Арагон ЖШС МЫСАЛЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.6
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... 7.13
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.17
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.25
2. «Арагон» ЖШС МЫСАЛЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.
2.1. «Арагон» ЖШС техника.эконималық мінездемесі. ...25.28
2.2. «Арагон» ЖШС.ның қаржылық жағдайын талдау. ...28.53
2.3. «Арагон» ЖШС қаржылық жағдайына баға беру. ... .53.58
3. «Арагон» ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ.
3.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі мәселелері...58.59
3.2. «Арагон» ЖШС қаржылық жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...59.63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.73
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... 7.13
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13.17
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс.талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.25
2. «Арагон» ЖШС МЫСАЛЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.
2.1. «Арагон» ЖШС техника.эконималық мінездемесі. ...25.28
2.2. «Арагон» ЖШС.ның қаржылық жағдайын талдау. ...28.53
2.3. «Арагон» ЖШС қаржылық жағдайына баға беру. ... .53.58
3. «Арагон» ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ.
3.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі мәселелері...58.59
3.2. «Арагон» ЖШС қаржылық жағдайын жақсарту жолдары ... ... ...59.63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64.70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 71.73
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 3-6
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... 7-13
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-17
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-25
2. Арагон ЖШС МЫСАЛЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.
2.1. Арагон ЖШС техника-эконималық мінездемесі. ...25-28
2.2. Арагон ЖШС-ның қаржылық жағдайын талдау. ...28-53
2.3. Арагон ЖШС қаржылық жағдайына баға беру. ... .53-58
3. Арагон ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ.
3.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі мәселелері...58-59
3.2. Арагон ЖШС қаржылық жағдайын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...59-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64-70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...71-
73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті-
шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен
негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау
мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар
арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму
заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені
абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік
беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Нарықтық экономикада алға қойылған міндеттер қатарын шешуге
мүмкіндігін беретін өздігінен бағыт бұрыннан қалыптасқан, ол бізге
“Нарықтық талдау” деп белгілі. Кәсіпорындардың қаржылық есеп беретін
қолданушылардың бәрі өз мүдделерін оптимизациялау бойынша шешім қабылдау
үшін қаржылық есеп берулерді меншік капиталының табыстылығын жоғарылату
үшін, фирма жағдайын тұрақтандыру қамсыздандыру үшін талдайды. Қарыз
берушілер мен инвесторлар қарыздары мен салымдары бойынша өз
тәуекелділіктерін минимизациялау үшін қаржылық есеп берулерге талдау
жүргізеді. Осылайша қабылданатын шешімдер саласы бірінші орында шешімнің
аналитикалық қалыптасу саласына тәуелді.
Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар жоспарын жүргізу, халық аралық
стандарт талаптарына көп мөлшерде сай келетін бухгалтерлік есеп беру
фомасын келтіру қаржылық талдаудың жаңа әдістемелерін, нарықтық экономика
шарттарына сәйкестендірілуінің қажеттілігін туғызады. Мұндай әдістемелер
серіктесті таңусыз кезінде, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық дәрежесін
анықтауда, іскерлік белсенділікті бағалау және кәсіпкерлік қызмет
тиімділігіне керек.
Негізгі (ал жағдайлар қатарында жалғыз да болып) серіктестің қаржылық
қызметі туралы, ақпарат көзі болып бүхгалтерлік есеп табылады, ол баршаға
мәлім болуы керек. Кәсіпорын есеп беруі нарықтық экономикада қаржылық есеп
берілгендерін жалпылауда негізделеді және кәсіпорынды қоғаммен және
серіктестермен байланыстыратын – кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылар – ақпараттың буыны болып табылыды.
Талдау субъектісіне кәсіпорын қызметіне қызығушылық білдіретін
ақпаратты қолданушылар жатады. Қолданушылардың бірінші тобына кәсіпорын
құралдарының меншік иелері, банктер мен басқа да несие мекемелері, жеткізіп
берушілер, клиенттер (сатып алушылар), салық органдары, кәсіпорын персоналы
және басқарма.
Қолданушылардың екінші тобына- анализ субъектілері, яғни
қолданушылардың бірінші тобының мүдделерін келісім шарт бойынша қорғауға
міндеттілер. Оларға аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар,
заңгерлер, баспасөз, ассоциациялар, профсоюздар жатады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін негізгі ақпарат көзі
кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Оның арналуы үлкенділігі
соншалықты, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жиі баланс талдауы деп
атайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда қосымша ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
• Қаржылық- шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп беру;
• Ақша құралдарының ағымдары туралы есеп беру.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның бұрынғы жағдайына қатысты оның
болашақтағы өмір сүру қабілеттілігін болжамдау мақсатында дұрыс
қорытындылар алу үшін ақпаратттарды жүйелі түрде қарастыру және бағалау.
Мұндай талдау маңызды сипаттамаларды - өндірістік және қаржылық, яғни
фирманың сәттілік және банкроттық ықтималдығын анықтаушы сипаттамаларды,
нақты бекітуге мүмкіндік береді. Ал атап айтқанда:
• Қаржылық құрылымын каинаның активтері және осы активтерді қолдау үшін
алынған міндеттемелер, сонымен қатар компанияның жоспарланушы және
жоспарланған өзгерістері мен олардың бұл істе икемділігін жүзеге асыру
қабілеттілігі;
• Оперативті цикл- компания өтетін, оның өнімдері мен қызметтері нарыққа
түсу кезіндегі, кезеңдері;
• Тенденциялар және салыстырмалы тиімділік – компанияның дамуын оның
көріністен бағыттау, осы және басқа компаниялардың берілген саладағы
жылдар ішіндегі қаржылық нәтижелері мен сәйкестендіру негізінде.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау және оны жақсарту жолдары” тақырыбы таңдалды. Таңдалған
тақырыптың өзектілігі мен таңдауға негіздеме болғаны - ол банктердің өз
активтерінің айтарлықтай бөлігін коммерциялық клиенттерге қарыз ретінде
инвестициялауы. Көрсетілген себеп бойынша қарыз алушы – фирмалардың
қаржылық жағдайы туралы талқылаудың қажеттілігі туындайды. Қаржылық
жағдайды талдау банк қызметкерлеріне қарыз беру туралы шешім қабылдауға
қажет, маңызды ақпарат алуға мүмкіндік береді. Берілген тақырыптың
таңдалуының екінші бір себебі, қаржылық талдаудың және жалпы айтқанда
кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың пайдалылығы. Бұл пайдалылық
өндірістік процестің барлық кезеңдерінде пайдалынылмаған резервтерді
айқындаумен, экономика дамуының қарқынын жоғарылытумен, шаруашылықта
резервтерді ең дұрыс жолмен пайдалану және экономиканың қатуаларын
сақтаумен аз шығын жасай отырып, аса көп нәтижелерге қол жеткізумен
сипатталады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты болып кәсіпорынның қаржылық
жағдайын жақсарту бойынша және жағдайды тұрақтандыру бойынша әрекеттер
жасау құралы болып саналатын, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
табылады. Көздеген мақсатқа жету үшін, берілген дипломдық жұмыста қаржылық
талдауды жүргізудегі маңызды кездер мен бағыттар теориялық сияқты, тәжірибе
жүзінде де қарастырылған.
Берілген жұмыстың негізгі міндеті болып теориялық негіздерді зерттеу
мен кәсіпорынның қаржылық қызметін талдауды тәжірибелік әдеттерді алу болып
табылады. Берілген жұмысты орындау процессі экономикалық процессте маңызын
түсіну, олардың өзара байланысы мен өзара тәуекелділігі, экономикалық
жағдайларды бағалау мен қойылған мақсатқа жету үшін шешімді таңдау
қажеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыттар
теориялық қорытындылар мен тәжірибелік есептер арқылы бекітіліп,
дәлелденген.
Осылайша, бүгінгі күнде қаржылық талдау кәсіпорынның дұрыс қызмет ету
және оның әрі қарайғы әрекеттерін жоспарлауының құралының бірі болып
табылады. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы экономиканың қазіргі кездегі
даму кезеңінде актуалды болып саналады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеу объектісі болып “Арагон” ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты “Арагон” ЖШС кәсіпорындарында қаржылық
талдау жүргізу және оның негіздерін зерттеу болып табылады. Дипломдық жұмыс
кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн.
Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі
түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны
тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады[1] деп
жазған. Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. В.М. Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - қаржы ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және
пайдалануымен көрсетіледі деп жазады. Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы-бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу-деп жазады. С.А. Стуков осы
ұғым бойынша өзінің қөзқарасын келесі сөздермен баяндайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы
мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорынға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз - өз қаражаттары есебінен
активтерге жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық
және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін
уақтысында қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып
табылады. Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсідіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып табылады.Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді. "Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы -
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін: сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорьнның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында_өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады" – деп
жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар
мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп тұсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. "Кәсіпорынның
өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда, несие және
басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын
кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мұмкіндігін
көрсететін төлем кабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның
қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да
шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:[2]
1) пайда болу орнына байланысты — ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
1) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
3) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ,
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы
ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін
жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс
технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды
факторларының бірі-активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Ағымдағы активтерді басқару өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел
қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық
капиталдар нарығындығы қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін
тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі, яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады және де бұл жерде кәсіпорынның
төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге
үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестерімен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартылымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаннын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шещімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражаттарының болмауына, ал көп болуы
- дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесідер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру және оның есеп беру
мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен оладрың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және
қорлар есебі;
- баланстық өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы комерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде пайдалануына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай-ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар.
Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату
көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды
ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. Шығындар көлемі өндіріс
процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты
көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның
ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды және керісінше, шикізат
пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің
төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік
емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында,
содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі
кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы
қаржылық жағдайына елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және құрылым-
дық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдаудың ішкі және сыртқы талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлердің, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдары кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңдегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет. Бұрынғы қолданылып келген
талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарады. Жаңа қаржылық
есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі-онда жоспарлық көрсеткіштер мен
нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің - меншік иесі немесе мемлекеттік органдарының берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайы ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың қозқарасы тұрғысынан алдындағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендттік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі;
Көлденең талдау [3]- есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі
баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік
береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағы анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және
көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды қалыптасады,
ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек
таратылған әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып
табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезiнде шамалардың беруін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді.
Қаржылық коэффициенттер есептеу баланстың жеке баптардың арасында болатын
өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар
талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік
беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың
пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл-қатынастарды
талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі
және сыртқы факторладың білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы
экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өткені тек бір ғана фактор
алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен
кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынаспен талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкінлік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды
көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде-тура, ал оның жеке
элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол - кері (синтез)
болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды
талдауда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа),
содай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
индекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі
тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған
түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық
жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді. О.В. Ефимов өзінің Қаржылық жағдайды қалай
талдау керек деген еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық
жүргізушінің маңызды міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның
төлеу қабілеті мен өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін
мүліктік массаның құрылымын бағалаудан бастайды. И.М. Лоханина мен З.К
Золкин алдымен есеп беруді құрастырудың сапасын тексереді, содан кейін оны
оқуды жүргізіп, соның негізінде кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан
кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайына және оның қалыптасу көздеріне,
қаржылық дербестігіне және талдау қабілеттілігіне тереңдетілген талдау
жасайды. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін
А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
тұрады: қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның
өзгерісі; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін
талдау; кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылық
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылақ
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев және В.В. Ковалев кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға
байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынады:
экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты
- бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық жағдайын
бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті және жай
жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының
динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі. Тереңдетіліп
нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін кеңейтеді, толықтырады
және дәлелдейді. Оның мақсаты-шаруашылық субъектісінің қаржы жағдайы
туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің нәтижесі, сондай-ақ
кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы толық баға беру болып
табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі аудитордың өзінің ықыласына
байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық
түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып,
осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдап
отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау
жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық
тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар
дайындайды.
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың
жүргізілуі қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудиторлық аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдаудың екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс-талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс-талдаудың үш кезеңде жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау;
Бірінші кезеңдегі мақсаты - қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір деңгейде
техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формальді нышаны және мәні
бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі: барлық
нысандар мен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық
жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара үйлесімділігі
және олардың арасындағы негізгі бақылау қатынастары тексеріледі және тағы
басқа тексерулер жүргізіледі.
Екінші есепті кезеңдегі жұмыс жағдайларын бағалау қызметтегі негізгі
көрсеткіштердің тенденцияларын анықтау, сондай-ақ шаруашылық субъектісінің
мүліктік және қаржылық жағдайындағы сапалы өзгерістерді анықтау үшін қажет.
Ережеге сай, түсіндірме хатта кәсіпорын қандай есеп саясатын
жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер
етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандай да бір, тәекелдер туралы,
қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен міндеттемелер туралы
мәліметтерден тұратын басқа да маызды ақпараттар ашылып көрсетіледі.
Сонымен қатар, мұнда есепті жылдағы кәсіпорын қызметінің шаруашылық және
қаржылық нәтижесіне әсер еткен факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы жылдық
бухгалтерлік есепті қарастыру қорытындысы және таза табысты тарату бойынша
шешімдер айтылады.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның бірқатар жылдардағы жұмысының маңызды
экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы, болашақтағы
капиталсалымдары, жүргізілетін экономикалық шаралары мен басқа да жылдық
бухгалтерлік есептің мүмкін болатын пайдаланушыларын қызықтыратын
ақпараттар болуы тиіс. Мысалы, бұл хатта пайыздық мөлшерлемелер, несиені
өтеу мерзімі, төлем кезектілігі және несиелік келісімдер мен заем
шарттарына байланысты басқа да ерекшеліктер ашылып көрсетілуі тиіс.
Талдау жүргізушінің (аналитик) басқа да қосымша ақпараттармен,
мысалы, нарықтық географиялық сегменттер туралы, салалық ерекшеліктер және
басқа да мәліметтермен танысуы қажет. Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін,
экспресс-талдаудың негізгі, үшінші кезеңіне-яғни экономикалық оқу және
есепті талдауға көшу керек. Оның мақсаты - кәсіпорынның қаржылық жағдайын
және қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау болып
табылады. Мұндай талдау түрлі көрсеткіштер мүддесінде белгілі бір
нақтылаған дәңгейде жүргізіледі. Соныдықтан да объективті және әсіресе
субъективті факторлардың әсерін есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі
варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, соның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
рөлін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін - мынадай мүмкіндіктер береді:
- кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
- кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
- баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау;
- аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның жалпы
қаржылық жағдайына баға бер
Балансты оқуға мыналар жатады:
- зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
- баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
- баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі өзара
байланысын зерттеу;
- баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзге ру сипатын талдауы.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады. Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің
жеке баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы ұлес салмағын
(жалпы жиындағы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Есепті оқу және талдай білу табиғи және белгілі бір дәрежеде тек
мамандандырылған бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар менеджерлер,
аналитиктер, консультанттар үшін де өмірлік қажеттілік болып отыр.
Балансты оқуды ең алдымен талдау кезеңіндегі баланс көлемінің
(валютасының) езгеруін анықтаудан бастайды, тұрақсыз болжалға келмейтін
бағаның өзгерісіне және тағы басқаларға қарамастан, баланс валютасы
кәсіпорынның сенімділік деңгейі мен қызмет көлемінің маңызды сипаттамасы
больш қалады және ол кәсіпорынның қаржы жағдайының индикаторларын есептеуде
негізгі қызмет атқарады. Кәсіпорын мүлкінің құнын зерттеу үшін, баланстың
кезең басындағы жиыны мен кезең соңындағы жиынын салыстырады.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқынын өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек. Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиын-тық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасының өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артта калуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі аспектіде қарастыру
қажет:
1. экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2. баланстың қарама-қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Басқаша айтқанда, баланс активінің әрбір бабы үшін сәйкесінше оны
жабатын көздер қажет және керісінше, пассивтің әрбір бабы үшін қаржылық
ресурстарды пайдалану бағыттарын көре білу қажет. Айта кеткен жөн, мәніне
байланысты қаржы көздерін пайдаланудың дұрыстығын анықтау шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайының басты идеясы болып табылады. Жалпы
алғанда баланс элементтері - өзара тығыз байланысты жүйе. Бөлімдер, топтар
және баптар деңгейінде логикалық және сандық қатынастар болады. Ең алдымен
кәсіпорын бөлімдері арасындағы өзара байланыс өзгешелігін көрсетейік.
1) Баланс активінің барлық бөлімдерінің жиынтық сомасы, оның пассивінің
барлық бөлімдерінің жиынтық сомасына тең.
А(І+ІІ)= П(I+II+III) (1)
Бұл теңдік бухгалтерлік баланстың негізгі идеясын көрсетеді, яғни
кәсіпорын қаражаттарының сол бір ғана сомасы екі аспектіде көрсетілген:
1) құрамы мен таратылуы бойынша;
2) қалыптасу көздері (қаржыландыру) бойынша.
2. Ережеге сай активтің бірінші бөлімнің жиыны, пассивтің бірінші
бөлімінің жиынынан (төмен) аз:
А(І) П(I)
(2)
Бұл теңсіздіктің экономикалық мәні мынада, яғни меншікті қаражаттардьщ
бір бөлігі негізгі құралдарға және ұзақ мерзімді қаржы салымдарына
жұмсалады. Ал қалған бөлігі - активтің екінші бөлімінде көрсетілген айналым
қаражаттарын жабуға кетеді.
3. Ағымдағы активтердің жалпы сомасы ағымдағы
міндеттемелердің көлемінен асады:
А(ІІ) П(III)
(3)
4. Меншік қатынастарын сипаттайтын баланс баптарының топтары
арасындағы байланыстың нарықтық экономика жағдайында әлде қайда терең
экономикалық мәні бар, ол келесі теңсіздікте көрсетілген:
А = С+Пк.
(4)
Мұнда: А - кәсіпорынның активтері;
Ск - меншікті капитал;
Пк - қатыстырылған капитал (кәсіпорынның мінездемесі).
Берілген теңдік кәсіпорынның барлық активтері (А) негізінен екі түрлі
көзден тұратынын көрсетеді: меншікті капитал (Ск) және қатыстырылған
капитал (Пк). Кейінірек қарастырылатын кейбір маңызды коэффициенттер есебі
осы теңдікке негізделеді. Берілген кәсіпорынға деген несие берушілердің
сенімділік деңгейі келтірілген теңдіктің элементтерінің абсолюттік мәндері
мен олардың арасындағы салыстырмалы қатынастарына байланысты. Осы
қатынастарды бақылау және оларды басқару дұрыс және терең ойлы қаржылық
саясат болып табылады.
Баланста жекелеген баптар арасында байланыс болады. Олардың кейбіреуін
атап көрсетейік.
1. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қалдық құны
олардың бастапқы қүнынан асып кетпейді, себебі ол бастапқы
құнынан тозу сомасын алып тастағанда шығады.
2. Тауарлардың сатып алу бағасы, егер де жеңілдік
болмаса, онда сату бағасынан төмен болады, себебі
сату бағасына саудалық үстеме баға қосылады.
3. Мемлекеттік кәсіпорындағы "жарғылық капитал"бабының сомасы қалдық
құнымен көрсетілген "негізгі құралдар" және "материалдық емес
активтер" баптарының жалпы сомасынан көп болады.
Баланс сомасының өзгерісін зерттеумен қатар, оның жеке бөлімдері
мен баптарының өзгеру өзгешелігін де талдау қажет. Осыған байланысты
мынаған көңіл аудару керек, баланстың активінде бағалы қағаздардың қалдығы,
қысқа және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, негізгі құралдар, күрделі
қаржылар және материалдық емес активтер қалдығының өсуі, ал пассивінде
бірінші бөлімінің, әсіресе бөлінбеген табыс көлемінің өсуі оң бағаланады.
Айта кеткен жөн, нарық жағдайында есеп айырысу шотындағы қалдық
қаражаттар бөлігінің өзгеруі басқаша бағаланады. Егер бұрын есеп айырысу
шотындағы ақша қаражаттарының өсуі кәсіпорынның еңбегі болып саналса,
қазіргі нарық жағдайында кәсіпорындар өздерінің бос қаражаттарын әлдеқайда
ұтымды пайдалануға ұмтылуы тиіс, яғни оларды басқа кәсіпорындарға салып,
бағалы қағаздар, патенттер, лицензиялар және басқа да интеллектуалдық
меншік алуға пайдалануы қажет. Кез келген жағдайда дебиторлық және
кредиторлық борыштардың өсуі нашар бағаланады, яғни жағымсыз болып
табылады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық диагностикасының
әдістерінің бірі болып табылатын талдаушының балансты оқу барысындағы
маңызды әрекеттерінің бірі - бұл осы баланстың "осал" баптарын анықтау
болып табылады, яғни бұл ерекше кеңіл аударуды қажет ететін баптар. Бұл
баптар, сондай-ақ баланс баптарының арасындағы кейбір арақатынастар, не
кәсіпорын жұмысының нашарлығын, не болмаса жеке белгілі бір кемшіліктерді
көрсетеді. Талдау кезінде бұл "осал" баптар өткен кезеңдегі шаруашылық
субъектісінің жұмысын сипаттап қана қоймай, сонымен қатар олардың
болашақтағы шаруашылық жағдайының дамуына әсер ететіндігіне де көңіл бөлу
қажет. Талдаушының шаруашылық субъектісіндегі қалыптасқан қаржылық
жағдайды жақсартудың мүмкін жолдарын жалпылама түрде белгілеп
қоюы қажет.
Жаңа бухгалтерлік баланста мұндай баптарға "Жабылмаған зиян" және
"Қайтарылуы қамтамасыз етілмеген несие" баптары жатады. Табыстар мен
түсімдер, шығындар мен зияндардан аз болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 3-6
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты ... 7-13
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13-17
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17-25
2. Арагон ЖШС МЫСАЛЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ.
2.1. Арагон ЖШС техника-эконималық мінездемесі. ...25-28
2.2. Арагон ЖШС-ның қаржылық жағдайын талдау. ...28-53
2.3. Арагон ЖШС қаржылық жағдайына баға беру. ... .53-58
3. Арагон ЖШС КӘСІПОРЫНЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖАҚСАРТУ ЖОЛДАРЫ.
3.1. Кәсіпорынның қаржылық қызметіндегі мәселелері...58-59
3.2. Арагон ЖШС қаржылық жағдайын жақсарту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...59-63
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64-70
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...71-
73
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында нарықтық экономика кең құлаш жаюда. Оған
қоса, шаруашылық процесінің реттеуші механизмінің негізі болып табылатын
бәсекелестік те дами түсуде. Қазіргі экономикалық жағдайда әрбір шаруашылық
субъектісінің қызметі, оның қызмет ету нәтижелеріне қызығушылық танытатын
нарықтық қатынастарға қатысушылардың кең шеңберінің назарын аударып отыр.
Ал оны, нарықтық қатынастарға қатысушылар мекемелердің шаруашылық қызметіне
талдау жасай отырып және қаржылық талдау көмегімен бағалайды.
Талдау (“analisis” грек сөзінен) – зерттеліп отырған субъектіні,
оларды зерттеу және түрлі факторлар ықпалынан өзгеру тенденцияларын
айқындау мақсатымен, бөлшекті түрде мүшелендіру, берілген объектіге тән
субъектіні элементтерге, бөліктерге бөлу.
Талдау процесі, соның ішінде қаржылық талдау, мекеменің өндірісті-
шаруашылық қызметін аналитико-синтетикалық үш кезеңдік зерттеумен
негізделген:
• Өндірістің нәтижелілігін анықтайтын маңызды факторлар жүйесін бақылау
мен тіркеу кезеңі;
• Математикалық, графикалық, матрицалық үлгі түріндегі маңызды факторлар
арасындағы өзара байланысты сипаттауға, табуға және олардың даму
заңдылықтарын анықтауға мүмкіндік беретін зерттеліп отырған жүйені
абстракциялық үлгілеу кезеңі;
• Айтарлықтай экономикалық жолмен көзделген мақсаттарға жетуге мүмкіндік
беретін басқарушылық рационалды шешімдерді жетілдіру кезеңі.
Нарықтық экономикада алға қойылған міндеттер қатарын шешуге
мүмкіндігін беретін өздігінен бағыт бұрыннан қалыптасқан, ол бізге
“Нарықтық талдау” деп белгілі. Кәсіпорындардың қаржылық есеп беретін
қолданушылардың бәрі өз мүдделерін оптимизациялау бойынша шешім қабылдау
үшін қаржылық есеп берулерді меншік капиталының табыстылығын жоғарылату
үшін, фирма жағдайын тұрақтандыру қамсыздандыру үшін талдайды. Қарыз
берушілер мен инвесторлар қарыздары мен салымдары бойынша өз
тәуекелділіктерін минимизациялау үшін қаржылық есеп берулерге талдау
жүргізеді. Осылайша қабылданатын шешімдер саласы бірінші орында шешімнің
аналитикалық қалыптасу саласына тәуелді.
Бухгалтерлік есептің жаңа шоттар жоспарын жүргізу, халық аралық
стандарт талаптарына көп мөлшерде сай келетін бухгалтерлік есеп беру
фомасын келтіру қаржылық талдаудың жаңа әдістемелерін, нарықтық экономика
шарттарына сәйкестендірілуінің қажеттілігін туғызады. Мұндай әдістемелер
серіктесті таңусыз кезінде, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық дәрежесін
анықтауда, іскерлік белсенділікті бағалау және кәсіпкерлік қызмет
тиімділігіне керек.
Негізгі (ал жағдайлар қатарында жалғыз да болып) серіктестің қаржылық
қызметі туралы, ақпарат көзі болып бүхгалтерлік есеп табылады, ол баршаға
мәлім болуы керек. Кәсіпорын есеп беруі нарықтық экономикада қаржылық есеп
берілгендерін жалпылауда негізделеді және кәсіпорынды қоғаммен және
серіктестермен байланыстыратын – кәсіпорын қызметі туралы ақпаратты
пайдаланушылар – ақпараттың буыны болып табылыды.
Талдау субъектісіне кәсіпорын қызметіне қызығушылық білдіретін
ақпаратты қолданушылар жатады. Қолданушылардың бірінші тобына кәсіпорын
құралдарының меншік иелері, банктер мен басқа да несие мекемелері, жеткізіп
берушілер, клиенттер (сатып алушылар), салық органдары, кәсіпорын персоналы
және басқарма.
Қолданушылардың екінші тобына- анализ субъектілері, яғни
қолданушылардың бірінші тобының мүдделерін келісім шарт бойынша қорғауға
міндеттілер. Оларға аудиторлық фирмалар, кеңес берушілер, биржалар,
заңгерлер, баспасөз, ассоциациялар, профсоюздар жатады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау үшін негізгі ақпарат көзі
кәсіпорынның бухгалтерлік балансы болып табылады. Оның арналуы үлкенділігі
соншалықты, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауды жиі баланс талдауы деп
атайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауда қосымша ақпарат көздеріне
мыналар жатады:
• Қаржылық- шаруашылық қызмет нәтижелері туралы есеп беру;
• Ақша құралдарының ағымдары туралы есеп беру.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның бұрынғы жағдайына қатысты оның
болашақтағы өмір сүру қабілеттілігін болжамдау мақсатында дұрыс
қорытындылар алу үшін ақпаратттарды жүйелі түрде қарастыру және бағалау.
Мұндай талдау маңызды сипаттамаларды - өндірістік және қаржылық, яғни
фирманың сәттілік және банкроттық ықтималдығын анықтаушы сипаттамаларды,
нақты бекітуге мүмкіндік береді. Ал атап айтқанда:
• Қаржылық құрылымын каинаның активтері және осы активтерді қолдау үшін
алынған міндеттемелер, сонымен қатар компанияның жоспарланушы және
жоспарланған өзгерістері мен олардың бұл істе икемділігін жүзеге асыру
қабілеттілігі;
• Оперативті цикл- компания өтетін, оның өнімдері мен қызметтері нарыққа
түсу кезіндегі, кезеңдері;
• Тенденциялар және салыстырмалы тиімділік – компанияның дамуын оның
көріністен бағыттау, осы және басқа компаниялардың берілген саладағы
жылдар ішіндегі қаржылық нәтижелері мен сәйкестендіру негізінде.
Дипломдық жұмысты орындау үшін менімен “Кәсіпорынның қаржылық
жағдайын талдау және оны жақсарту жолдары” тақырыбы таңдалды. Таңдалған
тақырыптың өзектілігі мен таңдауға негіздеме болғаны - ол банктердің өз
активтерінің айтарлықтай бөлігін коммерциялық клиенттерге қарыз ретінде
инвестициялауы. Көрсетілген себеп бойынша қарыз алушы – фирмалардың
қаржылық жағдайы туралы талқылаудың қажеттілігі туындайды. Қаржылық
жағдайды талдау банк қызметкерлеріне қарыз беру туралы шешім қабылдауға
қажет, маңызды ақпарат алуға мүмкіндік береді. Берілген тақырыптың
таңдалуының екінші бір себебі, қаржылық талдаудың және жалпы айтқанда
кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдаудың пайдалылығы. Бұл пайдалылық
өндірістік процестің барлық кезеңдерінде пайдалынылмаған резервтерді
айқындаумен, экономика дамуының қарқынын жоғарылытумен, шаруашылықта
резервтерді ең дұрыс жолмен пайдалану және экономиканың қатуаларын
сақтаумен аз шығын жасай отырып, аса көп нәтижелерге қол жеткізумен
сипатталады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты болып кәсіпорынның қаржылық
жағдайын жақсарту бойынша және жағдайды тұрақтандыру бойынша әрекеттер
жасау құралы болып саналатын, кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
табылады. Көздеген мақсатқа жету үшін, берілген дипломдық жұмыста қаржылық
талдауды жүргізудегі маңызды кездер мен бағыттар теориялық сияқты, тәжірибе
жүзінде де қарастырылған.
Берілген жұмыстың негізгі міндеті болып теориялық негіздерді зерттеу
мен кәсіпорынның қаржылық қызметін талдауды тәжірибелік әдеттерді алу болып
табылады. Берілген жұмысты орындау процессі экономикалық процессте маңызын
түсіну, олардың өзара байланысы мен өзара тәуекелділігі, экономикалық
жағдайларды бағалау мен қойылған мақсатқа жету үшін шешімді таңдау
қажеттілігін білдіреді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша негізгі бағыттар
теориялық қорытындылар мен тәжірибелік есептер арқылы бекітіліп,
дәлелденген.
Осылайша, бүгінгі күнде қаржылық талдау кәсіпорынның дұрыс қызмет ету
және оның әрі қарайғы әрекеттерін жоспарлауының құралының бірі болып
табылады. Сондықтан дипломдық жұмыс тақырыбы экономиканың қазіргі кездегі
даму кезеңінде актуалды болып саналады.
Дипломдық жұмыстағы зерттеу объектісі болып “Арагон” ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты “Арагон” ЖШС кәсіпорындарында қаржылық
талдау жүргізу және оның негіздерін зерттеу болып табылады. Дипломдық жұмыс
кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
1. КӘСІПОРЫН ҚАРЖЫЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУДЫҢ МАЗМҰНЫ МЕН ӘДІСТЕРІ.
1.1 Қаржылық жағдайдың мәні және оны талдаудың мақсаты
Нарықтық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдаудың маңызы өте зор. Бұл кәсіпорындардың тәуелсіздікке ие болуымен,
сондай-ақ олардың меншік иелері, жұмысшылар, коммерциялық серіктестіктер
және де басқа контрагенттер алдында өзінің өндірістік-кәсіпкерлік
қызметінің нәтижелері үшін толық жауапкершілікте болуымен байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау жөніндегі сұрақтарды
қарастырмас бұрын, қаржылық жай-күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн.
Соңғы жылдары шығарылған арнайы әдебиеттерде бұл ұғым әр түрлі
түсіндіріледі. Профессор А.Д.Шеремет Кәсіпорынның қаржы жағдайы қаржыны
тарату, пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен сипатталады[1] деп
жазған. Профессор Н.А.Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай-ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым-
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақтылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық жағдайының
жақсылығын көрсетеді. В.М. Радионова мен М.А.Федотова кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - қаржы ресурстарының қалыптасуымен, таратылуы және
пайдалануымен көрсетіледі деп жазады. Профессор И.Т.Балабанов Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайы-бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің
сипаттамасын (яғни төлем қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы
ресурстары мен капиталды пайдалану, мемлекет алдында және басқа да
шаруашылық субъектілерінің алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді:
табыстылық пен рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі;
капиталды пайдалану; валюталық өзін-өзі өтеу-деп жазады. С.А. Стуков осы
ұғым бойынша өзінің қөзқарасын келесі сөздермен баяндайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы - бұл бірқатар көрсеткіштермен сипатталатын оның саулығы
мен өмір сүру қабілеттілігін кешенді түрде бағалау.
Жоғарыда берілген анықтамалар қарастырылып отырған ұғым мәнін
жеткілікті дәрежеде ашпайды, бірақ олардың әрқайсысында бұл ұғымды дәлірек
анықтауға мүмкіндік беретін ұтымды тұжырымдар бар. Бірқатар түрлі
әдістермен есептелетін біріңғай көрсеткіштерге қарағанда (мысалы, еңбек
өнімділігі, қор қайтарымдылығы, өзіндік құн, жалпы табыс, тиімділік)
қаржылық жағдай түрлі көрсеткіштерді есептеу нәтижесінде және олардың жалпы
бағалауға тигізетін әсерін зерттеу негізінде анықталатыны анық.
Қорыта келе, кәсіпорынның қаржы жағдайы әлсіз және өмір сүру қабілеті
жоқ кәсіпорынға аяусыз қарайтын бәсекелі нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпорынның сенімді болуын, тұрақтылығын және келешегі барлығын
куәландыруы тиіс. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір
кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз
жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақтылы өтуі үшін қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы дегеніміз - өз қаражаттары есебінен
активтерге жіберілген қаражаттарды жабатын, сондай-ақ өтелмеген дебиторлық
және кредиторлық қарыздарға жол бермейтін және де өз міндеттемелерін
уақтысында қайтаратын шаруашылық субъектілері қаржылық тұрақты болып
табылады. Бұл ұғымды А.Д.Шеремет пен Р.С.Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
В.М. Родионова мен М.А.Федотова бұл ұғымды келесідей түсідіреді:
Кәсіпорында тұрақты қалыптасқан табыстың шығыннан артуының өзіне тән
айнасы-қаржылық тұрақтылық болып табылады.Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдаланып, оларды тиімді қолдану арқылы өндіру мен өнімді өткізу
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін, сондай-ақ кәсіпорынды кеңейтуге
және жаңартуға қажетті шығындарын қаржыландыратын кәсіпорынның қаржы
ресурстық жағдайын сипаттайды. Қаржылық тұрақтылық кәсіпорынның жалпы
тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады". Осы еңбегінде бұл авторлар
одан әрі мына анықтаманы келтіреді. "Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы -
бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие
қабілеттілігін: сақтай отырып, табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен
пайдалану арқылы кәсіпорьнның дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
"Қаржылық тұрақтылық - бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалану арқылы өндіру және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай
жасайды. Сондықтан да қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі
процесінде қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі
бөлігі болып табылады". Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең
алдымен әрдайым табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының
қозғалысын көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет)
өткізуден түсетін табыстың тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері
мемлекетпен, жабдықтаушылармен, несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы
басқалармен есеп айырысу үшін жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар
кәсіпорынның одан әрі дамуы үшін барлық есеп айырысулар мен барлық
міндеттемелерді орындағаннан кейін, осы кәсіпорында_өндірісті дамытуға,
оның материалдық-техникалық базасын жаңартуға және де әлеуметтік климатты
жақсартуға және басқаларға мүмкіндік беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
Айта кету керек, біз қаржылық тұрақтылық ұғымын қарастырғанда соңғы
айтылған авторлардың көзқарастарын бөлек қарастырдық, әйткенмен біз олардың
кейінгі шешімдерімен келісе алмаймыз. "Қаржылық тұрақтылықтың мәні - қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдаланумен анықталады" – деп
жазады В.Т. Артеменко мен М.В. Беллендир.
Біздің ойымызша бұл ұғымды А.Д. Шеремет мен В.С. Сайфуллин дәлірек
және анығырақ түсіндіреді. Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні - бұл қорлар
мен шығындардың қалыптасу көздерінен қамтамасыз етілуі - деп тұсіндіреді.
Э.А.Маркарьян мен Г.П.Герасименко да дәл осындай көзқараста. "Кәсіпорынның
өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі" немесе "Сауда, несие және
басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда болатын
кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақтылы және толық орындау мұмкіндігін
көрсететін төлем кабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы көрінісі
болып табылады". Кәсіпорынның жұмысы нарық жағдайына өтумен бірге оның
қаржылық жағдайы және оны сауықтыру жолдарын іздеу жөніндегі сұрақтар да
шиелінісе түсті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді, оларды В.М. Радионова және М.А. Федотова келесідей түрлерге
жіктейді:[2]
1) пайда болу орнына байланысты — ішкі және сыртқы;
2) нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
1) құрылысы бойынша - қарапайым және күрделі;
3) әрекет ету уақыты бойынша - тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ,
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі -
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы
ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін
жайлы сезіне алады.
Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс
технологиясымен тығыз байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды
факторларының бірі-активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ
кәсіпорынның басқару стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады.
Ағымдағы активтерді басқару өнері - кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел
қызметі үшін қажет болатын қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі - бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық
капиталдар нарығындығы қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін
тигізеді. Кәсіпорын ақша қаражаттарын қаншалықты көп тарататын болса, оның
қаржылық мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге
қаржылық тәуекелділік те өседі, яғни кәсіпорын өз кредиторларымен уақытында
есептесе ала ма, жоқ па? - деген қауіп туады және де бұл жерде кәсіпорынның
төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі ретінде резервтерге
үлкен рөл берілген.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және тағы басқалар жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да
серіктестерімен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы қаржылық
жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз жинақ
қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық
тұрақты кәсіпорындарға салады. Инвестициялық тартылымдылығы болуы үшін, тек
бүгінгі күні ғана емес, болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы
көршісіне қарағанда жақсы болуы тиіс.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғаннын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл - талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шещімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарады. Қаржы ресурстары
жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де кәсіпорынның дамуына
байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды болып табылады,
себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның төлеу қабілетінің
жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражаттарының болмауына, ал көп болуы
- дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және резервтермен кәсіпорын
шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты келесідер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру және оның есеп беру
мерзіміндегі өзгерісі;
- активтер мен оладрың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
- айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
- ағымдағы активтердің айналымдық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш және
қорлар есебі;
- баланстық өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы комерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі - бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде пайдалануына, есеп және несие тәртібін сақтауға, меншікті және қарыз
қаражаттарының арасындағы арақатынастың рационалдығына, сондай-ақ
кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында қаржылық тұрақтылыққа қол
жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің қаржылық, өндірістік және
коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен өзара тәуелділік бар.
Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның өндірістік-сату
көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын төлемдерді және ақша
қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала қарастырылған сұрыпталымды
ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге сәйкестігіне және бір
қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның қаржылық
ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде өнім
сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеті төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша қаражаттарының
болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне, демек өндіріс
процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. Шығындар көлемі өндіріс
процесінің тиімділік деңгейімен анықталады. Олардың тиімділігі қаншалықты
көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін сақтай отырып ресурстарды, соның
ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз жұмсайды және керісінше, шикізат
пен материалдар шығындарының нормасының өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің
төмендеуі, басқа да ресурстардың мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік
емес шығындар қосымша қаржы қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады.
Еңбек және материалдық ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында,
содан соң табыста талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі
кәсіпорынның өзіндік қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы
қаржылық жағдайына елеулі көрініс табады.
Кәсіпорынның қаржылық қызметінің қалыпты болуы әсіресе өз кезеңдегі
қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін қажетті жағдайларды туғызады, оның
төлеу қабілеттілігінің кепілі болып табылатын өнім өндірудің үздіксіздігін
және кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Біздің ойымызша, қаржылық жағдайды талдауды қаржылық тұрақтылықтан
бастаған жөн және оған мыналар жатады:
- кәсіпорын активтерінің қалыптасуы көздерінің құрамдық және құрылым-
дық динамикасын талдау;
- кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін талдау;
- баланс өтімділігін талдау;
- кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және несие қабілеттілігін талдау.
1.2. Қаржылық жағдайды талдау әдістері.
Нарықтық қатынастың қалыптасуы шаруашылық қызметін біртұтас кешенді
талдаудың ішкі және сыртқы талдау деп бөлуді қажет етіп отыр. Талдаудың бұл
түрлерінің әрқайсысының өзінің негізгі ақпараттық көздері бар.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, есеп берудің екі түрі бар:
Акционерлердің, қалың жұртшылықты, банктерді, сондай-ақ сақтандыру ұйымдары
мен үкімет органдары кәсіпорынның жұмыс жағдайы мен оның қаржылық жағдайы
және есепті кезеңдегі шаруашылық қызметінің нәтижесімен таныстыру үшін
қаржылық газеттер мен бюллетендерде, арнайы анықтамаларда басылып шығатын
қаржылық есеп беру. Сонымен қатар көбіне, есепте субъектінің шаруашылық
қызметін динамикада бейнелеп көрсетуге, даму бағыты мен оның алдыңғы
кезеңдегі жағдайын болжауға мүмкіндік беретін бірқатар жылдардың
мәліметтерін жариялайды. Есеп берудің екінші түрі - басқару талдауы, бұл
кәсіпорын шығаратын өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құнының нормативтері
туралы, сондай-ақ сапасының төмендігіне немесе тауардың мөлшерден тыс
шығарылып, өтпей қалуына байланысты мәліметтерден тұратын қатаң
құпияландырылған, басқа тұлғалар үшін жабық есеп болып табылады. Ішкі есеп
берудің ішіндегі жауапкершілік орталықтары мен пайда болу орындары бойынша
шығындар сияқты жеке бөлімшелердің жұмыс нәтижелерін сипаттайтын маңызды
есеп түрлері болады. Кәсіпорынның жеке бөлімшелеріндегі шаруашылық жүргізу
деңгейін анықтау шығындар мен нәтижелерді салыстыру, кім қалай жұмыс
істейтінін көруге мүмкіндік береді және еңбекке ақы төлеуде қандай да бір
иесіздікті жояды. Ішкі талдау басқару есебі, ал сыртқы талдау қаржылық есеп
негізінде жүргізіледі. Бүгінгі таңдағы нарыққа өту кезеңдегі кәсіпорынның
қаржылық жағдайын бағалауда жаңа амалдар қажет. Бұрынғы қолданылып келген
талдау әдістемесінде әр түрлі баптардың мәндерін, баланс бөлімі мен
топтарының жиындарын олардың мөлшерлік көлемдерімен салыстыру, мөлшерден
ауытқуын зерттеу, бұл ауытқулардың кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығына қалай әсер етуін зерттеу шешуші роль атқарады. Жаңа қаржылық
есептің маңызды ерекшеліктерінің бірі-онда жоспарлық көрсеткіштер мен
нормативтердің жоқтығы болып табылады.
Нарық жағдайында қаржылық жоспарлау кәсіпорынға оның қызметі жөнінде
көптеген параметрлерді сырттан бекітетін орталықтандырылған әкімшілік
сипатты жояды. Ол, ең алдымен бәсекелестік нәтижесінде қарқынды өзгеріп
отыратын нарықтық коньюнктура жағдайында өзінің хал-жағдайын нығайтуға
ұмтылатын кәсіпорынның шаруашылық әрекетінің икемді стратегиясы мен
тактикасын жасауға қызмет етеді. Қаржылық қызметте нормативтерді пайдалану
кәсіпорынның өз еркінде, сондықтан нормативтер туралы ақпараттар
коммерциялық құпияға айналады. Жоспарланған нормативтерден ауытқуды талдау,
кәсіпорынның ішкі талдауының құрамдас бөлігі болып табылады. Бухгалтерлік
есеп беруге негізделген қаржылық жағдайды талдау, сыртқы талдау сипатына ие
болады, яғни бұл кәсіпорынның қызметі туралы ақпараттардың шектеулі
бөлігінен тұратын есеп мәліметтері негізінде осы кәсіпорынның мүдделі
контрагенттерінің - меншік иесі немесе мемлекеттік органдарының берілген
кәсіпорынның шегінде жүргізетін талдауы. Қаржылық жағдайы ішкі талдау
әдістемесі, әрбір кәсіпорын үшін тек потенциалды әріптестерін бағалау
мақсатында ғана емес, сонымен қатар қаржылық есепті сыртқы
пайдаланушылардың қозқарасы тұрғысынан алдындағы өзін-өзі бағалау үшін де
қажет.
Қаржылық талдаудың тәжірибесі қаржылық есепті оқудың негізгі
ережелерін қалыптастырады. Олардың ішінен алты негізгі әдісті бөліп
қарастыруға болады:
1) көлденең талдау;
2) тікелей талдау;
3) трендттік талдау;
4) салыстырмалы талдау;
5) факторлық талдау;
6) қаржылық коэффициенттер әдісі;
Көлденең талдау [3]- есеп берудің әрбір позициясын өткен кезеңмен
салыстыру. Ол өткен кезеңдегімен салыстырғандағы бухгалтерлік есептің түрлі
баптарының абсолюттік және салыстырмалы ауытқуларын анықтауға мүмкіндік
береді.
Тікелей (құрылымдық) талдау - әрбір есеп позициясының жалпы нәтижеге
тигізетін әсерін айқындай отырып, қорытынды қаржылық көрсеткіштердің
құрылымын анықтау. Ол жалпы баланс немесе оның бөлімдері бойынша қорытынды
көрсеткіштегі жеке баптардың үлес салмағы анықтауға мүмкіндік береді.
Мысалы, ұзақ және ағымдағы активтердің кәсіпорын мүлкінің жалпы құнындағы,
яғни баланс валютасындағы үлес салмағы және тағы басқалар. Тікелей және
көлденең талдаулар бірін-бірі толықтырып отырады. Сондықтан да есептік
бухгалтерлік үлгі құрылымы секілді оның жеке көрсеткіштерінің динамикасын
да сипаттайтын кестелерді жиі жасайды.
Трендтік талдау барлық көрсеткіштер 100% деп алатын базистік жыл
деңгейінен, бірқатар жылдар көрсеткіштерінің салыстырмалы ауытқуын
есептеуге негізделеді. Басқаша айтқанда, трендтік талдау әрбір есеп
позициясын бір қатар өткен кезеңдермен салыстыруды және трендті, яғни жеке
кезеңдердің дербес ерекшеліктері мен кездейсоқ әсерлерінен тазартылған
көрсеткіш динамикасының негізгі тенденциясын анықтауды көрсетеді.Трендтің
көмегімен болашақтағы көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды қалыптасады,
ал одан кейін перспективті, болжамдық талдау жүргізіледі.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы көбірек
таратылған әдісі әр түрлі қаржылық коэффициенттерді пайдалану болып
табылады.
Коэффициенттер салыстырмалы шамалар болып табылады, оларды есептеу
кезiнде шамалардың беруін бірлік ретінде алып, ал екіншісін бірлікке
қатынасы ретінде алып, ал екіншісін бірлікке қатынасы ретінде көрсетеді.
Қаржылық коэффициенттер есептеу баланстың жеке баптардың арасында болатын
өзара байланыстарға негізделген. Олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын
кезекті факторлық талдау үшін алғашқы база болып табылады және де олар
талдау нәтижесінде талдау жүргізушіге жасырын құбылыстарды ашуға мүмкіндік
беретін екі шаманың арасындағы өзара математикалық қатынастарды көрсетеді.
Шешімдер қабылдау үшін сәйкес коэффициенттерді талдаудың
пайдалылығы оларды дұрыс түсіндіруге байланысты болады. Бұл-қатынастарды
талдаудың ең қиын аспектісі, себебі ол осы қатынастардың қалыптасуының ішкі
және сыртқы факторладың білуді талап етеді, мысалы, саладағы жалпы
экономикалық жағдайлар, кәсіпорын басшылығының саясаты және басқалар.
Қатынастарды үлкен байыптылықпен талдау қажет, өткені тек бір ғана фактор
алымына да, бөліміне де әсер етуі мүмкін. Негізінен қатынас деңгейі өткен
кезеңдегі, теориялық дәлелденген салалық қатынаспен салыстырылады.
Қатынаспен талдау болашаққа бейімделуі тиіс.
Қатынасты талдаудың ролін асыра бағалаудың да қажеті жоқ, себебі
олардың әмбебап мәні болмайды және диагностика үшін индикатор болып
табылмайды. Әлдеқайда тереңдетілген талдау, қатынас негізінде жасалған
шешімдерді әрқашан қолдай бермейді, себебі олардың деңгейіне келесілер әсер
етеді, жекелеген кәсіпорындардың ерекшеліктері орташа салалық мәліметтер.
Сондай-ақ өткен жылдардағы нақты қол жеткізілген деңгейдің қолайсыз болуы
немесе оның сол өткен жылдар жағдайы үшін қолайлы болып, бірақ қазіргі және
болашақтағы жағдайлар талаптарына сәкес келмеуі әсер етеді.
Қаржылық талдауды салыстырмалы көрсеткіштер негізінде жүргізудің
шетелдік тәжірибесін механикалық түрде көшіріп алу, көп жағдайда тиімсіз,
себебі бұл жағдайда біздің кәсіпорындардың өз ерекшеліктеріне назар
аударылмайды. Нәтижесінде бір көрсеткіштердің мүмкін болатын маңызды туралы
берілген кеңестер кейбір кезде расталмайды. Дегенмен, қаржылық жағдайды
талдау барысында салыстырмалы көрсеткіштерді зерттеу қажет болады, себебі
ол болып жатқан жағдайларды түсінуге және де оларды тек ағымдағы мезетте
ғана емес, сонымен қатар болашақта да дұрыс бағалауға мүмкінлік береді.
Әлдеқайда кең таралған және зерттелген көрсеткіштерге мыналар жатады:
өтімділік, қаржылық тұрақтылық, табыстылық және іскерлік белсенділік.
Салыстырмалы (кеңістіктік) талдау - бұл фирмалардың, еншілес
фирмалардың, бөлімшелердің және цехтардың жекелеген көрсеткіштері бойынша
есебінің құрама көрсеткіштерін шаруашылық ішіндегі талдау, сондай-ақ
берілген фирманың көрсеткіштерін орташа салалық және орташа жалпы
экономикалық мәліметтері бар бәсекелес фирмалардың көрсеткіштермен
салыстырғандағы шаруашылық аралық талдау болып табылады.
Факторлық талдау - бұл жекелеген факторлардың қорытынды көрсеткішке
тигізетін әсерін зерттеудің детерминдік (анықтау) немесе реттелмеген
тәсілдері көмегімен талдау. Сонымен қатар факторлық талдау қорытынды
көрсеткіштерді оның құрамдас бөліктеріне жіктегенде-тура, ал оның жеке
элементтерін жалпы қорытынды көрсеткішке біріктіргенде ол - кері (синтез)
болуы мүмкін. Жоғарыда көрсетілген әдістермен қатар, қаржылық жағдайды
талдауда экономикалық (элиминирлеу, баланстық үйлесу және тағы басқа),
содай-ақ экономикалық және математикалық статистиканың (топтау, орташа және
индекстік әдістер, корреляция, регрессия және тағы басқа) дәстүрлі
тәсілдері қолданылады. Белгілі бір экономикалық ғылым шегінде жасалған
түрлі әдістер мен тәсілдерді іскерлікпен пайдалану кәсіпорынның қаржылық
жағдайына терең талдау жасауға және шаруашылық субъектісінің қаржылық
тұрақтылығын нығайтуға, жағдайын жақсартуға байланысты ұсыныстарды
дайындауға мүмкіндік береді. О.В. Ефимов өзінің Қаржылық жағдайды қалай
талдау керек деген еңбегінде талдау әдістемесін, әрбір шаруашылық
жүргізушінің маңызды міндетінің бірі болып табылатын және де кәсіпорынның
төлеу қабілеті мен өтімділігіне қосымша баға беруге мүмкіндік беретін
мүліктік массаның құрылымын бағалаудан бастайды. И.М. Лоханина мен З.К
Золкин алдымен есеп беруді құрастырудың сапасын тексереді, содан кейін оны
оқуды жүргізіп, соның негізінде кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалайды, одан
кейін кәсіпорынның мүліктік жағдайына және оның қалыптасу көздеріне,
қаржылық дербестігіне және талдау қабілеттілігіне тереңдетілген талдау
жасайды. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдаудың соңғы (ерекше) әдістемесін
А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин ұсынады. Ол талдаудың келесі бөліктерінен
тұрады: қаржылық жағдайдың жалпы бағасы және есепті кезеңдегі оның
өзгерісі; кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс өтімділігін
талдау; кәсіпорынның іскерлік белсенділігін және төлеу қабілетін талдау.
Қаржылық жағдайды және оның есепті кезеңдегі өзгерісін салыстырмалы
аналитикалық баланс-нетто бойынша бағалау, сондай-ақ қаржылық тұрақтылық
абсолюттік көрсеткіштерін талдау, олардың ойынша, кәсіпорынның қаржылақ
жағдайын талдаудың басқа бөліктерін дамытуға тиісті оның негізгі бастапқы
пунктін құрайды. Баланс өтімділігін талдау, тұрақтылықты талдаудан туындап,
ағымдағы төлеу қабілеттілігін бағалап, болашақтағы төлем қабілеті мен
қаржылық тепе-теңдіктің сақталу мүмкіндігі туралы қорытынды жасауға тиіс.
В.А. Андреев және В.В. Ковалев кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалауға
байланысты жұмысты екі модульді құрылым түрінде ұйымдастыруды ұсынады:
экспресс-талдау және тереңдетіп талдау. Экспресс-талдаудың негізгі мақсаты
- бұл шаруашылық субъектісінің даму динамикасын және қаржылық жағдайын
бағалау болып табылады. Оның шеңберінде қойылған мақсатқа көрнекті және жай
жеткізуге мүмкіндік беретін негізгі көрсеткіштердің аздаған санының
динамикасына есеп, бақылау және талдау жүргізіледі. Тереңдетіліп
нақтыланған талдау экспресс-талдаудың бөлек тәртібін кеңейтеді, толықтырады
және дәлелдейді. Оның мақсаты-шаруашылық субъектісінің қаржы жағдайы
туралы, оның өткен есепті кезеңдегі қызметінің нәтижесі, сондай-ақ
кәсіпорынның болашақтағы даму мүмкіндіктеріне соңғы толық баға беру болып
табылады. Осыған байланысты нақтылау дәрежесі аудитордың өзінің ықыласына
байланысты.
Қорыта айтқанда, кәсіпорынның қаржы жағдайын талдауда аудиторлық
түрлі әдістер мен тәсілдерді қолдануға еркі бар. Оларды ұтымды пайдаланып,
осы талдауды жүргізудің дәйектілігіне байланысты дұрыс әдісті таңдап
отырып, аудитор қаржылық жағдайға терең, жан-жақты әрі кешенді талдау
жүргізе алады, сондай-ақ объективті және анық баға береді, қаржылық
тұрақтылықтың нығаюы мен кәсіпорынның табыстылығының өсуі жөнінде ұсыныстар
дайындайды.
1.3 Қаржылық жағдайды экспресс-талдау
Қаржылық есепті тексеру барысында аналитикалық шаралардың
жүргізілуі қойылған мақсаттарға, сондай-ақ әр түрлі ақпараттық, мерзімдік,
әдістемелік, кадрлық және техникалық қамтамасыз ету факторларына байланысты
болады.
Аудиторлық аналитикалық қызметінің логикасы оны, яғни талдаудың екі
модульдік құрылым түрінде ұйымдастыруды көздейді:
- қаржылық есепті экспресс-талдау;
- қаржылық жағдайды тереңдетіп (нақтылап) талдау.
Экспресс-талдаудың мақсаты шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы
мен даму динамикасын көрнекті түрде және қарапайым бағалау болып табылады.
Экспресс-талдаудың үш кезеңде жүргізілуі орынды:
1. дайындық;
2. қаржылық есепке алдын ала шолу жасау;
3. экономикалық оқу және есеп беруді талдау;
Бірінші кезеңдегі мақсаты - қаржылық есеп беруді талдаудың мақсатқа
сәйкестігі туралы шешім қабылдау және оның оқуға дайындығына көз жеткізу.
Бірінші міндет, аудиторлық есепте берілген ақпараттардың дәлдігі және
олардың қолданылып жүрген нормативтік құжаттарға сәйкестігі туралы баға
берілген бағасынан тұратын аудиторлық қорытындымен танысу арқылы шешіледі.
Есептің оқуға дайындығын тексеру аса күрделі емес және белгілі бір деңгейде
техникалық сипатта болады. Мұнда есеп берудің формальді нышаны және мәні
бойынша көзбен шолу және қарапайым есептік тексеру жүргізіледі: барлық
нысандар мен қосымшалардың, деректемелер (реквизиттер) мен қойылған
қолдардың барлығы анықталады; есептік нысандарды толтырудың дұрыстығы мен
түсінікті болуы салыстырылып тексеріледі; баланс валютасы мен барлық аралық
жиынтықтар тексеріледі; есеп нысандары көрсеткіштерінің өзара үйлесімділігі
және олардың арасындағы негізгі бақылау қатынастары тексеріледі және тағы
басқа тексерулер жүргізіледі.
Екінші есепті кезеңдегі жұмыс жағдайларын бағалау қызметтегі негізгі
көрсеткіштердің тенденцияларын анықтау, сондай-ақ шаруашылық субъектісінің
мүліктік және қаржылық жағдайындағы сапалы өзгерістерді анықтау үшін қажет.
Ережеге сай, түсіндірме хатта кәсіпорын қандай есеп саясатын
жүргізетіндігі айтылады, сондай-ақ кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер
етуі мүмкін белгісіз жағдайлар мен қандай да бір, тәекелдер туралы,
қаржылық есепте көрсетілмеген кез келген ресурстар мен міндеттемелер туралы
мәліметтерден тұратын басқа да маызды ақпараттар ашылып көрсетіледі.
Сонымен қатар, мұнда есепті жылдағы кәсіпорын қызметінің шаруашылық және
қаржылық нәтижесіне әсер еткен факторлары, сондай-ақ кәсіпорындағы жылдық
бухгалтерлік есепті қарастыру қорытындысы және таза табысты тарату бойынша
шешімдер айтылады.
Түсіндірме хатта кәсіпорынның бірқатар жылдардағы жұмысының маңызды
экономикалық және қаржылық көрсеткіштерінің динамикасы, болашақтағы
капиталсалымдары, жүргізілетін экономикалық шаралары мен басқа да жылдық
бухгалтерлік есептің мүмкін болатын пайдаланушыларын қызықтыратын
ақпараттар болуы тиіс. Мысалы, бұл хатта пайыздық мөлшерлемелер, несиені
өтеу мерзімі, төлем кезектілігі және несиелік келісімдер мен заем
шарттарына байланысты басқа да ерекшеліктер ашылып көрсетілуі тиіс.
Талдау жүргізушінің (аналитик) басқа да қосымша ақпараттармен,
мысалы, нарықтық географиялық сегменттер туралы, салалық ерекшеліктер және
басқа да мәліметтермен танысуы қажет. Түсіндірме хатпен танысқаннан кейін,
экспресс-талдаудың негізгі, үшінші кезеңіне-яғни экономикалық оқу және
есепті талдауға көшу керек. Оның мақсаты - кәсіпорынның қаржылық жағдайын
және қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесін жалпылама бағалау болып
табылады. Мұндай талдау түрлі көрсеткіштер мүддесінде белгілі бір
нақтылаған дәңгейде жүргізіледі. Соныдықтан да объективті және әсіресе
субъективті факторлардың әсерін есептегенде бұл талдауды жүргізудің түрлі
варианттары болуы мүмкін.
Экспресс-талдаудың негізгі элементтерінің бірі, жылдық есеппен жұмыс
істей алу болып табылады, соның ішінде, кәсіпорынның қаржы жағдайын бағалау
мен талдау үшін оның негізгі ақпараттық үлгісі болып табылатын бухгалтерлік
баланспен жұмыс істеу.
Бухгалтерлік баланстың маңыздылығы сонша, көбіне қаржы жағдайын
талдауды, балансты талдау деп атайды. Балансты оқи білу дегеніміз - бұл
оның әрбір бабының мазмұнын, оны бағалау тәсілін, кәсіпорын қызметіндегі
рөлін, басқа да баптармен байланысын білу, бұл өзгерістердің сипаттамасы
кәсіпорын экономикасы үшін - мынадай мүмкіндіктер береді:
- кәсіпорын туралы едәуір көлемді ақпараттар алу;
- кәсіпорынның меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу деңгейін
анықтау;
- баланстың қандай баптарының есебінен айналым қаражаттарының көлемі
өзгергендігін анықтау;
- аналитикалық көрсеткіштерді есептемегеннің өзінде кәсіпорынның жалпы
қаржылық жағдайына баға бер
Балансты оқуға мыналар жатады:
- зерттеу кезеңіндегі баланс валютасының өзгерісін бағалау;
- баланс валютасының өсу қарқынын өндіру көлемінің өсу қарқынымен,
өнімді өткізу, жиынтық және таза табыстың өсу қарқынымен салыстыру;
- баланс бөлімдерінің, топтарының және жекелеген баптарының негізгі өзара
байланысын зерттеу;
- баланстың жеке бөлімдері мен баптарының өзге ру сипатын талдауы.
Талдаудың берілген сатысында кәсіпорынның қызметі туралы алғашқы
түсінік қалыптасады, кәсіпорын мүлкі мен оның қалыптасу көздерінің
құрамындағы өзгерістер, көрсеткіштер арасындағы өзара байланысы, кәсіпорын
қаражаттарын орналастырудың дұрыстығы, оның ағымдағы төлеу қабілеті және
басқалар анықталады. Осы мақсатта баланстың актив және пассив бөлімдерінің
жеке баптарының арақатынасын, олардың баланс валютасындағы ұлес салмағын
(жалпы жиындағы) анықтайды, өткен кезеңмен салыстырғанда баланстың негізгі
баптарының құрамындағы ауытқу сомасын есептейді.
Есепті оқу және талдай білу табиғи және белгілі бір дәрежеде тек
мамандандырылған бухгалтерлер үшін ғана емес, сонымен қатар менеджерлер,
аналитиктер, консультанттар үшін де өмірлік қажеттілік болып отыр.
Балансты оқуды ең алдымен талдау кезеңіндегі баланс көлемінің
(валютасының) езгеруін анықтаудан бастайды, тұрақсыз болжалға келмейтін
бағаның өзгерісіне және тағы басқаларға қарамастан, баланс валютасы
кәсіпорынның сенімділік деңгейі мен қызмет көлемінің маңызды сипаттамасы
больш қалады және ол кәсіпорынның қаржы жағдайының индикаторларын есептеуде
негізгі қызмет атқарады. Кәсіпорын мүлкінің құнын зерттеу үшін, баланстың
кезең басындағы жиыны мен кезең соңындағы жиынын салыстырады.
Баланс валютасының абсолюттік өзгерісін анықтаумен қатар, оның өсу
қарқынын өнімді сату және жиынтық (таза) табыстың өсу қарқынымен салыстыру
керек. Баланс валютасының өсу қарқынының сату және жиын-тық табыс көлемінің
өсу қарқынынан асып түсуі, берілген кәсіпорында қаражатты пайдаланудың
жақсарғандығын көрсетеді және керісінше, баланс валютасының өсу қарқынынан
өндіру, сату және жиынтық табыс көлемінің өсу қарқынының артта калуы
кәсіпорынның қаржыны пайдалануының нашарлағандығын көрсетеді.
Бухгалтерлік балансты оқу процесінде әрбір бапты екі аспектіде қарастыру
қажет:
1. экономикалық мазмұны, көлемі және динамикасы бойынша;
2. баланстың қарама-қарсы жағының қандай бабымен (баптар тобы)
корреспонденцияланады.
Басқаша айтқанда, баланс активінің әрбір бабы үшін сәйкесінше оны
жабатын көздер қажет және керісінше, пассивтің әрбір бабы үшін қаржылық
ресурстарды пайдалану бағыттарын көре білу қажет. Айта кеткен жөн, мәніне
байланысты қаржы көздерін пайдаланудың дұрыстығын анықтау шаруашылық
субъектісінің қаржылық жағдайының басты идеясы болып табылады. Жалпы
алғанда баланс элементтері - өзара тығыз байланысты жүйе. Бөлімдер, топтар
және баптар деңгейінде логикалық және сандық қатынастар болады. Ең алдымен
кәсіпорын бөлімдері арасындағы өзара байланыс өзгешелігін көрсетейік.
1) Баланс активінің барлық бөлімдерінің жиынтық сомасы, оның пассивінің
барлық бөлімдерінің жиынтық сомасына тең.
А(І+ІІ)= П(I+II+III) (1)
Бұл теңдік бухгалтерлік баланстың негізгі идеясын көрсетеді, яғни
кәсіпорын қаражаттарының сол бір ғана сомасы екі аспектіде көрсетілген:
1) құрамы мен таратылуы бойынша;
2) қалыптасу көздері (қаржыландыру) бойынша.
2. Ережеге сай активтің бірінші бөлімнің жиыны, пассивтің бірінші
бөлімінің жиынынан (төмен) аз:
А(І) П(I)
(2)
Бұл теңсіздіктің экономикалық мәні мынада, яғни меншікті қаражаттардьщ
бір бөлігі негізгі құралдарға және ұзақ мерзімді қаржы салымдарына
жұмсалады. Ал қалған бөлігі - активтің екінші бөлімінде көрсетілген айналым
қаражаттарын жабуға кетеді.
3. Ағымдағы активтердің жалпы сомасы ағымдағы
міндеттемелердің көлемінен асады:
А(ІІ) П(III)
(3)
4. Меншік қатынастарын сипаттайтын баланс баптарының топтары
арасындағы байланыстың нарықтық экономика жағдайында әлде қайда терең
экономикалық мәні бар, ол келесі теңсіздікте көрсетілген:
А = С+Пк.
(4)
Мұнда: А - кәсіпорынның активтері;
Ск - меншікті капитал;
Пк - қатыстырылған капитал (кәсіпорынның мінездемесі).
Берілген теңдік кәсіпорынның барлық активтері (А) негізінен екі түрлі
көзден тұратынын көрсетеді: меншікті капитал (Ск) және қатыстырылған
капитал (Пк). Кейінірек қарастырылатын кейбір маңызды коэффициенттер есебі
осы теңдікке негізделеді. Берілген кәсіпорынға деген несие берушілердің
сенімділік деңгейі келтірілген теңдіктің элементтерінің абсолюттік мәндері
мен олардың арасындағы салыстырмалы қатынастарына байланысты. Осы
қатынастарды бақылау және оларды басқару дұрыс және терең ойлы қаржылық
саясат болып табылады.
Баланста жекелеген баптар арасында байланыс болады. Олардың кейбіреуін
атап көрсетейік.
1. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің қалдық құны
олардың бастапқы қүнынан асып кетпейді, себебі ол бастапқы
құнынан тозу сомасын алып тастағанда шығады.
2. Тауарлардың сатып алу бағасы, егер де жеңілдік
болмаса, онда сату бағасынан төмен болады, себебі
сату бағасына саудалық үстеме баға қосылады.
3. Мемлекеттік кәсіпорындағы "жарғылық капитал"бабының сомасы қалдық
құнымен көрсетілген "негізгі құралдар" және "материалдық емес
активтер" баптарының жалпы сомасынан көп болады.
Баланс сомасының өзгерісін зерттеумен қатар, оның жеке бөлімдері
мен баптарының өзгеру өзгешелігін де талдау қажет. Осыған байланысты
мынаған көңіл аудару керек, баланстың активінде бағалы қағаздардың қалдығы,
қысқа және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, негізгі құралдар, күрделі
қаржылар және материалдық емес активтер қалдығының өсуі, ал пассивінде
бірінші бөлімінің, әсіресе бөлінбеген табыс көлемінің өсуі оң бағаланады.
Айта кеткен жөн, нарық жағдайында есеп айырысу шотындағы қалдық
қаражаттар бөлігінің өзгеруі басқаша бағаланады. Егер бұрын есеп айырысу
шотындағы ақша қаражаттарының өсуі кәсіпорынның еңбегі болып саналса,
қазіргі нарық жағдайында кәсіпорындар өздерінің бос қаражаттарын әлдеқайда
ұтымды пайдалануға ұмтылуы тиіс, яғни оларды басқа кәсіпорындарға салып,
бағалы қағаздар, патенттер, лицензиялар және басқа да интеллектуалдық
меншік алуға пайдалануы қажет. Кез келген жағдайда дебиторлық және
кредиторлық борыштардың өсуі нашар бағаланады, яғни жағымсыз болып
табылады.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің экономикалық диагностикасының
әдістерінің бірі болып табылатын талдаушының балансты оқу барысындағы
маңызды әрекеттерінің бірі - бұл осы баланстың "осал" баптарын анықтау
болып табылады, яғни бұл ерекше кеңіл аударуды қажет ететін баптар. Бұл
баптар, сондай-ақ баланс баптарының арасындағы кейбір арақатынастар, не
кәсіпорын жұмысының нашарлығын, не болмаса жеке белгілі бір кемшіліктерді
көрсетеді. Талдау кезінде бұл "осал" баптар өткен кезеңдегі шаруашылық
субъектісінің жұмысын сипаттап қана қоймай, сонымен қатар олардың
болашақтағы шаруашылық жағдайының дамуына әсер ететіндігіне де көңіл бөлу
қажет. Талдаушының шаруашылық субъектісіндегі қалыптасқан қаржылық
жағдайды жақсартудың мүмкін жолдарын жалпылама түрде белгілеп
қоюы қажет.
Жаңа бухгалтерлік баланста мұндай баптарға "Жабылмаған зиян" және
"Қайтарылуы қамтамасыз етілмеген несие" баптары жатады. Табыстар мен
түсімдер, шығындар мен зияндардан аз болған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz