Қазіргі Халықаралық қатынастардағы Иран Факторы туралы ақпарат
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2 . 6 бб
I Тарау. XX . XXI ғғ. басындағы жаңа геосаясат және Иран.
1.1 Биполярлық жүйенің ыдырауынан кейінгі жаңа әлемдік тәртіп және Иран саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 . 11 бб
1.2. ИИР . ның жаңа сыртқы саяси концепциясы ... ... ... ... ... ... ... .. 12 . 22 бб
1.3. Иран және АҚШ қатнастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23 . 26 бб
II Тарау. Аймақтық қауіпсіздік жүйесі және ИИР
2.1 Таяу Шығыс мәселесі және Иран саясаты/ Ирак мәселесіне байланысты және Израйль . Палестина/
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және халықаралық қатнастар
2.3.Каспий мұнайы және Иранның аймақтық саясаты ... ... ... .27 . 39 бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55 . 58 бб
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 . 60 бб
I Тарау. XX . XXI ғғ. басындағы жаңа геосаясат және Иран.
1.1 Биполярлық жүйенің ыдырауынан кейінгі жаңа әлемдік тәртіп және Иран саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 . 11 бб
1.2. ИИР . ның жаңа сыртқы саяси концепциясы ... ... ... ... ... ... ... .. 12 . 22 бб
1.3. Иран және АҚШ қатнастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23 . 26 бб
II Тарау. Аймақтық қауіпсіздік жүйесі және ИИР
2.1 Таяу Шығыс мәселесі және Иран саясаты/ Ирак мәселесіне байланысты және Израйль . Палестина/
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және халықаралық қатнастар
2.3.Каспий мұнайы және Иранның аймақтық саясаты ... ... ... .27 . 39 бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55 . 58 бб
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59 . 60 бб
Пән: Халықаралық қатынастар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Қазіргі Халықаралық қатынастардағы Иран Факторы (ХХІ ғ. басы).
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 - 6 бб
I Тарау. XX –XXI ғғ. басындағы жаңа геосаясат және Иран.
1.1 Биполярлық жүйенің ыдырауынан кейінгі жаңа әлемдік тәртіп және Иран саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 –бб
.2. ИИР –ның жаңа сыртқы саяси концепциясы ... ... ... ... ... ... ... .. 12 –бб
1.3. Иран және АҚШ қатнастары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. .. 23 –бб
II Тарау. Аймақтық қауіпсіздік жүйесі және ИИР
2.1 Таяу Шығыс мәселесі және Иран саясаты Ирак мәселесіне байланысты және Израйль –Палестина
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және халықаралық қатнастар
.3.Каспий мұнайы және Иранның аймақтық саясаты ... ... ... .27 –бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55 –бб
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59 –бб
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы қалыптасқан жаңа геосаяси конфигурацияда Иран Ислам Республикасының алатын орны ерекше. Иран өзінің тарихи дамуында бірнеше күрделі кезеңдерді бастан кешеді. Аталмыш диплом жұмысының өзектілігі жаңа геосаясатпен және Иран Ислам Республикасының (ИИР) қалыптасқан жағдайдағы сыртқы саясатының трансформациялануымен ерекшеленеді.
Иран –Оңтүстік Батыс Азиядағы аса ірі елдердің бірі. Ауданы бойынша ( 1648 мың шаршы шақырым) онымен шекаралас Түркия (солт батыс ), Ауғаныстан мен Пәкістан (шығысында), Ирак (батысында) елдерінен анағұрлым басым болып келеді. Егер Иранды Еуропа елдерімен салыстырсақ, онда оның аумағы Англия, Швецария, Италия, Флоренция, Испания территорияларын бірге алғандағымен тең болады. Солтүстігінде Иранды Каспий теңізі жуып өтеді, ал оңтүтігінде Парсы және Оман шығанағы жатыр. Азияда бұл көрсеткіш Қытай және Индонезия аумағымен тең. Шекара ұзындығы шамамен, 80000 шаршы шақырымға тең. Иран –арийлер елі деген мағынаны беретін Ариана сөзінен шыққан ел атауы. Бұл атау Сасанидтер мемлекетінің ( б .з. д І І І –ҮІІ ғғ) негізгі бөлігінің аты болған. Ирандықтар өз елін барлық уақытта Иран деп атаған,ал батыс елдері және АҚШ оны бұрындары Персия деп атаған. Себебі онда негізгі халық парсылар болып, сәйкесінше көпшілік парсы тілінде сйлеген. Сонымен қатар мұның себебі, елдің орталық аумағы Фарс немесе Парсы деп аталған.1935-жылы Иран үкіметі елдің бұрынғы ұлылығын көрсету үшін әлем мемлекеттеріне елді ресми түрде Иран деп атауларына өтініш білдірді. Елдің қазіргі астанасы –Тегеран. Иран көпұлттылығымен ерекшеленеді. 34 млн халықтың негізгі ядросы –парсылар халықтың небәрі 50 % -н ғана құрайды,одан кейінгі орында әзірбайжандар, күрдтер тұрады. 1905- 1906 –жылдары қабылданған конститутция бойынша мемлекет басында шах отыратын және ол қарулы күштердің бас қолбасшысы болтын конститутциялық монархия болған еді. Шахтың сол конститутцияға бірнеше рет өзгеріс енгізуінің арқасында шахқа жеке бас тәртібін орнатуға мүмкіндік беретін айрықша құзіретке ие болды. Кейіннен бұл жағдай әлеуметтік саяси дағдарысқа соқтырған көпшілік наразылығын тудыруға себеп болды. 1975 –жылы шах енгізген бір партиялық жүйе ауқымды наразылықтар туғызып, 1978 –жылы өз күшін жойды. Осының бәрі жиналып , шахтың биліктен кетуіне себеп болды, яғни халық көтерілісінің нәтижесінде шах тәртібі жойылды. Осылайша Иран капиталистік даму жолын таңдаған дамушы елге айналды. Мұнай экспортынан алынатын ірі табыстарды пайдаланып, елдің басқару орталығы жасаған әлеуметтік-экономикалық реформаларға сүйене отырып, Иран соңғы жылдары шаруашылық дамуында үлкен секіріс жасады, енді оны артта қалған аграрлық ел болды деп атауға ауыз бармайды. 1972 –жылы аяқталған аграрлық реформадан кейін жер иеленушілердің ұстанымдары жойылып,15 млн шаруалар жер иеленді ( оның бағасы 15 жыл ішінде төленуі қажет ), бірақ негізгі жер иеленушілер ауылдағы үкімет таянышы болған шаруалар еді. Осы реформаға дейін ірі жер иеленуші болғандар, елден құн сатып алу арқылы ірі өнеркәсіп акцияшыларына айналды. Иран қазіргі таңда аграрлық –индустриялық ел болып саналады. Мұнай сатудан (1976 –жылдан 20 млд. доллар ) түсетін қаржыдан Иран өзінің өндіріс саласын жедел қарқынмен дамытып келеді, оның жаңа салаларын құрды ( мұнайхимиялық, машина құрылысы, соның ішінде автомобилдік, авиацалық, әскери ),металлургия саласын дамытып жатыр. Иран алдығы қатарлы капиталисттік елдердің ірі монополияларымен тығыз байланысты. Осы елдермен бірлесе отырып құрған өнеркәсіптердің тауарларын Иран тек өз ішінде ғана емес,сонымен қатар белгілі дәрежеде Таяу Шығыс ,Оңтүстік- Шығыс Азия және Аумағындағы тауар айналымға қосу көзделіп отыр.Алғашқы кезде сырттан ағылып келген қаржыны игере алмай , шетке шығара бастады.Ол дамыған және дамушы елдердің арасында қаржылық көмек көрсететін ірі елге айналды. 1970 - жылдары Иран Англия ( 1.2 млд долл) ,Үндістан( 1 млд ),Египет (1 млд) , Пәкістан, сондай ақ Зайр және т б елдерге қарызын санкциялады.Иранның басқа елдерге берген қарызының жалпы саны 10 млд .долларды құрап, Иран Халықаралық Валюта Фондының қарыз берушісіне айналды.1978- 1979 –жылдардағы әлеуметтік саяси дағдарыс ел экономикасын әлсіретті.Мұнайшы –жұмыскелердің шеруі мұнай табысын тоқтатып тастады .Ел экономиканың жалғыз қайнар көзі ретіндегі мұнай өндірілудің тоқтатылуы орны толмас зиян әкелді. Көптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі күрделі халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы түсінеді.
Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия кіретін Жер шарының маңызды аймағы –Батыс Азияда ИРИ жетекші роль атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірдей уақытта Үнді мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған, орташығыстық, кавказдық, орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып, маңызды әскери-стратегиялық, жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды. Аймақтың жеке бөліктерініңі ішкі мәселелері, этникалық немесе діни, әскери немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм, терроризм мәселелерінің қайсысы болсые тек Иранның қатысуымен ғана нәтижелі шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар көзі ретінде және мұнай-газ өнімдерін тасымалдаушы шекара ретінде жоғары дәрежелі құндылықтарға ие екендігің ескерту артық болар еді. Иранның қаралған ішкі мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең ірі мұнай өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына жоғары өнімділік және табыстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК елдерінің арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран Ресейден кейін газ қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі уақытта оның барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр кубты құрайды, бұл 14% әлем қорынан асып түседі.
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси биігі (саяси ориентацияға емес –не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының үйлесу қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен саясаткерлерінің көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің экспортының жүзеге асырылуы туралы сөз қозғалады. Бұл әрине Иран радикалды шейіттері мен тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын жүзеге асыра бастаған аймақтық гегемония идеясынан бас тартады деген сөз емес, керісінше бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қияли идеясы Парсы шейіттерінің аймақтық деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға ауысты, яғни ең алдымен Қиыр және Таяу Шығыста. Сондай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте қайнасты. Біртіндеп Тегеран мемлекетінің саясатындағы прагматизм идеологиялық ойлардан басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында басым түсті. Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және ислам фундаментальдылығының түзу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес, сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сонда да өзінің аймақтық мақсатына жету үшін Иран Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын қалыптастыруда шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді. Тегеран Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық экстремистік тобын демеп келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері дәстүрлі түрде бағыт алады, Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып мыналар табылады:
Ирак
Ауғанстан
Кавказ аймағы
Каспий мәселесі
Орталық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
Палестиндік-израильдік басқарма
Парсы шығанағы.
Диплом жұмысының мақсаты. ИИР-ң жирмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы сыртқы саясатының трансформациялануымен және ИИР-ң аймақтық беделді мемлекетке айналуынан туындайды. Бұл мақсатқа жету үшін автор өз алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
ИИР-ң сс-ң даму эволюциясын зерттеу;
ИИР-ң сс-ң негізгі бағыттарын анықтау;
ИИР-ң Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасының өзекті мәселелерн зерделеу;
Қазақстан Республикасвмен ИИР-ң арасындағы қарым қатынастарды сараптау;
Диплом жұмысының деректік негіздері. Атлмыш диплом жұмысының деректік негіздерін автор өз ойынша төмендегідей топтарға топтастырады.
Жирмысыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындаға ИИР-ң сыртқы саясатының қалыптасыу мен дамуына байланысты деректердің бірінші тобына дипломатиялық құжаттар мен заң актілері жатады. Бұл деректердің ішінен негізінен ҚР-мен ИИР-ң арасындағы дипломатиялық ққ- орнауы туралы құжаттар, ИИР-ң сыртқы саяси стратегиясының деректерін атап өтуге болады.
Деректердің екінші тобын белгілі мемлекет басшылары мен дмпломаттардың сөйлеген сөздері құрайды. Бұл деректердің ішінд ҚР Президенті ННА екі мемлекет арасындағы қарым қатынастары туралы сөйлеген сөздері, қазақстан дипломаттары К.К. Токаев, ҚР ИИР ғы бұрынғы төтенше және өкілетті елшілері И.Гиззатов және М.Ж. Жолдасбековтың еңбектерін ерекше атауға болады.
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды.Бұл деректердің қатарында Иранның саяси қайраткерлерінің естеліктерін ерекше атап өткен жөн (Хомейни, Рафсанжани, Хаттами). Бұл деректер Иранның тарихи длмуын және сыртқы саясатын терең зерттеуге көмектеседі.
Деректердің төртінші тобын Ирандық және шет елдік информациялық құралдарының деректері қалыптастырады. Бұл деректердің тобына ресми БАҚ- ры жатады.
Тарихнама. ИИР ның ХХ ғ. тақсаныншы жылдары сыртқы саясат және оның эволюциясы туралы жарық көрген тарихнамалық деректерді автор шартты түрде отандық, ресейлік және шет елдік деп бөледі.
Отандық зерттеулер ішінде ИИР сыртқы саясатының дамуы, стратегиясы туралы еңбектерлің қатарында Н.А. Назарбаев, Қ. Токаев, И.Гиззатов, М.Ж. Жолдасбеков, С. Батырша ұлы. Қазақстандық зерттеулер негізінен ИИР сыртқы саясатын 1991- 2006 жылдар аралығында қарастырады. Әсіресе Иранның Каспи мәселесі бойынша ұстанымына көбірек көңіл бөледі.
Ресейлік авторларды ресейлік және кеңестік зерттеушілер деп еіге бөлуге болады.Кеңестік тарихшылар негізінен КСРО мен Иран арасындағы қарым қатынасты, АҚШ-Иран қарым қатынасын зерттеуге көңіл бөлсе, қазіргі ресейлік зерттеушілер Ресей Федерациясы мен ИРИ арасындағы қарым қатынастарды зерттеп, Иранның саяси жүйесін сараптайды. Кеңестік-ресейлік авторлардың ішінен төмендегілерді атап өтуге болады: Л.С. Васильев, А.Дугин, В.Ушаков, С.Л.Агаев және т.б.
Шет елдік авторлар зерттеулерін шартты түрде англосаксондық, европпалық зерттеушілер деп қарастырған жөн. Американдық зерттеушілер Иранның XIX-XX ғасырлардағы тарихын, сытқы саясатын, қырғи қабақ соғыс кезіндегі Иранның ұстанымына көңіл бөледі.Бұл авторлардың ішінде: Д. Фуллер, М. Олкед, Г. Глиссон және т.б.Ал Иранның Орталық Азиядағы рөлі туралы Киссенджер, З. Бзежинскийдің еңбектерінде көрсетілген. Қазіргі Иранның сыртқы саясатының тарихнамасын сараптауда автор сонымен бірге проблемалық принципті пайдаланды.Бұл принципке сәйкес қазіргі жарық көрген еңбектерді төмендегідей топтарға бөлуге болады:
ИИР-ғы исламдық фактор;
Дін мәселесі;
ИИР-ың сыртқы саясатының өзекті мәселелері;
Каспи мәсәләсі;
АҚШ- Иран қатынастары
Иран- Ресей қатынастары
Қазақстан-Иран қатынастары
ИИР сыртқы саясатының өзекті мәселелеріне байланысты жарық көрген тарихнамалық зерттеулерді са раптай келе бұл мәселе туралы арнаулы монографиялық еңбектердің тапшылығын атап өткен жөн.
Диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Аталмыш диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды. Мұның ішінде автор тарихи салыстырмалы әдісті, контент-анализ әдісін және социялогиялық әдісті пайдаланды.
Тарихи салымтырмалы әдіс ИРИ ың сыртқы саясатының эволюциясын анықтауға көмектеседі. Контент анализ әдісі ИИР қазіргі сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды.Ал социологиялық әдіс ИИР ың ішкі саяси жүйесін зерттеуге көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.Дипломдық жұмыс кріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Дипломның жалпы көлемі бет.
I Тарау .Иранның сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы.
.1.Биполярлық жүенің ыдырауынан кейінгі жаңаәлемдік тәртіп және Иран саясаты.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Иран өндірісі нашар дамыған, ауыл шаруашылығында жартылай феодалдық қатынастар басым келген аграрлық ел болып қала берді. Капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың ыдырауы және осы реттегі капитализмнің үздіксіз дамуы елдегі ішкі саяси жағдайды қиындатты. Бұған Иран үкіметінің жүргізген экономикалық саясаты әсер етпей қоймады. Шетел тауарларының елге кігізілуіне кең мүмкіндік бере отыра Иран үкіметі ұлттық өндірушіні тең емес бәсекеге итермелеп отырды.
- шы жылдардың ортасында Иранда феодалдылықтың қалдықтары мен үлкен әлеуметтік бөлініс әлі де орын тапты. Көптеген артықшылықтарға ие әлауқаттылар және халықаралық сауда монополиясына қолы жеткен шексіз байлыққа кеңеліп өмір сүрді.Ал ұсақ буржуазия өкілдері мен ауыл тұрғындары және де басқа әлеуметтік топтар кедейшілік жағдайда өмір сүруге мәжбүр болды.
Экономикалық зерттеулердің нәтижелеріне қарайтын болсақ, Иранның Исфахан, Мазендеран,Лурестан,Хузестан қалаларында жұмысшылардың табысы күніне 50 риалдан аспаған ресми мәліметтер бойынша мамандандырылған жұмысшылардың айлық еңбекақысы 1961-1962 ж.ж. орта есеппен 2500 риалды құраған, ал шын мәнінде бұл көрсеткіш әлде қайда төмен болған. 1961 ж. 29 мамырындағы Кейхан газетінің мәләмдеуі бойынша барлық жұмыспен қамтылған халықтың 87 проценті 2500 риалдан төмен кіріс алған, яғни бұл ресми төменгі өмір сүру көрсеткішінен 12 есеге артық болған, ал осы жылдар ішінде өмір сүру индексінің құны 12 есеге өскен.
Бағаның тоқтаусыз өсу қарқынында халықтың көп бөлігі аштық жағдайында өмір сүруге мәжбүр болуы кедейшілік, аштық, антисанитария өз ізін қалдырмай қоймады. Елде эпидемиялық аурулар өршіді, көптеген аймақтар медициналық көмекке қолдары жетпеді. Жалпы ел ішінде 20 мың дәрігерлік орын болса соның 8 мыңы Тегеранда орналасты. Жағдайды медициналық жұмысшылардың тапшылығы ушықтырды. Елдегі 5 мың дәрігердің 4700 Тегеран және басқада ірі қалаларда жұмыс істеді, ал 45 мың ауылды мекендерге небары 300 дәрігер тура келді. Балалар өлімінің көрсеткіші өте жоғары болды , жас балалардың 80 процетке жуығы 4 жасқа дейін жетпей өліп отырады. [14; 23-28 б.]
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Таяу және орта Шығыс халықтарының ұлт-азаттық және демократиялық қозғалысы Иранды да қамтыды. Елде демократияландыру күресін 1945 ж. құрылған Иранның ұлттық партиясы (Туде) басқарды. Осы ретте өз биліктерінен айырылғысы келмеген және елді демократияландыруға қарсы шыққан Иранның билік өкілдері импералисттік державалардар көмек сұрады. Олардың ерекше сенім білдіргендері АҚШ болды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін өзін капитализм қатерінен әлемді азат етуші ел ретінде сезінген АҚШ өзінің пиғылының таза екендігін және оның ұмтылысы Иранды батыс өркениетіне қосу екндігін БАҚ арқылы насихаттап отырды.
Импералиттік державалармен жақындасу жолына түскен Иран үкіметі бірте-бірте өзінің жеке даралығынан айрыла бастады. АҚШ империализміне бағытталу арқылы Иран күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларға әкеліп соқтырды. Иран үкіметінің бұл әрекеті АҚШ-тың Иранды экспансиялауына және елді өндірістік дамуын халықаралық монополиялық капиталға бағындыруына жол ашты.
Соғыстан кейінгі жылдары Иранның билік өкілдері ел экономикасын тығырықтан шығаруға бағытталған біршама әрекет жасады. 1946 ж. Квама ос-Салтане үкіметі елді экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан реконструкциялауға бағытталған жеті жылдық жоспарды жасауға кірісті. Бірақ, бұл жоспарды жасау үшін Иранның жеткілікті дәрежеде кәсіби мамандары болған жоқ және бұл жоспарды жүзеге асыруға қажетті қаржының мүмкіндігі төмен болды. Осы мәселелерді шешу мақсатында Иран үкіметі АҚШ-тан жеті жылдық жоспарды жасауға және оны қаржыландыруға көмектесін сұрады. Осы ретте АҚШ-тың алдында Иран экономикасын өз мүддесінде пайдалануына жол ашылды. Американдық Моррисон-Надсен және Оверсиз Консалтанс фирмалары жеті жылдық жоспарды құрастыруда консультант ретінде елге шақырылды. [14; 45 б.]
Бірақ ел экономикасын құлдыраудан алыпшығарудағы шах режимінің әрекеттері нәтижеге алып келмеді. Көптеген себептердің әсерінен алғашқы жеті жылдық жоспарды (1949-50, 1955-56) жүзеге асыру нәтиже берген жоқ. Англия мен АҚШ-тан келген көптеген кеңесшілер жоспарлау комитеті мен экономика министрлігінде негізгі әрі маңызды орындарды ұстап алып, елдің өндірістік дамуын әдейіге тежеумен болды. Онысы түсінікті де, олардың негізгі мақсаттары өздерінің монополиялық капиталы үшін өндірістік база табу және оны инвестициялау көздерін қарастыру болып табылады. Ипералисттік державалар жоспарлау коммитеті алғашқы орынға әскер-стратегиялық обьектілердің салынуын жүзеге асуына қол жеткізді.
Бірінші жеті жылдық жоспардың нәтижесіз болғанына қарамастан Иран үкіметі ел экономикасын жоспарлы түрде дамытуға шешім жасап, келесі жеті жылдық жоспарды жасады, оны 1956 ж. Иранның мәжілісі бекітті.
Жеті жылдық жоспардың жүзеге асырылу кезеңінде импералисттік державалар Иранның валютаға деген мұқтаждығын түсініп оған көптеген кредиттер мен займдар бере отыра, елде өз позицияларын күшейтіп, Тегеранның оларға қажетті саяси экономикалық бағытты жүргізуіне қол жеткізбек болды. [15; 12-13 б.]
Екінші жеті жылдық жоспар ресурстарды мобилизайиялауды, шетел капиталын көптеп тартуды, елдегі жеке кәсіпкерлікті қолдауға және капитализмді өсіруге бағытталды. Осы мақсатта 1957 ж. Жеке кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі заң қабылданды . заң бойынша кәсіпкерлікті банктер арқылы несиелеу қарастырылды. Жеке кәсіпкерлікке бағытталған несие көлемі 1955 ж. 7,6 млрд. риалды құраса, 1958 ж. басында бұл көрсеткіш 14,7 млрд. риалға жеткен. Осы уақыт ішінде мемлекеттік секторды несиелеу 1,8 млрд-тан 18,9 және 20,7 млрд.- қа деін өскен. Тек қана жергілікті капитал ғана емес шетелдік капитал да көптеген жеңілдіктерге ие болды. Мұндай саясат Ирандағы капиталисттік қатынастардың дамуын және сауда операцияларын несиелеумен айналысатын жеке банктердің пайда болуына алып келеді деп жоспарланды. Егер 1956 ж-ға деін иранда 13 қана банк болса, 1956-59 ж-ға дейін тағы да 14 банк пайда болды. [6; 1-2 б.]
Көптеген Ирандық авторлардың сөзіне қарасақ та екінші жеті жылдықтың нәтижесінде едәуір әлеуметтік экономикалық өзгерістер болған жоқ. Ауылды жерлерде сақталып қалған жартылай феодалдық жүйе Иранның ауыл шаруашылығының дамуына мүмкіндік берген жоқ. Жер онда жұмыс істейтін шаруаның меншігі болған жоқ. Осы уақыт аралығында ауыл шаруашылығына небары 23464 млн. риал жұмсалды. Бұл ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы негізгі рөл ойнайтынын ескермегенде, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың 56,2 пайызы шоғырланған.
Жартылай феодалдық қатынастар аграрлық саладағы технологиялардың ескі болуы, жердің тұздануынан сақтандыратын әдістердің болмауы егін науқанының төмен болуына алып келіп соқтырды. Иран бидай, арпа, күріш сияқты ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан ипорттауға мәжбүр боды. 1961-1962 ж.ж. осы өнімдердің импорты 126000 тоннаға жеткен.
Өндіріс саласының да даму қарқыны төмен болды. Ел бойынша бірнеше ғана ұсақ өндіріс ошақтары пайдалы болды. Иранның мәліметтерге қарағанда 1961-62 ж.ж. ел бойынша небары 10247 өндірістік негізінен ұсақ мекемелер қызымет етті, онда барлығы 131000 жұмысшы еңбек етті. Сол кездегі Иран шахы Мұхаммед реза Пехлевидің айтуы бойынша екінші жеті жылдық жоспарды әлеуметтік мәселелерге қарастырылған. Онда халықты азық түлікпен, үймен , киіммен, медециналық қызыметпен қамтамасыз ету және білім беру жүйесін дамыту жоспарланған. Бірақ әлеуметтік салаға деген қаржылай шығындар оны толығымен қамтамасыз етуге жеткен жоқ. 1956 ж. Халық санауының мәліметі бойынша Ирнан халқының 16 проценті ғана білімді болған. Сонымен қатар медециналық қамтамасыздандыру да өте төмен дәрежәде болды.Екінші жеті жылдық жоспар бірінші жоспар сынды айтарлықтай әлеуметтік экономикалық проблемаларды шеше алмады. Жалпы алғанда жоспардың өзі ел экономикасын секторларға бөліп дамытуға бағытталмай, негізгі мәселелерді шешуге үстіртін халде болды. Иранның жоспаарлау коммитеті көптеген себептерге байланысты мемлекеттік және жеке секторларды бірге ұстай алмады. Сонымен қатар елүшін ең маңызды ауыл шаруашылық саласын біріктіру процессі нәтижесіз болды. Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыруда жоспаарлау коммитетеі мен тиісті министрліктер жұмысында ешқандай координация болған жоқ. [17; 8-13б.]
Екінші дүниежүзілік соғыстығ аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі империлистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді. Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштрін жоғалытып алды. Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың нәтижесінде емес, сонымен бірге Британ империямының құрамындағы мемлекеттерде ұлттық-азат ету қозғлыстарының белең алуының нәтижесінде де болды. Дәл осы уақытта қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз рөлін күшейте бастады.
КСРО-мен бейбіт қатынас орнатқысы келгендей болып, Иран қоғамындағы, яғни халық арасындағы тынышсыздықты басуға әрекет етсе, екіншіден АҚШ-тан өзіне тиімді жағдай талап етіп алу үшін пайдаланды, Иран үкіметі ресми түрде КСРО-ға 20ж. аралығында өзара шабуыл жасамау туралы ұсыныс жасады. Келісім шарт мәтіні Иран жағымен дайындалып, Тегерандағы Кеңес елшісіне берілді. [19; 4-7 б.]
Кейіннен екі жақ жоғары дәрежедегі келіссөздер жүргізу туралы шешімге келді. 1959ж. басында КСРО үкіметінің сыртқы істер министрінің орынбасары В.С.Семенов бастаған делегация келді.
Бірақ кейінгі оқиғалар желісі көрсеткендей, Эгбаль үкіметінің ниеттерінің шын емес екендігін көрсетті. КСРО Иранмен келіссөздердің алғашқы кезінің өзінде, өзара келіссөздер жүргізу үшін, ең басты талап, Иран басқа үшінші елмен әскери келісім жасасуына болмайтын еді. Қол жеткізген келісімге қарамай, Иранның басқарушы тобы КСРО мен қатар АҚШ-пен келіссөздер жүргізе отырып, 1959ж. 5-наурыз күні екі жақты әскери келісімшарт жасасты. Осылайша Иран КСРО-мен тату көршілік саясатынан біржолата бас тартты, АҚШ-тың әскери әріптесіне айналды, сәйкесінше КСРО-ға қарсы мемлекеттер қатарына кірді.
Иран - американдық келісімшарт өз сипаты бойынша, иран -кеңестік бейбіт қатынастарды әлсіретуге, Ирандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды басуға бағытталған болатын. Бұл келісімшарт қол қою арқылы, АҚШ Иран территориясына агрессияның барлық түріне тойтарыс беру үшін өз әкерлерін еркін кіргізуге заңды құқық алды. СЕНТО-ның құрамына кіру арқылы Иранның КСРО-ға қарсы қырғи қабақ соғысқа қатысуы иран халқының онсызда ауыр жағдайын, одан сайын ауырлатты.
Сонымен қатар ішкі істер министрлігінің аса үлкен аппаратының полициялары, Ұлттық қауіпсіздік қызметкерлеріне бюджеттің 50%-ке жуығы жұмсалып отырды. Мемлеетті полицейлік-террористік әдіс арқылы басқару, демократиялық қозғалыстарды басып тастау, ұлттық байлықтарды монополистік капиталдардың тонауы, Ирандағы еңбекшілердің өз құқықтары үшін жаңа көтерілістерге шығуына алып келді. Ішкі саяси және әлеуметтік-экономикалық қиындықтардан халықтың ойын басқа жаққа бұру үшін, басшылар халықтың назарын әдейілеп сыртқы саясатқа адарды. Мысалы, Ауғанстан Гильменд өзенінде гидротехникалық құрылма болғандықтан Иранға келетін су көлемі азайғанына және соның кесірінен аштық болғанына халықты сендірді[21; 45-47б.].
Шаруалар өз мүдделері үшін көтеріле бастады. Сол сәттен бастап меджлисте Гильменд өзенінің суын дұрыс бөлу туралы мәселе қаралып, радио және газеттер арқылы антиауғандық насихат белсенді жүре бастады. Бұл халықтың әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтардан назарының ауытқуына алып келді. Дәл осы әдісті Иранға қатысты да қолданған болатын, яғни әскери шығындардың көбеюіне ақталу мақсатында, билеушілер халықты әр түрлі жолмен Иран елінен Иранға төніп тұрған қауіпке сендіргісі келді.
АҚШ-пен жасалған әскери келісімнен кейін Иран КСРО-мен келіссөз жүргізуге мүдделі болмады және алдында жасалған өзара шабуыл жасаспау туралы келісімді мұздатқызды.
Эгбаллдың ішкі және сыртқы агрессивті саясатын жасырып, халықтың кеңес үкіметіне қарсы қою үшін антикеңестік бағыттағы іс-шаралар жүргізіледі (газетте, радиода хабарламалар беру, т.с.с.).
Иранның капиталистік дамыған елдердің технико-экономикалық көмегіне сүйеніп, тұйықтан шығу деген үміті ақталмады. Бұл жетіжылдың жоспарлардың құлдырауынан кейін белгілі бола бастады, яғни қымбатшылықтың өсуі, үкіметтің азық-түлік тағмдары мен көп қолданылатын тауарларға бағасын тұрақтандыра алмауы және т.с.с. оқиғалар бой алды.
Позитивті ұлтшылдық атты Иранның 50-жылдардың ортасымен 60 жылдар басындағы сыртқы саясатының басты принципі елді басқа дамушы елдерден оқшаулады. Осылайша Монорхиялық Иран дамыған ірі державалардың аграрлық-шикізат көзі, тауар өндіру саласының біріне айналды. Сонымен қатар Иран өзінің территориясын дамыған ірі державаларға әскери алаң ретінде беріп алды. Иранның қаржылық алып АҚШ пен басқа да батыс елдеріне біржақты бағдарлануы, елдің экономикасының құлдырауына, табиғи ресурстардың тоналуына, көптеген тиімсіз несие алулардың арқасында валютаның келуі 50-жылдардың соңы мен 60-жылдардың басындағы қаржы-валюталық дағдарысқа келді. [14; 15-19б.]
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
Ұлттық тәуелсіздік саясат - монорхиялық Иранның 60жылдардағы сыртқы саяси концепциясы.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырауына, екінші жеті жылдықтың көптеген міндеттерінің орындалмауына қарамастан Аламаның үкіметі (196263 –68) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды мұнай саласынан, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу жоспарланды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 534,6 млрд. риалды құраған болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$) жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым төмен еді. Себебі, 1968ж. өзінде Иран халқының 60% ауылдарда тұратын. Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді[25; 6-8 б.].
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ең маңызды салалардың бірі –ауыл шаруашылығы болатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуы өте төмен болып, шаруалардың еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сондықтан халықты ауылшаруашлық өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай феодалдық қатынастарды жою қажет болатын. Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет етсе де, ол ұлттық ішкі өнімнің 24% ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында елде аграрлық реформалардың екінші толқына басталды. Бірінші бес жылдықта бұл салаға 6 млд. Риал бөлінген 1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379 ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9435 қоғамдық вакуфтық ферма, 968 жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін шаруаларға сатты. [29; 7б.]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қойған жоқ.
Бес жылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіпте өте үлкен көңіл бөле бастады. Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1,2 млд. Риал бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жоспарды орындай кезінде бұл сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26 млд. риалды құрады.
Иранның осы уақыт аралығындағы экономикалық саясаты ауыр индустрияны (өнеркәсіпті) мемлекеттік қаржымен қатар, жеке сектор қаржысын да пайдалану арқылы дамытумен ерекшеленді.
Иран өнеркәсібінің жалпы өнімі жылдық 13%-ке өсе отырып 81%-ке жетті және 196263жж. жалпы ұлттық өнімнің 11% құраса, 196768жж. 13%-ке жетті.
Бірінші бесжылдық кезінде бастауыш және орта білім беретін мектептерді дамытуға ерекше көңіл бөлді. Дегенмен, мектептер санынығң өсуіне қарамастан өзінің сапасы жағынан заман талабына жауап бермеді. Сондықтан оқыту бағдарламаларына күрделі өзгерістер енгізу керектігі айқын сезілді.
Ел экономикасының қарқынды дамуына сәйкес келмейтін соғысқа дейінгі әдістермен оқыту және гуманнитарлық ғылымдарда оқитын студенттердің, техникалық ғылымдарды оқып үйренушілердің санынан анағұрлым көп болуы (М.: ЖОО оқитын 6683 студенттің 916-сы техникалық мамандықтарда оқыды.) білім сапасын реформалаудың әлі де жеткіліксіз екенін көрсетті[35; 14-15 б.].
Екінші бесжылдықтың міндеттерінің бірі өндірісті қарқынды дамытып, өндірістік тауарарды экспорттауды үлкейтіп кейбір импорттық тауарлардан бас тартуға бағытталды. Өндірістің өсуінің екпінін жыл сайынға 15% үлкейтіп отыруға жоспарлаған 2-бесжылдықта өндіріске бүкіл инвестицияның 26% -ын құрайтын 207 млд. риал бөлінді. Елді индустриализациялау мақсатында екінші бесжылдық жоспары негізінде техникалық мамандықтарға айтарлықтай қаржы бөлу көзделді. Анығырақ айтқанда, зерттеушілердің пікірінше Иранның өндіріс саласының өзіне 313 мың 119 мың маман жұмысшылар болуы керек еді.
Осы 2-бесжылдық жсопар бойынша транспорттық қажеттіліктерге 80 млд. риал бөлінді. Бұл қаражатты стратегиялық маңызды объектілерге жұмсау көзделді. Сонымен қатар, денсалық сақтау саласына 13 млд. риал бөлінді, ауруханалардағы орындарды 14500-ге көбейтілді.
Екінші бесжылдық жоспарды орындай барысында өнеркәсіп саласында біраз жетістіктерге жетті және Иран бірақ өнірістік тауарларды шекаралас елдерге экспорттай бастады. Мұндағы қаржыайналымды тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар жеке сектордың қаржысы да айналымда болды. [38; 16-19б.]
Иран экономиксының құрылымын қайта құру кезінде, яғни 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру бойынша экономиканың барлық салаларын дамытуды қарастырды. Дегемен, Иран өзінің ішкі қаржысына жоспарды толығымен орындауға шамасы келмейтін еді, оның үстіне, Иранның негізгі пайда көзі болып табылатын.
Мұнайы өзіне толығымен тиесілі емес еді. Ішкі қордың аздығынан және шет ел валютасына деген сұраныстың 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру үшін қажеттілігі артуынан, керісінше Иранды халықаралық монополистерден қарызды көбірек алуға, мұқтаж етті. Мұның өзі монополистердің ел экономикасындағы орнының одан әрі бекуіне алып келді.
Ішкі қаржының өте тапшылығы мен империалистік елдердің көмек көрсетуге ниет білдіре қоймауын ескере отырып Иран үкіметі кеңестік мемлекеттерден қаржы алуына болатын, бірақ өз мүдделерін ойлаған Иран билеушілері бұған бармады. Керісінше, экономикалық объектілер салғызу мақсатында елге 40 млд. риалға жуық шетел инвесторларын тартты. Осылайша елдегі барлық экономикалық объектілердің ширек бөлігі шет елдіктер қарамағында болды. [35; 45 б.]
Шетел инвесторларының жекеменшік секторының ақша салымының негізгі ағымы мұнай-химиялық өнеркәсіптер салуға, әр түрлі маркадағы автомобильдерге дөңгелектер және Иранға, оның маңайындағы елдерге ең қажетті, қысқасы ақша көп әкелетін тауарлар жасап шығаруға бағытталған болатын. Иран ақпарат көздері бойынша, ол қаржы 1400 млн. риалды құрады.
Иранның қаржылық қиындықтан экономиканы тұрақтандыру арқылы дағдарыстан шығу үшін жасаған әрекеттерінің пайда бермеуі 1962-63жж. аграрлық реформаларды жүзеге асыру кезіндегі әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, империалистік елдермен қарым-қатынасының нығаюының барлығы 1950ж. мен 60ж. басында қаржы-валюталық дағдарысқа алып келді.
-жылдардың басында әлемдік аренадағы күштер қатынасы біраз өзгеріске ұшырады. Социолистік елдердің ғылыми-техникалық дамуы, КСРО-ның абыройының жоғарылауы және т.с.с. факторлар Иранның ішкі және сыртқы саясатына әсер етпей қоймады. Сол кезеңде басталған Азия, Африка және латын Америкасы сияқты елдерден отаршылдыққа қарсы көтерілістердің белең алуы Иранды өзінің сыртқы және ішкі саясатының бағытын қайта қарауға мәжбүр етті. Осылайша шахтың өзі авторлық ете отырып Ұлттық тәуелсіздік саясатын жүргізе бастады. Бұл жайлы Иран Сыртқы істер министрлігінің Жасыл кітабында жазылған. Дегенмен, Иран басшыларының бұл саясаттың астарында өздерінің нағыз бет перделерін жасырды. Яғни, олар тәуелсіз саясат дей отырып, СЕНТО әскери-саяси одағына мүше болып қала берді және АҚШ пен жасасқан әскери-саяси келісімшартты да өз күшінде қалды. [36; 23-26 б.]
Осылайша 60-жылдардың екінші жартысынан бастап, Иранның сыртқы саясаты қағаз жүзінде жаңа бағытқа бет бұрса, іс жүзінде бұрынғыдай позитивті ұлтшылдық принципіне негізделді. Кеңес зерттеушісі Е.А.Орловтың мына пікірімен толық келісуге болады: “Иран сыртқы саясатындағы жаңа беталысты оның саясатындағы толық бетбұрыс деп қарауға болмайды, оны Шығыс пен Батыс арасында өте икемді моневрлерді (айла-тәсілдерді) жүргізу деп атаған дұрысырақ болады.
Бұған қарамастан Кеңес үкіметі тату көршілік қатынастар орнатуға әрекет ете берщді. Егер шынында да КСРО мен Иран арасында осындай келісімшарт жасалса, онда КСРО Таяу және Орта Шығыс аумағындағы елдермен де бейбіт қарым-қатынас орнатып, ондағы империалистік елдердің ықпалын әлсірететін еді.
-жылдардың басында кеңес-иран қатынастарының жақсару белгілері пайда бола бастады. Бірнеше айлар бойы екі ел басшыларының пікір алмасуынан кейін Иран үкіметінен КСРО-ға делегация (өкілдер) келетін болып шешілді. Ол делегацияны Иран премьер-министрі Шариф-Имаши бастап, Мәскеуде олар Кеңес-Иран қатынастарын қалыптандщыру және екі жақ та шешілуіне мүдделі мәселелер бойынша келіссөздер жүргізілетін болды. Бірақ империалистік елдердің ықпалымен Иран меджлисінде қаралып, кездесу жоққа шығарылды. Сонан кейін 2 жақты қатынасты реттеуге бағытталған жаңа қадамдар жасала бастады. 1961ж. мамыр айында Иран сыртқы істер министрі А.Арам мен кеңес елшісі Пегов арасында кездесу болып, сол жылдың тамыз айында пресс-конференция кезінде Иран өзін ешқашанда КСРО-ға қарсы атом базасы болмайтынын жариялады. Содан соң Иран тағы да айнымалы жол ұстай бастады бастады және 1961ж. қыркүйекте БҰҰ-на Иран КСРО антиирандық саясат жүргізіп отыр деген шағым жасады. [ 47]
Ең соңында 1962ж. Иран мен КСРО-ның қарым-қатынасының біржолата жақсаруына себеп болған оқиға болды. Ол Иран мен КСРО басшылары арасындағы үндеу алмасу болды. Бұл үндеу бойынша Иран өз территориясында ешқандай елдің де ракеталық базасының болуына клісім бермейтініне куәландырды. Үндеу алмасу кезінде А.Арам Иран екіжақты қатынастардың жақсаруына тырысатынын және ешқашанда өз территорияларынан бірде-бір КСРО-ға қарсы агрессиялық акт жүргізуіне рұқсат етілмейтінін айтты.
Осы уақыттан бастап 1959ж. үзілген екі ел арасындағы сауда-экономикалық қатынаста тіктеліп, 1957ж. 25 сәуірдегі жасалған келісім 1962ж. ратификацияланды. Сол жылдың 20-желтоқсанында кеңес-иран шекаралары туралы келісімнің ратификациялану грамоталарымен алмасты.
Дәл осы келісім шекаралық шиеленістерді реттеуге, сонымен қатар шаруашылық қатынастардың дамуына да үлкен әсерін тигізді. КСРО мен Иран арасындағы қарым-қатынастардың жақсаруын ирандықтар, яғни халық қуана қарсы алды. Екі жақтың да өзара тиімді сауда-экономикалық қатынастарды орнатуға тырысуының арқасында 1963ж. 27-шілдеде Иран мен КСРО-ның экономика және техника салаларындағы әріптестігі жайлы ең алғашқы қол қойылады.
Кейінгі жылдары айтарлықтай өзгерістер болды. КСРО Иранға ауыр өнеркәсіп саласын дамытуға көмек беруге келісті. 1965ж. екі ел арасында жаңа экономикалық келісімшарт жасалды. Бұл келісім бойынша КСРО Исфахан ауданындағы металлургиялық зауытты, Аракадағы машина жасау зауытын салуға көмек көрсететін болды. Иран мен КСРО әріптестері барысында Иранда көптеген экономикалық маңызды объектілер тұрғызылды. Атап айтсақ, Саве-Астара газ құбыры, Тебриздегі ЖЭС-і және Мүган каналындағы зерттеу жұмыстарын жүргізу, Каспий жағалауындағы жаңа портты салу және т.с.с. [47]
жылдары Иранның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және халықаралық саясаттағы шах режимінің реакциялық тенденцияларының күшеюі.
-жылдардағы Иран экономикасы жартылай феодалдық өндірістен капиталистікке өту процесінің аяқтаушы процесі ретінде сипатталады. Капиталистік даму жолына түскен Иран аз уақыт ішінде артта қалған аграрлық мемлекеттен аграрлық-индустриалды державаға айналды. Бұл Иран қоғамның әлеуметтік құрылымына біраз өзгерістер әкелді.
Иран экономикасының қарқынды дамуы әсіресе, екінші бесжылдықты орындай (196768-197273) кезінде байқалды. Жалпы ұлттық өнім жыл сайын 11,6% есе отырып, өнеркәсіп өндірісі 4 есе көбейді.
-жылдардың басында шах режимі Иранды қазіргі заманғы өнеркәсібі, дамыған ауылшаруашылығы, жаңа техниамен жабдықталған қуатты әскері бар әлемнің алыңғы қатарлы елдерінің біріне айналдырамыз деген амбициялық мақсаттар қойды. Осыны жүзеге асыру мақсатында үшінші бесжылдық (197273-197778) жоспарды қабылдады.
Иранның шаруашылығының дамуына, үшінші бесжылдық жоспары бойынша 2,2 трл. Риал жұмсау көзделді. Оны былайша бөлді: ауыл шаруашылығына –млд. риал ауыр өнеркәсіпке –млд., әкімшілік және тұрғын үй ғимараттарын салуға –млд., білім мен әлеуметтік-мәдени іс-шараларға –млд, газбен қамту жүйесін дамытуға –млд, қалалық және ауылдық жерлерде байланысты дамытуға –млд, энергетикаға –млд, саладағы зерттеу-жұмыстарын үшін 11 млд. риал.
Жаңа бесжылдық жоспар өзіне мынадай бығаттарды енгізген: білім, мәдениет дәрежесін көтеру иран халқының денсаулығы мен жақсы өмір сүруіне жағдай жасау; ұлттық кірісті барыша тиімді бөлу, теңестірілген және тұрақтылыққа негізделген экономиканың даму қарқынын сақтап қалу; жаңа жұмыс орындарын құру; қазіргі бар өндірістің барлық қуатын толығымен қолдану, жұмыс өнімділігін арттыру. [27; 4б.]
Үшінші бесжылдықта өндірістің орташа 20-23,2% соның ішінде мұнай өнеркәсібінің 26,3% жоғарылату көзделген болатын. Осымен өатар ауылшаруашылығының үлесін 16,6-дан 12,5-ке түсіріп, осылайша Иран Ішкі Ұлттық кірісінің құрылымы өзгеріске ұшыратты.
Орташа есеппен есептегенде мына экономикалары сәйкесінше қарқынмен өсіп отыру керек еді: ауыл шаруашылығы –,5%, мұнай өнеркәсібі –,6%, энергожабдықтау –,0%, құрылыс –,0%, сумен жабдықтау 12%, тау кен ісі –,3%, басқа да салалар 15% жоспарлық тапсырмаларда өнеркәсіптің әр түрлі салаларына ерекше бөлінген. Жеңіл өнеркәсіп құрылысы мен қатар жылдамдатылған түрде ауыр өнеркәсіп құрылысы да жүріп жатты. Сондықтан 19741975жж. жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп үлесі 72,1% шығып кетті.
Иран халқының мүдделері елдің байлығының қайнар көзі Мұнай саласындағы трансұлттық корпарацияларының үстемдігіне қарсы күрес жүргізуді талап етті. 70-жылдардың басы мұнай өндіруші елдердің монополистерге қарсы күрес толқынымен ерекшеленді. ОПЕК-ке мүше елдердің өзара ат салысулардың арқасында біраз жетістіктерге жетті. 1971ж. Парсы шығанағындағы ОПЕК-ке мүше (Иран, Сауд Аравиясы, Кувейт) елдермен империалистік мұнай компания басшыларының арасында келісімшарт жасалды. Ол бойынша, сұралатын құн мұнайға –цент қосылды.
ж. ОПЕК-ке мүше елдердің күресінде шешуші жылға айналды. Қыркүйек айында Зенада болған төтенге кездесуде сұралатын құн 17% жоғарылайтыны белгілі болды. Мұның өзі елдердің экономикасына өте үлкен оң әсерін тигізді. Сол жылдың желтоқсан айында Тегеранда өкен кездесу кезінде 1974ж. 1-қаңтарынан бастап сұралынатын құн 11,65$ құрайтын болды.
Мұнай өндіретін елдердің бұл шешімі батыс елдерімен әлемдік экономиканы тұрақсыз ететін фактор ретінде қарастырылды. 1973ж. 29-желтоқсанында АҚШ президенті Р.Никсонның тапсырмасымен мемлекеттік хатшы Г.Киссинджер Тегерандағы келісімшартты қайта қарауды талап еткен хатты шахқа табыс етті. Мұның өзөі ОПЕК-ке мүше елдердің ішкі істеріне араласудың жарқын көрінісінің бірі.
Иран үкіметінде енді өз жоспарларын орындауға мүмкіндік туды. Дерек көздерінің айтуынша, 196263 жылдан 197576 жж. Аралығында жалпы ұлттық өнім 6,5 есеге өскен және жан басына шаққанда 14,8 мың риалдан 110,9 мың риалға өскен, бұл деген 7,5 есеге жуық.
Қалыптасқан қолайлы қаржылық жағдайға қарамай, монархиялы Иран күрделі мәселелерге кездесті. Яғни, елге келіп жатқан ақшаның көп бөлігі үлкен бюрократиялық аппараттың қажеттіліктерінен басқа, Иран өз әскерлерін ең соңғы технологиялы қымбат қарулармен қаржыландыруы үшін кетті. Мұндай саясат, ауылшаруашылық саласына ойсырататын соққы болды. 60-жылдардың басында жүргізілген аграрлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 - 6 бб
I Тарау. XX –XXI ғғ. басындағы жаңа геосаясат және Иран.
1.1 Биполярлық жүйенің ыдырауынан кейінгі жаңа әлемдік тәртіп және Иран саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 –бб
.2. ИИР –ның жаңа сыртқы саяси концепциясы ... ... ... ... ... ... ... .. 12 –бб
1.3. Иран және АҚШ қатнастары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .. .. 23 –бб
II Тарау. Аймақтық қауіпсіздік жүйесі және ИИР
2.1 Таяу Шығыс мәселесі және Иран саясаты Ирак мәселесіне байланысты және Израйль –Палестина
2.2. Иранның қазіргі кездегі ядролық саясаты және халықаралық қатнастар
.3.Каспий мұнайы және Иранның аймақтық саясаты ... ... ... .27 –бб
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55 –бб
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59 –бб
Кіріспе
Диплом жұмысының өзектілігі. XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы қалыптасқан жаңа геосаяси конфигурацияда Иран Ислам Республикасының алатын орны ерекше. Иран өзінің тарихи дамуында бірнеше күрделі кезеңдерді бастан кешеді. Аталмыш диплом жұмысының өзектілігі жаңа геосаясатпен және Иран Ислам Республикасының (ИИР) қалыптасқан жағдайдағы сыртқы саясатының трансформациялануымен ерекшеленеді.
Иран –Оңтүстік Батыс Азиядағы аса ірі елдердің бірі. Ауданы бойынша ( 1648 мың шаршы шақырым) онымен шекаралас Түркия (солт батыс ), Ауғаныстан мен Пәкістан (шығысында), Ирак (батысында) елдерінен анағұрлым басым болып келеді. Егер Иранды Еуропа елдерімен салыстырсақ, онда оның аумағы Англия, Швецария, Италия, Флоренция, Испания территорияларын бірге алғандағымен тең болады. Солтүстігінде Иранды Каспий теңізі жуып өтеді, ал оңтүтігінде Парсы және Оман шығанағы жатыр. Азияда бұл көрсеткіш Қытай және Индонезия аумағымен тең. Шекара ұзындығы шамамен, 80000 шаршы шақырымға тең. Иран –арийлер елі деген мағынаны беретін Ариана сөзінен шыққан ел атауы. Бұл атау Сасанидтер мемлекетінің ( б .з. д І І І –ҮІІ ғғ) негізгі бөлігінің аты болған. Ирандықтар өз елін барлық уақытта Иран деп атаған,ал батыс елдері және АҚШ оны бұрындары Персия деп атаған. Себебі онда негізгі халық парсылар болып, сәйкесінше көпшілік парсы тілінде сйлеген. Сонымен қатар мұның себебі, елдің орталық аумағы Фарс немесе Парсы деп аталған.1935-жылы Иран үкіметі елдің бұрынғы ұлылығын көрсету үшін әлем мемлекеттеріне елді ресми түрде Иран деп атауларына өтініш білдірді. Елдің қазіргі астанасы –Тегеран. Иран көпұлттылығымен ерекшеленеді. 34 млн халықтың негізгі ядросы –парсылар халықтың небәрі 50 % -н ғана құрайды,одан кейінгі орында әзірбайжандар, күрдтер тұрады. 1905- 1906 –жылдары қабылданған конститутция бойынша мемлекет басында шах отыратын және ол қарулы күштердің бас қолбасшысы болтын конститутциялық монархия болған еді. Шахтың сол конститутцияға бірнеше рет өзгеріс енгізуінің арқасында шахқа жеке бас тәртібін орнатуға мүмкіндік беретін айрықша құзіретке ие болды. Кейіннен бұл жағдай әлеуметтік саяси дағдарысқа соқтырған көпшілік наразылығын тудыруға себеп болды. 1975 –жылы шах енгізген бір партиялық жүйе ауқымды наразылықтар туғызып, 1978 –жылы өз күшін жойды. Осының бәрі жиналып , шахтың биліктен кетуіне себеп болды, яғни халық көтерілісінің нәтижесінде шах тәртібі жойылды. Осылайша Иран капиталистік даму жолын таңдаған дамушы елге айналды. Мұнай экспортынан алынатын ірі табыстарды пайдаланып, елдің басқару орталығы жасаған әлеуметтік-экономикалық реформаларға сүйене отырып, Иран соңғы жылдары шаруашылық дамуында үлкен секіріс жасады, енді оны артта қалған аграрлық ел болды деп атауға ауыз бармайды. 1972 –жылы аяқталған аграрлық реформадан кейін жер иеленушілердің ұстанымдары жойылып,15 млн шаруалар жер иеленді ( оның бағасы 15 жыл ішінде төленуі қажет ), бірақ негізгі жер иеленушілер ауылдағы үкімет таянышы болған шаруалар еді. Осы реформаға дейін ірі жер иеленуші болғандар, елден құн сатып алу арқылы ірі өнеркәсіп акцияшыларына айналды. Иран қазіргі таңда аграрлық –индустриялық ел болып саналады. Мұнай сатудан (1976 –жылдан 20 млд. доллар ) түсетін қаржыдан Иран өзінің өндіріс саласын жедел қарқынмен дамытып келеді, оның жаңа салаларын құрды ( мұнайхимиялық, машина құрылысы, соның ішінде автомобилдік, авиацалық, әскери ),металлургия саласын дамытып жатыр. Иран алдығы қатарлы капиталисттік елдердің ірі монополияларымен тығыз байланысты. Осы елдермен бірлесе отырып құрған өнеркәсіптердің тауарларын Иран тек өз ішінде ғана емес,сонымен қатар белгілі дәрежеде Таяу Шығыс ,Оңтүстік- Шығыс Азия және Аумағындағы тауар айналымға қосу көзделіп отыр.Алғашқы кезде сырттан ағылып келген қаржыны игере алмай , шетке шығара бастады.Ол дамыған және дамушы елдердің арасында қаржылық көмек көрсететін ірі елге айналды. 1970 - жылдары Иран Англия ( 1.2 млд долл) ,Үндістан( 1 млд ),Египет (1 млд) , Пәкістан, сондай ақ Зайр және т б елдерге қарызын санкциялады.Иранның басқа елдерге берген қарызының жалпы саны 10 млд .долларды құрап, Иран Халықаралық Валюта Фондының қарыз берушісіне айналды.1978- 1979 –жылдардағы әлеуметтік саяси дағдарыс ел экономикасын әлсіретті.Мұнайшы –жұмыскелердің шеруі мұнай табысын тоқтатып тастады .Ел экономиканың жалғыз қайнар көзі ретіндегі мұнай өндірілудің тоқтатылуы орны толмас зиян әкелді. Көптеген ірі факторлардың әсері себеп болған қазіргі күрделі халықаралық жағдайда Ресей ИИР-ң стратегиялық мақсаттарын Ресей өте жақсы түсінеді.
Таяу, Қиыр Шығыс, Кавказ, Каспий теңізінің зонасы, Орталық Азия кіретін Жер шарының маңызды аймағы –Батыс Азияда ИРИ жетекші роль атқаратынына ешкім күмән келтіре алмайды. Иран бірдей уақытта Үнді мұхитының Парсы, Оман шығанағымен қоршалған, орташығыстық, кавказдық, орталық-азиаттық, каспийлік ел бола отырып, маңызды әскери-стратегиялық, жағдайға ие. Аймақтың бүкіл жаралы жерлері Иранға байланысты болды. Аймақтың жеке бөліктерініңі ішкі мәселелері, этникалық немесе діни, әскери немесе экономикалық, есірткі саудасы мен босқындар мәселесі, сепаратизм, терроризм мәселелерінің қайсысы болсые тек Иранның қатысуымен ғана нәтижелі шешіле алады. Иранның көмірсутектік табиғи қазбалардың қайнар көзі ретінде және мұнай-газ өнімдерін тасымалдаушы шекара ретінде жоғары дәрежелі құндылықтарға ие екендігің ескерту артық болар еді. Иранның қаралған ішкі мұнай қоры 90 миллиард баррельді құрайды. Бұл оны әлемнің ең ірі мұнай өндіруші елдерінің біріне айналдырады. Бүкіл мұнай шығу орнына жоғары өнімділік және табыстың өз бағасының төмендігі тән. Иран ОПЕК елдерінің арасында мұнай өндіру көлемі бойынша екінші орында келеді. Иран Ресейден кейін газ қорлары бойынша әлемде екінші орынды алады. Қазіргі уақытта оның барланған және зерттелген қорлары әзірге 21 триллион метр кубты құрайды, бұл 14% әлем қорынан асып түседі.
ИИР-дің қазіргі басқарып отырған әскери-саяси биігі (саяси ориентацияға емес –не либералдар, не консерваторлар, не неоконсерваторлар болсын) өз қоғамының қазіргі әлемдік әлеуметтік-экономикалық даму динамикасы мен тенденцияларын түсіну ішкі және сыртқы векторларының үйлесу қабілетін арттыруға тырысады.
Бірақ соңғы кезекте Иран идеологтары мен саясаткерлерінің көзқарастарының шын өзгеруімен Ислам төңкерісінің экспортының жүзеге асырылуы туралы сөз қозғалады. Бұл әрине Иран радикалды шейіттері мен тақтан түсірілген шах Мұхаммед Реза Пехлеви 40 жыл бұрын жүзеге асыра бастаған аймақтық гегемония идеясынан бас тартады деген сөз емес, керісінше бүкіләлемдік Ислам төңкерісінің қияли идеясы Парсы шейіттерінің аймақтық деңгейде басымдылыққа ие болған жаңашыл идеяға ауысты, яғни ең алдымен Қиыр және Таяу Шығыста. Сондай-ақ бұл идеяның діни құрамы ұлтшылдықпен біте қайнасты. Біртіндеп Тегеран мемлекетінің саясатындағы прагматизм идеологиялық ойлардан басым түсті, ең алдымен шейіттерді қолдай саласында басым түсті. Бұл тек ислам төңкерісі идеясынсыз күштеу экспортынан және ислам фундаментальдылығының түзу жолды насихаттаудан бас тартуда ғана емес, сонымен қатар ИИР ішкі саясатын түзетуде де көрмеді. Сонда да өзінің аймақтық мақсатына жету үшін Иран Таяу және Қиыр Шығыстағы саясатын қалыптастыруда шейіттік құралдар пайдалануды жалғастырып келеді. Тегеран Ауған шейіттеріне қолдау көрсетіп, Хезболла ливандық экстремистік тобын демеп келеді. Ираннан шейіт руханилығының өкілдері дәстүрлі түрде бағыт алады, Тегеран бұны тиімді пайдаланып келеді.
Қазіргі уақытта ИИР-дің аймақтық саясатының негізгі бағыттары болып мыналар табылады:
Ирак
Ауғанстан
Кавказ аймағы
Каспий мәселесі
Орталық Азия мемлекеттері (бұрынғы КСРО құрамындағы елдер)
Палестиндік-израильдік басқарма
Парсы шығанағы.
Диплом жұмысының мақсаты. ИИР-ң жирмасыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы сыртқы саясатының трансформациялануымен және ИИР-ң аймақтық беделді мемлекетке айналуынан туындайды. Бұл мақсатқа жету үшін автор өз алдына төмендегідей міндеттерді қояды:
ИИР-ң сс-ң даму эволюциясын зерттеу;
ИИР-ң сс-ң негізгі бағыттарын анықтау;
ИИР-ң Орталық Азия мемлекеттерімен қарым-қатынасының өзекті мәселелерн зерделеу;
Қазақстан Республикасвмен ИИР-ң арасындағы қарым қатынастарды сараптау;
Диплом жұмысының деректік негіздері. Атлмыш диплом жұмысының деректік негіздерін автор өз ойынша төмендегідей топтарға топтастырады.
Жирмысыншы ғасырдың тоқсаныншы жылдарындаға ИИР-ң сыртқы саясатының қалыптасыу мен дамуына байланысты деректердің бірінші тобына дипломатиялық құжаттар мен заң актілері жатады. Бұл деректердің ішінен негізінен ҚР-мен ИИР-ң арасындағы дипломатиялық ққ- орнауы туралы құжаттар, ИИР-ң сыртқы саяси стратегиясының деректерін атап өтуге болады.
Деректердің екінші тобын белгілі мемлекет басшылары мен дмпломаттардың сөйлеген сөздері құрайды. Бұл деректердің ішінд ҚР Президенті ННА екі мемлекет арасындағы қарым қатынастары туралы сөйлеген сөздері, қазақстан дипломаттары К.К. Токаев, ҚР ИИР ғы бұрынғы төтенше және өкілетті елшілері И.Гиззатов және М.Ж. Жолдасбековтың еңбектерін ерекше атауға болады.
Деректердің үшінші тобын мемуарлар мен естеліктер құрайды.Бұл деректердің қатарында Иранның саяси қайраткерлерінің естеліктерін ерекше атап өткен жөн (Хомейни, Рафсанжани, Хаттами). Бұл деректер Иранның тарихи длмуын және сыртқы саясатын терең зерттеуге көмектеседі.
Деректердің төртінші тобын Ирандық және шет елдік информациялық құралдарының деректері қалыптастырады. Бұл деректердің тобына ресми БАҚ- ры жатады.
Тарихнама. ИИР ның ХХ ғ. тақсаныншы жылдары сыртқы саясат және оның эволюциясы туралы жарық көрген тарихнамалық деректерді автор шартты түрде отандық, ресейлік және шет елдік деп бөледі.
Отандық зерттеулер ішінде ИИР сыртқы саясатының дамуы, стратегиясы туралы еңбектерлің қатарында Н.А. Назарбаев, Қ. Токаев, И.Гиззатов, М.Ж. Жолдасбеков, С. Батырша ұлы. Қазақстандық зерттеулер негізінен ИИР сыртқы саясатын 1991- 2006 жылдар аралығында қарастырады. Әсіресе Иранның Каспи мәселесі бойынша ұстанымына көбірек көңіл бөледі.
Ресейлік авторларды ресейлік және кеңестік зерттеушілер деп еіге бөлуге болады.Кеңестік тарихшылар негізінен КСРО мен Иран арасындағы қарым қатынасты, АҚШ-Иран қарым қатынасын зерттеуге көңіл бөлсе, қазіргі ресейлік зерттеушілер Ресей Федерациясы мен ИРИ арасындағы қарым қатынастарды зерттеп, Иранның саяси жүйесін сараптайды. Кеңестік-ресейлік авторлардың ішінен төмендегілерді атап өтуге болады: Л.С. Васильев, А.Дугин, В.Ушаков, С.Л.Агаев және т.б.
Шет елдік авторлар зерттеулерін шартты түрде англосаксондық, европпалық зерттеушілер деп қарастырған жөн. Американдық зерттеушілер Иранның XIX-XX ғасырлардағы тарихын, сытқы саясатын, қырғи қабақ соғыс кезіндегі Иранның ұстанымына көңіл бөледі.Бұл авторлардың ішінде: Д. Фуллер, М. Олкед, Г. Глиссон және т.б.Ал Иранның Орталық Азиядағы рөлі туралы Киссенджер, З. Бзежинскийдің еңбектерінде көрсетілген. Қазіргі Иранның сыртқы саясатының тарихнамасын сараптауда автор сонымен бірге проблемалық принципті пайдаланды.Бұл принципке сәйкес қазіргі жарық көрген еңбектерді төмендегідей топтарға бөлуге болады:
ИИР-ғы исламдық фактор;
Дін мәселесі;
ИИР-ың сыртқы саясатының өзекті мәселелері;
Каспи мәсәләсі;
АҚШ- Иран қатынастары
Иран- Ресей қатынастары
Қазақстан-Иран қатынастары
ИИР сыртқы саясатының өзекті мәселелеріне байланысты жарық көрген тарихнамалық зерттеулерді са раптай келе бұл мәселе туралы арнаулы монографиялық еңбектердің тапшылығын атап өткен жөн.
Диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздері. Аталмыш диплом жұмысының теориялық әдістемелік негіздерін жалпы ғылыми әдістер құрайды. Мұның ішінде автор тарихи салыстырмалы әдісті, контент-анализ әдісін және социялогиялық әдісті пайдаланды.
Тарихи салымтырмалы әдіс ИРИ ың сыртқы саясатының эволюциясын анықтауға көмектеседі. Контент анализ әдісі ИИР қазіргі сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды.Ал социологиялық әдіс ИИР ың ішкі саяси жүйесін зерттеуге көмектеседі.
Дипломдық жұмыстың құрылымы.Дипломдық жұмыс кріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Дипломның жалпы көлемі бет.
I Тарау .Иранның сыртқы саясатының қалыптасуы мен дамуы.
.1.Биполярлық жүенің ыдырауынан кейінгі жаңаәлемдік тәртіп және Иран саясаты.
Екінші дүниежүзілік соғыстың аяғында Иран өндірісі нашар дамыған, ауыл шаруашылығында жартылай феодалдық қатынастар басым келген аграрлық ел болып қала берді. Капитализмге дейінгі өндірістік қатынастардың ыдырауы және осы реттегі капитализмнің үздіксіз дамуы елдегі ішкі саяси жағдайды қиындатты. Бұған Иран үкіметінің жүргізген экономикалық саясаты әсер етпей қоймады. Шетел тауарларының елге кігізілуіне кең мүмкіндік бере отыра Иран үкіметі ұлттық өндірушіні тең емес бәсекеге итермелеп отырды.
- шы жылдардың ортасында Иранда феодалдылықтың қалдықтары мен үлкен әлеуметтік бөлініс әлі де орын тапты. Көптеген артықшылықтарға ие әлауқаттылар және халықаралық сауда монополиясына қолы жеткен шексіз байлыққа кеңеліп өмір сүрді.Ал ұсақ буржуазия өкілдері мен ауыл тұрғындары және де басқа әлеуметтік топтар кедейшілік жағдайда өмір сүруге мәжбүр болды.
Экономикалық зерттеулердің нәтижелеріне қарайтын болсақ, Иранның Исфахан, Мазендеран,Лурестан,Хузестан қалаларында жұмысшылардың табысы күніне 50 риалдан аспаған ресми мәліметтер бойынша мамандандырылған жұмысшылардың айлық еңбекақысы 1961-1962 ж.ж. орта есеппен 2500 риалды құраған, ал шын мәнінде бұл көрсеткіш әлде қайда төмен болған. 1961 ж. 29 мамырындағы Кейхан газетінің мәләмдеуі бойынша барлық жұмыспен қамтылған халықтың 87 проценті 2500 риалдан төмен кіріс алған, яғни бұл ресми төменгі өмір сүру көрсеткішінен 12 есеге артық болған, ал осы жылдар ішінде өмір сүру индексінің құны 12 есеге өскен.
Бағаның тоқтаусыз өсу қарқынында халықтың көп бөлігі аштық жағдайында өмір сүруге мәжбүр болуы кедейшілік, аштық, антисанитария өз ізін қалдырмай қоймады. Елде эпидемиялық аурулар өршіді, көптеген аймақтар медициналық көмекке қолдары жетпеді. Жалпы ел ішінде 20 мың дәрігерлік орын болса соның 8 мыңы Тегеранда орналасты. Жағдайды медициналық жұмысшылардың тапшылығы ушықтырды. Елдегі 5 мың дәрігердің 4700 Тегеран және басқада ірі қалаларда жұмыс істеді, ал 45 мың ауылды мекендерге небары 300 дәрігер тура келді. Балалар өлімінің көрсеткіші өте жоғары болды , жас балалардың 80 процетке жуығы 4 жасқа дейін жетпей өліп отырады. [14; 23-28 б.]
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Таяу және орта Шығыс халықтарының ұлт-азаттық және демократиялық қозғалысы Иранды да қамтыды. Елде демократияландыру күресін 1945 ж. құрылған Иранның ұлттық партиясы (Туде) басқарды. Осы ретте өз биліктерінен айырылғысы келмеген және елді демократияландыруға қарсы шыққан Иранның билік өкілдері импералисттік державалардар көмек сұрады. Олардың ерекше сенім білдіргендері АҚШ болды. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін өзін капитализм қатерінен әлемді азат етуші ел ретінде сезінген АҚШ өзінің пиғылының таза екендігін және оның ұмтылысы Иранды батыс өркениетіне қосу екндігін БАҚ арқылы насихаттап отырды.
Импералиттік державалармен жақындасу жолына түскен Иран үкіметі бірте-бірте өзінің жеке даралығынан айрыла бастады. АҚШ империализміне бағытталу арқылы Иран күрделі әлеуметтік-экономикалық проблемаларға әкеліп соқтырды. Иран үкіметінің бұл әрекеті АҚШ-тың Иранды экспансиялауына және елді өндірістік дамуын халықаралық монополиялық капиталға бағындыруына жол ашты.
Соғыстан кейінгі жылдары Иранның билік өкілдері ел экономикасын тығырықтан шығаруға бағытталған біршама әрекет жасады. 1946 ж. Квама ос-Салтане үкіметі елді экономикалық, әлеуметтік тұрғыдан реконструкциялауға бағытталған жеті жылдық жоспарды жасауға кірісті. Бірақ, бұл жоспарды жасау үшін Иранның жеткілікті дәрежеде кәсіби мамандары болған жоқ және бұл жоспарды жүзеге асыруға қажетті қаржының мүмкіндігі төмен болды. Осы мәселелерді шешу мақсатында Иран үкіметі АҚШ-тан жеті жылдық жоспарды жасауға және оны қаржыландыруға көмектесін сұрады. Осы ретте АҚШ-тың алдында Иран экономикасын өз мүддесінде пайдалануына жол ашылды. Американдық Моррисон-Надсен және Оверсиз Консалтанс фирмалары жеті жылдық жоспарды құрастыруда консультант ретінде елге шақырылды. [14; 45 б.]
Бірақ ел экономикасын құлдыраудан алыпшығарудағы шах режимінің әрекеттері нәтижеге алып келмеді. Көптеген себептердің әсерінен алғашқы жеті жылдық жоспарды (1949-50, 1955-56) жүзеге асыру нәтиже берген жоқ. Англия мен АҚШ-тан келген көптеген кеңесшілер жоспарлау комитеті мен экономика министрлігінде негізгі әрі маңызды орындарды ұстап алып, елдің өндірістік дамуын әдейіге тежеумен болды. Онысы түсінікті де, олардың негізгі мақсаттары өздерінің монополиялық капиталы үшін өндірістік база табу және оны инвестициялау көздерін қарастыру болып табылады. Ипералисттік державалар жоспарлау коммитеті алғашқы орынға әскер-стратегиялық обьектілердің салынуын жүзеге асуына қол жеткізді.
Бірінші жеті жылдық жоспардың нәтижесіз болғанына қарамастан Иран үкіметі ел экономикасын жоспарлы түрде дамытуға шешім жасап, келесі жеті жылдық жоспарды жасады, оны 1956 ж. Иранның мәжілісі бекітті.
Жеті жылдық жоспардың жүзеге асырылу кезеңінде импералисттік державалар Иранның валютаға деген мұқтаждығын түсініп оған көптеген кредиттер мен займдар бере отыра, елде өз позицияларын күшейтіп, Тегеранның оларға қажетті саяси экономикалық бағытты жүргізуіне қол жеткізбек болды. [15; 12-13 б.]
Екінші жеті жылдық жоспар ресурстарды мобилизайиялауды, шетел капиталын көптеп тартуды, елдегі жеке кәсіпкерлікті қолдауға және капитализмді өсіруге бағытталды. Осы мақсатта 1957 ж. Жеке кәсіпкерлікті қолдау жөніндегі заң қабылданды . заң бойынша кәсіпкерлікті банктер арқылы несиелеу қарастырылды. Жеке кәсіпкерлікке бағытталған несие көлемі 1955 ж. 7,6 млрд. риалды құраса, 1958 ж. басында бұл көрсеткіш 14,7 млрд. риалға жеткен. Осы уақыт ішінде мемлекеттік секторды несиелеу 1,8 млрд-тан 18,9 және 20,7 млрд.- қа деін өскен. Тек қана жергілікті капитал ғана емес шетелдік капитал да көптеген жеңілдіктерге ие болды. Мұндай саясат Ирандағы капиталисттік қатынастардың дамуын және сауда операцияларын несиелеумен айналысатын жеке банктердің пайда болуына алып келеді деп жоспарланды. Егер 1956 ж-ға деін иранда 13 қана банк болса, 1956-59 ж-ға дейін тағы да 14 банк пайда болды. [6; 1-2 б.]
Көптеген Ирандық авторлардың сөзіне қарасақ та екінші жеті жылдықтың нәтижесінде едәуір әлеуметтік экономикалық өзгерістер болған жоқ. Ауылды жерлерде сақталып қалған жартылай феодалдық жүйе Иранның ауыл шаруашылығының дамуына мүмкіндік берген жоқ. Жер онда жұмыс істейтін шаруаның меншігі болған жоқ. Осы уақыт аралығында ауыл шаруашылығына небары 23464 млн. риал жұмсалды. Бұл ауыл шаруашылығының ел экономикасындағы негізгі рөл ойнайтынын ескермегенде, ауыл шаруашылығында жұмыс істейтін халықтың 56,2 пайызы шоғырланған.
Жартылай феодалдық қатынастар аграрлық саладағы технологиялардың ескі болуы, жердің тұздануынан сақтандыратын әдістердің болмауы егін науқанының төмен болуына алып келіп соқтырды. Иран бидай, арпа, күріш сияқты ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан ипорттауға мәжбүр боды. 1961-1962 ж.ж. осы өнімдердің импорты 126000 тоннаға жеткен.
Өндіріс саласының да даму қарқыны төмен болды. Ел бойынша бірнеше ғана ұсақ өндіріс ошақтары пайдалы болды. Иранның мәліметтерге қарағанда 1961-62 ж.ж. ел бойынша небары 10247 өндірістік негізінен ұсақ мекемелер қызымет етті, онда барлығы 131000 жұмысшы еңбек етті. Сол кездегі Иран шахы Мұхаммед реза Пехлевидің айтуы бойынша екінші жеті жылдық жоспарды әлеуметтік мәселелерге қарастырылған. Онда халықты азық түлікпен, үймен , киіммен, медециналық қызыметпен қамтамасыз ету және білім беру жүйесін дамыту жоспарланған. Бірақ әлеуметтік салаға деген қаржылай шығындар оны толығымен қамтамасыз етуге жеткен жоқ. 1956 ж. Халық санауының мәліметі бойынша Ирнан халқының 16 проценті ғана білімді болған. Сонымен қатар медециналық қамтамасыздандыру да өте төмен дәрежәде болды.Екінші жеті жылдық жоспар бірінші жоспар сынды айтарлықтай әлеуметтік экономикалық проблемаларды шеше алмады. Жалпы алғанда жоспардың өзі ел экономикасын секторларға бөліп дамытуға бағытталмай, негізгі мәселелерді шешуге үстіртін халде болды. Иранның жоспаарлау коммитеті көптеген себептерге байланысты мемлекеттік және жеке секторларды бірге ұстай алмады. Сонымен қатар елүшін ең маңызды ауыл шаруашылық саласын біріктіру процессі нәтижесіз болды. Алға қойылған мақсаттарды жүзеге асыруда жоспаарлау коммитетеі мен тиісті министрліктер жұмысында ешқандай координация болған жоқ. [17; 8-13б.]
Екінші дүниежүзілік соғыстығ аяқталуымен Таяу және Орта Шығыс елдеріндегі империлистік мемлекеттердің ықпал ету тәртібі өзгерді. Германия, Италия, Франция аймақтарындағы бұрынғы күштрін жоғалытып алды. Англияның рөлі де біраз әлсіреп қалды. Бұл тек қана соғыстың нәтижесінде емес, сонымен бірге Британ империямының құрамындағы мемлекеттерде ұлттық-азат ету қозғлыстарының белең алуының нәтижесінде де болды. Дәл осы уақытта қуатты ғылыми-техникалық және экономикалық потенциалы бар АҚШ аймақтағы өз рөлін күшейте бастады.
КСРО-мен бейбіт қатынас орнатқысы келгендей болып, Иран қоғамындағы, яғни халық арасындағы тынышсыздықты басуға әрекет етсе, екіншіден АҚШ-тан өзіне тиімді жағдай талап етіп алу үшін пайдаланды, Иран үкіметі ресми түрде КСРО-ға 20ж. аралығында өзара шабуыл жасамау туралы ұсыныс жасады. Келісім шарт мәтіні Иран жағымен дайындалып, Тегерандағы Кеңес елшісіне берілді. [19; 4-7 б.]
Кейіннен екі жақ жоғары дәрежедегі келіссөздер жүргізу туралы шешімге келді. 1959ж. басында КСРО үкіметінің сыртқы істер министрінің орынбасары В.С.Семенов бастаған делегация келді.
Бірақ кейінгі оқиғалар желісі көрсеткендей, Эгбаль үкіметінің ниеттерінің шын емес екендігін көрсетті. КСРО Иранмен келіссөздердің алғашқы кезінің өзінде, өзара келіссөздер жүргізу үшін, ең басты талап, Иран басқа үшінші елмен әскери келісім жасасуына болмайтын еді. Қол жеткізген келісімге қарамай, Иранның басқарушы тобы КСРО мен қатар АҚШ-пен келіссөздер жүргізе отырып, 1959ж. 5-наурыз күні екі жақты әскери келісімшарт жасасты. Осылайша Иран КСРО-мен тату көршілік саясатынан біржолата бас тартты, АҚШ-тың әскери әріптесіне айналды, сәйкесінше КСРО-ға қарсы мемлекеттер қатарына кірді.
Иран - американдық келісімшарт өз сипаты бойынша, иран -кеңестік бейбіт қатынастарды әлсіретуге, Ирандағы ұлт-азаттық қозғалыстарды басуға бағытталған болатын. Бұл келісімшарт қол қою арқылы, АҚШ Иран территориясына агрессияның барлық түріне тойтарыс беру үшін өз әкерлерін еркін кіргізуге заңды құқық алды. СЕНТО-ның құрамына кіру арқылы Иранның КСРО-ға қарсы қырғи қабақ соғысқа қатысуы иран халқының онсызда ауыр жағдайын, одан сайын ауырлатты.
Сонымен қатар ішкі істер министрлігінің аса үлкен аппаратының полициялары, Ұлттық қауіпсіздік қызметкерлеріне бюджеттің 50%-ке жуығы жұмсалып отырды. Мемлеетті полицейлік-террористік әдіс арқылы басқару, демократиялық қозғалыстарды басып тастау, ұлттық байлықтарды монополистік капиталдардың тонауы, Ирандағы еңбекшілердің өз құқықтары үшін жаңа көтерілістерге шығуына алып келді. Ішкі саяси және әлеуметтік-экономикалық қиындықтардан халықтың ойын басқа жаққа бұру үшін, басшылар халықтың назарын әдейілеп сыртқы саясатқа адарды. Мысалы, Ауғанстан Гильменд өзенінде гидротехникалық құрылма болғандықтан Иранға келетін су көлемі азайғанына және соның кесірінен аштық болғанына халықты сендірді[21; 45-47б.].
Шаруалар өз мүдделері үшін көтеріле бастады. Сол сәттен бастап меджлисте Гильменд өзенінің суын дұрыс бөлу туралы мәселе қаралып, радио және газеттер арқылы антиауғандық насихат белсенді жүре бастады. Бұл халықтың әлеуметтік-экономикалық қиыншылықтардан назарының ауытқуына алып келді. Дәл осы әдісті Иранға қатысты да қолданған болатын, яғни әскери шығындардың көбеюіне ақталу мақсатында, билеушілер халықты әр түрлі жолмен Иран елінен Иранға төніп тұрған қауіпке сендіргісі келді.
АҚШ-пен жасалған әскери келісімнен кейін Иран КСРО-мен келіссөз жүргізуге мүдделі болмады және алдында жасалған өзара шабуыл жасаспау туралы келісімді мұздатқызды.
Эгбаллдың ішкі және сыртқы агрессивті саясатын жасырып, халықтың кеңес үкіметіне қарсы қою үшін антикеңестік бағыттағы іс-шаралар жүргізіледі (газетте, радиода хабарламалар беру, т.с.с.).
Иранның капиталистік дамыған елдердің технико-экономикалық көмегіне сүйеніп, тұйықтан шығу деген үміті ақталмады. Бұл жетіжылдың жоспарлардың құлдырауынан кейін белгілі бола бастады, яғни қымбатшылықтың өсуі, үкіметтің азық-түлік тағмдары мен көп қолданылатын тауарларға бағасын тұрақтандыра алмауы және т.с.с. оқиғалар бой алды.
Позитивті ұлтшылдық атты Иранның 50-жылдардың ортасымен 60 жылдар басындағы сыртқы саясатының басты принципі елді басқа дамушы елдерден оқшаулады. Осылайша Монорхиялық Иран дамыған ірі державалардың аграрлық-шикізат көзі, тауар өндіру саласының біріне айналды. Сонымен қатар Иран өзінің территориясын дамыған ірі державаларға әскери алаң ретінде беріп алды. Иранның қаржылық алып АҚШ пен басқа да батыс елдеріне біржақты бағдарлануы, елдің экономикасының құлдырауына, табиғи ресурстардың тоналуына, көптеген тиімсіз несие алулардың арқасында валютаның келуі 50-жылдардың соңы мен 60-жылдардың басындағы қаржы-валюталық дағдарысқа келді. [14; 15-19б.]
1.2. Сыртқы саяси концепциясы.
Ұлттық тәуелсіздік саясат - монорхиялық Иранның 60жылдардағы сыртқы саяси концепциясы.
Бірінші жеті жылдық жоспардың құлдырауына, екінші жеті жылдықтың көптеген міндеттерінің орындалмауына қарамастан Аламаның үкіметі (196263 –68) кейінгі бес жылдық экономикалық даму жоспарын жасады. Бас кезінде осы жоспар орындалмауына 140 млд риал жұмсалу көзделді. Оның 100 млд риалды мұнай саласынан, ал қалған Иранның ішкі және сыртқы инвестициядан алу жоспарланды.
Иранның 1967-68 жж. жалпы ішкі ұлттық өнімі 534,6 млрд. риалды құраған болатын, яғни жыл сайын 8,8% өсе отырып, 5 жыл ішінде 52,7%-кежетті. Осы уақыт аралығындағы жан басына шаққандағы ұлттық өнім 20040 риалға (269$) жетті. Ал осы көрсеткіш бас кезінде 14900 риал болатын (197$). Иран экономистерінің зерттеуінше бұл кіріс мемлекет территориясында біркелкі таралмады, яғни көптеген Иран ауылды жерлерінде аталған көрсеткіш анағұрлым төмен еді. Себебі, 1968ж. өзінде Иран халқының 60% ауылдарда тұратын. Осылайша, 5 жылдық экономикалық даму жоспарынан кейін де қарапайым жұмыскерлер мен шаруалардың өмір сүру деңгейі төмен болып қала берді[25; 6-8 б.].
Өмір сүру деңгейін көтеруді қажет ететін ең маңызды салалардың бірі –ауыл шаруашылығы болатын. Мұнда шаруашылық құралдарының өте қарапайымдылығынан ауылшаруашылығының дамуы өте төмен болып, шаруалардың еңбегінің өнімділігі жоғары бола қоймайды. Сондықтан халықты ауылшаруашлық өнімдерімен, тамақтармен қамтамасыз ету үшін бұл саладағы жартылай феодалдық қатынастарды жою қажет болатын. Халықтың 61% ауылшаруашылығында қызмет етсе де, ол ұлттық ішкі өнімнің 24% ғана берді. 1965ж. ақпан айының соңында елде аграрлық реформалардың екінші толқына басталды. Бірінші бес жылдықта бұл салаға 6 млд. Риал бөлінген 1965ж. наурыз бен 1969ж. реформалардың ауқымы 54174 ауылды және 19379 ферманы қамтыды. Осы уақыт аралығында 9435 қоғамдық вакуфтық ферма, 968 жеке вакуфтық фермалар шаруаларға 99-100 жылға жолға берілді. 208702 ұсақ жер иеленушілер өз жерлерін жалға беруге келісті де, ол 3414-і өз жерлерін шаруаларға сатты. [29; 7б.]
Дегенмен, бірінші және екінші реформалардың жүргізілуі ауылшаруашылығына айтарлықтай өзгерістер әкеле қойған жоқ.
Бес жылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіпте өте үлкен көңіл бөле бастады. Егер 1-жетіжылдық жоспарлау кезінде өнеркәсіп саласына 1,2 млд. Риал бүкіл инвестицияның 8% құрады. Ал бес жылдық жоспарды орындай кезінде бұл сонша үлкейіп 27,3 млд.риалға жетті. Бесжылдықтың соңына қарай жалпы қаржы салудың мемлекеттік секторы 24 млд.-қа кеміп, жеке сектор салған қаржы 26 млд. риалды құрады.
Иранның осы уақыт аралығындағы экономикалық саясаты ауыр индустрияны (өнеркәсіпті) мемлекеттік қаржымен қатар, жеке сектор қаржысын да пайдалану арқылы дамытумен ерекшеленді.
Иран өнеркәсібінің жалпы өнімі жылдық 13%-ке өсе отырып 81%-ке жетті және 196263жж. жалпы ұлттық өнімнің 11% құраса, 196768жж. 13%-ке жетті.
Бірінші бесжылдық кезінде бастауыш және орта білім беретін мектептерді дамытуға ерекше көңіл бөлді. Дегенмен, мектептер санынығң өсуіне қарамастан өзінің сапасы жағынан заман талабына жауап бермеді. Сондықтан оқыту бағдарламаларына күрделі өзгерістер енгізу керектігі айқын сезілді.
Ел экономикасының қарқынды дамуына сәйкес келмейтін соғысқа дейінгі әдістермен оқыту және гуманнитарлық ғылымдарда оқитын студенттердің, техникалық ғылымдарды оқып үйренушілердің санынан анағұрлым көп болуы (М.: ЖОО оқитын 6683 студенттің 916-сы техникалық мамандықтарда оқыды.) білім сапасын реформалаудың әлі де жеткіліксіз екенін көрсетті[35; 14-15 б.].
Екінші бесжылдықтың міндеттерінің бірі өндірісті қарқынды дамытып, өндірістік тауарарды экспорттауды үлкейтіп кейбір импорттық тауарлардан бас тартуға бағытталды. Өндірістің өсуінің екпінін жыл сайынға 15% үлкейтіп отыруға жоспарлаған 2-бесжылдықта өндіріске бүкіл инвестицияның 26% -ын құрайтын 207 млд. риал бөлінді. Елді индустриализациялау мақсатында екінші бесжылдық жоспары негізінде техникалық мамандықтарға айтарлықтай қаржы бөлу көзделді. Анығырақ айтқанда, зерттеушілердің пікірінше Иранның өндіріс саласының өзіне 313 мың 119 мың маман жұмысшылар болуы керек еді.
Осы 2-бесжылдық жсопар бойынша транспорттық қажеттіліктерге 80 млд. риал бөлінді. Бұл қаражатты стратегиялық маңызды объектілерге жұмсау көзделді. Сонымен қатар, денсалық сақтау саласына 13 млд. риал бөлінді, ауруханалардағы орындарды 14500-ге көбейтілді.
Екінші бесжылдық жоспарды орындай барысында өнеркәсіп саласында біраз жетістіктерге жетті және Иран бірақ өнірістік тауарларды шекаралас елдерге экспорттай бастады. Мұндағы қаржыайналымды тек қана мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар жеке сектордың қаржысы да айналымда болды. [38; 16-19б.]
Иран экономиксының құрылымын қайта құру кезінде, яғни 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру бойынша экономиканың барлық салаларын дамытуды қарастырды. Дегемен, Иран өзінің ішкі қаржысына жоспарды толығымен орындауға шамасы келмейтін еді, оның үстіне, Иранның негізгі пайда көзі болып табылатын.
Мұнайы өзіне толығымен тиесілі емес еді. Ішкі қордың аздығынан және шет ел валютасына деген сұраныстың 2-бесжылдық жоспарын жүзеге асыру үшін қажеттілігі артуынан, керісінше Иранды халықаралық монополистерден қарызды көбірек алуға, мұқтаж етті. Мұның өзі монополистердің ел экономикасындағы орнының одан әрі бекуіне алып келді.
Ішкі қаржының өте тапшылығы мен империалистік елдердің көмек көрсетуге ниет білдіре қоймауын ескере отырып Иран үкіметі кеңестік мемлекеттерден қаржы алуына болатын, бірақ өз мүдделерін ойлаған Иран билеушілері бұған бармады. Керісінше, экономикалық объектілер салғызу мақсатында елге 40 млд. риалға жуық шетел инвесторларын тартты. Осылайша елдегі барлық экономикалық объектілердің ширек бөлігі шет елдіктер қарамағында болды. [35; 45 б.]
Шетел инвесторларының жекеменшік секторының ақша салымының негізгі ағымы мұнай-химиялық өнеркәсіптер салуға, әр түрлі маркадағы автомобильдерге дөңгелектер және Иранға, оның маңайындағы елдерге ең қажетті, қысқасы ақша көп әкелетін тауарлар жасап шығаруға бағытталған болатын. Иран ақпарат көздері бойынша, ол қаржы 1400 млн. риалды құрады.
Иранның қаржылық қиындықтан экономиканы тұрақтандыру арқылы дағдарыстан шығу үшін жасаған әрекеттерінің пайда бермеуі 1962-63жж. аграрлық реформаларды жүзеге асыру кезіндегі әлеуметтік-экономикалық қиындықтар, империалистік елдермен қарым-қатынасының нығаюының барлығы 1950ж. мен 60ж. басында қаржы-валюталық дағдарысқа алып келді.
-жылдардың басында әлемдік аренадағы күштер қатынасы біраз өзгеріске ұшырады. Социолистік елдердің ғылыми-техникалық дамуы, КСРО-ның абыройының жоғарылауы және т.с.с. факторлар Иранның ішкі және сыртқы саясатына әсер етпей қоймады. Сол кезеңде басталған Азия, Африка және латын Америкасы сияқты елдерден отаршылдыққа қарсы көтерілістердің белең алуы Иранды өзінің сыртқы және ішкі саясатының бағытын қайта қарауға мәжбүр етті. Осылайша шахтың өзі авторлық ете отырып Ұлттық тәуелсіздік саясатын жүргізе бастады. Бұл жайлы Иран Сыртқы істер министрлігінің Жасыл кітабында жазылған. Дегенмен, Иран басшыларының бұл саясаттың астарында өздерінің нағыз бет перделерін жасырды. Яғни, олар тәуелсіз саясат дей отырып, СЕНТО әскери-саяси одағына мүше болып қала берді және АҚШ пен жасасқан әскери-саяси келісімшартты да өз күшінде қалды. [36; 23-26 б.]
Осылайша 60-жылдардың екінші жартысынан бастап, Иранның сыртқы саясаты қағаз жүзінде жаңа бағытқа бет бұрса, іс жүзінде бұрынғыдай позитивті ұлтшылдық принципіне негізделді. Кеңес зерттеушісі Е.А.Орловтың мына пікірімен толық келісуге болады: “Иран сыртқы саясатындағы жаңа беталысты оның саясатындағы толық бетбұрыс деп қарауға болмайды, оны Шығыс пен Батыс арасында өте икемді моневрлерді (айла-тәсілдерді) жүргізу деп атаған дұрысырақ болады.
Бұған қарамастан Кеңес үкіметі тату көршілік қатынастар орнатуға әрекет ете берщді. Егер шынында да КСРО мен Иран арасында осындай келісімшарт жасалса, онда КСРО Таяу және Орта Шығыс аумағындағы елдермен де бейбіт қарым-қатынас орнатып, ондағы империалистік елдердің ықпалын әлсірететін еді.
-жылдардың басында кеңес-иран қатынастарының жақсару белгілері пайда бола бастады. Бірнеше айлар бойы екі ел басшыларының пікір алмасуынан кейін Иран үкіметінен КСРО-ға делегация (өкілдер) келетін болып шешілді. Ол делегацияны Иран премьер-министрі Шариф-Имаши бастап, Мәскеуде олар Кеңес-Иран қатынастарын қалыптандщыру және екі жақ та шешілуіне мүдделі мәселелер бойынша келіссөздер жүргізілетін болды. Бірақ империалистік елдердің ықпалымен Иран меджлисінде қаралып, кездесу жоққа шығарылды. Сонан кейін 2 жақты қатынасты реттеуге бағытталған жаңа қадамдар жасала бастады. 1961ж. мамыр айында Иран сыртқы істер министрі А.Арам мен кеңес елшісі Пегов арасында кездесу болып, сол жылдың тамыз айында пресс-конференция кезінде Иран өзін ешқашанда КСРО-ға қарсы атом базасы болмайтынын жариялады. Содан соң Иран тағы да айнымалы жол ұстай бастады бастады және 1961ж. қыркүйекте БҰҰ-на Иран КСРО антиирандық саясат жүргізіп отыр деген шағым жасады. [ 47]
Ең соңында 1962ж. Иран мен КСРО-ның қарым-қатынасының біржолата жақсаруына себеп болған оқиға болды. Ол Иран мен КСРО басшылары арасындағы үндеу алмасу болды. Бұл үндеу бойынша Иран өз территориясында ешқандай елдің де ракеталық базасының болуына клісім бермейтініне куәландырды. Үндеу алмасу кезінде А.Арам Иран екіжақты қатынастардың жақсаруына тырысатынын және ешқашанда өз территорияларынан бірде-бір КСРО-ға қарсы агрессиялық акт жүргізуіне рұқсат етілмейтінін айтты.
Осы уақыттан бастап 1959ж. үзілген екі ел арасындағы сауда-экономикалық қатынаста тіктеліп, 1957ж. 25 сәуірдегі жасалған келісім 1962ж. ратификацияланды. Сол жылдың 20-желтоқсанында кеңес-иран шекаралары туралы келісімнің ратификациялану грамоталарымен алмасты.
Дәл осы келісім шекаралық шиеленістерді реттеуге, сонымен қатар шаруашылық қатынастардың дамуына да үлкен әсерін тигізді. КСРО мен Иран арасындағы қарым-қатынастардың жақсаруын ирандықтар, яғни халық қуана қарсы алды. Екі жақтың да өзара тиімді сауда-экономикалық қатынастарды орнатуға тырысуының арқасында 1963ж. 27-шілдеде Иран мен КСРО-ның экономика және техника салаларындағы әріптестігі жайлы ең алғашқы қол қойылады.
Кейінгі жылдары айтарлықтай өзгерістер болды. КСРО Иранға ауыр өнеркәсіп саласын дамытуға көмек беруге келісті. 1965ж. екі ел арасында жаңа экономикалық келісімшарт жасалды. Бұл келісім бойынша КСРО Исфахан ауданындағы металлургиялық зауытты, Аракадағы машина жасау зауытын салуға көмек көрсететін болды. Иран мен КСРО әріптестері барысында Иранда көптеген экономикалық маңызды объектілер тұрғызылды. Атап айтсақ, Саве-Астара газ құбыры, Тебриздегі ЖЭС-і және Мүган каналындағы зерттеу жұмыстарын жүргізу, Каспий жағалауындағы жаңа портты салу және т.с.с. [47]
жылдары Иранның әлеуметтік-экономикалық жағдайы және халықаралық саясаттағы шах режимінің реакциялық тенденцияларының күшеюі.
-жылдардағы Иран экономикасы жартылай феодалдық өндірістен капиталистікке өту процесінің аяқтаушы процесі ретінде сипатталады. Капиталистік даму жолына түскен Иран аз уақыт ішінде артта қалған аграрлық мемлекеттен аграрлық-индустриалды державаға айналды. Бұл Иран қоғамның әлеуметтік құрылымына біраз өзгерістер әкелді.
Иран экономикасының қарқынды дамуы әсіресе, екінші бесжылдықты орындай (196768-197273) кезінде байқалды. Жалпы ұлттық өнім жыл сайын 11,6% есе отырып, өнеркәсіп өндірісі 4 есе көбейді.
-жылдардың басында шах режимі Иранды қазіргі заманғы өнеркәсібі, дамыған ауылшаруашылығы, жаңа техниамен жабдықталған қуатты әскері бар әлемнің алыңғы қатарлы елдерінің біріне айналдырамыз деген амбициялық мақсаттар қойды. Осыны жүзеге асыру мақсатында үшінші бесжылдық (197273-197778) жоспарды қабылдады.
Иранның шаруашылығының дамуына, үшінші бесжылдық жоспары бойынша 2,2 трл. Риал жұмсау көзделді. Оны былайша бөлді: ауыл шаруашылығына –млд. риал ауыр өнеркәсіпке –млд., әкімшілік және тұрғын үй ғимараттарын салуға –млд., білім мен әлеуметтік-мәдени іс-шараларға –млд, газбен қамту жүйесін дамытуға –млд, қалалық және ауылдық жерлерде байланысты дамытуға –млд, энергетикаға –млд, саладағы зерттеу-жұмыстарын үшін 11 млд. риал.
Жаңа бесжылдық жоспар өзіне мынадай бығаттарды енгізген: білім, мәдениет дәрежесін көтеру иран халқының денсаулығы мен жақсы өмір сүруіне жағдай жасау; ұлттық кірісті барыша тиімді бөлу, теңестірілген және тұрақтылыққа негізделген экономиканың даму қарқынын сақтап қалу; жаңа жұмыс орындарын құру; қазіргі бар өндірістің барлық қуатын толығымен қолдану, жұмыс өнімділігін арттыру. [27; 4б.]
Үшінші бесжылдықта өндірістің орташа 20-23,2% соның ішінде мұнай өнеркәсібінің 26,3% жоғарылату көзделген болатын. Осымен өатар ауылшаруашылығының үлесін 16,6-дан 12,5-ке түсіріп, осылайша Иран Ішкі Ұлттық кірісінің құрылымы өзгеріске ұшыратты.
Орташа есеппен есептегенде мына экономикалары сәйкесінше қарқынмен өсіп отыру керек еді: ауыл шаруашылығы –,5%, мұнай өнеркәсібі –,6%, энергожабдықтау –,0%, құрылыс –,0%, сумен жабдықтау 12%, тау кен ісі –,3%, басқа да салалар 15% жоспарлық тапсырмаларда өнеркәсіптің әр түрлі салаларына ерекше бөлінген. Жеңіл өнеркәсіп құрылысы мен қатар жылдамдатылған түрде ауыр өнеркәсіп құрылысы да жүріп жатты. Сондықтан 19741975жж. жалпы ішкі өнімдегі өнеркәсіп үлесі 72,1% шығып кетті.
Иран халқының мүдделері елдің байлығының қайнар көзі Мұнай саласындағы трансұлттық корпарацияларының үстемдігіне қарсы күрес жүргізуді талап етті. 70-жылдардың басы мұнай өндіруші елдердің монополистерге қарсы күрес толқынымен ерекшеленді. ОПЕК-ке мүше елдердің өзара ат салысулардың арқасында біраз жетістіктерге жетті. 1971ж. Парсы шығанағындағы ОПЕК-ке мүше (Иран, Сауд Аравиясы, Кувейт) елдермен империалистік мұнай компания басшыларының арасында келісімшарт жасалды. Ол бойынша, сұралатын құн мұнайға –цент қосылды.
ж. ОПЕК-ке мүше елдердің күресінде шешуші жылға айналды. Қыркүйек айында Зенада болған төтенге кездесуде сұралатын құн 17% жоғарылайтыны белгілі болды. Мұның өзі елдердің экономикасына өте үлкен оң әсерін тигізді. Сол жылдың желтоқсан айында Тегеранда өкен кездесу кезінде 1974ж. 1-қаңтарынан бастап сұралынатын құн 11,65$ құрайтын болды.
Мұнай өндіретін елдердің бұл шешімі батыс елдерімен әлемдік экономиканы тұрақсыз ететін фактор ретінде қарастырылды. 1973ж. 29-желтоқсанында АҚШ президенті Р.Никсонның тапсырмасымен мемлекеттік хатшы Г.Киссинджер Тегерандағы келісімшартты қайта қарауды талап еткен хатты шахқа табыс етті. Мұның өзөі ОПЕК-ке мүше елдердің ішкі істеріне араласудың жарқын көрінісінің бірі.
Иран үкіметінде енді өз жоспарларын орындауға мүмкіндік туды. Дерек көздерінің айтуынша, 196263 жылдан 197576 жж. Аралығында жалпы ұлттық өнім 6,5 есеге өскен және жан басына шаққанда 14,8 мың риалдан 110,9 мың риалға өскен, бұл деген 7,5 есеге жуық.
Қалыптасқан қолайлы қаржылық жағдайға қарамай, монархиялы Иран күрделі мәселелерге кездесті. Яғни, елге келіп жатқан ақшаның көп бөлігі үлкен бюрократиялық аппараттың қажеттіліктерінен басқа, Иран өз әскерлерін ең соңғы технологиялы қымбат қарулармен қаржыландыруы үшін кетті. Мұндай саясат, ауылшаруашылық саласына ойсырататын соққы болды. 60-жылдардың басында жүргізілген аграрлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz