.

Психолог-ғалым М. Мұқановтың қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін ұлттық-мәдени сипатқа ие бейвербалды амалдарды алғаш психология ғылымымен байланыстыра талдайды. М. Мұқанов қазақ халқының тұрмысында кездесетін бейвербалды амалдардың 28 түрін жинақтай келе, бірнеше топқа жіктейді: сәлемдесу амалдары (көрісу, сәлем ету) ; алғыс айту амалдары (ас қайыру, сарқыт беру, бата беру) ; үлкендерді немесе сыйлы адамдарды қошеметтеу амалдары (бас беру, жездеге төс беру, ауыз тию, жолаушының түсуі, ақ байлау) ; тілек амалдары (бата беру) ; кемсіту немесе қорлау амалдары (теріс бата беру, келген кісіні табалдырықта қабылдау, келген адамға ішек-қарын беру) ; қайғы амалдары (жылау, көрісіп жылау) ; ант, серт амалдары; тұрмыс амалдары (шашу, кесені төңкеріп қою, дастархан қайыру) ; салт-дәстүр амалдары (ерулік, із келсе шығарып салу) ; таңғалу амалдары (бетім-ай) ; өтініш амалдары (кіндік шешенің құттықтауы) ; өзгешелік амалдары.

Академик Ә. Қайдар қазақ қауымында өзіндік мағына-мәні бар тізе бүгу, қол шапалақтау, жұдырық түю, сақал сипау т. б. амалдарды бейвербалдық әрекеттер деп қарастырады.

С. Татубаев “Жесты как компонент искусства” еңбегінде қазақ халқының тұрмысында қолданылатын ишаралар мен опера, драма өнерінде кездесетін ишараларды салыстыра зерттейді. Автор: “Күнделікті қарым-қатынаста қолданылатын ишаралар мен драма және операда кездесетін ишаралардың бір-бірінен айырмашылығы жоқ. Өйткені қарым-қатынаста және сахна өнерінде қолданылатын ишаралардың беретін мағынасы мен атқаратын қызметі бірдей”, - деп өз ойын қорытындылайды.

С. Бейсембаеваның “Невербальные компоненты коммуникации в казахском языке” атты ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды компонент-терінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды және олардың аудармасы, фразеологизмдермен сәйкестік дәрежесі анықталды. Ғалым еңбегінде қазақ тіліндегі қарым-қатынастың бейвербалды компоненттерінің классификациясы алғаш рет ұсынылды.

М. Ешимовтың “Ым семантикасы: универсалды және ұлттық табиғаты” диссертациясы әр түрлі халықтар қарым-қатынасындағы бейвербалды амалдар-дың ұқсастықтары мен айырмашылығын, әлеуметтілігін анықтауға арналған.

Бейвербалды амалдарға қатысты пікірлерді Г. Сәрсекенің зерттеу жұмысы-нан кездестіруге болады. Ғылыми еңбекте Р. Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерлердің бет өзгерісін, ым, дене қимылы және дене тұрысын сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестері қарастырылған. “Көркем шығармада кейіпкердің бет, дене қимылы және дене тұрысы тілдегі етістікті және есімді сөз тіркестері арқылы суреттеледі. Әсіресе, грамматикалық сипатына орай етістікті сөз тіркестері - қолданылу жиілігі жоғары”, - дей келе, бармағын тістеді, басын шайқады, қасын керді, ерні дірілдеді, аузын ашты т. б. сияқты мысалдар келтіреді.

Бейвербалды амалдарға байланысты зерттеулерді герман тілдерінен кездес-тіреміз. Мәселен, Н. Л. Грейдинаның “Взаимодействие вербальных и невер-бальных средств в коммуникативном акте”, В. Б. Беглованың “Лексика поля” (кинесика), А. В. Дементьевтің “Семантико-функциональные аспекты кинемати-ческих речении в современном английском языке”, И. В. Серяковтың “Лексико-семантические и коммуникативно-функциональные особенности языковых единиц, описывающих невербальное средство коммуникации “голос” в совре-менном английском языке”, О. А. Яноваяның “Номинативно-коммуникативный аспект обозначения улыбки как компонента невербального поведения” атты ғылыми еңбектері ағылшын тілі материалы бойынша жазылған болса, Р. Ф. Шлапаковтың “Номинации кинесических средств речевого общения как лексико-графическая проблема” (қазіргі неміс тілі сөздіктері бойынша) тәрізді еңбектері неміс тілінің материалдары негізінде жазылған.

Бейвербалды амалдар - ауызекі сөйлеу тілінің ажырамас бөлігі. Қарым-қатынас кезінде бейвербалды амалдар тілдік амалдармен қатар қолданылып, сөйлесім әрекетін жеңілдетеді. С. Аленикова: “Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба? Күмәнданамыз. Өйткені, ымсыз, ишарасыз біздің қарым-қатынасымыз қиындай түседі. Ым-ишара сөйлесім әрекетіне қосымша мағына беріп, толықтырып отырады”, - деп тұжырымдайды.

Т. М. Николаеваның: “Любая речь не сводится только к вербальному языку; без специфических невербальных средств (мимики, жеста) речь неестественна, мертвенна”, - деген ойынан бейвербалды амалдардың сөйлеудегі атқаратын қызметін аңғаруға болады.

В. М. Верещагин, В. Г. Костомаров бейвербалды амалдарды іштей екіге бөліп қарастыруды ұсынады:

1. Соматизм тілі. Бұл топқа ишара, дене қалыбы, мимика, бет-әлпет кескіні және әр түрлі адам жүзінде байқалатын психосоматикалық симптомдарды енгізеді.

2. Ғұрыптық тіл. Бұл топқа бір әлеуметтік топтың әдет-ғұрпымен, этикетімен, салт-дәстүрімен байланысты дене қимылдарын жатқызады.

Г. В. Колшанскийдің кез келген еңбегін алып қарасақ та, бейвербалды амалдарға қатысты айтылған көптеген құнды ойлар мен тұжырымдарды кездестіруге болады. Ғалым бейвербалды амалдардың зерттелуіне шолу жасай келіп, өзінің “Паралингвистика” деген еңбегінде былай дейді: “Пара-лингвистикалық амалдар тілдік қатынаспен қатар қолданылып, қосымша хабар береді. Бұл амалдарға әр түрлі дыбыс ерекшеліктері, сонымен қатар мимика, ишара, дене қимылдары жатады”.

Бейвербалды амалдардың зерттелуі жайына шолу жасай келе, бейвербалды амалдар тек қазақ халқына ғана тән емес, ол барлық халықтың қарым-қатынасында бар құбылыс.

Бейвербалды амалдың сипаттамасы және көркем шығарма тілі

Адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілі бір шартты келісімдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақ ұғынысады. Бұл да - адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінісуі және көздің, ауыздың, қабақтың қимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т. б. ) әр түрлі қимыл-әрекеттерінің өзін неше саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен алуан түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу, әр түрлі эмоция таныту арқылы өз ойынан хабар бере алады. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Мысалы, телефон арқылы сөйлеп тұрған дауысқа мән бере отырып, сөйлеушінің жас мөлшерін, көңіл-күйін, байқауға болады. Немесе алдыңызда отырған сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістеріне, қимыл-әрекеттеріне қарап отырып, оның мінезі, көзқарасы, көңіл-күйі, жеке тұлғалық қасиеті жайлы хабар ала аласыз.

Тілдік қатынас кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге асады. Бірі хабарды жіберсе, екіншісі оны қабылдап алады. Тіл білімінде ғалымдар: алу, беру, қабылдау, жеткізу, жіберу т. б. сөздерін ғылыми айналымда көп қолданылатындықтан белгілі бір терминдермен алмастырып айтуды ұсынады. Хабар беруді - трансмиссия , қабылдауды - рецепция, осыған байланысты хабар берушіні - трансмиссор, хабар қабылдаушыны - реципиент деп көрсетеді. Бұл мәселе туралы қазақ тіл білімінде тілдік қатынастың теориясы мен әдістемелік негізін зерттеген ғалым Ф. Ш. Оразбаева былай дейді: “ . . . ерекше орын алатын тілдік қатынастың негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды іс жүзіне асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұрады:

1. Белгілі бір ақпаратты, деректі хабарлайтын - Баяншы.

2. Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар.

3. Ақпаратты не деректі жеткізетін - Қабылдаушы.

Баяншы - сыртқы объективтік әсерді, өмірді сезінуден, пайымдаудан туған санадағы ойды түрлі тілдік амал-құралдардың, тұлғалардың көмегімен екінші біреуге баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатысушы, тілдік қарым-қатынасқа түсуші.

Тұлғалар - хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық бірліктер.

Қабылдаушы - белгілі бір хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік тұлғалар арқылы түсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізіп ұғынудың нәтижесінде тілдік қатынасты ары қарай іске асырушы.

Кез келген түсіністік қарым-қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен бірге жүруі мүмкін. Яғни коммуниканттар әрі вербалды, демек тіл арқылы, әрі бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы қарым-қатынас жасай алады. Жалпы адамдардың қарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бірі - тілдік қатынас , екіншісі - тілсіз қатынас . Ғалым Ф. Ш. Оразбаеваның еңбегінде тілдік қатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілген:

1) адамдардың бір-бірімен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа қызмет етеді;

2) тілдік қатынаста да, тілсіз қатынаста да белгілі бір нәрсе хабарланады, бірақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;

3) тілдік, тілсіз қатынас та адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады.

Ғалымдар тілдік қатынасты - вербалды, тілсіз қатынасты - бейвербалды амалдар деп атайды.

Ғалымдар мен зерттеушілердің пікірлерін жинақтап, сұрыпталған материал-дар мен бейвербалды амалдарға берілген тұжырымдарын қорытындылап жинақтай келе, бейвербалды амалдар - вербалды амалдарды толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін, коммуникативтік актіні жалғастыруға қызмет ететін, адамдардың өзара түсінісуін қамтамасыз етуге көмектесетін қарым-қатынастың түрін айтамыз.

Көркем шығармада бейвербалды амалдар мынандай негізгі қызмет атқарады:

1. Қарым-қатынас кезінде бейвербалды амалдар вербалды компоненттерді қайталай қолданылады. Мысалы, - Анау алдыңда жатқан жылқының бәрі сенікі, - деді Омар үркердей үйіріліп, азайып қалған жылқыны қамшысымен сілтей көрсетіп (“Өз отыңды өшірме”) . (Анау есімдігі + нұсқау немесе меңзеу кинемасы) .

Осекең тырқылдап күліп, басын қақшаңдата көтерді де:

- Бикеш, отырыңыз, ұялмаңыз, - деп қызға орын нұсқады (“Өз отыңды өшірме”) .

- Отыр, - деп, аяқ жағын нұсқады Аспан шал (“Сайтан көпір”) . (Вербалды амал + нұсқау немесе меңзеу кинемасы) .

2. Бейвербалды амалдар кейбір вербалды компоненттерді жартылай алмастырады. Мәселен, Матвей маған шапшыған қанды көрсетіп: - Ұртта, балам, Сарқынды атаң секілді жүз жасайсың, - деді. Мен басымды шайқадым, сонсоң, өзі сорғалаған қаннан ұрттап-ұрттап алды да тісін ақшита күліп бізге қарады (“Қайдасың, қасқа құлыным”) .

Тастың алғашқы қызуы басылып қалған ба: - Осы жекпе-жекті кейінге қалдырсақ қайтеді, - деп еді, анау басын шайқап, келіспейтін сыңай танытты (“Жетім бота”) .

Келтірілген мысалдардан бас шайқау кинемасының “жоқ” репликасының орнына қолданылғанын көруге болады.

3. Бейвербалды амалдар вербалды амалдарды толығымен ауыстыра алады. Мысалы , Мұса есік жақтағы бадырақ көз жыпылық қара бұжыр жігітке иек қақты. Бұл үйдің әр ым-жымын, қас қақтырмай сезу қадетіне қалыптасып кеткен жігіт сыртқа тұра атылды (“Сарыарқаның жаңбыры”) .

Бәтима ымдап шамды өшір дегендей ишара жасады. Келіні: “О, несі, қараңғы үйде отырамыз ба?” дегендей, дел-сал қалып аңғартқан (“Алтыбақан”) .

Бұл мысалдардан коммуниканттардың бейвербалды амалдар арқылы ғана қарым-қатынас жасағанын аңғаруға болады.

Бейвербалды амалдардың қолданылу мақсаты төмендегідей жағдайлармен тығыз байланысты:

1) қарсыластар бір-бірінің тілін білмеген жағдайда:

- Я тебя испугала? - деді орысшалап. Нұрлан бұл сөзді ұққанына есі қалмай басын изеді (“Мынау аппақ дүние”) .

2) айқай-шу, дабыр кезінде:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.