Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ диаспорасы
Кіріспе
І.тарау. Моңғолиядағы қазақтардың Қобда өлкесіне қоныстану тарихы.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
1.2. Қазақтардың Моңғолия жеріне қоныстана бастауы
1.3. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Моңғолиядағы қазақтардың әлеуметтік.саяси құрылымы.
ІІ.тарау. Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ диаспорасы.
2.1. Батыс Моңғолиядағы қазақтардың 1920 жылдардағы қоғамдық саяси өмірге қатысуы.
2.2. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі.
2.3. Моңғол мемлекеті және оның халқы үшін социалистік эксперименттің ауыр зардаптары.
ІІІ.тарау. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
3.1. Баян.Өлгий аймағының құрылуы, ұлттық бірліктің негізінің қалануы және оның тарихи маңызы.
3.2. Моңғолиядағы қазақтардың экономикалық проблемалары.
3.3. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер.
І.тарау. Моңғолиядағы қазақтардың Қобда өлкесіне қоныстану тарихы.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
1.2. Қазақтардың Моңғолия жеріне қоныстана бастауы
1.3. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Моңғолиядағы қазақтардың әлеуметтік.саяси құрылымы.
ІІ.тарау. Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ диаспорасы.
2.1. Батыс Моңғолиядағы қазақтардың 1920 жылдардағы қоғамдық саяси өмірге қатысуы.
2.2. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі.
2.3. Моңғол мемлекеті және оның халқы үшін социалистік эксперименттің ауыр зардаптары.
ІІІ.тарау. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы.
3.1. Баян.Өлгий аймағының құрылуы, ұлттық бірліктің негізінің қалануы және оның тарихи маңызы.
3.2. Моңғолиядағы қазақтардың экономикалық проблемалары.
3.3. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер.
Мазмұны
Кіріспе
І-тарау. Моңғолиядағы қазақтардың Қобда өлкесіне қоныстану тарихы.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
1.2. Қазақтардың Моңғолия жеріне қоныстана бастауы
1.3. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Моңғолиядағы
қазақтардың әлеуметтік-саяси құрылымы.
ІІ-тарау. Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ
диаспорасы.
2.1. Батыс Моңғолиядағы қазақтардың 1920 жылдардағы қоғамдық саяси
өмірге қатысуы.
2.2. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі.
2.3. Моңғол мемлекеті және оның халқы үшін социалистік эксперименттің
ауыр зардаптары.
ІІІ-тарау. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен
болашағы.
3.1. Баян-Өлгий аймағының құрылуы, ұлттық бірліктің негізінің қалануы
және оның тарихи маңызы.
3.2. Моңғолиядағы қазақтардың экономикалық проблемалары.
3.3. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Шет елдердегі қазақ диаспорасы тақырыбы отандық
тарих ғылымында әлі, жеткіліксіз зерттелген мәселелердің біріне жатады.
Біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап кетуінің
салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, оның қазақ халқының, қазақ
ұлтының қалыптасуына тигізген ықпалы сияқты бұл тақырыптың көптеген
көкейтесті мәселері ұзақ жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс қалып келді.
Кеңес өкіметі тұсында, коммунистік-тоталитарлық идеология үстемдік
құрған кезде қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зертелмегенін
былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келеді.
Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның
себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз
еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерілісінен
кейін қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді
күш қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктермен
бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүргіннің, қудалаудың
салдарынан, аштықтан бас сауғалап атамекеннен ауа көшкендерге “опасыздар”,
“отанын сатқандар”, “мал-мүлкі үшін қашқандар” деген айдар тағылды. Осындай
себептерден пайда болған диаспора туралы кеңестік кезеңде ғылыми-зерттеу
жұысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып, айтудың өзі
қауіпті болғаны белгілі. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған
баяндамасында Н.Ә.Назарбаев: “Қайта оралуға осында өзің күтіп тұрған
жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде
өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын
қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек
болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатыгез идеологияны түп-
тамырымен айыптаймыз”1 – деген еді.
Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ диаспорасы тақырыбы көп
жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені, екіншіден, бұл тақырыптың
тарих ғылымында теориялық және практикалық зор маңызы бар, зерттеуін күтіп
түрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырған
тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Орталық Азияның байырғы халықтарынын, өткен тарихы, бүгінгі қоғамдық-
саяси ахуалы, келер болашағын байыпты саралап, қортынды жасау замана
қажеттілігінің табиғи талабы. Қазіргі дәуірде түркі тектес жұрттар, соның
ішінде қазақ халқының өмірінде бұрынды-соңды болмаған ірі оқиғалар болып
жатыр. Қазақстан – дүниежүзіне шашырап кеткен барлық қазақтардың тарихи
Отаны, ежелгі мекені, жиналар тұрағы. Еуроазияның кең байтақ өлкесінде
болып өткен ірі империялардың отарлау саясатының кесірі Қазақ мемлекетіне
де тимей қойған жоқ. Қазақ халқының этно-саяси құрылымын ыдыратуға Ресей
мен Манж-Цин империяларының отаршылдық саясаты әр кез үлкен нұқсан келтіріп
отырды. Сол империялардың отарлау саясатының жүзеге асуына қазақ елінің
тәуелсіздік жолмен дамуы кедергі болу даусыз еді. Қазір қазақ ұлтының
өкілдері қай елде өмір сүріп жатқанына қарамастан тарихи Отаны –
Қазақстанға бет бұрып өмір тірлігін ұлттық ортада Атамекенде жалғастыруға
ұмтылуда. Сондықтан да тарихи Отан мен қазақ субэтностары, диаспоралары
арасында рухани және басқадай байланыстарды қайта қалпына келтіру маңызды,
көкейтесті іс болып табылады. Дүние жүзіне шашыраған қазақтарды Отанға
қайта қоныстандырып ұлттың біртұтастығын қалыптастырудың маңызы зор. Бұл
ұлы іс бастау алып, қарқынды жүріп жатқанымен, одан ары жалғастырып,
жандандырып, қарқындандырып, жемісті аяқтау үшін қазақтардың тарихи Отанын,
қазақ субэтностары, диаспораларын зерттеу, танып білу, соған орай пәрменді
бастамалар көтеріп, батыл қимыл жасау қажеттігі арта түсуде. Олардың
басынан өткізген тағдыр талайына есеп жасап, қортындысын тарихи сабақ
ретінде ұлт пен субэтностар, диаспора мәселелеріне қатысты стратегиялық
болжам белгілеп, табанды саясат ұстану ұлт мүддесінен туындайтын көкейтесті
іс болмақ.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел тәуелсіз мемлекет дербестігін
жарияламастан бұрын Моңғолиядағы қазақтар тарихи Отаны Қазақстанға ұлы
көшті бастап, өз ұлты алдындағы асыл парызын өтеуге бет алды. Қазақ ұлтының
осы бір шоғырының мұндай парасатты іске құлшына бет бұруының,
ұлтжандылығының түпкі негіздерін ашып керсету үшін олардың өткен тарихына,
қазіргі жайына, Атамекенге үздіксіз қоныстанып жатқан ағайындар мәселесі,
келешегіне көз жүгірте болжам жасау, қазақ репатриаттарының өзекжарды
көптеген мәселелерін ұлттық тұрғыдан шешуге маңызы зор.
Алтай тауының теріскей бетіне қазақтың Орта жүзінің Абақ – Керей
тайпасының кейбір рулары ірге тепкен дәуірден бергі 130-дан астам жылда бұл
өңірде қазақ ұлтының бір тобы өз бетінше дербес өмір кешіп, қазақ
субэтносын қалыптастырып, дамыған процессті жан-жақты саралап, қортынды
жасау қазақтануда ғылми маңызды іс болып табылады.
Хан Абылай заманыннан шығысқа, ежелгі түркілердің тарихи мекені Алтай
тауына бет алып, оның теріскей жағы – Қобда өңіріне қоныстанған қазақтардың
бір жарым ғасырдан бергі өмір тарихы осы өңірде өтіп, жаңа гео-мето-био
ортаға бейімделе тірлік кешіп, ұлттық қасиет пен менталитет, мінезін сақтай
отырып, қазақ субэтносын қалыптастырып, қанат жая дамып бүгінгі күндерге
келіп жетті. Олардың ата-бабалары Шығыс Түркістанға қоныстанғаннан бері
оннан – он екі ұрпақ, Алтай тауының теріскей бетіне келгелі бестен алты
ұрпақ жалғасып, осы өңірдің гео-мето жағдайына сәйкесе бейімделіп, өзара
био-қоғамдық, рухани қатынастарын үзбей жалғастырып, әр дәуірдің саяси
ахуалына орай үйлесіп, жиырма бірінші ғасыр баспалдағына көтерілуге жақын
келді. Олар қазақ ұлтының ажырамас бөлігі, генетикалық, биологиялық,
тарихи, қоғамдық дамуының заңды жалғасы болып табылады. Алайда, Қобда
еңірінід табиғаты, шаруашылық, тіршілік түр тұрпаты, саяси, қоғамдық өмір
оларға өз әсерлерін де тигізбей қойған жоқ. Моңғолиядағы қазақтар – қазақ
субэтностары мен диаспоралары арасында, Шығыс Түркстаннан кейін екінші орын
алады. Бұл өңір қазақтары ұлттық мінез, сана-сезім, тіл, салт-дәстүрді
байырғы қалпында сақтау мен қатар рухани мәдениет, білім саласындағы
өзіндік жетістігімен, Моңғолияның саяси, әлеументтік, экономикалық өміріне
белсене араласатын дербестігімен ерекшеленеді. Жалпы алғанда, Моңғолиядағы
қазақтар тіршілік әрекетінде этномәдени идентификациясы және қоғамдық-саяси
ортаға бейімделу арасындағы тепе-ендігін сақтай білді.
Аптай тауының теріскей беті – Қобда өңірін мекендеген қазақтардың көне
тарихы жалпы қазақ халқының тағдыр, тарихымен сабақтас. Шығыс Түркістанда
өз өмір тарихының аз емес бөлігін артқа тастап, Қобдаға асып мекен етіп,
Манж-Цин империясы ыдыраған соң олар моңғолдармен бірге жаңа тәуелсіз
мемлекеттің, шаңырағын шыт жаңа көтерісуге ат салысты.
Бұл өлкеге мекенденген қазақтардың тарихы, шығу тегі, рулық кұрылысы,
этномәдениеті, демографиясы, экономикасы әредік қаралғанымен ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеліп толғамды қортынды жасалмаған. Немесе, кейбір
зерттеулер нақты тарихи байырғы қайнар бұлақтарға жүгінбей ғылыми талап
тұрғысынан алшақ, атүсті, жекелей зерттеудің салдарынан қазақтың осы бір
субэтносының бет бейнесі, кескіні толық ашылмай көмескі қала берді.
Сондықтан, Орта жүздің кейбір руларынан құралған қазақтардың осы өлкеге
қоныстанғаннан бергі тарихы мен қоғамдық-саяси экономикалық өміріне
материалдық және рухани мәдениетін жан-жақты зерттеп, біртұтас кемелді
қортынды жасау бұл еңбегіміздің негізгі мақсаты балып табылады.
Моңғолиядағы қазақ субэтносның қалыптасуы мен дамуы жөніндегі зерттеу
бірнеше ғылымдар түйілісінде обьективті түрде зерттеуді қажет етеді. Қазақ
субэтносның тұтас бейнесі мен ерекшеліктерін уақыт және кеңістік
тұрғысыннан керсетуге күш жұмсадық.
- Алтай тауының теріскей бетіне қоныстанған қазақ руларының жағдайын
мекендене бастаған алғашқы жылдарынан бастап, тарихи калыптасуы мен
дамуы мәселесіне назар аудару;
- Бұл өлке де қазақтар қоныстануга әсер еткен басты себептер мен гео-мето-
био жағдайға үйлесу жолдарын саралау;
- Моңғолиядағы қазақтардың тарихын бұрынғы таптық, идеологиялық тұрғыдан
сыңаржақтылықпен қаралып келген кемшіліктерден арылту;
- Моңғолия қазақтарының материалдық және рухани құбылыстарына этнотарихи
сипаттамалар беру;
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих
ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын
қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше
мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап
айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның,
Г.М. Меңдіқұлованың,
Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға белгілі 2.
Бұрынғы Орта Азия республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда
өмір сүріп жатқан қазақтар туралы У.Х. Шәлекенов, С.Мадуанов, Б.К.
Қалшабаеваның зерттеулері ғана бар 3.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Моңғолиядағы қазақ диаспорасы біршама
зерттелгенін байқаймыз.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы қауымға
тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана мәлім болды.
Құрылтай өтер кезде “Егеменді Қазақстан” газетінде белгілі ғалымдар
Ә.Нысанбаев пен Ә.Арғынбаевтың “Қазақ диаспорасының бүгіні мен ертеңі” 4
деген көлемді мақаласы жарық көрді. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының пайда
болып, қалыптасу мәселесіне байланысты XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басында Шыңжаң өлкесін, Моңғолияның батыс бөлігін зерттеген орыс
саяхатшылары мен ғалымдары құнды деректер қалдырғанын атап кеткен жөн.
Моңғолиядағы қазақ диоспаросы туралы еңбектер, 90-жылдардан бұрын маркстік-
лениндік теорияға, коммунистік идеологияға, таптық партиялық принциптерге
сай жазылғандықтан, оларда белгілі қателіктер мен бұрмалаушылықтар орын
алды. Сондықтан сол елдегі қазақ диоспарасы тарихы туралы қолға түскен жаңа
деректер мен құжаттарды пайдалана отырып, тарихи оқиғаға өркениет теориясы,
ұлттық сана идеология тұрғысынан, тарихи-обективтік шындық принциптері
негізінен ғылыми ізденіс қажет болып отыр.
Алтай тауында мекен еткен қазақтар жөнінде орыс ғалымдары Г.Н.
Потанин, Г.Е. Грумм-Гржимайло, В.В. Бурдуков т.б. құнды деректер қалдырды.
Әсіресе, Г.П. Потанин аталмыш өлкеге 1876 – 1877, 1877 – 1880-ші, жылдарды
жасаған ғылыми экспедиция барысында бұл өлкедегі қазақтардың этнографиясы
мен әдебиеті жайында құнды деректер жинады. Г.Е. Грумм-Гржимайлоның
“Западная Моңғолия и Урянхайский край” еңбегінің үшінші томында: “Батыс
Моңғолияда мекен ететін тек топтары”, “Абақ-Керей, Найман” – бөлімінде осы
өңірдегі қазақтар жайына кең тоқталған 5.
1960-шы жылдардан біршама қарқынды басталған Моңғолиядағы қазақтардың
тарихын, тілін, әдебиетін, халық педагогикасын, мәдениеті мен музыкасын
зерттеуге, жинақтауға бағытталған еңбектер көптеп жарық көрді. Ә.Мініс,
А.Сарай, Қ.Ислам, Қ.Зардыхан, С.Қаржаубай, Т.Алданыш, С.Қабышай,
А.Сатыпалды, Т.Мәдениет, А.Қажекберлер тарих мәселелері бойынша; тіл
зерттеу саласында Б.Базылхан; әдебиеттануда Қ.Қабидаш, Ж.Қуанған, Д.Цэнд,
Х.Шарипа, І.Яки; музыка саласында А.Қабыкей, К.Төлеухан, Т.Ысқақ педагогика
саласында К.Қобдабай, А.Әбдікерім, ұлттық мәдениет саласында К.Бикұмар,
Қ.Досымбек қатарлы азаматтардың еңбектерін бұл зерттеуімізде арқау еттік
6. Сонымен қатар, Қазақстан ғалымдары Х.Тастанов, Ш.Аманов моңғолиядағы
қазақтардың мәдениеті, білім-беру саласы жайында жазған мақалаларына
кеңінен таныстық 7.
Кеңес ғалымы Тойчиев Абдувахид Халбекович “Социально-экономическое
развитие Баян-Ульгийского национального казахского аймака МНР” – деген
тақырыпта ғылыми еңбек жазып, қазақ, орыс тілінде әлденеше мақала жариялады
8.
Сонымен бірге, Моңғолиядағы қазақтар туралы Мажар, Ресей, АҚШ, Швед,
Түрік, Германия ғалымдарының жазған мақалалар, зерттеулері басылған.
Әсіресе, Қобда аймағының Қобда сұмыны қазақтарын зерттеген Германия ғалымы
Петр Финкенің, ғылыми, еңбегіне арнайы назар бөлдік.
Соңғы жылдары басылған “Қазақ” (А.,1994), “Қазақстан шетел
әдебиетінде” (А.,1994), “Қазақ шежіресі” (А.,1994), Бошай Кітапбаев
“Шежіре” (екі кітап), (А.,1994), М.Т. Лаумулин, Т.К. Бейсембиев “Зарубежные
исследователи Срёдный Азии и Казахстана” (“Библиографический указатель”,
А.,1994), “Қазақ диаспорасының ғылыми-зерттеу мәселелері” (А.,1992),
“Казахская диоспора” (Проблемы этнического выживания) (А.,1996) Т.Сұлтан
“Шежіре” (УБ.,1995), Қ.Зардыхан “Жылаған жылдар шежіресі” (А., 1995),
К.Биқұмар “Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері” (Өлгий,1995), “Қазақ
шежіресі” (Іле,1990). “Абақ-Керей” (Іле халық баспасы,1993) Р.Шынай
“Моңғолия Қазақтарының ата-тек шежіресі” (Өлгий,1997) т.б. қатарлы
зерттеулерді, шежірелік мәліметтерді кеңінен пайдаландық.
Сонымен қатар, бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген көптеген соны
деректерді мейлінше кеңінен пайдалануымыз зерттеудің құндылығын арттыра
түспек. Сонымен қатар, Моңғолняның төрт реткі Негізгі заңы, Мемлекеттік
ұлы, кіші Құрылтайлар құжаттары мен шешімдері ескерілді. Мемлекет, үкімет,
партия тарапынан Баян-Өлгий аймағына қатысты шыққан қаулы-қарарларды да
пайдаландық.
Соңғы 40-тай жыл ішінде бұл салада ғылымда жинақталған деректерді
қорыту, жаңа қайнарлар, құжат, дерек, статистикалық мәліметтер ғылыми
айналымға арқау етіліп отыр.
Субэтностың қалыптасуы мен дамуы гео-мето-био шарт, табиғат – адам –
қоғам арасындағы сан алуан қатынастардың нәтижесі. Субэтностың тұтас
бейнесін сындарлау үшін этноэкологиялық жайдың ғасырлар бойы қордаланған
жиынтығын кешенді түрде зерттеп, жан-жақты қортындылау қажет. Бұл өлкеде
қазақ тегінің бір белгі өз этногенезін жалғастырып, жаңа био-лито, био-
абиолық, экологиялық шартта, өзгешелікті қоғамдық ортада өмір сүріп,
әлденеше ұрпақ алмасып, рулар өз ішінен кеңейіп, бөлек аталарға бөлінген
жайға динамикаға назар аудардық. Қазақтардың бірқалыпты өмір тіршілік
ырғағына гео-мето-био жағдай, көршілес этностармен қатынас, шаруашылық іс-
әрекеті, қоғамдық-саяси өмірдің есері, көріністерінің негізін ашуға осы
еңбегіміз бағытталды. Сонымен қатар ірге тепкен мекеннің жер-суы, ауа-райы,
бедер ерекшелігіне қазақтар бейімделе отырып, тіршілігінің басты көзі-мал
шаруашылығын үйлестіріп, қолданбалы мәдениет үлгілерін жасау, технологиясын
дамыту, рухани мәдениетін көтеріп оған өз үлестеріне қалай қосқандыгын баян
етіледі.
Моңғолиядағы қазақтар ұлттық эпицентерден салыстырмалы шамада алшақ
қалғанымен ұлттық менталитеттегі басты қасиеті, тұлға тұрпаты тілін
этномәдениетін сақтап, био, литосфер, био-экологиялық әсер күші мен өзара
қатынас, уақыт ағысында өсіп-өніп, әрбір ұрпақ өзі өмір сүрген дәуірдің
саяси, тарихи өзгерісіне икемделіп, немесе, икемделе алмаған қазақ адамын
арқау еткен қазақ ұлтының этникалық тек тармағы (субэтнос) қалыптасып,
дамыған деген көзқарасты ұсынамыз. Оның сыртында саяси ортаға орай
бейімделіп, өзге этникалық ортаның әсерінен шаруашылықта, рухани
мәдениетте, психологияда пайда болған белгілі мөлшердегі өзгешеліктерді
қазақ субэтносының түр аумағына қатысты деген тұжырым жасаймыз. Осы ой-
тұжырымдарды дәлелдеу үшін;
а) Қобда өңіріне қазақтың бір тобы қоныстанғаннан бергі тарихы, рулық
құрылымы, демографиясы, шаруашылығы, мәденитіне байланысты ғылыми айналымға
түскен дерек, мәлімет, нұсқа-қайнар бұлақтар, ғылыми-зерттеу туындыларымен
танысып, нақты өмірге талдау жасау арқылы сипатталады.
б) Этникалық тек тармағы дегеніміз антропологиялық құбылыс, биосфер,
гео-мето-био шарт, тіл, этномәдениет, тарихи, саяси-қоғамдық өмірдің
жиынтығы, үзінді туындысы деген көзқарасты арқау етеміз.
в) Бұрынғы зерттеулерді түп тамыр ретінде нығайтумен бірге сыңаржақ,
ағымдық көзқарастардан аулақ пікірлерді арқа тұтамыз.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор жаңа тарихи пайымдау
тұрғысынан Моңғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді жұмыстың
негізгі мақсаты етіп алды. Ұсылынып отырған зерттеу объектісі Моңғолиядағы
қазақтар жалпы қазақ этносының тек тармағы-субэтносы. Бұл туындының басты
мақсаты Алтай тауының теріскей беті – Қобда өңіріне Қазақтар қоныстанғаннан
бергі тарихы, рулық құрамы, саяси қоғамдық, әлеуметтік Өмірі, олардың
шаруашьшығы мен мәдениетінің өзіндік сипаты, ұлттың ішкі даму заңдылығы
аумағында қазақ субэтносы қалыптасуы мен дамуын ашып көрсету басты мақсат
болып саналады. Осыған сай мына міндеттер айқындалды:
- қазақ диаспорасының қалыптасуының себебіне, уақытына, географиялық
ортасына тарихи сипаттама беру;
- қазақтардың бір бөлігінің Моңғолияға қоныстануы, олардың XX ғасырдың
басына дейінгі тарихын қарастыру;
- қазақтар ортасында “социалистік эксперименттердің жүргізілуін, оның
Моңғолиядағы отандастарымыздың саяси, әлеуметтік, экономикалық өміріне
тигізген салдарын анықтау;
- Моңғолиядағы қандастарымыздың қазіргі кездегі және болашақтағы даму
жолдарын, олардың тарихи отанына көшуінің кейбір мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің теориялық негіздері:
Зерттеудің теориялық негізгі – этногенез тану, тарих танудың негізгі
теориялық қағидалары бойынша сипатталады. Қазақтың тарих баяндау дәстүрі,
қазақ этногенезіне байланысты ғылымда орныққан басты қағидалары, этногенез
зерттеудің осы заманғы теориясына негізделді. Қазақ ғалымдары М.Қ.
Қозыбаев, М.Ақынжанов, О.Смағұлов, К.Сиқымбаева, М.С. Мұқанов т.б.
пікірлері басты назарда болумен катар, Л.Н. Гумилев, Р.Ф. Итс, Ю.В.
Бромлей, Сюн Сиюань, Ван Годун, т.б. ғалымдардың осы саладағы мәлімет
пікірлеріне де сүйендік 9.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеуде қазақ диаспорасына, соның ішінде
Моңғолиядағы қазақтардың тарихына, байланысты жарық көрген басылымдардан
тысқары ғылыми жетекшімнің жеке архивінен, сондай-ақ Баян-Өлгей, Қобда
аймақтарының мемлекеттік архивінен алынған деректер, Моңғолиядағы қазақ
диаспорасының тарихы, бүгіні мен болашағына байланысты мақалалар басылған
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Моңғолиядағы қазақтардың жағдайы туралы тың деректер негізінде
Моңғол үкіметінің оларға деген көзқарасы мен саясаты ашып көрсетілді;
- Диссертацияда Моңғолияда тұратын қазақтарға қатысты Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатына назар аудару және кезінде Т.Рысқұловтың
сол өлкедегі қазақтарға қолдау көрсеткендігін, осы үрдісті қазіргі кезеңде
де жалғастыру өмір талабына сай екендігі айтылды;
- зерттеуде Моңғолиядағы қазақ ғалымдарының өз отандастары туралы жазылған
еңбектеріне талдау жасалды.
- бұрынғы және қазіргі ғылыми деректерді салыстыра отырып Моңғолиядағы
қазақ диаспорасының дамуы мен болашағына оң әсер ететін ғылыми
тұжырымдамалар мен қорытындылар жасалынды.
- әр түрлі жаңа деректер ғылыми айналысқа енгізіледі.
- зерттеудің теориялық әдістемесін негіздеді.
І-ТАРАУ. МОҢҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҚОБДА ӨЛКЕСІНЕ ҚОНЫСТАНУ ТАРИХЫ.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
Моңғолия қазақтары арыдан аты мәлім – қазақ халқының бір тайпасы.
Қазақ халқы XV ғасыр кезінде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз болып үшке
бөлінді. Соның орта жүзіне саналатын керейлер тарихы аса күрделі. Автордың
10 бұрынғы еңбегінде бұл туралы ең алғаш рет сөз етілген болатын. Мұнда
керейлердің 700 жылдай тарихына қысқаша шолу жасалған. Зерттеулерге
қарағанда керей тайпасы ертеде моңғол әулетімен көршілес өмір сүрген.
Моңғолдың біріккен империясы құрылғаннан соң 1206 жылы Шыңғысхан
шапқыншылығына ұшырап, қазақтың қиыр шығысында (моңғолдың батысында) жүрген
керейлер қазақ ортасына ығысып барды. Шыңғысхан және онын мирасқорларының
билеп төстеу кезінде барлық қазақ халқы тұтастай олардың қол астында
болғаны баршаға мәлім. Кейінде қазақ халқы моңғол, қырғыз сияқты
көшпенділер әдетімен өз халқын оң қанат, сол қанат, орта қанатқа бөлді. Бұл
қазақтарда “жүз” болып аталып кетті. Тарихи деректерде бір – қанат, бірде
жүзге Моңғолдарда (“баруун гар” “зүүн гарға”) бөлінетін бұл елдің ежелгі
тайпалары бас қосып, XIV – XV ғасырларда қазақ халқының құрамын құрады. Сол
қазақ халқынын құрамындағы орта жүздің керейі: абақ, ашамайлы, уақ болып
үшке бөлінді. Қазақ халқының керей тайпасының Абақ керей рулары 1723 жылы
Жоңғария шапқыншылығы салдарынан ата мекенінен ауып Алтай өңіріне көшіп
барды. Моңғолия қазақтарынын арғы тарихын сөз еткенде, жалпы қазақ
өлкесінен абақ керейлер Алтай өңіріне қашан қалай қоныстанғанын сөз етуге
тиіспіз. Алайда абақ керейлер алысқа кетпеген, тек ежелден алма кезек көшіп-
қонып жүретін иек артпа-жердегі Алтай өңіріне барып қоныстанған.
Абақ керейлер көшіп барып қоныстанған – Алтай, Іле, Тарбағатай өлкесі,
Шығыс Түркістан өлкесі деп аталады. Бұл өлке соңғы екі жүз жылдан бері Синь-
Цзян (Жаңа өлке) деген қытай сөзімен Шыңжаң деп аталды. Ол XVIII ғасырдың
елуінші жылдары шамасында Маньчжурия – Қытай империясының ресми отар
өлкесіне айналғаннан кейін осылайша аталғанды.
Бұл ежелден көшпенділердің ата мекені. Тіпті Шығыс Түркістанның Іле
аймағында үйсін руы біздің эрамыздан бұрынғы 2 – 1 ғасырда мекен еткенді.
Ал, Алтай, Тарбағатайларда наймандар өте ертеде XIII ғасырларда
қоныстанған. Ертеректе Қытайдан Орта Азияны басып Европаға баратын әйгілі
сауда жолын “Жібек жолы” деп атаған. Бұл шын мәнінде қазақтың найман
тайпасы қоныстанған мекені еді.
Қытайлар осы тұста сол “Жібек жолының” қауіпсіздігін қорғау үшін өз
әскерлерін жіберіп, бұл жолдың төңірегін қадағалап отыратын әскер
қарауылдар қойған-ды.
Қытайлардың Шығыс Түркістан өлкесіне алғаш рет кіру тарихы былай
басталған. Қытайлар өзінің сауда жолының, (атақты жібек жолының)
қауіпсіздігін қорғаймыз деген желеумен Чжьн-Цзи қолбасшылығындағы
әскерлерін жіберді. Шығыс Түркістан өлкесін IX ғасырлар ішінде Енисей өзені
бойындағы қырғыздар, XII ғасырда наймандар (қазақтың орта жүз құрамына
жатады), XIII ғасырда моңғолдар, XIV ғасырда Ақсақ Темір Куреген, XVII
ғасырда жоңғарлар жаулап алады. Сонан, XVIII ғасырдың орта шенінде (1758)
Маньчжурия Қытай династиясы басып алған 11, негізінде бұл өлкенің батысын
ұйғырлар, шығысын көшпенділер: үйсін, найман, қырғыз, моңғол, ойраттар алма
кезек мекенденіп тұрған. Маньчжурия Шығыс Түркістанның атын 1758 жылдардан
кейін бір жолата өшіріп, “Жаңа өлке” деген ат қойып алған-ды.
Кейін 1945 жылы Алтайдың үш аймақ халықтарының қарулы көтерілісінің
нәтижесінде бұл өлке қайтадан бұрынғы Шығыс Түркістан атына ие болды. Біз
бұл өлкені ежелгі Шығыс Түркістан деген атымен атауды жөн көрдік.
Ал, Шығыс Түркістанның, яғни Тянь-Шанның солтүстігін қазақтар мекен
етті. Олар Алтай, Іле, Тарбағатай атты үш аймаққа бөлінді. Сонымен бірге
Тянь-Шанның солтүстік шығыс етегіндегі Баркөл, Нора ауданындағы халықтардың
басым көпшілігі қазақтар болды.
Шығыс Түркістанда тек қазақтар ғана емес, ұйғырлар, дүнгендер,
өзбектер, торғауыттар, қырғыздар, татарлар, тәжіктер т.б. халықтар тұрды.
Ал кейінгі екі жүз жылдан бері қытайлар да мекен ете бастады. Немесе 13
ұлттың 6 миллионға 12 жуық адамы тұрады. Оның ең көбі ұйғырлар 4
миллионға жуық. Олар X ғасырдан бастап Тянь-Шанның оңтүстігін мекендеген.
Ұйғырлар бір кезде недәуір күшті мемлекет болып, өз тұсында моңғол, қазақ
мәдениетіне де әсер етті.
Әйгілі қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов бұлардың мекенін алты шаһарға
(Қашқар, Янашар, Яркент-Хотан, Ақсу, Турфан) бөліп олардың тарихи
этнографиясы туралы алғаш рет еңбек жазған-ды.
X ғасырдың бас кезінде Енисей қырғыздары ұйғырмен жауласып оларды Тянь-
Шанның оңтүстік жағына ығыстырып тастаған. Ұйғыр халқы Тақламақан шөлін
суландырып, жаңа қоныс тауып жаңа тұрмыс құрып жатқанда қытай
отаршылдарының қарауына ілігеді.
XVIII ғасырда Жоңғар мемлекеті Қытайдан ұйғырларды жаулап алды. XVIII
ғасырдың орта шенінде Маньчжур, Қытай империясы жоңғарларды жеңіп,
“ұйғырдың алты қаласын басып алды. Ұйғырдың алты қаласын “Нан-лу” деп
атаған. Ол қытайша алты қала деген сөз 13 – дейді Сәбит Мұқанов.
Ұйғырлар сонан кейін гоминданшыл Қытайдың, онан кейін маошыл Қытайдың
тепкісіне түсті. Сөйтіп маошыл ұлттық шовининстердің құрбаны болды. Ұйғыр
халқы езілудің ең ауыр халін өз басынан өткеруде. Тіпті мұнан 100 жыл бұрын
қазақтың әйгілі ғалымы Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: “Ұйғырлардың қолы
бостандыққа еш уақытта жеткен емес. Сондай-ақ құлдық пен тәуелсіздіктің
салдары мінездеріне де әсер етіп, олардың кескінінен ылғи көңілсіздіктің,
үмітсіздіктің ізі көрініп тұратын-ды” 14. Міне, осы ұйғырлар мен абақ
керейлер екі жүз жылдай көрші тұрды. Шығыс Түркістанның жер көлемі 1
миллион 7 мың шаршы км. Ол шығысында Сининсиядан 15 бастап батысы Іле
өзеніне дейін кең байтақ жерді алып жатыр 16.
Демек Шығыс Түркістан жер көлемі жағынан Қытайдың бүкіл
территориясының алтыдан біріне пара-пар. Міне осындай кең байтақ өлкеге
абақ керейлер қоныстанған еді.
Алтайға “Ақтабан шұбырындыдан” кейін ең алдымен абақ керейлер, сонан
кейін ашамайлы керейлер, артынан наймандар келді.
Керейлерді орта жүзден алғаш Қотырақ батыр бастап көшеді де артынан
Жәнібек батыр ілесе көшіп, ол қазіргі Семей жерінен бері өтпей Алтайдың
күнгей беттерінде ғана қоныстануға кеңес береді.
XVIII ғасырдың бастапқы жартысында, немесе қазақтың Россияға қосылуы
алдында қазақтың қоғамдық құрылысы патриархалдық-феодалдық қатынастың
алғашқы сатысында еді. “Ол кезде бүкіл қазақ тайпалары ұлы жүз, орта жүз,
кіші жүз деп үш жүзге бөлінеді де, ұлы жүз қазіргі Жетісуда көшіп жүреді.
Орта жүз Орталық, Шығыс Қазақстанда, кіші жүз Батыс Қазақстанда көшіп
жүрген 17.
Алтай, Іле, Тарбағатай, немесе Шығыс Түркістан өлкесіне барғандардың
басым көпшілігі орта жүз құрамындағы ру-ұлыстар. 1723 жылдан басталған
қоныс аудару 1778 жылға дейін созылды. Қазақ жерінен ауа көшкен керейлер
Тянь-Шанның солтүстігіндегі қара Ертіс пен қыран Ертіс аралығындағы
ұланғайыр жерлерді қоныстана бастайды.
Мұнда келген қазақтардың ауа көшуіне жоғарыдағы жоңғарлар жорығынан
басқа да себептер әсер еткен-ді.
Біріншіден: қазақ қоғамы XVIII ғасырдың бастапқы ширегінде саяси және
экономикалық жағынан халық шаруашылығы күйзелуден өндіргіш күштер тым баяу
дамыды. Өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархалдық-феодалдық күйінде
сақталып қала берді. Ал көшпелі қазақ ауылында феодалдық рулық тұрмыс әлі
де үстем еді.
“Саяси жағынан қазақтар ол кезде бытыраңқы ел болғандықтан феодалдық
хандықтардың талас-тартысы күшейіп өзара қырқысумен болды. Әсіресе кіші жүз
бен орта жүз хандары мен ұлы жүз хандары арасынан күрес өте күшті болды
18.
Екіншіден: XVIII ғасырдың басына дейін қазақ қоғамының сыртқы жағдайы
да адам төзгісіз ауыр болатын. Жоңғар мемлекетінен қазақтарға төнген қауіп
күн өткен сайын асқынды. Олардың үздіксіз басымшылық саясат жүргізуі онсыз
да бірлігі аз сетінеп тұрған қазақ халқын ыдыратуға итермеледі.
Алайда қазақ феодалдарының өзара үздіксіз қырқысуы халықтың күш қосып
күресуіне нұқсанын тигізді. Соның кесірінен халық тозғындап бірліктен
айрылды. Міне, осындай ауыр азап халық басына күн өткен сайын қосыла түсті.
Тек халықтың құлдықтан құтылуының бірден-бір жолы Россия қол астына қарау
екендігі түбегейлі айқындалды. Бірақ қазақтың ұланғайыр өлкесінің шығысында
жатқан Орта жүз қазақтары Россия қол астына өтуге талпыну керек еді.
Керісінше олар былай етпеді. Орта жүз екі хандыққа бөлінді. Оның ең үлкен
руы – керейлер тыныштықты басқа өлкеге барып, бас сауғалап таппақ болды.
Оның үстіне қазақтың діндар, ұлтшыл топтары “Қазақ атын жамылып” езілсе де
елдігін сақтап қалмақ болды. Ежелдегі еркіндік әдеті бойынша еркін көшіп
жүретін елсіз мекен іздеді. Көшпенділердің қанына сіңген ежелгі әдеті
бойынша ауа көшу, ренжісе, жау-жар келсе бөліне қашу, бас сауғалау арыдан
атадан жалғасқан мирас болатын. Олар осы әдетін істеді.
Қазақ жерінен кетушілердің бір тобы қарапайым шаруалар, күйзеліп
қалжыраған, соғыстан титықтаған халық көпшілік еді. Олар аз күн болса да
тыныш мекен іздеді. Қайың сауып шырынын жұтып, шөп тамырын жеп қорек етіп,
жас бала, қария ақсақалдарынан айрылып, жол азабын тартып отырып осы өлкеге
шұбырып келді. Бұлай етпеген күнде жау өтінде, тоғыз жолдың торабында
отырған керей елі құрып кетуі де мүмкін еді. Қарапайым халықты бастап
келген Қотырақ батыр, бірде керейдің әйгілі батыры Жәнібекке келіп, үйін
найзалап күш көрсетеді 19.
“Елімнің етегінен неге тартасың, халқымның қақ жартысы қырылды,
халқымды хандарың қанға бояп бітті. Біз найзаның ұшында, жасақтың алдында,
жаудың өтінде жүріп құрыдық 20 – деп ашу шақырды. Көпті көрген
Бердәулетұлы Жәнібек батыр ал дегенде елге еріп көшуін көшсе де халықтың
тым ішкері кіріп, бөлініп кетуі күндердің-күнінде орны толмас олқылық болар
деп күдіктенеді. Ол Қотырақ батырды көндіре алмай қоя береді де, өзі қазақ
өлкесінің қиыр шығысында қалып қояды. Қазақтың керей руының атақты батыры,
әрі шешені Жәнібектің бейіті Қазақстанның Семей облысының Қызыл су шар
станциясында 21. Міне осы Жәнібек батыр кейінде бүкіл керейдің ұраны
болып кеткен-ді. Қазақта әйгілі үш Жәнібек болған екен. Ол-ең соңғысы.
Сөйтіп Алтай өңіріне қарапайым халықтың қамын жеген ақсақалдары мен
батырлары бастап бір тобы барса енді бір тобы артынан билікке таласып
қазақтың Россияға қосылуына қарсы болып, бұрынғы көшіп кеткен қазақтар
соңынан барыпты. Мәселен бұл процесс 1780 жылдарға дейін жалғасқан. “1772
жылы орта жүздің ханы Әбілмәмбет Россия билігіне өтуге наразы болып, өзінің
қарауындағы елін алып Түркістанға көшті 22.
Кезінде керейлердің кетуі көршілес жүрген ағайындарының наразылығын да
тудырмай қоймады. Олар ағайын ретінде ара түсті. Кейбір орта жүз рулары
кері көшті. Ашамайлы руының аудандысы Алтай аспай қалып қойды. Атақты Бұқар
жырау Қалқаманұлы осы тұста өмір сүрген ақын. Ол Абылай хан, Жәнібек
батырмен үзеңгілес жүрген екен. Керейлердің көшіп бара жатқанына қарсы
болған Бұқар жырау: “Керей қайда барасың, Сырдың бойын жебелеп” – деген жыр
толғауын осы уақиғаға байланысты жазған. Сол кездегі қазақ шежірелеріне
қарағанда керейлер қоныс жайынан болып арғын, найманмен де үнемі қақтығыса
берген. Сондықтан да олар мұндай тұсты пайдаланып, соны жер, шұрайлы өлкеге
қоныс аударуға ойысқан.
Бұл өлкеге қоныс аударған қазақтар 1780 жылға дейін неғұрлым шығысқа
қарай жөңкіп, қара Ертіс пен қыран Ертіс өзенінің кең байтақ алқаптарына
барып қоныстана бастады. Бұл жөнінде Қытай, Моңғол, Маньчжурия
деректемелерінде және орыс ғалымдарының жазған-сызғандарында, әсіресе
Г.Н.Потанин, Г.Е.Грумм-Гржимайло еңбектерінде қазақтардың өмірінен (ХІХ
ғасырдың соңғы 50 жылдарынан кейінгі дәуірлерді қамтыған) көптеген
мәліметтер бар.
Абақ керейлер әубасында Маньчжур үкіметіне тәуелді болмады. Тіпті
Маньчжурия сырттай иемденіп, оның сатқын би-төрелерге берген шен-шекпенін
есепке алмасақ 1881 жылға дейін екі мемлекет құрамына да кірмей, бейтарап
өмір сүрді. Мәселен Абақ керейлер қай мемлекетке қарауы туралы мәселе 1864
– 1881 жылға дейін созылып, ақыры 1881 жылы патшалық Россияның Санкт-
Петербург қаласында алғаш рет келісімге қол қойылды.
Г.Е. Грумм-Гржимайло: “Керейлер 1881 жылы Санкт-Петербургтегі патшалық
Ресей мен Қытай арасындағы келісім бойынша батыс Қытай өлкесіне қалып
қойған патшалық Россияның бір аймағы еді 23 – деп көрсетеді.
Халық тарихы Г.Гржимайлоның айтқанындай емес, кіші жүз Россия қол
астына өтуден бұрын Абақ керейлер қоныс аударған. Олар ешқашанда патшалық
Россияның бір аймағы болып көрген емес. Орта жүз қазақтарының Абақ керей
руы қазақтар Россияға кіруден бұрын бұл өлкеден көшіп кеткенін халық тарихы
бұлжытпай дәлелдейді. Санкт-Петербург келісімі мынаны растайды: Шығыс
Түркістан қазақтары тек 1881 жылдан бастап Маньчжурия мемлекетіне тәуелді
болған.
Демек, Моңғолияға өткен керейлер Россияға да, Маньчжурияға да
бағынышты болмай, 1867 “жылдан бастап осы күнгі өлкеге қоныс аударған.
Былайша айтқанда XVII ғасырдың отызыншы жылдарынан XVIII ғасырдың
жетпісінші жылдарына дейін Шығыс Түркістан қазақтары өз алдына дербес өмір
сүрген көшпенділердің бірі. Ескерте кететін бір жай: Шығыс Түркістан
қазақтары мен Моңғолия қазақтарын өздерін білімпаз санайтын кейбіреулер
“эмигранттар немесе “революциядан қашқандар’’ деп халық тарихын бұрмалап
айтқысы келетіндер де кездеседі. Шынында Шығыс Түркістанның Тарбағатай
ауданына 1916 жылы жәбір көргендер, оның ішінде наймандар ауып келгені
шындық. Олардың кейбіреуі кейін өздерінің тілегімен өз отанына қайтты. Ал,
1917 жылғы революциядан келген аз ғана ауыл бұл өлкелерге келгенімен ізінше
өз еліне қайтарылды.
Жалпы керейлердің Қазақстан өлкесінен қалай кетіп, Алтай өлкесіне
қалай қоныстанғаны туралы осы күнге дейін көлемді сөз етіп, еңбек жазған
адам жоққа тән. Тек Кеңес Одағында өмір сүріп отырған ғалым Лұқпан
Бадавамов “Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт азаттық қозғалысын” қамтыған
диссертациялық еңбегі ғана халық тарихының аз жылынан (1945 – 1949) нақты
мәлімет береді.
Демек Шығыс Түркістан мен Моңғолияда өмір сүріп отырған іргелі ел
ежелгі керей ұрпақтары Абақ керейлердің арғы дәуірі оның әлеуметтік
экономикалық тың тақырып болып келешекке қалып отыр. Сондықтанда
халқымыздың тарихының арғы дәуірі тым көмескі қалып, кейбір адамдар жолай
ғана әңгімелеп келді. Мәселен Қазақстанның көрнекті жазушысы, академик
Сәбит Мұқанов : “Тянь-Шанның теріскей жақ бетіндегі халықтардың басым
көпшілігі қазақтар. Олар Синь-Цзянь өлкесіне Абылай заманында (XVIII
ғасырдың орта тұсында ) өткен екенін” айтып, бұл халықтың тарихын жазуды
қолға алу керек деген ой түйеді.
Міне, бүгін біздің сөз еткен сол абақ керейлер Алтай өңіріне келіп,
бүлінген шаруашылығын реттеп, ел қатарына ілігеді. Соғыстың тақсіретінен
олар бірталай кедейленіп, шаруашылығы төмендейді. Аздаған малмен ғана
Алтайға асып барады. Малға өрісі кең, шөбі шүйгін құнарлы өлке шаруалардың
күн көрісіне қолайлы болғандықтан олардың малы өсіп, басы қосылады.
Олардың тұрмысы осыдан былай әжептәуір оңалады. Қоныс аударған абақ
керейлер шаруашылығының тез қалпына келуіне сол кездегі жағдайлар да тиімді
әсер етті. Орта Азияда көп жылғы жойқын соғыс, кырғиқабақ қақтығыс
аяқталды. Қазақ халқынын кіші жүзінің артынан басқа жүздері Россияға өтсе,
шығыстағы Жоңғар хандығы дерліктей талқандалды. Ал шығыс солтүстүгіндегі
моңғол әулеті Маньчжурия билігіне өтіп, ол ұланғайыр өлкені иемденсе де
олардың барлығына өз үстемдігін орнатып үлгірмеді.
Сондықтан да Алтайдың арғы бетінен бергі бетіне көшіп келген абақ
керейлерге бұл тым ұтымды болды. Хандардың алым-салығы, көптеген
ауыртпалықтан арқа-бойы босаған абақ керейлер тез көтеріліп, шаруашылығын
қалпына келтіріп, малын өсіріп, сонымен қоса аздап болса да егін
шаруашылығымен шұғылданды. Осылайша олардың бүлінген, тозған шаруашылығы
қалпына келді. Бұл бейбіт тыныш өмірдің берекесінің белгісі еді. Бұл тағыда
жекелеген байлардың оқшауланып, таптық қарым-қатынас етек ала бастауына
негіз болды. Байлар мен ауқаттылар саны күн өткен сайын арта түсті. Мұндай
айырмашылық бірін-бірі тықсыруға, иемесе әлділері әлсізін қанауға, әртүрлі
қақтығыстарға апарды 24.
Әлбетте Алтай өңіріне қоныс аударғаннан кейін елу-алпыс жыл өткен соң
халық өсіп қалың ел ру-руға бөлініп, өз ішінен бақталастық күшейді. Оларға
бағыт-бағдар айтатын, біреуге біреудің зорлық-зомбылығын, үстемдік-жаулығын
тектеп, тежеп отыратын билік адамы керек болды. Таптар тартысы туындап,
жікшілік жүйесін қажет етті. Абақ керейдің бүкіл ақсақалдары жиылып, мұндай
ел билеуші адам Абақтың 12 руының өз ішінен болмасын деп шешті. Сонан олар
“төресіз ел төбесіз үй болмайды деп кеңес құрады да, алыстан төре тауып
әкелуге сөз байласады. Абақ керейлер қырғыздың Абулфейіс ханына барып, төре
болдыруға бір баласын сұраған. Абулфейіс хан Тұмар деген кіші әйелін үш
баласымен (Көгедай, Сәмен, Жабағы) керей ішіне көшіреді. Оның ең үлкені
Көгедайды керейдің жөнтекей руына, Сәменді басқа руларға төре болдырады.
Кейіннен Көгедай мен Жабағының немерелері найман руының төрелерімен бірге
Пекиндегі Маньчжурия патшасы Еженханға барып “Біз қазақ деген халықпыз” –
деп білдіріп патшадан өздеріне шен алып қайтады. Көгедай өлген сон оның
ұрпақтары Ажы төре 25, одан Қасым хан, Жеңісхан, одан кейін Әлен төре
билікке отырады. Көгедайдың бір немересі Мамырбек төре Тарбағатайдағы
найман-керейге билік етеді.
Бұл айтылған хан тұқымы деп аталатындар қазақтың рулық құрамына
кірмеді. Олар қазақтарды ерекше билеп-төстеуші ең жоғарғы феодалдық топ
болды. Төрелердің төңірегінде төлеңгіттері болатын. Төрелер ат төбеліндей
аз болғанмен малдың көпшілігіне, жердің ең шұрайлысына ие болды, Алтай
өлкесінің ең жақсы жері Сауырды мекендеді. Демек Шығыс Түркістан
қазақтарының орталығы Сауыр болып тұрды. Маньчжурлер қазақтарды өзін-
өздеріне билетті.
Оларды сырттай иемдену саясатымен бай билеріне Маньчжур мемлекетінің
шен-шекпенін кигізді. Шығыс Түркістан қазақтарында кейінде мұндай
билеушілер уан, гүн, бейсі, амбы, үкірдай, залын, зәңгі деген маньчжур атақ
көбейіп кетті.
Мәселен Алтайдағы қазақтардың ру-ұлыстарының билейтін “төрт би 1830
жылдары сайланған. Бұл төрт биді халық “төрт орын” деп атады.
Г.М. Потанинның айтуынша 1830 жылдары сайланған төрт би Бейсембі,
Бопан, Көкен, Құлыбек болған. Кейінде төрт би мыналар болды. Мәми бейіс
(базарқұл руынан), Жақып амбы (барқы руынан), Қылыш амбы (жәдік руынан),
Қара Оспан (шүйіншілі руынан) болды. Осы ірі феодалдар бүкіл 12 абақ керей
руына өз үстемдігін жүргізумен қоса еңбекші халықтарды мейілінше қанап
отырды. Бұл төрт биді сайлауда да халықтың наразылығы болмай қоймады. Төрт
би қазақтың жөнтекей руы мен жәдік руынан екі-екіден тағайындалды. Ал басқа
рулардан жоғарғы дәрежедегі би тағайындалмады. Алайда қазақтың жәнтекей,
жәдіктен кейінгі молы шеруші руы болатын. Олар өздерінен бисайлан бағанына
көптен наразы болды. Шынында жәнтекей абақ керейдің ең көбі. Ал жәдік
шерушіден көп емес-ті.
Сондықтан бір биі жәдіктен бір биі шерушіден болмады деген наразылық
күшейіп, ақыры абақ керейдің шеруші рулары бастап Алтайдан Моңғол өлкесіне
көшіруге түрткі болған. Бұл шешушінің Ақтайлы тұсында айқындалып оның ұлы
өзінің мирасқоры рубасы Жылқышы тұсында асқынды. Бұл негізгі себеп болмаса
да осындай бас араздық пен бақталастық шерушінің шеткерлеп кетуіне әсер
еткен. Оның үстіне жоғарыдағы төрелер мен билер қарапайым халыққа өз
үстемдігін жүргізумен бірге еңбекші халықтарды мейілінше тонап, аямай қанап
отырды. Олар қанауды әр түрлі жолмен іске асырды. Қоғамдық құрылысы қандай
артта қалғанына сай іс-әрекеттері де өте тұрпайы болды. Төре-билердің
көмекшілері мен төлеңгіттердің өзі көпшілікке қырғидай тиді. Олар қарапайым
елді қан-қақсатып, “шаш ал десе, бас алып отырды. Олардың атын Маньчжур
тілінде “Зурган деп атады. Мысалы, ең атақты феодал “төрт бидің бірі –
Мәмидің мұрагері – Қанафия бейістің Зәкәрия дейтін осындай “зурганы талай
адамды қырып жойған.
Мұндай әкімшілік адамдары сияқты молла-қожалар да халықты қанап
отырды. Қожа атанған адамдарда әртүрлі діни тонды жамылған жас балалаларды
“сүндеттеу жолдарымен, немесе “зікір” айтып “имам” болып кейбіреуі
“аллалап диуана болып, халықты алдап, көптеген мал мүлікті өздерінің жанын
қинамай-ақ жинап алып отырды.
Міне, осы кезден бастап қарапайым халықты жан-жақтап жалмаушылар
көбейген. Мысалы жоғары қойдан алым салық жинап тұрған.
Қарапайым еңбекші қазақ шаруалары өзінің азаттығы мен бостандығын
көксеп, қос қабат қанауға шыдай алмай, әу басында стихиялық күреспен
әртүрлі наразылықтарын білдіріп отырды. Мұндай күрес баянды болмады. Оның
өзіне тән себептері болды:
Біріншіден – шаруалар күресіне, еңбекші халықтардың бәрі бірдей саналы
түрде қатысып отырмады.
Екіншіден – күреске басшылық ететін табанды жұмысшы табы болмады.
Үшіншіден – күрестің жемісін ру басындағы ауқатты феодалдар пайдаланып
кетіп отырды.
Сөйтіп, Алтайдағы абақ керейлердін тілеп алған би-төрелері кейінде
шектен тыс көбеюдің кесірінен халықтың тұрмысы нашарлап, күнделікті күн
көрісі төмендей берді.
Қорыта айтқанда Алтай, Іле, Тарбағатай өлкесін мекендеген қазақ халқы
Тянь-Шанның Солтүстігіндегі өңірлерде ертеден мекен етіп келген
көшпенділердің мекеніне қоныстанды.
Негізінде Шығыс Түркістан қазақтары бастапқы жылдарда өз еркімен (1830
жылдары) төрт биін сайлап, соның билігінде 1881 жылдан кейін Маньчжурияға
сырттай бағынышты болды. Сонан былайғы жылдары Маньчжурия Шығыс Түркістан
өлкесінде өзінің феодалдық – әкімшілік жүйесін ұйымдастырды. Осы жүйе
бойынша Маньчжурия үкіметі қазақтар өлкесіне өзінің даотайын (Маньчжурияның
әкімшілік-әскери губернаторы, округ бастығы) құрды. Олар арқылы қазақтың би-
төрелерін негіз етіп, феодалдық төменгі үкімет сатыларын ұйымдастырды.
Олардың халық ортасындағы әкімшілік орны гүн (губернатор), амбы (сұлтан),
тайжы (князь), үкірдай (болыс), зеңгі (старшина) болып белгіленді. Амбыға
бірнеше рулар қарады. Ал үлкен руларды тайжы басқарды.
Одан кейінгі үкірдайдың қарауында шамамен 500 семья болды. Мысалы,
Алтай өңірінде осындай оннан астам үкірдайлар әкімшілік құрды. Демек, Шығыс
Түркістанда бір гүн 4 амбы (төрт би), оншақты тайжы мұрагерлері билік етті.
Мұндай әкімшілік жүйенің молаюына сәйкес қанау да әр түрлі алым салық
та көбейді.
Қанаудың мұндай түрлері халық көпшіліктің наразылығын туғызып қана
қоймай, халық шаруашылығын құлдыратып, жоқшылыққа душар етіп отырды. Бұл
туралы орыс саяхатшысы Г.Гржимайло былай деп жазды: “Қазақтар Маньчжур
үкіметінің системасына қарсы екен. Бұл система бойынша барлық кедейдің
феодал бастықтарын осыдан кейін (1881 жылдан) Маньчжурия үкіметі
тағайындады. Ең жоғарғысы “гүн, одан кейінгі сатысы – амбы болды. Әрбір
руды рубасы үкірдай (болыс дәрежесіне тең) биледі 26.
Әйтеуір гүн, амбы, бидің барлығы да халық қаражатымен қамтамасыз
етілді. Әрбір әкімдер тек әкімшілік қана емес, айыпкерді жазалау қызметін
де қоса атқарды. Олар билік ақының оннан бірін өзі алып отырды. Билік ақы,
хандық ақы, шариғат жолы сияқты көптеген алым-салықтар алудың әсерінен әр
түрлі жалалы, даулы мәселелер ұзаққа созылатын.
Феодалдардың ол кездегі сот жүргізу әдісі, мейлі билер соты, мейлі
шариғат жолы болсын ақы-пұлсыз шешілмеді. Биліктің ауыз билік (келісім),
бұрау салу, шекесіне асық қыздырып басу, дүре соғу т.б. түрлері болды.
Өлімге бітім айту, құн алу, қанды-қанмен қайтару сияқты жазаның ең анайы
түрлері қолданылды.
Қорытып айтқанда, Шығыс Түркістан қазақтары 1723 – 1881 жылдарда
тәуелсіз ел болды. Сонан былай екі елге бөлінді. Бір тобы Моңғолды
мекендеді, бір бөлігі сонда қалды. Сол дәуірдегі қазақтардың қоғамдық
құрылысы рулық жікшілдік басым орын алған феодализмнің патриархалдық
сатысында еді. Бұл формация бертінге дейін сақталды.
Әлемдегі елдер қоғамның түрлі-түрлі құрылысынан өткенін біз білеміз.
Кейбірі капитализмді аттап, енді бірі феодализмді соқпай өткені белгілі.
Қоғамдық құрылыстың мұндай айырмашылығы Европа мен Азияның көптеген
елдерінде кездеседі. Мысалы Европа мен Азияның батысында германдықтар мен
славяндар, шығысында Моңғолдар мен ауғандар алғашқы қауымдық құрылыстан
тура феодалдық құрылысқа өтті. Яғни құл иеленушілік құрылысқа соқпады.
Сондай-ақ Кеңес Одағының құрамындағы бірсыпыра халықтардың да даму
тарихында осындай құбылыстар болды. Солардың қатарына Орта Азия мен
Қазақстаннын халықтары қосылды. Өйткені бұл өңірде жан-жақты қалыптасқан
құл иеленушілік құрылыс орын алған жоқ 27.
Сол сияқты осы қазақтардың бір тайпасы керейлер де, немесе Шығыс
Түркістан қазақтары да құлдық қоғамды өз басынан өткізбеді. Мұнда тек
аздаған үй құлдары ғана болған.
Алтай өңіріндегі қазақтардың қоғамында феодализмнің барлық белгілері
айқындалып үлгірмеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І-тарау. Моңғолиядағы қазақтардың Қобда өлкесіне қоныстану тарихы.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
1.2. Қазақтардың Моңғолия жеріне қоныстана бастауы
1.3. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Моңғолиядағы
қазақтардың әлеуметтік-саяси құрылымы.
ІІ-тарау. Моңғолиядағы социалистік құрылыс жылдарындағы қазақ
диаспорасы.
2.1. Батыс Моңғолиядағы қазақтардың 1920 жылдардағы қоғамдық саяси
өмірге қатысуы.
2.2. Коминтерннің Моңғолиядағы өкілі.
2.3. Моңғол мемлекеті және оның халқы үшін социалистік эксперименттің
ауыр зардаптары.
ІІІ-тарау. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен
болашағы.
3.1. Баян-Өлгий аймағының құрылуы, ұлттық бірліктің негізінің қалануы
және оның тарихи маңызы.
3.2. Моңғолиядағы қазақтардың экономикалық проблемалары.
3.3. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының қазіргі жағдайы мен болашағы
Қорытынды
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Шет елдердегі қазақ диаспорасы тақырыбы отандық
тарих ғылымында әлі, жеткіліксіз зерттелген мәселелердің біріне жатады.
Біртұтас қазақ халқының бір бөлігінің басқа елдерге шашырап кетуінің
салдарынан қазақ диаспорасының қалыптасуы, оның қазақ халқының, қазақ
ұлтының қалыптасуына тигізген ықпалы сияқты бұл тақырыптың көптеген
көкейтесті мәселері ұзақ жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс қалып келді.
Кеңес өкіметі тұсында, коммунистік-тоталитарлық идеология үстемдік
құрған кезде қазақ диаспорасы тақырыбының ғылыми тұрғыдан зертелмегенін
былай қойғанда, көпшілікке арналған әдебиетте өз орнын таба алмай келеді.
Ұлттардың ірге ажырауының салдарынан диаспораның пайда болғанын, оның
себептерін ашып көрсету сол өктемдік саясаттың бет-пердесін ашу деген сөз
еді. Қазақ диаспорасының ауқымды бөлігі 1917 жылғы қазан төңкерілісінен
кейін қазақ халқы арасында жүргізілген әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді
күш қолдану әдісімен жүзеге асырудың салдарынан туындаған қателіктермен
бұрмалаушылықтың әсерінен пайда болды. Қуғын-сүргіннің, қудалаудың
салдарынан, аштықтан бас сауғалап атамекеннен ауа көшкендерге “опасыздар”,
“отанын сатқандар”, “мал-мүлкі үшін қашқандар” деген айдар тағылды. Осындай
себептерден пайда болған диаспора туралы кеңестік кезеңде ғылыми-зерттеу
жұысын жүргізуді былай қойғанда, бұл мәселені ауызға алып, айтудың өзі
қауіпті болғаны белгілі. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайында жасаған
баяндамасында Н.Ә.Назарбаев: “Қайта оралуға осында өзің күтіп тұрған
жазадан қорқып, мыңдаған адам туған жерді бір көруге зар болған күйінде
өмірден өксіп өтті. Біз демократиялық мемлекет, адам құқығын қорғайтын
қоғам құру жолына түскен ел ретінде тоталитарлық жүйе санамызға сіңірмек
болған мұндай тарихи әділетсіздікті, мұндай қатыгез идеологияны түп-
тамырымен айыптаймыз”1 – деген еді.
Жоғарыда айтылғандардан, біріншіден, қазақ диаспорасы тақырыбы көп
жылдар бойы ғалымдардың назарынан тыс келгені, екіншіден, бұл тақырыптың
тарих ғылымында теориялық және практикалық зор маңызы бар, зерттеуін күтіп
түрған мәселе деген қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеліп отырған
тақырыптың өзектілігінің айғағы.
Орталық Азияның байырғы халықтарынын, өткен тарихы, бүгінгі қоғамдық-
саяси ахуалы, келер болашағын байыпты саралап, қортынды жасау замана
қажеттілігінің табиғи талабы. Қазіргі дәуірде түркі тектес жұрттар, соның
ішінде қазақ халқының өмірінде бұрынды-соңды болмаған ірі оқиғалар болып
жатыр. Қазақстан – дүниежүзіне шашырап кеткен барлық қазақтардың тарихи
Отаны, ежелгі мекені, жиналар тұрағы. Еуроазияның кең байтақ өлкесінде
болып өткен ірі империялардың отарлау саясатының кесірі Қазақ мемлекетіне
де тимей қойған жоқ. Қазақ халқының этно-саяси құрылымын ыдыратуға Ресей
мен Манж-Цин империяларының отаршылдық саясаты әр кез үлкен нұқсан келтіріп
отырды. Сол империялардың отарлау саясатының жүзеге асуына қазақ елінің
тәуелсіздік жолмен дамуы кедергі болу даусыз еді. Қазір қазақ ұлтының
өкілдері қай елде өмір сүріп жатқанына қарамастан тарихи Отаны –
Қазақстанға бет бұрып өмір тірлігін ұлттық ортада Атамекенде жалғастыруға
ұмтылуда. Сондықтан да тарихи Отан мен қазақ субэтностары, диаспоралары
арасында рухани және басқадай байланыстарды қайта қалпына келтіру маңызды,
көкейтесті іс болып табылады. Дүние жүзіне шашыраған қазақтарды Отанға
қайта қоныстандырып ұлттың біртұтастығын қалыптастырудың маңызы зор. Бұл
ұлы іс бастау алып, қарқынды жүріп жатқанымен, одан ары жалғастырып,
жандандырып, қарқындандырып, жемісті аяқтау үшін қазақтардың тарихи Отанын,
қазақ субэтностары, диаспораларын зерттеу, танып білу, соған орай пәрменді
бастамалар көтеріп, батыл қимыл жасау қажеттігі арта түсуде. Олардың
басынан өткізген тағдыр талайына есеп жасап, қортындысын тарихи сабақ
ретінде ұлт пен субэтностар, диаспора мәселелеріне қатысты стратегиялық
болжам белгілеп, табанды саясат ұстану ұлт мүддесінен туындайтын көкейтесті
іс болмақ.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел тәуелсіз мемлекет дербестігін
жарияламастан бұрын Моңғолиядағы қазақтар тарихи Отаны Қазақстанға ұлы
көшті бастап, өз ұлты алдындағы асыл парызын өтеуге бет алды. Қазақ ұлтының
осы бір шоғырының мұндай парасатты іске құлшына бет бұруының,
ұлтжандылығының түпкі негіздерін ашып керсету үшін олардың өткен тарихына,
қазіргі жайына, Атамекенге үздіксіз қоныстанып жатқан ағайындар мәселесі,
келешегіне көз жүгірте болжам жасау, қазақ репатриаттарының өзекжарды
көптеген мәселелерін ұлттық тұрғыдан шешуге маңызы зор.
Алтай тауының теріскей бетіне қазақтың Орта жүзінің Абақ – Керей
тайпасының кейбір рулары ірге тепкен дәуірден бергі 130-дан астам жылда бұл
өңірде қазақ ұлтының бір тобы өз бетінше дербес өмір кешіп, қазақ
субэтносын қалыптастырып, дамыған процессті жан-жақты саралап, қортынды
жасау қазақтануда ғылми маңызды іс болып табылады.
Хан Абылай заманыннан шығысқа, ежелгі түркілердің тарихи мекені Алтай
тауына бет алып, оның теріскей жағы – Қобда өңіріне қоныстанған қазақтардың
бір жарым ғасырдан бергі өмір тарихы осы өңірде өтіп, жаңа гео-мето-био
ортаға бейімделе тірлік кешіп, ұлттық қасиет пен менталитет, мінезін сақтай
отырып, қазақ субэтносын қалыптастырып, қанат жая дамып бүгінгі күндерге
келіп жетті. Олардың ата-бабалары Шығыс Түркістанға қоныстанғаннан бері
оннан – он екі ұрпақ, Алтай тауының теріскей бетіне келгелі бестен алты
ұрпақ жалғасып, осы өңірдің гео-мето жағдайына сәйкесе бейімделіп, өзара
био-қоғамдық, рухани қатынастарын үзбей жалғастырып, әр дәуірдің саяси
ахуалына орай үйлесіп, жиырма бірінші ғасыр баспалдағына көтерілуге жақын
келді. Олар қазақ ұлтының ажырамас бөлігі, генетикалық, биологиялық,
тарихи, қоғамдық дамуының заңды жалғасы болып табылады. Алайда, Қобда
еңірінід табиғаты, шаруашылық, тіршілік түр тұрпаты, саяси, қоғамдық өмір
оларға өз әсерлерін де тигізбей қойған жоқ. Моңғолиядағы қазақтар – қазақ
субэтностары мен диаспоралары арасында, Шығыс Түркстаннан кейін екінші орын
алады. Бұл өңір қазақтары ұлттық мінез, сана-сезім, тіл, салт-дәстүрді
байырғы қалпында сақтау мен қатар рухани мәдениет, білім саласындағы
өзіндік жетістігімен, Моңғолияның саяси, әлеументтік, экономикалық өміріне
белсене араласатын дербестігімен ерекшеленеді. Жалпы алғанда, Моңғолиядағы
қазақтар тіршілік әрекетінде этномәдени идентификациясы және қоғамдық-саяси
ортаға бейімделу арасындағы тепе-ендігін сақтай білді.
Аптай тауының теріскей беті – Қобда өңірін мекендеген қазақтардың көне
тарихы жалпы қазақ халқының тағдыр, тарихымен сабақтас. Шығыс Түркістанда
өз өмір тарихының аз емес бөлігін артқа тастап, Қобдаға асып мекен етіп,
Манж-Цин империясы ыдыраған соң олар моңғолдармен бірге жаңа тәуелсіз
мемлекеттің, шаңырағын шыт жаңа көтерісуге ат салысты.
Бұл өлкеге мекенденген қазақтардың тарихы, шығу тегі, рулық кұрылысы,
этномәдениеті, демографиясы, экономикасы әредік қаралғанымен ғылыми
тұрғыдан жан-жақты зерттеліп толғамды қортынды жасалмаған. Немесе, кейбір
зерттеулер нақты тарихи байырғы қайнар бұлақтарға жүгінбей ғылыми талап
тұрғысынан алшақ, атүсті, жекелей зерттеудің салдарынан қазақтың осы бір
субэтносының бет бейнесі, кескіні толық ашылмай көмескі қала берді.
Сондықтан, Орта жүздің кейбір руларынан құралған қазақтардың осы өлкеге
қоныстанғаннан бергі тарихы мен қоғамдық-саяси экономикалық өміріне
материалдық және рухани мәдениетін жан-жақты зерттеп, біртұтас кемелді
қортынды жасау бұл еңбегіміздің негізгі мақсаты балып табылады.
Моңғолиядағы қазақ субэтносның қалыптасуы мен дамуы жөніндегі зерттеу
бірнеше ғылымдар түйілісінде обьективті түрде зерттеуді қажет етеді. Қазақ
субэтносның тұтас бейнесі мен ерекшеліктерін уақыт және кеңістік
тұрғысыннан керсетуге күш жұмсадық.
- Алтай тауының теріскей бетіне қоныстанған қазақ руларының жағдайын
мекендене бастаған алғашқы жылдарынан бастап, тарихи калыптасуы мен
дамуы мәселесіне назар аудару;
- Бұл өлке де қазақтар қоныстануга әсер еткен басты себептер мен гео-мето-
био жағдайға үйлесу жолдарын саралау;
- Моңғолиядағы қазақтардың тарихын бұрынғы таптық, идеологиялық тұрғыдан
сыңаржақтылықпен қаралып келген кемшіліктерден арылту;
- Моңғолия қазақтарының материалдық және рухани құбылыстарына этнотарихи
сипаттамалар беру;
Зерттеу жұмысының тарихнамасы: Қазақ диаспорасын зерттеу отандық тарих
ғылымында жаңа дамып келе жатқан сала. Әзірше тек кейбір елдерде тұратын
қазақтар хақында ғана еңбектер жазылған.
Осы мәселеге байланысты жақын шет елдерді алатын болсақ, тек бірнеше
мемлекеттердегі қазақ диаспорасы туралы еңбектер жарық көрді. Атап
айтқанда, Ресей қазақтары туралы А.В. Коноваловтың, К.Н. Балтабаеваның,
Г.М. Меңдіқұлованың,
Д.Б. Ескекбаевтің және т.б. зерттеулері оқырмандарға белгілі 2.
Бұрынғы Орта Азия республикалары бойынша Өзбекстан және Қарақалпақстанда
өмір сүріп жатқан қазақтар туралы У.Х. Шәлекенов, С.Мадуанов, Б.К.
Қалшабаеваның зерттеулері ғана бар 3.
Алыс шет елдерден Қытай, Түркия, Моңғолиядағы қазақ диаспорасы біршама
зерттелгенін байқаймыз.
Жалпы қазақ диаспорасы тақырыбы өзінің толық мағынасында оқушы қауымға
тек 1992 ж. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы қарсаңында ғана мәлім болды.
Құрылтай өтер кезде “Егеменді Қазақстан” газетінде белгілі ғалымдар
Ә.Нысанбаев пен Ә.Арғынбаевтың “Қазақ диаспорасының бүгіні мен ертеңі” 4
деген көлемді мақаласы жарық көрді. Моңғолиядағы қазақ диаспорасының пайда
болып, қалыптасу мәселесіне байланысты XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басында Шыңжаң өлкесін, Моңғолияның батыс бөлігін зерттеген орыс
саяхатшылары мен ғалымдары құнды деректер қалдырғанын атап кеткен жөн.
Моңғолиядағы қазақ диоспаросы туралы еңбектер, 90-жылдардан бұрын маркстік-
лениндік теорияға, коммунистік идеологияға, таптық партиялық принциптерге
сай жазылғандықтан, оларда белгілі қателіктер мен бұрмалаушылықтар орын
алды. Сондықтан сол елдегі қазақ диоспарасы тарихы туралы қолға түскен жаңа
деректер мен құжаттарды пайдалана отырып, тарихи оқиғаға өркениет теориясы,
ұлттық сана идеология тұрғысынан, тарихи-обективтік шындық принциптері
негізінен ғылыми ізденіс қажет болып отыр.
Алтай тауында мекен еткен қазақтар жөнінде орыс ғалымдары Г.Н.
Потанин, Г.Е. Грумм-Гржимайло, В.В. Бурдуков т.б. құнды деректер қалдырды.
Әсіресе, Г.П. Потанин аталмыш өлкеге 1876 – 1877, 1877 – 1880-ші, жылдарды
жасаған ғылыми экспедиция барысында бұл өлкедегі қазақтардың этнографиясы
мен әдебиеті жайында құнды деректер жинады. Г.Е. Грумм-Гржимайлоның
“Западная Моңғолия и Урянхайский край” еңбегінің үшінші томында: “Батыс
Моңғолияда мекен ететін тек топтары”, “Абақ-Керей, Найман” – бөлімінде осы
өңірдегі қазақтар жайына кең тоқталған 5.
1960-шы жылдардан біршама қарқынды басталған Моңғолиядағы қазақтардың
тарихын, тілін, әдебиетін, халық педагогикасын, мәдениеті мен музыкасын
зерттеуге, жинақтауға бағытталған еңбектер көптеп жарық көрді. Ә.Мініс,
А.Сарай, Қ.Ислам, Қ.Зардыхан, С.Қаржаубай, Т.Алданыш, С.Қабышай,
А.Сатыпалды, Т.Мәдениет, А.Қажекберлер тарих мәселелері бойынша; тіл
зерттеу саласында Б.Базылхан; әдебиеттануда Қ.Қабидаш, Ж.Қуанған, Д.Цэнд,
Х.Шарипа, І.Яки; музыка саласында А.Қабыкей, К.Төлеухан, Т.Ысқақ педагогика
саласында К.Қобдабай, А.Әбдікерім, ұлттық мәдениет саласында К.Бикұмар,
Қ.Досымбек қатарлы азаматтардың еңбектерін бұл зерттеуімізде арқау еттік
6. Сонымен қатар, Қазақстан ғалымдары Х.Тастанов, Ш.Аманов моңғолиядағы
қазақтардың мәдениеті, білім-беру саласы жайында жазған мақалаларына
кеңінен таныстық 7.
Кеңес ғалымы Тойчиев Абдувахид Халбекович “Социально-экономическое
развитие Баян-Ульгийского национального казахского аймака МНР” – деген
тақырыпта ғылыми еңбек жазып, қазақ, орыс тілінде әлденеше мақала жариялады
8.
Сонымен бірге, Моңғолиядағы қазақтар туралы Мажар, Ресей, АҚШ, Швед,
Түрік, Германия ғалымдарының жазған мақалалар, зерттеулері басылған.
Әсіресе, Қобда аймағының Қобда сұмыны қазақтарын зерттеген Германия ғалымы
Петр Финкенің, ғылыми, еңбегіне арнайы назар бөлдік.
Соңғы жылдары басылған “Қазақ” (А.,1994), “Қазақстан шетел
әдебиетінде” (А.,1994), “Қазақ шежіресі” (А.,1994), Бошай Кітапбаев
“Шежіре” (екі кітап), (А.,1994), М.Т. Лаумулин, Т.К. Бейсембиев “Зарубежные
исследователи Срёдный Азии и Казахстана” (“Библиографический указатель”,
А.,1994), “Қазақ диаспорасының ғылыми-зерттеу мәселелері” (А.,1992),
“Казахская диоспора” (Проблемы этнического выживания) (А.,1996) Т.Сұлтан
“Шежіре” (УБ.,1995), Қ.Зардыхан “Жылаған жылдар шежіресі” (А., 1995),
К.Биқұмар “Моңғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері” (Өлгий,1995), “Қазақ
шежіресі” (Іле,1990). “Абақ-Керей” (Іле халық баспасы,1993) Р.Шынай
“Моңғолия Қазақтарының ата-тек шежіресі” (Өлгий,1997) т.б. қатарлы
зерттеулерді, шежірелік мәліметтерді кеңінен пайдаландық.
Сонымен қатар, бұрын-соңды ғылыми айналымға түспеген көптеген соны
деректерді мейлінше кеңінен пайдалануымыз зерттеудің құндылығын арттыра
түспек. Сонымен қатар, Моңғолняның төрт реткі Негізгі заңы, Мемлекеттік
ұлы, кіші Құрылтайлар құжаттары мен шешімдері ескерілді. Мемлекет, үкімет,
партия тарапынан Баян-Өлгий аймағына қатысты шыққан қаулы-қарарларды да
пайдаландық.
Соңғы 40-тай жыл ішінде бұл салада ғылымда жинақталған деректерді
қорыту, жаңа қайнарлар, құжат, дерек, статистикалық мәліметтер ғылыми
айналымға арқау етіліп отыр.
Субэтностың қалыптасуы мен дамуы гео-мето-био шарт, табиғат – адам –
қоғам арасындағы сан алуан қатынастардың нәтижесі. Субэтностың тұтас
бейнесін сындарлау үшін этноэкологиялық жайдың ғасырлар бойы қордаланған
жиынтығын кешенді түрде зерттеп, жан-жақты қортындылау қажет. Бұл өлкеде
қазақ тегінің бір белгі өз этногенезін жалғастырып, жаңа био-лито, био-
абиолық, экологиялық шартта, өзгешелікті қоғамдық ортада өмір сүріп,
әлденеше ұрпақ алмасып, рулар өз ішінен кеңейіп, бөлек аталарға бөлінген
жайға динамикаға назар аудардық. Қазақтардың бірқалыпты өмір тіршілік
ырғағына гео-мето-био жағдай, көршілес этностармен қатынас, шаруашылық іс-
әрекеті, қоғамдық-саяси өмірдің есері, көріністерінің негізін ашуға осы
еңбегіміз бағытталды. Сонымен қатар ірге тепкен мекеннің жер-суы, ауа-райы,
бедер ерекшелігіне қазақтар бейімделе отырып, тіршілігінің басты көзі-мал
шаруашылығын үйлестіріп, қолданбалы мәдениет үлгілерін жасау, технологиясын
дамыту, рухани мәдениетін көтеріп оған өз үлестеріне қалай қосқандыгын баян
етіледі.
Моңғолиядағы қазақтар ұлттық эпицентерден салыстырмалы шамада алшақ
қалғанымен ұлттық менталитеттегі басты қасиеті, тұлға тұрпаты тілін
этномәдениетін сақтап, био, литосфер, био-экологиялық әсер күші мен өзара
қатынас, уақыт ағысында өсіп-өніп, әрбір ұрпақ өзі өмір сүрген дәуірдің
саяси, тарихи өзгерісіне икемделіп, немесе, икемделе алмаған қазақ адамын
арқау еткен қазақ ұлтының этникалық тек тармағы (субэтнос) қалыптасып,
дамыған деген көзқарасты ұсынамыз. Оның сыртында саяси ортаға орай
бейімделіп, өзге этникалық ортаның әсерінен шаруашылықта, рухани
мәдениетте, психологияда пайда болған белгілі мөлшердегі өзгешеліктерді
қазақ субэтносының түр аумағына қатысты деген тұжырым жасаймыз. Осы ой-
тұжырымдарды дәлелдеу үшін;
а) Қобда өңіріне қазақтың бір тобы қоныстанғаннан бергі тарихы, рулық
құрылымы, демографиясы, шаруашылығы, мәденитіне байланысты ғылыми айналымға
түскен дерек, мәлімет, нұсқа-қайнар бұлақтар, ғылыми-зерттеу туындыларымен
танысып, нақты өмірге талдау жасау арқылы сипатталады.
б) Этникалық тек тармағы дегеніміз антропологиялық құбылыс, биосфер,
гео-мето-био шарт, тіл, этномәдениет, тарихи, саяси-қоғамдық өмірдің
жиынтығы, үзінді туындысы деген көзқарасты арқау етеміз.
в) Бұрынғы зерттеулерді түп тамыр ретінде нығайтумен бірге сыңаржақ,
ағымдық көзқарастардан аулақ пікірлерді арқа тұтамыз.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттері. Тақырыптың маңыздылығы мен
оның бүгінгі күндегі өзектілігін ескере отырып, автор жаңа тарихи пайымдау
тұрғысынан Моңғолиядағы қазақ диаспорасының тарихын зерттеуді жұмыстың
негізгі мақсаты етіп алды. Ұсылынып отырған зерттеу объектісі Моңғолиядағы
қазақтар жалпы қазақ этносының тек тармағы-субэтносы. Бұл туындының басты
мақсаты Алтай тауының теріскей беті – Қобда өңіріне Қазақтар қоныстанғаннан
бергі тарихы, рулық құрамы, саяси қоғамдық, әлеуметтік Өмірі, олардың
шаруашьшығы мен мәдениетінің өзіндік сипаты, ұлттың ішкі даму заңдылығы
аумағында қазақ субэтносы қалыптасуы мен дамуын ашып көрсету басты мақсат
болып саналады. Осыған сай мына міндеттер айқындалды:
- қазақ диаспорасының қалыптасуының себебіне, уақытына, географиялық
ортасына тарихи сипаттама беру;
- қазақтардың бір бөлігінің Моңғолияға қоныстануы, олардың XX ғасырдың
басына дейінгі тарихын қарастыру;
- қазақтар ортасында “социалистік эксперименттердің жүргізілуін, оның
Моңғолиядағы отандастарымыздың саяси, әлеуметтік, экономикалық өміріне
тигізген салдарын анықтау;
- Моңғолиядағы қандастарымыздың қазіргі кездегі және болашақтағы даму
жолдарын, олардың тарихи отанына көшуінің кейбір мәселелерін қарастыру.
Зерттеудің теориялық негіздері:
Зерттеудің теориялық негізгі – этногенез тану, тарих танудың негізгі
теориялық қағидалары бойынша сипатталады. Қазақтың тарих баяндау дәстүрі,
қазақ этногенезіне байланысты ғылымда орныққан басты қағидалары, этногенез
зерттеудің осы заманғы теориясына негізделді. Қазақ ғалымдары М.Қ.
Қозыбаев, М.Ақынжанов, О.Смағұлов, К.Сиқымбаева, М.С. Мұқанов т.б.
пікірлері басты назарда болумен катар, Л.Н. Гумилев, Р.Ф. Итс, Ю.В.
Бромлей, Сюн Сиюань, Ван Годун, т.б. ғалымдардың осы саладағы мәлімет
пікірлеріне де сүйендік 9.
Еңбектің деректік негізі. Зерттеуде қазақ диаспорасына, соның ішінде
Моңғолиядағы қазақтардың тарихына, байланысты жарық көрген басылымдардан
тысқары ғылыми жетекшімнің жеке архивінен, сондай-ақ Баян-Өлгей, Қобда
аймақтарының мемлекеттік архивінен алынған деректер, Моңғолиядағы қазақ
диаспорасының тарихы, бүгіні мен болашағына байланысты мақалалар басылған
мерзімді баспасөз материалдары пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Моңғолиядағы қазақтардың жағдайы туралы тың деректер негізінде
Моңғол үкіметінің оларға деген көзқарасы мен саясаты ашып көрсетілді;
- Диссертацияда Моңғолияда тұратын қазақтарға қатысты Қазақстан
Республикасының сыртқы саясатына назар аудару және кезінде Т.Рысқұловтың
сол өлкедегі қазақтарға қолдау көрсеткендігін, осы үрдісті қазіргі кезеңде
де жалғастыру өмір талабына сай екендігі айтылды;
- зерттеуде Моңғолиядағы қазақ ғалымдарының өз отандастары туралы жазылған
еңбектеріне талдау жасалды.
- бұрынғы және қазіргі ғылыми деректерді салыстыра отырып Моңғолиядағы
қазақ диаспорасының дамуы мен болашағына оң әсер ететін ғылыми
тұжырымдамалар мен қорытындылар жасалынды.
- әр түрлі жаңа деректер ғылыми айналысқа енгізіледі.
- зерттеудің теориялық әдістемесін негіздеді.
І-ТАРАУ. МОҢҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ҚОБДА ӨЛКЕСІНЕ ҚОНЫСТАНУ ТАРИХЫ.
1.1 Абақ керейлердің түп тарихы.
Моңғолия қазақтары арыдан аты мәлім – қазақ халқының бір тайпасы.
Қазақ халқы XV ғасыр кезінде ұлы жүз, орта жүз, кіші жүз болып үшке
бөлінді. Соның орта жүзіне саналатын керейлер тарихы аса күрделі. Автордың
10 бұрынғы еңбегінде бұл туралы ең алғаш рет сөз етілген болатын. Мұнда
керейлердің 700 жылдай тарихына қысқаша шолу жасалған. Зерттеулерге
қарағанда керей тайпасы ертеде моңғол әулетімен көршілес өмір сүрген.
Моңғолдың біріккен империясы құрылғаннан соң 1206 жылы Шыңғысхан
шапқыншылығына ұшырап, қазақтың қиыр шығысында (моңғолдың батысында) жүрген
керейлер қазақ ортасына ығысып барды. Шыңғысхан және онын мирасқорларының
билеп төстеу кезінде барлық қазақ халқы тұтастай олардың қол астында
болғаны баршаға мәлім. Кейінде қазақ халқы моңғол, қырғыз сияқты
көшпенділер әдетімен өз халқын оң қанат, сол қанат, орта қанатқа бөлді. Бұл
қазақтарда “жүз” болып аталып кетті. Тарихи деректерде бір – қанат, бірде
жүзге Моңғолдарда (“баруун гар” “зүүн гарға”) бөлінетін бұл елдің ежелгі
тайпалары бас қосып, XIV – XV ғасырларда қазақ халқының құрамын құрады. Сол
қазақ халқынын құрамындағы орта жүздің керейі: абақ, ашамайлы, уақ болып
үшке бөлінді. Қазақ халқының керей тайпасының Абақ керей рулары 1723 жылы
Жоңғария шапқыншылығы салдарынан ата мекенінен ауып Алтай өңіріне көшіп
барды. Моңғолия қазақтарынын арғы тарихын сөз еткенде, жалпы қазақ
өлкесінен абақ керейлер Алтай өңіріне қашан қалай қоныстанғанын сөз етуге
тиіспіз. Алайда абақ керейлер алысқа кетпеген, тек ежелден алма кезек көшіп-
қонып жүретін иек артпа-жердегі Алтай өңіріне барып қоныстанған.
Абақ керейлер көшіп барып қоныстанған – Алтай, Іле, Тарбағатай өлкесі,
Шығыс Түркістан өлкесі деп аталады. Бұл өлке соңғы екі жүз жылдан бері Синь-
Цзян (Жаңа өлке) деген қытай сөзімен Шыңжаң деп аталды. Ол XVIII ғасырдың
елуінші жылдары шамасында Маньчжурия – Қытай империясының ресми отар
өлкесіне айналғаннан кейін осылайша аталғанды.
Бұл ежелден көшпенділердің ата мекені. Тіпті Шығыс Түркістанның Іле
аймағында үйсін руы біздің эрамыздан бұрынғы 2 – 1 ғасырда мекен еткенді.
Ал, Алтай, Тарбағатайларда наймандар өте ертеде XIII ғасырларда
қоныстанған. Ертеректе Қытайдан Орта Азияны басып Европаға баратын әйгілі
сауда жолын “Жібек жолы” деп атаған. Бұл шын мәнінде қазақтың найман
тайпасы қоныстанған мекені еді.
Қытайлар осы тұста сол “Жібек жолының” қауіпсіздігін қорғау үшін өз
әскерлерін жіберіп, бұл жолдың төңірегін қадағалап отыратын әскер
қарауылдар қойған-ды.
Қытайлардың Шығыс Түркістан өлкесіне алғаш рет кіру тарихы былай
басталған. Қытайлар өзінің сауда жолының, (атақты жібек жолының)
қауіпсіздігін қорғаймыз деген желеумен Чжьн-Цзи қолбасшылығындағы
әскерлерін жіберді. Шығыс Түркістан өлкесін IX ғасырлар ішінде Енисей өзені
бойындағы қырғыздар, XII ғасырда наймандар (қазақтың орта жүз құрамына
жатады), XIII ғасырда моңғолдар, XIV ғасырда Ақсақ Темір Куреген, XVII
ғасырда жоңғарлар жаулап алады. Сонан, XVIII ғасырдың орта шенінде (1758)
Маньчжурия Қытай династиясы басып алған 11, негізінде бұл өлкенің батысын
ұйғырлар, шығысын көшпенділер: үйсін, найман, қырғыз, моңғол, ойраттар алма
кезек мекенденіп тұрған. Маньчжурия Шығыс Түркістанның атын 1758 жылдардан
кейін бір жолата өшіріп, “Жаңа өлке” деген ат қойып алған-ды.
Кейін 1945 жылы Алтайдың үш аймақ халықтарының қарулы көтерілісінің
нәтижесінде бұл өлке қайтадан бұрынғы Шығыс Түркістан атына ие болды. Біз
бұл өлкені ежелгі Шығыс Түркістан деген атымен атауды жөн көрдік.
Ал, Шығыс Түркістанның, яғни Тянь-Шанның солтүстігін қазақтар мекен
етті. Олар Алтай, Іле, Тарбағатай атты үш аймаққа бөлінді. Сонымен бірге
Тянь-Шанның солтүстік шығыс етегіндегі Баркөл, Нора ауданындағы халықтардың
басым көпшілігі қазақтар болды.
Шығыс Түркістанда тек қазақтар ғана емес, ұйғырлар, дүнгендер,
өзбектер, торғауыттар, қырғыздар, татарлар, тәжіктер т.б. халықтар тұрды.
Ал кейінгі екі жүз жылдан бері қытайлар да мекен ете бастады. Немесе 13
ұлттың 6 миллионға 12 жуық адамы тұрады. Оның ең көбі ұйғырлар 4
миллионға жуық. Олар X ғасырдан бастап Тянь-Шанның оңтүстігін мекендеген.
Ұйғырлар бір кезде недәуір күшті мемлекет болып, өз тұсында моңғол, қазақ
мәдениетіне де әсер етті.
Әйгілі қазақ ғалымы Шоқан Уәлиханов бұлардың мекенін алты шаһарға
(Қашқар, Янашар, Яркент-Хотан, Ақсу, Турфан) бөліп олардың тарихи
этнографиясы туралы алғаш рет еңбек жазған-ды.
X ғасырдың бас кезінде Енисей қырғыздары ұйғырмен жауласып оларды Тянь-
Шанның оңтүстік жағына ығыстырып тастаған. Ұйғыр халқы Тақламақан шөлін
суландырып, жаңа қоныс тауып жаңа тұрмыс құрып жатқанда қытай
отаршылдарының қарауына ілігеді.
XVIII ғасырда Жоңғар мемлекеті Қытайдан ұйғырларды жаулап алды. XVIII
ғасырдың орта шенінде Маньчжур, Қытай империясы жоңғарларды жеңіп,
“ұйғырдың алты қаласын басып алды. Ұйғырдың алты қаласын “Нан-лу” деп
атаған. Ол қытайша алты қала деген сөз 13 – дейді Сәбит Мұқанов.
Ұйғырлар сонан кейін гоминданшыл Қытайдың, онан кейін маошыл Қытайдың
тепкісіне түсті. Сөйтіп маошыл ұлттық шовининстердің құрбаны болды. Ұйғыр
халқы езілудің ең ауыр халін өз басынан өткеруде. Тіпті мұнан 100 жыл бұрын
қазақтың әйгілі ғалымы Шоқан Уәлиханов былай деп жазды: “Ұйғырлардың қолы
бостандыққа еш уақытта жеткен емес. Сондай-ақ құлдық пен тәуелсіздіктің
салдары мінездеріне де әсер етіп, олардың кескінінен ылғи көңілсіздіктің,
үмітсіздіктің ізі көрініп тұратын-ды” 14. Міне, осы ұйғырлар мен абақ
керейлер екі жүз жылдай көрші тұрды. Шығыс Түркістанның жер көлемі 1
миллион 7 мың шаршы км. Ол шығысында Сининсиядан 15 бастап батысы Іле
өзеніне дейін кең байтақ жерді алып жатыр 16.
Демек Шығыс Түркістан жер көлемі жағынан Қытайдың бүкіл
территориясының алтыдан біріне пара-пар. Міне осындай кең байтақ өлкеге
абақ керейлер қоныстанған еді.
Алтайға “Ақтабан шұбырындыдан” кейін ең алдымен абақ керейлер, сонан
кейін ашамайлы керейлер, артынан наймандар келді.
Керейлерді орта жүзден алғаш Қотырақ батыр бастап көшеді де артынан
Жәнібек батыр ілесе көшіп, ол қазіргі Семей жерінен бері өтпей Алтайдың
күнгей беттерінде ғана қоныстануға кеңес береді.
XVIII ғасырдың бастапқы жартысында, немесе қазақтың Россияға қосылуы
алдында қазақтың қоғамдық құрылысы патриархалдық-феодалдық қатынастың
алғашқы сатысында еді. “Ол кезде бүкіл қазақ тайпалары ұлы жүз, орта жүз,
кіші жүз деп үш жүзге бөлінеді де, ұлы жүз қазіргі Жетісуда көшіп жүреді.
Орта жүз Орталық, Шығыс Қазақстанда, кіші жүз Батыс Қазақстанда көшіп
жүрген 17.
Алтай, Іле, Тарбағатай, немесе Шығыс Түркістан өлкесіне барғандардың
басым көпшілігі орта жүз құрамындағы ру-ұлыстар. 1723 жылдан басталған
қоныс аудару 1778 жылға дейін созылды. Қазақ жерінен ауа көшкен керейлер
Тянь-Шанның солтүстігіндегі қара Ертіс пен қыран Ертіс аралығындағы
ұланғайыр жерлерді қоныстана бастайды.
Мұнда келген қазақтардың ауа көшуіне жоғарыдағы жоңғарлар жорығынан
басқа да себептер әсер еткен-ді.
Біріншіден: қазақ қоғамы XVIII ғасырдың бастапқы ширегінде саяси және
экономикалық жағынан халық шаруашылығы күйзелуден өндіргіш күштер тым баяу
дамыды. Өндірістік қатынастар бұрынғысынша патриархалдық-феодалдық күйінде
сақталып қала берді. Ал көшпелі қазақ ауылында феодалдық рулық тұрмыс әлі
де үстем еді.
“Саяси жағынан қазақтар ол кезде бытыраңқы ел болғандықтан феодалдық
хандықтардың талас-тартысы күшейіп өзара қырқысумен болды. Әсіресе кіші жүз
бен орта жүз хандары мен ұлы жүз хандары арасынан күрес өте күшті болды
18.
Екіншіден: XVIII ғасырдың басына дейін қазақ қоғамының сыртқы жағдайы
да адам төзгісіз ауыр болатын. Жоңғар мемлекетінен қазақтарға төнген қауіп
күн өткен сайын асқынды. Олардың үздіксіз басымшылық саясат жүргізуі онсыз
да бірлігі аз сетінеп тұрған қазақ халқын ыдыратуға итермеледі.
Алайда қазақ феодалдарының өзара үздіксіз қырқысуы халықтың күш қосып
күресуіне нұқсанын тигізді. Соның кесірінен халық тозғындап бірліктен
айрылды. Міне, осындай ауыр азап халық басына күн өткен сайын қосыла түсті.
Тек халықтың құлдықтан құтылуының бірден-бір жолы Россия қол астына қарау
екендігі түбегейлі айқындалды. Бірақ қазақтың ұланғайыр өлкесінің шығысында
жатқан Орта жүз қазақтары Россия қол астына өтуге талпыну керек еді.
Керісінше олар былай етпеді. Орта жүз екі хандыққа бөлінді. Оның ең үлкен
руы – керейлер тыныштықты басқа өлкеге барып, бас сауғалап таппақ болды.
Оның үстіне қазақтың діндар, ұлтшыл топтары “Қазақ атын жамылып” езілсе де
елдігін сақтап қалмақ болды. Ежелдегі еркіндік әдеті бойынша еркін көшіп
жүретін елсіз мекен іздеді. Көшпенділердің қанына сіңген ежелгі әдеті
бойынша ауа көшу, ренжісе, жау-жар келсе бөліне қашу, бас сауғалау арыдан
атадан жалғасқан мирас болатын. Олар осы әдетін істеді.
Қазақ жерінен кетушілердің бір тобы қарапайым шаруалар, күйзеліп
қалжыраған, соғыстан титықтаған халық көпшілік еді. Олар аз күн болса да
тыныш мекен іздеді. Қайың сауып шырынын жұтып, шөп тамырын жеп қорек етіп,
жас бала, қария ақсақалдарынан айрылып, жол азабын тартып отырып осы өлкеге
шұбырып келді. Бұлай етпеген күнде жау өтінде, тоғыз жолдың торабында
отырған керей елі құрып кетуі де мүмкін еді. Қарапайым халықты бастап
келген Қотырақ батыр, бірде керейдің әйгілі батыры Жәнібекке келіп, үйін
найзалап күш көрсетеді 19.
“Елімнің етегінен неге тартасың, халқымның қақ жартысы қырылды,
халқымды хандарың қанға бояп бітті. Біз найзаның ұшында, жасақтың алдында,
жаудың өтінде жүріп құрыдық 20 – деп ашу шақырды. Көпті көрген
Бердәулетұлы Жәнібек батыр ал дегенде елге еріп көшуін көшсе де халықтың
тым ішкері кіріп, бөлініп кетуі күндердің-күнінде орны толмас олқылық болар
деп күдіктенеді. Ол Қотырақ батырды көндіре алмай қоя береді де, өзі қазақ
өлкесінің қиыр шығысында қалып қояды. Қазақтың керей руының атақты батыры,
әрі шешені Жәнібектің бейіті Қазақстанның Семей облысының Қызыл су шар
станциясында 21. Міне осы Жәнібек батыр кейінде бүкіл керейдің ұраны
болып кеткен-ді. Қазақта әйгілі үш Жәнібек болған екен. Ол-ең соңғысы.
Сөйтіп Алтай өңіріне қарапайым халықтың қамын жеген ақсақалдары мен
батырлары бастап бір тобы барса енді бір тобы артынан билікке таласып
қазақтың Россияға қосылуына қарсы болып, бұрынғы көшіп кеткен қазақтар
соңынан барыпты. Мәселен бұл процесс 1780 жылдарға дейін жалғасқан. “1772
жылы орта жүздің ханы Әбілмәмбет Россия билігіне өтуге наразы болып, өзінің
қарауындағы елін алып Түркістанға көшті 22.
Кезінде керейлердің кетуі көршілес жүрген ағайындарының наразылығын да
тудырмай қоймады. Олар ағайын ретінде ара түсті. Кейбір орта жүз рулары
кері көшті. Ашамайлы руының аудандысы Алтай аспай қалып қойды. Атақты Бұқар
жырау Қалқаманұлы осы тұста өмір сүрген ақын. Ол Абылай хан, Жәнібек
батырмен үзеңгілес жүрген екен. Керейлердің көшіп бара жатқанына қарсы
болған Бұқар жырау: “Керей қайда барасың, Сырдың бойын жебелеп” – деген жыр
толғауын осы уақиғаға байланысты жазған. Сол кездегі қазақ шежірелеріне
қарағанда керейлер қоныс жайынан болып арғын, найманмен де үнемі қақтығыса
берген. Сондықтан да олар мұндай тұсты пайдаланып, соны жер, шұрайлы өлкеге
қоныс аударуға ойысқан.
Бұл өлкеге қоныс аударған қазақтар 1780 жылға дейін неғұрлым шығысқа
қарай жөңкіп, қара Ертіс пен қыран Ертіс өзенінің кең байтақ алқаптарына
барып қоныстана бастады. Бұл жөнінде Қытай, Моңғол, Маньчжурия
деректемелерінде және орыс ғалымдарының жазған-сызғандарында, әсіресе
Г.Н.Потанин, Г.Е.Грумм-Гржимайло еңбектерінде қазақтардың өмірінен (ХІХ
ғасырдың соңғы 50 жылдарынан кейінгі дәуірлерді қамтыған) көптеген
мәліметтер бар.
Абақ керейлер әубасында Маньчжур үкіметіне тәуелді болмады. Тіпті
Маньчжурия сырттай иемденіп, оның сатқын би-төрелерге берген шен-шекпенін
есепке алмасақ 1881 жылға дейін екі мемлекет құрамына да кірмей, бейтарап
өмір сүрді. Мәселен Абақ керейлер қай мемлекетке қарауы туралы мәселе 1864
– 1881 жылға дейін созылып, ақыры 1881 жылы патшалық Россияның Санкт-
Петербург қаласында алғаш рет келісімге қол қойылды.
Г.Е. Грумм-Гржимайло: “Керейлер 1881 жылы Санкт-Петербургтегі патшалық
Ресей мен Қытай арасындағы келісім бойынша батыс Қытай өлкесіне қалып
қойған патшалық Россияның бір аймағы еді 23 – деп көрсетеді.
Халық тарихы Г.Гржимайлоның айтқанындай емес, кіші жүз Россия қол
астына өтуден бұрын Абақ керейлер қоныс аударған. Олар ешқашанда патшалық
Россияның бір аймағы болып көрген емес. Орта жүз қазақтарының Абақ керей
руы қазақтар Россияға кіруден бұрын бұл өлкеден көшіп кеткенін халық тарихы
бұлжытпай дәлелдейді. Санкт-Петербург келісімі мынаны растайды: Шығыс
Түркістан қазақтары тек 1881 жылдан бастап Маньчжурия мемлекетіне тәуелді
болған.
Демек, Моңғолияға өткен керейлер Россияға да, Маньчжурияға да
бағынышты болмай, 1867 “жылдан бастап осы күнгі өлкеге қоныс аударған.
Былайша айтқанда XVII ғасырдың отызыншы жылдарынан XVIII ғасырдың
жетпісінші жылдарына дейін Шығыс Түркістан қазақтары өз алдына дербес өмір
сүрген көшпенділердің бірі. Ескерте кететін бір жай: Шығыс Түркістан
қазақтары мен Моңғолия қазақтарын өздерін білімпаз санайтын кейбіреулер
“эмигранттар немесе “революциядан қашқандар’’ деп халық тарихын бұрмалап
айтқысы келетіндер де кездеседі. Шынында Шығыс Түркістанның Тарбағатай
ауданына 1916 жылы жәбір көргендер, оның ішінде наймандар ауып келгені
шындық. Олардың кейбіреуі кейін өздерінің тілегімен өз отанына қайтты. Ал,
1917 жылғы революциядан келген аз ғана ауыл бұл өлкелерге келгенімен ізінше
өз еліне қайтарылды.
Жалпы керейлердің Қазақстан өлкесінен қалай кетіп, Алтай өлкесіне
қалай қоныстанғаны туралы осы күнге дейін көлемді сөз етіп, еңбек жазған
адам жоққа тән. Тек Кеңес Одағында өмір сүріп отырған ғалым Лұқпан
Бадавамов “Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт азаттық қозғалысын” қамтыған
диссертациялық еңбегі ғана халық тарихының аз жылынан (1945 – 1949) нақты
мәлімет береді.
Демек Шығыс Түркістан мен Моңғолияда өмір сүріп отырған іргелі ел
ежелгі керей ұрпақтары Абақ керейлердің арғы дәуірі оның әлеуметтік
экономикалық тың тақырып болып келешекке қалып отыр. Сондықтанда
халқымыздың тарихының арғы дәуірі тым көмескі қалып, кейбір адамдар жолай
ғана әңгімелеп келді. Мәселен Қазақстанның көрнекті жазушысы, академик
Сәбит Мұқанов : “Тянь-Шанның теріскей жақ бетіндегі халықтардың басым
көпшілігі қазақтар. Олар Синь-Цзянь өлкесіне Абылай заманында (XVIII
ғасырдың орта тұсында ) өткен екенін” айтып, бұл халықтың тарихын жазуды
қолға алу керек деген ой түйеді.
Міне, бүгін біздің сөз еткен сол абақ керейлер Алтай өңіріне келіп,
бүлінген шаруашылығын реттеп, ел қатарына ілігеді. Соғыстың тақсіретінен
олар бірталай кедейленіп, шаруашылығы төмендейді. Аздаған малмен ғана
Алтайға асып барады. Малға өрісі кең, шөбі шүйгін құнарлы өлке шаруалардың
күн көрісіне қолайлы болғандықтан олардың малы өсіп, басы қосылады.
Олардың тұрмысы осыдан былай әжептәуір оңалады. Қоныс аударған абақ
керейлер шаруашылығының тез қалпына келуіне сол кездегі жағдайлар да тиімді
әсер етті. Орта Азияда көп жылғы жойқын соғыс, кырғиқабақ қақтығыс
аяқталды. Қазақ халқынын кіші жүзінің артынан басқа жүздері Россияға өтсе,
шығыстағы Жоңғар хандығы дерліктей талқандалды. Ал шығыс солтүстүгіндегі
моңғол әулеті Маньчжурия билігіне өтіп, ол ұланғайыр өлкені иемденсе де
олардың барлығына өз үстемдігін орнатып үлгірмеді.
Сондықтан да Алтайдың арғы бетінен бергі бетіне көшіп келген абақ
керейлерге бұл тым ұтымды болды. Хандардың алым-салығы, көптеген
ауыртпалықтан арқа-бойы босаған абақ керейлер тез көтеріліп, шаруашылығын
қалпына келтіріп, малын өсіріп, сонымен қоса аздап болса да егін
шаруашылығымен шұғылданды. Осылайша олардың бүлінген, тозған шаруашылығы
қалпына келді. Бұл бейбіт тыныш өмірдің берекесінің белгісі еді. Бұл тағыда
жекелеген байлардың оқшауланып, таптық қарым-қатынас етек ала бастауына
негіз болды. Байлар мен ауқаттылар саны күн өткен сайын арта түсті. Мұндай
айырмашылық бірін-бірі тықсыруға, иемесе әлділері әлсізін қанауға, әртүрлі
қақтығыстарға апарды 24.
Әлбетте Алтай өңіріне қоныс аударғаннан кейін елу-алпыс жыл өткен соң
халық өсіп қалың ел ру-руға бөлініп, өз ішінен бақталастық күшейді. Оларға
бағыт-бағдар айтатын, біреуге біреудің зорлық-зомбылығын, үстемдік-жаулығын
тектеп, тежеп отыратын билік адамы керек болды. Таптар тартысы туындап,
жікшілік жүйесін қажет етті. Абақ керейдің бүкіл ақсақалдары жиылып, мұндай
ел билеуші адам Абақтың 12 руының өз ішінен болмасын деп шешті. Сонан олар
“төресіз ел төбесіз үй болмайды деп кеңес құрады да, алыстан төре тауып
әкелуге сөз байласады. Абақ керейлер қырғыздың Абулфейіс ханына барып, төре
болдыруға бір баласын сұраған. Абулфейіс хан Тұмар деген кіші әйелін үш
баласымен (Көгедай, Сәмен, Жабағы) керей ішіне көшіреді. Оның ең үлкені
Көгедайды керейдің жөнтекей руына, Сәменді басқа руларға төре болдырады.
Кейіннен Көгедай мен Жабағының немерелері найман руының төрелерімен бірге
Пекиндегі Маньчжурия патшасы Еженханға барып “Біз қазақ деген халықпыз” –
деп білдіріп патшадан өздеріне шен алып қайтады. Көгедай өлген сон оның
ұрпақтары Ажы төре 25, одан Қасым хан, Жеңісхан, одан кейін Әлен төре
билікке отырады. Көгедайдың бір немересі Мамырбек төре Тарбағатайдағы
найман-керейге билік етеді.
Бұл айтылған хан тұқымы деп аталатындар қазақтың рулық құрамына
кірмеді. Олар қазақтарды ерекше билеп-төстеуші ең жоғарғы феодалдық топ
болды. Төрелердің төңірегінде төлеңгіттері болатын. Төрелер ат төбеліндей
аз болғанмен малдың көпшілігіне, жердің ең шұрайлысына ие болды, Алтай
өлкесінің ең жақсы жері Сауырды мекендеді. Демек Шығыс Түркістан
қазақтарының орталығы Сауыр болып тұрды. Маньчжурлер қазақтарды өзін-
өздеріне билетті.
Оларды сырттай иемдену саясатымен бай билеріне Маньчжур мемлекетінің
шен-шекпенін кигізді. Шығыс Түркістан қазақтарында кейінде мұндай
билеушілер уан, гүн, бейсі, амбы, үкірдай, залын, зәңгі деген маньчжур атақ
көбейіп кетті.
Мәселен Алтайдағы қазақтардың ру-ұлыстарының билейтін “төрт би 1830
жылдары сайланған. Бұл төрт биді халық “төрт орын” деп атады.
Г.М. Потанинның айтуынша 1830 жылдары сайланған төрт би Бейсембі,
Бопан, Көкен, Құлыбек болған. Кейінде төрт би мыналар болды. Мәми бейіс
(базарқұл руынан), Жақып амбы (барқы руынан), Қылыш амбы (жәдік руынан),
Қара Оспан (шүйіншілі руынан) болды. Осы ірі феодалдар бүкіл 12 абақ керей
руына өз үстемдігін жүргізумен қоса еңбекші халықтарды мейілінше қанап
отырды. Бұл төрт биді сайлауда да халықтың наразылығы болмай қоймады. Төрт
би қазақтың жөнтекей руы мен жәдік руынан екі-екіден тағайындалды. Ал басқа
рулардан жоғарғы дәрежедегі би тағайындалмады. Алайда қазақтың жәнтекей,
жәдіктен кейінгі молы шеруші руы болатын. Олар өздерінен бисайлан бағанына
көптен наразы болды. Шынында жәнтекей абақ керейдің ең көбі. Ал жәдік
шерушіден көп емес-ті.
Сондықтан бір биі жәдіктен бір биі шерушіден болмады деген наразылық
күшейіп, ақыры абақ керейдің шеруші рулары бастап Алтайдан Моңғол өлкесіне
көшіруге түрткі болған. Бұл шешушінің Ақтайлы тұсында айқындалып оның ұлы
өзінің мирасқоры рубасы Жылқышы тұсында асқынды. Бұл негізгі себеп болмаса
да осындай бас араздық пен бақталастық шерушінің шеткерлеп кетуіне әсер
еткен. Оның үстіне жоғарыдағы төрелер мен билер қарапайым халыққа өз
үстемдігін жүргізумен бірге еңбекші халықтарды мейілінше тонап, аямай қанап
отырды. Олар қанауды әр түрлі жолмен іске асырды. Қоғамдық құрылысы қандай
артта қалғанына сай іс-әрекеттері де өте тұрпайы болды. Төре-билердің
көмекшілері мен төлеңгіттердің өзі көпшілікке қырғидай тиді. Олар қарапайым
елді қан-қақсатып, “шаш ал десе, бас алып отырды. Олардың атын Маньчжур
тілінде “Зурган деп атады. Мысалы, ең атақты феодал “төрт бидің бірі –
Мәмидің мұрагері – Қанафия бейістің Зәкәрия дейтін осындай “зурганы талай
адамды қырып жойған.
Мұндай әкімшілік адамдары сияқты молла-қожалар да халықты қанап
отырды. Қожа атанған адамдарда әртүрлі діни тонды жамылған жас балалаларды
“сүндеттеу жолдарымен, немесе “зікір” айтып “имам” болып кейбіреуі
“аллалап диуана болып, халықты алдап, көптеген мал мүлікті өздерінің жанын
қинамай-ақ жинап алып отырды.
Міне, осы кезден бастап қарапайым халықты жан-жақтап жалмаушылар
көбейген. Мысалы жоғары қойдан алым салық жинап тұрған.
Қарапайым еңбекші қазақ шаруалары өзінің азаттығы мен бостандығын
көксеп, қос қабат қанауға шыдай алмай, әу басында стихиялық күреспен
әртүрлі наразылықтарын білдіріп отырды. Мұндай күрес баянды болмады. Оның
өзіне тән себептері болды:
Біріншіден – шаруалар күресіне, еңбекші халықтардың бәрі бірдей саналы
түрде қатысып отырмады.
Екіншіден – күреске басшылық ететін табанды жұмысшы табы болмады.
Үшіншіден – күрестің жемісін ру басындағы ауқатты феодалдар пайдаланып
кетіп отырды.
Сөйтіп, Алтайдағы абақ керейлердін тілеп алған би-төрелері кейінде
шектен тыс көбеюдің кесірінен халықтың тұрмысы нашарлап, күнделікті күн
көрісі төмендей берді.
Қорыта айтқанда Алтай, Іле, Тарбағатай өлкесін мекендеген қазақ халқы
Тянь-Шанның Солтүстігіндегі өңірлерде ертеден мекен етіп келген
көшпенділердің мекеніне қоныстанды.
Негізінде Шығыс Түркістан қазақтары бастапқы жылдарда өз еркімен (1830
жылдары) төрт биін сайлап, соның билігінде 1881 жылдан кейін Маньчжурияға
сырттай бағынышты болды. Сонан былайғы жылдары Маньчжурия Шығыс Түркістан
өлкесінде өзінің феодалдық – әкімшілік жүйесін ұйымдастырды. Осы жүйе
бойынша Маньчжурия үкіметі қазақтар өлкесіне өзінің даотайын (Маньчжурияның
әкімшілік-әскери губернаторы, округ бастығы) құрды. Олар арқылы қазақтың би-
төрелерін негіз етіп, феодалдық төменгі үкімет сатыларын ұйымдастырды.
Олардың халық ортасындағы әкімшілік орны гүн (губернатор), амбы (сұлтан),
тайжы (князь), үкірдай (болыс), зеңгі (старшина) болып белгіленді. Амбыға
бірнеше рулар қарады. Ал үлкен руларды тайжы басқарды.
Одан кейінгі үкірдайдың қарауында шамамен 500 семья болды. Мысалы,
Алтай өңірінде осындай оннан астам үкірдайлар әкімшілік құрды. Демек, Шығыс
Түркістанда бір гүн 4 амбы (төрт би), оншақты тайжы мұрагерлері билік етті.
Мұндай әкімшілік жүйенің молаюына сәйкес қанау да әр түрлі алым салық
та көбейді.
Қанаудың мұндай түрлері халық көпшіліктің наразылығын туғызып қана
қоймай, халық шаруашылығын құлдыратып, жоқшылыққа душар етіп отырды. Бұл
туралы орыс саяхатшысы Г.Гржимайло былай деп жазды: “Қазақтар Маньчжур
үкіметінің системасына қарсы екен. Бұл система бойынша барлық кедейдің
феодал бастықтарын осыдан кейін (1881 жылдан) Маньчжурия үкіметі
тағайындады. Ең жоғарғысы “гүн, одан кейінгі сатысы – амбы болды. Әрбір
руды рубасы үкірдай (болыс дәрежесіне тең) биледі 26.
Әйтеуір гүн, амбы, бидің барлығы да халық қаражатымен қамтамасыз
етілді. Әрбір әкімдер тек әкімшілік қана емес, айыпкерді жазалау қызметін
де қоса атқарды. Олар билік ақының оннан бірін өзі алып отырды. Билік ақы,
хандық ақы, шариғат жолы сияқты көптеген алым-салықтар алудың әсерінен әр
түрлі жалалы, даулы мәселелер ұзаққа созылатын.
Феодалдардың ол кездегі сот жүргізу әдісі, мейлі билер соты, мейлі
шариғат жолы болсын ақы-пұлсыз шешілмеді. Биліктің ауыз билік (келісім),
бұрау салу, шекесіне асық қыздырып басу, дүре соғу т.б. түрлері болды.
Өлімге бітім айту, құн алу, қанды-қанмен қайтару сияқты жазаның ең анайы
түрлері қолданылды.
Қорытып айтқанда, Шығыс Түркістан қазақтары 1723 – 1881 жылдарда
тәуелсіз ел болды. Сонан былай екі елге бөлінді. Бір тобы Моңғолды
мекендеді, бір бөлігі сонда қалды. Сол дәуірдегі қазақтардың қоғамдық
құрылысы рулық жікшілдік басым орын алған феодализмнің патриархалдық
сатысында еді. Бұл формация бертінге дейін сақталды.
Әлемдегі елдер қоғамның түрлі-түрлі құрылысынан өткенін біз білеміз.
Кейбірі капитализмді аттап, енді бірі феодализмді соқпай өткені белгілі.
Қоғамдық құрылыстың мұндай айырмашылығы Европа мен Азияның көптеген
елдерінде кездеседі. Мысалы Европа мен Азияның батысында германдықтар мен
славяндар, шығысында Моңғолдар мен ауғандар алғашқы қауымдық құрылыстан
тура феодалдық құрылысқа өтті. Яғни құл иеленушілік құрылысқа соқпады.
Сондай-ақ Кеңес Одағының құрамындағы бірсыпыра халықтардың да даму
тарихында осындай құбылыстар болды. Солардың қатарына Орта Азия мен
Қазақстаннын халықтары қосылды. Өйткені бұл өңірде жан-жақты қалыптасқан
құл иеленушілік құрылыс орын алған жоқ 27.
Сол сияқты осы қазақтардың бір тайпасы керейлер де, немесе Шығыс
Түркістан қазақтары да құлдық қоғамды өз басынан өткізбеді. Мұнда тек
аздаған үй құлдары ғана болған.
Алтай өңіріндегі қазақтардың қоғамында феодализмнің барлық белгілері
айқындалып үлгірмеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz