БТА АҚ қаржылық қызметін талдау

Жоспар

КІРІСПЕ

ІТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА БАНКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Банктің қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Банктің құрылуы және ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3 Банктің атқаратын қызметі және оның реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

ІІ ТАРАУ. «БТА» АҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .32
2.1 «БТА» АҚ қызметін ұйымдастыру және басқару құрылымы ... ... ... ... ... .32
2.2 «БТА» АҚ қызметінің қорытынды нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
2.3 «БТА» АҚ қызметінің табыстылығы мен тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... 63

ІІІ ТАРАУ. ҚР БАНК ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..76
3.1 ҚР коммерциялық банктердің қызметінің ұйымдастырылуын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
3.2 Коммерциялық банктердің көрсететін қызмет түрлерін дамыту ... ... ... ...83

ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 95 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ІТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА БАНКТІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 7
1.1 Банктің қалыптасуы мен даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Банктің құрылуы және ұйымдастырылуы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.3 Банктің атқаратын қызметі және оның реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
ІІ ТАРАУ. БТА АҚ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .32
2.1 БТА АҚ қызметін ұйымдастыру және басқару құрылымы ... ... ... ... ... .32
2.2 БТА АҚ қызметінің қорытынды нәтижесін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... .50
2.3 БТА АҚ қызметінің табыстылығы мен тиімділігін бағалау ... ... ... ... ... 63
ІІІ ТАРАУ. ҚР БАНК ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..76
3.1 ҚР коммерциялық банктердің қызметінің ұйымдастырылуын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
3.2 Коммерциялық банктердің көрсететін қызмет түрлерін дамыту ... ... ... ...83
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМШАЛАР

КІРІСПЕ
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформа банктік
істі дамытудың жаңа кезеңін ашты. Ерекше актуальділікке
біздің елде банктердің және басқа да несиелік институттардың
даму болашағы мәселесі мен оны іс жүзінде жүзеге асыру ие.
Қойылған міндетті шешу Қазақстандық және де шетелдік
банктердің қызмет етуін зерттеу, тәжірибеде қолдану және
тәжірибедегі жұмыс әдістері мен рационалды, прогрессивті
формаларын өндірген жағдайда ғана мүмкін.
Тақырыптың өзектілігі нарыққа өту жағдайында біздің елде
банктердің және басқа да несиелік институттардың даму
болашағына байланысты мәселелер мен оны іс жүзінде жүзеге
асыру қажеттілігі. Бүгінгі коммерциялық банктер қызметіндегі
корпоративтік басқару, тәуекелді басқару және капиталды арттыруға жалпы
банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуге байланысты проблемалардың
болуымен сипатталады.
Капиталдар нарығының дамуы қаражаттарды жинақтау
мен инвестициялаудың өзара байланысты процесін жетілдіру
аса маңызды. Жинақтау өзімен бірге табыс пен тұтыну
арасындағы айырманы білдіреді. Инвестициялар бұл табыс алу
мақсатындағы қаражаттар салымы.
Қазақстанның алдағы комерциялық банктерін өздерінің
табыстылық базасын кеңейту үшін рентабельділігі мен
бәсекелестік қабілеттілігін жоғарылату өз клиеттері үшін
қызметтер мен операциялардың кең тобын орындауға
талпынды. Сонымен бірге банктік қызметінің дамуы клиенттер
үшін де, банктің өзі үшін де аз шығындармен банктік
қызметтерді көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге
икемді бағаларды қолдануды білдірді. Кең клиентуралы
банктік операциялардың тиімді икемді жүйесі ішкі жинақтарды
жинауға ықпал етеді.
Банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестік банктік
қызмет көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына әсер
етеді. Тұрғындарға дәстүрлі банктік қызметтерді орындаумен
бірге депозиттерге қаражаттарды тартумен, ссудаларды
ұсынумен, тұрғындарға есеп айырысу кассалық қызметтерді
көрсетуді жүзеге асырумен бірге біздің елде қазіргі банктік
институттар электрондық қызметтер, клиенттер тапсырма
бойынша маркетингтік зерттеулер, валюталық операциялар,
қор операциялары, чектік операциялары, карточкалар ашу,
ссудаларды
ұсыну,
құнды
қағаздармен
жүргізілетін

операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трастық,
ақпараттық анықтамалық кеңес беру, қор операцияларын да
орындайды. Тұрғындарға қызмет көрсететін банктердің рөлін
арттырудың мәні аз шығындарды максималды әсерге, яғни
банктік қызмет көрсетуде клиенттердің қажеттілігін толық
қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету
сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектірін кеңейтуге
өзіндік құнының төмендеуіне әсер етуден тұрады.
Бүгінгі күні
Қазақстанның жетекші банктері ел экономикасының
жағдайының жақсаруымен байланысты, алдағы уақытта да несиелерге
сұраныстың өсетіндігін ескере отырып, халықаралық қаржы нарықтарынан
қарыз тарту саясатын жалғастыруда. Осы мақсатқа жетуде екінші деңгейдегі
банктерге ІРО-ға шығу немесе онымен стратегиялық серіктестікке түсуі қажет.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан–
2030 атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде шетел
инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға
негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін
инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күштің
ілгерелуіне бағыт көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды
экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және
монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа
аударамыз деп көрсетілген.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс
базасын кеңейту, табыстылықты және бәсеке қабілеттілігін жоғарлату үшін
өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге
ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы
клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін
көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды
білдіреді.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз
шаруашылығын жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға
қол жеткізу үшін көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа
қызметтерді ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді
енгізуге және бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назар аударып отыр.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық
есеп-айырысулар, әлемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының
құрылуы жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді
атқара бастады. Клиенттің тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеуді,
валюталық операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық,
ақпараттық-анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні
мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге,

банктік
қызмет
көрсетуінде
клиенттер
қажеттіліктерін
толықтай
қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет к өрсету сапасын
жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын
төмендетуге жағдай жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған
терең үңіліп, барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай етіп,
кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен
перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе
болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономистердің
көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Өзінің қызметі барысында банк әр түрлі аудиториялар типтерімен
байланысқа түседі: бәсекелестермен, клиенттермен, мемлекетпен және т.б.
Бұлармен банк пайданы оңтайландыру мақсатымен өзара әрекет етеді.
Бірақ та бұл банктің банктік қызметтер нарығында қызмет атқара отырып,
көздеген жалғыз мақсаты емес. Бұдан басқа, банктер қаржы ресурстарының
өтімділігі мен табыстылығының қолайлы үйлесімділігін, банк атын құру мен
қолдауын және т.б. қамтамасыз етуге ұмтылады. Өз кезегінде, банктің жақсы
беделі тек осы банкке келетін клиенттердің санына әсер етеді.
Банктің клиенттерімен қарым-қатынасы банк өнімдерін сатып алу-сату
процесінде пайда болды. Оларға мыналар жатады: несие беру, депозиттік
шоттарды ашу, бағалы қағаздарды шығару, сатып алу және сату бойынша
операциялар, валюталық қатынастар, есеп-айырысу операциялары, сонымен
қатар трасталық қызметтер, бағалы металдарды сақтау және т.б. болып
табылады.
Бүгінгі таңда нарықтық қатынастардың дамуына орай аса көңіл бөлетін
мәселелердің қатарына банктік қызмет саласын реттейтін заңдарды дамыту
жатады. Ал банктік қызмет аясының жоғарғы деңгейде дамып, халықаралық
деңгейге сәйкес болуы осы саланы реттеуге арналған заңдардың тиімді түрде
жүзеге асуымен тығыз байланысты.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасындағы банктердің қызметі
конституциямен және Ұлттық банк туралы заңмен және өзге де актілерімен,
Қазақстан Республикасы президентінің Банктер және банктік қызметтер
туралы заң күші бар Жарлығымен, валюталық реттеу туралы за ңмен,
Қазақстан республикасы жасасқан халықаралық шарттармен (келісімдермен),
өз құзыретіне жатқызылған мәселелер бойынша Қазақстан республикасының
заң құжаттары мен Президенттің Жарлықтары негізінде және оларды орындау
үшін шығарылатын Ұлттық банктің нормативтік актілерімен реттеледі.
Зерттеу объектісіне – ҚР-ғы БТА АҚ қызметі, олардың клиенттерге
қызмет көрсету түрлері мен операциялары және өнімдері
Диплом жұмыстың басты мақсаты – нарық жағдайына сай банктердің
қызмет ету ерекшеліктерін теориялық және практикалық тұрғыдан зерттей
отырып, банктердің қызметінің экономикалық негіздерін талдау арқылы
жетілдіру жолдарын ұсыну болып табылады.

Қойылған мақсатқа жетуде мынадай міндеттерді шешу қажет:
- банктердің мәнін ашу;
- банктің атқаратын қызметін анықтау және оны реттейтін нормативтік
құқықтық құжаттарды қарастыру;
- банктердің жіктелемін беру;
- банктің құрылуы және ұйымдастырылуын анықтау;
- ҚР-да банктік реформалардың ерекшеліктерін сипаттау;
- Банктерді ашу және ұйымдастыру тәртібін қарастыру;
- Екінші деңгейдегі банктердің қызметіне талдау жасау;
- Банктік қадағалау қызметін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары болып
мыналар саналады:
банк кірісін ұлғайту; белсенді
операцияларды жүргізуге тәуекелді төмендету; банктің
қоғамдық және іскерлік беделін нығайту; банктік депозитінің
барлық түрлеріне бос ақша қаражаттарын тарту; банк табысын
ұлғайту;
шығындарын
қысқарту;
клиенттерді
ақша
қаражаттарымен қамтамасыз ету бойынша жұмыс жүргізу.
Диплом жұмысының әдістемелік және теориялық негізі. Коммерциялық
банктердің қызметін ұйымдастыруға бағытталып жазған шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектерінен алынған материалдар қолданылады.
Дипломдың жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен қолданылған әдебиттер тізімінен тұрады.
Банктік қызмет-нарық қажеттілігін маркетингтік зерттеу
негізінде құрылған кәсіби интеллектуалдық өнім оның негізгі
мақсаты-пайда алу. Банктік қызметтер-қызметті көрсетуде
күшті жеке персонификациялы қызметтер. Жалпы банктік
қызметтер келесі қасиеттерден тұрады: қызмет сапасының
тұрақтылығының кепілдемесінің және жинақталуының банктік
қызметтер сферасын қызметтің жоғары тәуекелді сферасы деп
саналады.
Банкттік
қызметтердің
тәуекелді
екендігін
растайтын және аса бір ерекшелігі болып табылатын факторға
халықаралық
көлемде
қалыптасқан
олардың
патенттік
қорғалмағандығы жатады.
Жаңа банктік
қызметтерді көрсету ең жоғары
тәуекелділікті қажет ететін шешім болып табылады. Әсіресе
тәуекелді болып қызмет көрсетуге бейімделген индустрияға
қызмет
көрсету
саналады,
себебі
бұл
сферада
бәсекелестермен мұндай қызметтер өнеркәсіптердің басқа
өндірістік салаларына қарағанда тез ұдайы өндіріледі. Банктік
істегі сәттілік және сәтсіздік жеке банктік фирмалардың
бақылауынан тыс жалпы факторлармен анықталады. Оларға
банктік қызметті реттеу, экономикалық жағдайлар, пайыздық
ставкадағы ауытқулар.

Кез келген елдің банктік қызметтер механизмі мен банктік
жүйесінің қызмет ету ерекшеліктері мен мәселелері өндіргіш
күштердің даму деңгейі банктік қызметтер нарығында әрекет
ететін жалпы заңдылықтар бірдей жұмыс істейді. Оларға,
әсіресе, бәсекелестік күрес, пайда алу мақсатында ақша
қаражаттарын тарту және орналастыру, банк қызметтерін
мемлекеттік реттеудің міндетті жүйесі, ең алдымен орталық
банктердің ақша-несие саясаты жатады. Интеграциялық
процесстердің даму және әлемдік шаруашылыққа дамушы
елдерді тарту шегі бойынша осы елдердің банктік жүйесі
ссудалардың
капитал
және
банктерден
қызметтердің
халықаралық нарығында болып жатқан процестермен өзара
байланысты және соған тәуелді болады.

І ТАРАУ. НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДА БАНКТІ
ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1

Банктің қалыптасуы мен даму тарихы

Бірқатар ғалымдардың пікіріне қарағанда алғашқы банктер капитализм
дамуының мануфактуралық сатысында дүгиеге келіп, кредиттік қатынастардың
кең ауқымда дамуына орай Италияда ХІV-ХV ғасырларда пайда болған.
Өзге ғалымдар болса банктер әлдеқайда ертеде, феодализм тұсында төлем
делдалдары ретінде туындады, деп есептейді.
Банк сөзі стол дегенді білдіретін итальянша banco деген сөзден
шыққан. Банк-столдар тауар саудасы қызу жүретін, аландарға орнатылатын
болған. Сауда мемлекеттер, сондай-ақ қалалар, кейбір жеке тұлғалар басып
шығаратын алуан түрлі монеталар арқылы жүргізілген. Бұл жағдайларда
айналымға түскен толып жатқан сөлкебайлардың тегін біліп, түсінетін, оларды
бағалап, кеңес бере алатын мамандар қажет болған. Осы мамандарайырбасшылар базарларға өз столдарын апарып отыратын. Италия Х ғасырдан
бастап әлемдік сауда орталығына айналды, оған түрлі елдердің тауарлары мен
ақшасы ағылып жататын. Бұл орайда банкирлер сауда операцияларының
бұлжымас қатысушыларына айналды. Делдал-айырбасшы-банкирлер өздеріні ң
айрықша банк-столдарымен танымал болып, көне Грекияда (транзиттер деп
аталатын, трапеза - стол дегенді білдіреді), ежелгі Вавилонда ж әне басқа
елдерде кең тарап үлгерді.
Түрлі монеталарды бір-бірімен кедергісіз айырбастау үшін олардың қоры
болуға тиіс. Сөйтіп, бұл айырбас-столдар бағасы әр қилы монеталар
айырбасталатын айырбас үйлеріне айналды.

Алайда банктердің табиғатын валюталарды айырбастау операцияларымен
барабар қарау банктердің пайда болу себебін жаңылыс түсіндіруге әкелуі
мүмкін.
Онда ақша әлемдік ақша функцияларын орындағанда ғана банк пайда
болды, деген ұғым туындайды. Ақша ішкі нарықта ғана айналымда болған
неғұрлым ерте кезеңдерде банктің өмірге келуіне күмән білдіреді. Ғалымдардаң
пікірінше, б.з.д. VІ ғасырдың өзінде ежелгі Вавилонда салымдар қабылдан ған
және олар бойынша пайыз ақы төленген. Мұндай валюталық және кредиттік
операциялар Грекияда б.з.д. ІV ғасырда жүзеге асырылған.
Тарихшылардың пікірінше бұл операцияларды жекелеген тұлғалар, сондайақ шіркеу мекемелері орындаған. Мемлекет, сондай-ақ қауымдастық тарапынан
зор сенімге ие болғандықтан храмдар ақша мен құндылықтарды сақтау үшін
сенімді орын болып табылатын. Храмдар ақша операцияларын – есепке алу
және есептесуді ұдайы жүргізетін, бұл операциялар салмақ бірліктерінде
жүргізілетін. Олардан бөлінімділік, біртектілік, сақталушылы қ сияқты
қасиеттер талап етілетін. Мұндай сипаттарға металдар, әсіресе алтын мен к үміс
ие болатын. Храмдар негізгі ақша операцияларымен қатар қарыз ақша берумен
де айналысып, олар үшін пайыздық төлем алатын, бұлар заңнамалық
нормаларды айрықша сақтай отырып рәсімдейтін.
Сол кезеңде адамдар қозғалыссыз жататын қомақты ақшалай байлықты
үстемелей беру пайда әкелмей, қайта зиян шектіретінін түсіне бастады.
Сондықтан да оларды уақытша пайдалануға беріп, үстінен пайыз алу немесе
сауда және қолөнер орындарын ашу тиімді болып, табыс пен кіріс әкелетін.
Храмдар, өсімқорлар, сауда үйлері мен сауда агенттері жүргізген осы ақша
операцияларының барлығы банктердің пайда болуының негізін қалады. Банк ірі
кредиттік кәсіпорын болып саналады, сондықтан жоғарыда аталған
кредиторлар әлі де банкке айналмаған болатын. Банк кредит ісінің даму
дәрежесіне және түптеп келгенде кредитор өз клиенттеріне қызмет көрсету
жөнінде орындайтын операциялар жиынтығына тәуелді болады. Өсімқор өз
жүзеге асыратын кредит операциялары жүйеге алғанда, яғни кредиторлар
бәсеке пайда болғанда өсімқор болудан қалады, мұнда өсімқор өз ссудалары
үшін жоғары пайыз белгілей алмайды, онда қарыз алушы одан бас тартады.
Кредит мәмілелерін жасаумен қатар кредитор өз клиенттерінің бұйрығымен
есеп айырысу және басқа операцияларды орындай бастайды. Банк, сөйтіп, а қша
шаруашылығы дамуының кредит, ақша және есеп айырысу операциялары біріге
келіп, бір орталыққа шоғырланатын сатысы болып табылады. Мұндай
мекемелер Италияның солтүстік қалаларында ХVІІ ғасырда пайда болды. 1619
жылы Венецияда қоғамдық серіктестік Жиоробанк деп аталды (лат. Gэroайналым).
Металл
монеталармен
және
оларды
алмастырған
серіктестікқағаздарымен төлем жасау олардың басты операциялары болды.
Еуропа банктердің пайда болуын білдіретін ақша операциялары құрылып
жатқан мемлекеттердің экономикалық қызметіне тұрақты түрде енген
орталыққа айналды. Банк ісінің нағыз мәні мемлекеттер арасындағы сауда

байланыстарының даму процесінде айқын көрінді. Банк ісін жүргізудің
итальяндық тәжірибесі жеке банктерді құрудың ынталандырушы факторы ғана
болып қалды. Амстердамда айырбас банк құрылып, ол депозиттік және
жиробанкке, сөйтіп, түптің-түбінде ссуда банкіне айналды. Германияда итальян
сауда үйлерінің негізінде неміс сауда үйлері пайда болып, олардан ал ғаш қы
неміс банктері бөлініп шықты. Францияда да солай болды, сөйтіп, ХVІІ
ғасырда Еуропаның барлық елдерінде дерлік банктер пайда болды.
Ежелгі банктердің кредит операцияларымен бірге трансферт, яғни ақша
қаражатын бір таблицадан (есептен) өзгеге ауыстыру арқылы есеп айырысу ісі
дамыды. Банктер біртіндеп өздері мен клиенттер, клиенттердің өз араларында
келісімшарттарға отыра бастады, сауда мәмілелерінде делдал болды. Есеп
айырысуды қамтамасыз ету үшін ежелгі банктер банк билеттерін (hudu-гуду)
шығарды, олар ақшамен бірдей айналыста болды. Сөйтіп кредит, ақша ж әне
есеп айырысу операциялары бір орталықта (банкте) шоғырландырыла бастады.
Ақша шаруашылығы дамуының осы сатысында банк сияқты кредит мекемесі
пайда бола бастады.
ХVІІ ғасырдың 40 жылдарынан бастап Англияда банктер эмиссия
операцияларын орындауға кіріседі және ХІХ ғасырдың басында оған елдің
орталық эмиссиялық банкі мәртебесі беріледі. Оның банкноттары заңды түрдегі
бірегей төлем құралына айналды.
Германияда 1846 жылы жерлердің 33 эмиссиялық банктерін біріктірген
орталық банк ретінде Прусс банкі құрылды.
Ресейде банк ісі мемлекеттік тұрғыда дамыды, жеке эмиссиялық банктер
болған жоқ. ХІХ ғасырдың соңында ғана (1894 жылы) эмиссиялық банк ретінде
Госбанк (Мемлекеттік банк) пайда болды.
Қазақстанның ХХ ғасырдың 90 жылдардың басына дейін өз банктері
болмады.
Қазақстанда ақшалай шщаруашылықтың, несиенің және банк ісінің пайда
болуы, олардың қалыптасуы – елдің тарихи экономикалық дамуының заңдылық
процестерімен және үрдістерімен тығыз байланысты.
Кесте 1- VII-ХХ ғасырдың басына дейінгі банктердің атауы
Ғасырлар
VII

Ақшаның атауы

Шығарылған
орны
Соғды ихшидтерінің Отырар
ақшалары

VII ғасырдың аяғы ЧаЧ (Шаш) теңгелер
мен VIIІ ғасыодың
бас кезіндегі

Отырар

Экономикалық сипаты
мен ерекшеліктері
Оның алғышқысы бет
жағына
түріктердің
садақ және шрашы
түріндегі дулық таңбасы
салынған мыс теңгелер
Бетінде Дудун деген
жазуы бар, Ферғананың
түрік
билеушілері
шығарған
деп
есептелетін,
таңба

тәрізді белгі соғылған
және соғдылық жазуы
бар ақшалар; қытайдың
Тан әулетінің теңгелері
Азия Гитрифи типіндегі,
Бұл теңгелердің 1-типі
704 жылдан 766 жылға
дейін үстемдік құрған
Түркеш билеушілерінің
өздерінің шығарған
ақшалары деп
есептеледі.
.

VIIІ ғасырдан ХІІ Бұхаралық теңгелер
ғасырға дейін

Орта
жерінде

ХІІ-ХІІІ
ғасырларда

дирхемдер

Орта Азия

дирхемдер мыстан
жасалып, бетіне күміс
жалатылған дирхемдер
деп аталды. Күміс
дағдарысының пайда
болуына Орта Азия
күміс
қорының
азайғандығы
себепші
болды.

ХІV ғ. бірінші
жартысындағы

мыс
және
теңгелердің

күміс Орта Азия

Колекцияда
Тармашырын
(13261334), Женкші (13341338), Есентемір (13381341) және Буянкули
(1348-1358)
хандар
тұсында
соғылған
саптыаяқтар бар.

ХІХ ғасырдың
аяғы мен ХХ
ғасырдың
басындағы

теңге

Рессей

Бұл
аудандарды
колонизациялау – бос
жерлерді игеру және
жергілікті тұрғындарға
тиесілі
жерлерді
Ресейдің
еуропалық
бөліктерінен
келген
шаруа-қоныс
аударушыларының
басып
алулары;
өндірістік және сауда
капиталы;
көбінесе
Ресейдің
орталық
аудандарына жіберуге
арналған
ауыл
шаруашылық өнімдері
мен
ішкі
заттарын
өндірудің
кеңейту;
пайдалы
қазба
орындарын пайдалану;
банк капиталының кіруі
арқылы
жүзеге
асырылды.

Қазақстан территориясында VІ-VІІІ ғасасырларда болған ақша айналымын
жан-жақты сипаттайтын материал тапшы. VІ-VІІІ ғасырлардағы теңгелерді
билік жүргізуші рулардың өкілдері шығарған, олар бұл ақшаларға өздеріні ң
белгілерін – рудың идеограммалық таңбаларын қойған. Бұл таңбаларға қарап
билеушінің руын, сондай-ақ қай рудың ежелгі ру екенін анықтауға болатын еді.
VІ-VІІ ғасырлардағы Оңтүстік Қазақстанның ең ірі саяси-экономикалық
аудандарының бірі – Отырар болды. Бұл қаланың және оның маңындағы
ойпаттың тұрмысы шет аймақтардың тұрмысына елеулі ықпалын тигізіп
отырды. Отырар қолөнершілерінің шығарған өнімі Қаратаудың күңгейі мен
теріскейінің, Сырдарияның орта ағысы мен Арыс аңғарының көптеген
қалаларының базарларында сатылды. Отырар ойпатында ақшалы сауданың
болғандығын Отырар төбенің өзінен және оның төңірегіндегі қалалардан ескі
жұртынан (Мардан-Күйік, Құйрық-тепе)табылған заттармен дәлелденеді.
Жиналған теңгелерді екі типке бөлуге болады.
Оның алғашқысы бет жағына түріктердің садақ және шаршы түріндегі
дулық таңбасы салынған мыс теңгелер. Бұл теңгелердің сыртқы бетіне жүріп
келе жатқан арыстанның суреті бейнеленген.
Екінші типке бет жағына басқа бір таңба салынған теңге жатады. Б ұл та ңба
Педжикенттен табылған. Бұхар ақшасындағы таңбаға және соғдылық жазу

үлгісінің ізіне ұқсайды. Сыртқы бетіне –арыстанның суреті, тек анағұрлым
шеберірек қолмен салынған. Бірінші типтегі ақша сияқты, бұл теңгелерді де,
тегінде Отырар ойпатындағы билік жүргізуші рудың басқа бір өкілі шы ғарған
болуы керек.
Жоғарыда баяндалғандардан басқа Отырартөбенің орнынан мынадай
теңгелер табылды: VІІ ғасырдағы Соғды ихшидтерінің ақшалары: VІІ ғасырдың
аяғы мен VІІІ ғасырдың бас кезіңдегі Чач (Шаш) теңгелері (бетінде Дудун
деген жазуы бар); Ферғананың түрік билеушілері шығарған деп есептелетін,
таңба тәрізді белгі соғылған және соғдылық жазуы бар ақшашлар; қытайдың
Тан әулетінің (618-907) теңгелері; VІІІ ғасырдан ХІІ ғасырға дейін Орта Азия
жерінде тараған гитрифи типіндегі бұхаралық теңгелер.
VІІІ ғасырдың басынан Түркеш қағандарының ақша эмиссиясы
болғандығы мәлім.
748 жылы Суяб талқандалған соң, Жетісудің батыс бөлігі Таразға тәуелді
болды. Демек, Таразда Түркеш билеушілердің ақшасы бұдан кейін де
шығарылып тұрған. Өйткені, олардың бет жағында садақ тәрізді сол баяғы
таңба, ал сырт жағында Соғды жазумен: түркеш- қаған-теңге деп немесе
аспан қағанның теңгесі деп жазылған. VІІІ-ІХ ғасырдағы Қарлұқ дәуірінде
Қазақстан жерінде Х ғасырдың аяғына дейін сақталған түркеш ақшасы
айналымда болды.
ХІІ-ХІІІ ғасырларда дирхемдер мыстан жасалып, бетіне күміс жалатылған
дирхемдер деп аталды. Күміс дағдарысының пайда болуына Орта Азия к үміс
қорының азайғандығы себепші болды.
Шағатай ұрпақтары империясының ақша шаруашылығы үш кезеңге
бөлінеді. Бірінші кезең – Орта Азияны моңғолдардың жаулап алуынан бастап,
шамамен ХІІІ ғасырдың ортасына дейінгі ғасыр ширегі. Бұл кезеңде теңгелерді
азды-көпті тұрақты шығарудың екі қала – Самарқанд пен Бұхара жүзеге
асырды. Бұл теңгелердің қолданылу аясы тар болды, сондықтан да олар а қша
дағдарысының жойылуына жәрдемдеспеді.
Екінші кезең шығарылған жеріне қарамастан, Шағатай ұрпақтарының
барлық мемлекеттерінде өтімді болған, сапасы нашар (алтын 60%) анонимдік
баламасы алтын теңгелерді сол кездегі нақты сауданың деңгейі мен көлеміне
жақындату үшін әдейі төмен тағайындалды. Ұсақ-түйек төлемдер кезінде
салмағына қарай қабылданатын алтын теңгелердің фрагменттерін пайдалану ға
болатын еді. Бұхараның, Самарқандтың, Ходжмент пен Отырардың теңге
сарайлары жұмыс істеді. Отырарда хижраның 649 жылынан (1251-52 жылдан)
662 ж. (1264-65 жылға) дейін меңгу-хандар немесе хандар деген жазуы бар,
теңгенің хан теңгесі екенін көрсететін бір үлгідегі күміс жалатылған мыс
дирхемдер жыл сайын дерлік шығарылып тұрды.
Жақында теңгелердің йарлы хандар деген жазуы бар тағы бір түрі
табылды. Бұл теңгелер Отырар мен оның төңірегінде ғана емес, сонымен қатар
Оңтүстік Қазақстан, Ташкент пен Ферғана аудандарында да саудаға ж үрген.

Отырарда күміс жалатылып, мыстан соғылған дирхемдердің көмбелері Орта
Азияның аумағынан да едәуір жиі кездеседі.
1972 жылы Отырардан ХІІІ ғасырдың 50-60 жылдарында күміс жалатылып
соғылған мыс дирхемдер (190 дана) көмбесі табылды. Онда нақ сол кезеңде
Отырарда соғылған (19 дана), күміс жалатылған дирхемдерге ұқсас, олардың
көлемі бойынша ғана ерекшеленетін мыс фельстер де бар болып шықты.
Отырардың ақша айналысында олар майдалайтын ұсақ теңгелер міндетін
атқарған, мұның ХІІ ғасырдың екінші жартысында саауда-ақша
қатынастарының кеңеюіне байланысты екені сөзсіз.
Үшінші кезең Масудбектің ақша реформасынан басталды. Оған хижраның
670 жылында (1271-1272 ж.) декрет шығарылған еді, бірақ оны толы қ ж үзеге
асыру үшін ХІІІ ғасырдың тағы да жиырма жылы керек болды.
Реформа Орта Азияның, Қазақстан оңтүстігінің және Жетісудың көптеген
қалалары мен облыстарында бағалы күміс теңгелерді тұрақты соғып тұратын
етті. Кез келген жеке адам теңге сарайына белгілі бір ақы төлеп, теңге құйдыру
үшін күміс әкеле алатын еді. Қазір ХІІІ ғасырдың соңғы ширегінде жұмыс
істеген 15-тен астам теңге сарайлары мәлім болып отыр. Олардың ішінде
Отырардың, Тараздың, Кенженін (Кенджде), Женттің теңге сарайлары бар.
Алмалықтан кейін күміс теңгелерді бірінші болып Отырар (хижраның 670
жылынан 127172 жылдан бастап), содан соң Тараз бен тағы да бірнеше қала
шығара бастаған. Хижраның 677 жылынан (127879) Кенжеде де теңге
шығарыла бастады.
Реформадан кейін күміс теңгелер соғу Орта Азияның түрлі облыстары мен
аудандарының экономикалық жай-күйін салыстыра отырып сипаттау үшін аса
маңызды деректеме болып табылады. Нумизматикалық деректер, ақшалы сауда
тұрғысынан алғанда, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-батысы, Жетісу –
мейлінше қолайлы жағдайда болған деп қорытуға мүмкіндік береді.
Масудбектің реформасы мемлекетті күміс теңгемен қамтамасыз етіп,
олардың шығарылған жеріне қарамастан, даналап айналысқа түсуіне (салмағы,
сынамасы) кепілдік берді. Сонымен бірге көптеген қалаларда мыс фельстері
тұрақты соғу жолға қойылды, күміс жалатылған мыс дирхемдер шығару
тоқтатылып, олар айналыстан алынып тасталды.
Барлық облыстарда қала өмірінің едәуір өрлеуін 1271 жылғы ақша
реформасының нақ ойдағыдай жүргізілуімен байланыстыруға болады. Бұл
өрлеуді Кебек ханның жаңа ақша реформасы (1321 ж.) нығайта түсті, ол жа ңа
күміс теңгелер-кебектерді айналымға енгізілді.
Отырардан ХІV ғ. бірінші жартысындағы мыс және күміс теңгелердің
табылуы қалада теңге сарайының жұмыс істегенін дәлелдейді. Темірдің және
Темір ұрпақтарының тұсында ХІV ғасырдың соңғы ширегінен ХV ғасырдың
орта шеніне дейін Отырарда теңгелер шығару бұрынғысынша жалғастырыла
берді. Табылған олжаларға қарғанда, ХІV ғасырдың екінші жартысы –
ХVғасырдың бірінші жартысында Самарқандта, Шахрухияда, Бұхарада,
Әндіжанда шығарылған мыс теңгелер де ақша айналысында болған. Бұл

теңгелер облысаралық және жергілікті саудада пайдаланылған. 1430-1431
жылдардан кейін Отырарға Ираннан немесе Хоросаннан әкелінген танга-и
шахрухи күміс теңгелер (1219 дана) көмбесі Отырардың кең көлеміндегі
сыртқы сауда байланыстарының көрсеткіші бола алады. Ол Астрабад, Герат,
Йезд, Қашан, Кум, Сабзевар, Шираз теңгелерінен тұратын. Ескендір Қара
Қойынлының эмиссияларына жатады.
Отырар жазирасының экономикасы мен саудасы ХV ғасырдың ортасы –
ХVІ ғасырдың бірінші жартысынан бұрынғысынан да зор гүлдену кезеңіне
жетті. Бұл кезде Орта Азияда, сондай-ақ, көптеген теңгелердің табылуы
дәлелдеп отырғандай, Отырарда, Түркістанда және
Қазақстанның
оңтүстігіндегі басқа қалаларда да тауар-ақша қаьынастарының барынша
дамығаны байқалады [39, 220-223].
Қазақ хандығының тарихымен байланысты ХVІ-ХVІІІ ғғ. теңгелердің
сапасыздығы, оларда ақпараттың аз сақталуы себепті әзірше мейлінше нашар
зерттелген. ХVІІ ғасырдың екінші жартысындағы кезең үшін Оңтүстік
Қазақстанның қалалар рыногында Алексей Михайлович патшаның есімі бар,
1655-1663 жылдары соғылған мыс теңгелердің ену фактісі ден қоярлық [39, 60].
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің колониалдық
саясаты шығысқа, оның ішінде Қазақстанға да бағытталды. Бұл айма қтар –
аграрлық-шикізаттық орта ретінде қаралды. Бұл аудандарды колонизациялау –
бос жерлерді игеру және жергілікті тұрғындарға тиесілі жерлерді Ресейдің
еуропалық бөліктерінен келген шаруа-қоныс аударушыларының басып алулары;
өндірістік және сауда капиталы; көбінесе Ресейдің орталық аудандарына
жіберуге арналған ауыл шаруашылық өнімдері мен ішкі заттарын өндірудің
кеңейту; пайдалы қазба орындарын пайдалану; банк капиталының кіруі ар қылы
жүзеге асырылды.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап тауарлы-ақшалық қарым-қатынас далалық
ауылдарға да кіре бастады. Тауарлай, заттай, шаруашылық төлемдер-ақшалы қ
кескін ала бастады, ақшалы сауда басты орынды иеленуге айналды.
Өсіп келе жатқан сауда ақшалай есеп айырысуды кеңейтуді қажет етті,
бұлар – қазақ ауылының шаруашылығының дамуын, оның өндірістік сипатын
өзгертті.
ХХ ғасырдың басында Қазақстан өндірісінде жұмыс жасау үшін құрылған
акционерлік қоғамдардың капиталының номиналы сомасы 110 млн рубль
шамасында болды, олардың төрттен бірі ресей капиталы, қалғаны басқа
шетелдіктердің үлесіне келді.
Сонымен Ресейлік және басқа да шетелдік капиталдың қазақ өлкесіне кіруі,
бос жерлерді игеру, өтім нарығын кеңейту, сауда мен өндірісті дамыту,
шикізат қоймаларын игеру – осылардың барлығы көп салалы кредит ж үйесіні ң
пайда болып, қалыптасып, сол арқылы Қазақстанға банк капиталының тез
қарқынмен кіре бастауына жағдай жасады.

1990 жылдың 25 қазанында Қазақ ССР-ы өзінің тәуелсіздігін
жариялағаннан кейін, республика нарықтық экономиканың талаптарына сәйкес
келетін, өзінің банк жүйесін құруға кірісті.
Көрсетілген заңдарды қабылданғаннан бастап банк жүйесі қазіргі заман
талаптарына сай келетін жүйе болып қалыптаса бастады. Банк ж үйесін
реттеудің ұлттық, нормативтік, құқықтық базасын жасау процесі басталды.
1993 жылдың 15 қарашасында Республика өзінің ұлттық валютасы –
теңгені енгізді. Өзіміздің ақша бірлігін енгізу Қазақстан үкіметі өз алдына а қша
кредит саясатын жүргізуге мүмкіндік берді.
1995 жылы Қазақстан банк жүйесін реформалау программасы жүзеге
асырылды: директивалық кредиттерді беру тоқтатылды,орталықтандырылған
негіздерден берілетін кредиттердің көлемі мен мерзімі азайтылды, экономиканы
кредиттеу негізінен ҰБ-тен екінші деңгейдегі банктерге көшті. ҰБ негізінен
Орталық банкілерге тән қызметтерді: ақша несие саясатын жүргізуге
валюталық реттеуге бет бұрды.
1996 жылы Қазақстан – ТМД елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып,
банк активтерін жіктеуде, менеджмент сапасында, бухгалтерлік есептің шот
жоспары мен жаңа принциптерін қолдануда банк жүйесінің халықаралы қ
стандарттарына көшудің программасын қабылдады. Қазақстанның фондалық
биржасында валюталық фьючерс саудасы басталды. 1997 жылы РЕПО
операциялары жандана түсті, биржада СВОП операциялары тәжірибеге ене
бастады.
Кесте 2 - 1860-1990ж.ж
болуы және дамуы туралы

аралығындағы Қазақстанда банктердің пайда

Банктердің атауы

Орналасқан орны

Құрылған жылы

Мемлекеттік банк

Рессей

1860 жылдың 31 Әзірге қолдағы бар
деректерге сүйенсек,
маусымында
Қазақстанда кредит
жүйесінің
құрылуы
осы кезден басталды
деп есептеледе.

Бірінші
қалалық Орынбор
қоғамдық банк

Сипаты
және
атқаратын қызметі

1864
жылдың Бұл банк Ресейдің ең
қарашасында
үлкен
банкінің
санатына
кірді.
Банктің 50 жылдық
мерейтойлық күніне
(11 қараша 1914 жыл)
оның негіз капиталы
500
мың
рубльге

төнелді.

Екіншіқалалық
қоғамдық банк

Ресейдің
банк

Ақмола
Оның
негізгі
1871 жылдың 18 капиталы
алғашқы
губерниясының
ашыл
ғ
ан
с
ә
тте
40 мың
наурызында
Қызылжар
рубль болса, 1 қаңтар
(Петропавл) қаласы
1895 жылы 94 672
рубльге жетті.

Мемлекеттік Қазақстан
1866 жылдың 24 2-дәрежелі
аймағындағы
қазан
бөлімшесі
бірінші
кеңсесі
Торғай, Орынбор,
Орал
губернияларында

Коммерциялық банктер қазақстанда

1922-1925
жылдары

оренбург

Сауда-Өндірістік

банк,
Ауылшаруашылық
банкі,
Орталық
коммерциялық және
тағы басқа банктер,
олардан басқа жинақ
кассалары
қызмет
көрсетті.

ССРО
Мемлекеттік
және
Құрылыс
банкілері
негізінде
Өндірістік
банкі
(Промстройбанк),
Аграрлы
өндірістік
банкі (Агропромбанк)
және
Тұрғынүй
әлеуметтік
банкілер
(Жилсоцбанк)Жинақ
банкі, Сыртқы сауда
банкі (Внешторгбанк)
негізінде – Сыртқы
экономикалық
банкі
(Внешэкономбанк)
ашылды.
ССРО
Мемлекеттік банкі –
ССРО-ның
Орталық
банкі

1987-88
жылдары

Жалпы
банктерді
мамандандыру
идеясы банк жүйесі
жұмысын
шатыстырды,
оны
монополизациядан
арылта
алмады,
кредит механизміне
түпкілікті өзгерістер
енгізе алмады, қайта
керісінше
–
бұрынғыдан
да
үлкейіп, көп буынды
ашықтан-ашық
шығынды сипатқа ие
болды.

Ұлттық банк

1990 жылдың 7 Қазақстан
Республикасының
желтоқсанында
Ұлттық банкі ҚР-ның
Орталық банкі болып
саналып елдің банк
жүйесінің ең жоғары
деңгейін көрсететіні
туралы
атап
көрсетілді.
Қалған
банкілердің
бәрі
екінші
деңгейдегі
банкілер.

.
Банк реформасы аясында банкілердің бухгалтерлік есепті жүргізудің
халықаралық стандарттарына көшудің орта мерзімдік программасы
қабылданып, қазіргі таңда олар негізінен толық орындалды: елдегі 2008
жылдың басында 35 банкінің бәрі де бухгалтерлік есеп пен қаржылы қ есеп
беруді халықаралық стандарттарға сай жасайды.
Қорыта айтқанда, банктің қалыптасу тарихы өте терең ашылған, және
қазіргі 2010 жылға дейін талдау жасағанда, коммерциялық банктің саны ...
жетеді.

1.2 Банктің құрылуы және ұйымдастырылуы
Банк қызметі – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас
құрылымдарының бірі.
Банктердің және тауарлы-ақшалай қарым-қатынастардың дамуы тарихи
тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен
тікелей байланысты болды.
Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушыларының экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге
асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық
органдардың капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық
кызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып,
қарыз алушылардың уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысу
жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның
арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналасына тікелей
ықпал етеді.
Банктердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде "мемлекеттiк" деген сөздi қолдануға тыйым салынады.
Бұрын
құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi қоспағанда соның iшiнде Қазақстан
Республикасының резиденттерi емес банкiлердiң атауымен бiрдей немесе
орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас таңбаларды атау ретiнде қолдануға жол
берiлмейдi. Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын
пайдалануға мiндеттi.
Банктер акционерлiк қоғамдар нысанында құрылады. Банк өз жарғысында
жазылған
атауды
өзiнiң
атауы
ретiнде
пайдаланады.
Банктiң атауында "банк" деген сөз немесе одан туындаған сөз болу ға тиiс.
Ұлттық Банкiден басқа банкiлердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде
толық және қысқарған түрiнде "ұлттық", "орталық" деген сөздердi қолдануға
тыйым салынады.
Банктердiң бәрiне өзiнiң атауында кез келген тiлде толық және қысқарған
түрiнде "мемлекеттiк" деген сөздi қолдануға тыйым салынады.
Бұрын құрылған банкiлердiң, еншiлес банктердi қоспағанда соның iшiнде
Қазақстан Республикасының резиденттерi емес банкiлердiң атауымен бiрдей
немесе орнын ауыстырған дәрежеде ұқсас таңбаларды атау ретiнде қолдануға
жол берiлмейдi.
Еншiлес банктер өзiнiң атауына негiзгi банктердiң атауын пайдалану ға
мiндеттi.
Банктің мәнін ашуға екі жақты тұрғыдан келуге болады: заңи және
экономикалық. Бірінші жағдайда, ең бастысы “банктік операциялар” ұғымының
маңызы артады. Олардың қатарына банк қызметі туралы заңда көрсетілген
операциялар тізімі жатады.
Қай жағынан алсақ та банктің мәнін заң тұрғысынан қарау жеткіліксіз
болып табылады. Банктің мәнін айқындау оның қызметінің заңмен қатынасын

білумен ғана шектелмейді. Банктің мәнін, оған рұқсат етілген операцияларын
анықтайтын заң емес, оны істің экономикалық жағы және банктің жаратылысы
анықтайды.[1;136б.]
Банктің заңды тұлғалардың жарғылық капиталына қатысу үлестерінің не
акцияларының жиынтық құны:
қаржы ұйымдары болып табылмайтын заңды тұлғалар үшін - банктің
меншікті капиталының алпыс процентінен;
сақтандыру ұйымдары үшін - банктің меншікті капиталының қырық
процентінен аспауға тиіс.
Банктер он бес, отыз немесе қырық процент деңгейінен ұлғаю немесе кему
фактісін
анықтаған
күннен
бастап
он
күн
ішінде:
акционері банк болып табылатын заңды тұлғаның орналастырылған
акцияларының (артықшылықты және қоғам сатып алған акциялары шегеріле
отырып) жалпы санына акциялар санының проценттік қатынасын;
банкке тиесілі заңды тұлғаның жарғылық капиталына қатысу үлесін уәкілетті
органға хабарлауға міндетті.
Осы баптың 2-тармағында белгіленген шектеулер банктің еншілес
ұйымдарының және банк пен оның еншілес ұйымдары капиталына қома қты
қатысатын ұйымдардың қызметіне қолданылады.
Осы баптың 1-тармағында белгіленген тыйым салу:
тізбесін уәкілетті орган белгілейтін халықаралық қаржы ұйымдарының
облигацияларымен;
уәкілетті орган белгілеген рейтингтік агенттіктердің бірінің ең төменгі
талап етілетін рейтингі бар облигацияларымен;
Қазақстан Республикасының секьюритилендіру туралы заңнамасына
сәйкес құрылған арнайы қаржы компаниясының банк пен арнайы қаржы
компаниясы арасындағы секьюритилендіру мәмілесін жүзеге асыру аясында
шығарған облигацияларымен;
банктің өз облигацияларымен және осы банктің еншілес ұйымдары
шығарған, міндеттемелеріне банк кепілдік берген облигациялармен м әмілелерді
жүзеге асыруға қолданылмайды. Мұндай облигациялармен мәміле жасау тәртібі
уәкілетті органның нормативтік құқықтық актісінде айқындалады.
Банктiк, сондай-ақ осы Заңға сәйкес белгiленген өзге де операцияларды
жүргiзуге арналған лицензияларды осы Заңның талаптарына сәйкес у әкiлеттi
орган, Ұлттық Банк белгiлеген тәртiппен және өздерiнiң құзыретi шегiнде
уәкiлеттi орган немесе Ұлттық Банк бередi. Ұлттық Банк немесе уәкiлеттi орган
лицензия берген кезде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес
банктердің жүзеге асыруына рұқсат берілген операциялардың атауларын
нақтылауға құқылы. Лицензия берiлгенi үшiн алым алынады, оны ң м өлшерi
мен төлеу тәртiбi Қазақстан Республикасының заңдарымен белгiленедi.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия алу үшiн өтiнiш берушi
мемлекеттiк тiркелген күннен бастап бiр жыл iшiнде:

а) барлық ұйымдық-техникалық шараларды орындауға, оның iшiнде
уәкiлеттi органның немесе Ұлттық Банктiң нормативтiк құқықтық актiлерiнiң
талаптарына сәйкес келетiн үй-жай мен жабдықтар әзiрлеуге, осы За ңны ң 20бабына сәйкес банктің басшы қызметкерлерін тағайындауды (сайлауды)
уәкілетті органмен келісуге, сондай-ақ тиiстi бiлiктiлiгi бар қызметкерлер
жалдауға;
б) уәкілетті органның нормативтік құқықтық актілерімен немесе Қазақстан
Республикасының банк қызметі туралы заңнамасында көзделген жағдайларда,
Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық актілерімен белгіленген ең төменгі
мөлшерден кем емес мөлшерде жарғылық капиталы болуға;
в) лицензиялық алым төлеуге тиіс.
Жұмыс істеп тұрған банк қосымша банк операцияларын жүргізуге
лицензия алу үшін:
1) қосымша банк операцияларын жүргізуге лицензия алу үшін өтініш
берген айдың алдындағы қатарынан үш ай ішінде пруденциялық
нормативтердің орындалуын қамтамасыз етуге;
2) тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуы бөлігінде
уәкілетті орган белгілеген талаптардың орындалуын қамтамасыз етуге;
3) банк операцияларының қосымша түрлерін жүргізудің жалпы шарттары
туралы ережені табыс етуге тиіс.
Банк операциясын жүргiзуге лицензия беру туралы өтiнiшпен бiр мезгiлде
лицензиат осы баптың 2-тармағындағы талаптардың орындалуын растайтын
құжаттарды уәкілетті органның немесе Ұлттық Банктің нормативтік құқықтық
актілерінде белгіленген тәртіппен табыс етуге мiндеттi.
Банк операцияларын жүргiзуге лицензия беру жөнiндегi өтiнiштi уәкiлеттi
орган немесе Ұлттық Банк Қазақстан Республикасы заңнамасының
талаптарына сәйкес келетін құжаттар табыс етілген күннен бастап отыз ж ұмыс
күні iшiнде қарауға тиiс.
Ұлттық және (немесе) шетелдiк валютамен банк операцияларын жүргiзуге
лицензия шектеусiз мерзiмге берiледi. Банк операцияларын ж үргiзуге берiлген
лицензия үшiншi адамдарға берiлмеуге тиiс. Банк операцияларының барлық
түрлерi оны жүргiзу құқығы лицензияда тiкелей көрсетiлген жағдайда ғана
жүзеге асырылуы мүмкiн. Банк операцияларын жүргiзуге лицензия беру
жөнiндегi шешiмдi уәкiлеттi органның немесе Ұлттық Банктiң ресми
басылымдарында жариялайды. Банк операцияларын жүргiзуге берiлген
лицензияның тиiстi дәрежеде куәландырылған көшiрмесi банк клиенттерi
көруiне оңтайлы жерге орналастырылуы тиiс.
Банк ашуға рұқсат беру тәртiбi мен оған рұқсат беруден бас тарту негiздерi
банк заңдарында белгiленедi. Банк ашуға берiлген рұқсаттың банк
операцияларын жүргiзуге банкке лицензия беру туралы уәкiлеттi орган шешiм
қабылдағанға дейiн заңды күшi болады. Банк ашуға берiлген рұқсатты у әкiлеттi
орган керi қайтарып ала алады.

Банк операцияларын жүргiзуге лицензия берiлген жағдайда немесе банктi ң
қызметiн тоқтату туралы сот шешiм қабылдаған жағдайда, сондай-ақ осы
Заңның 49-бабының 2-тармағында көзделген негiздер бойынша рұқсат керi
қайтарып алынған жағдайда банк ашуға берiлген рұқсатты банк уәкiлеттi
органға қайтаруға тиiс.
Банк өзiне банк ашуға берiлген рұқсатты ерiктi түрде қайтару ға және заңда
белгiленген тәртiппен
қайта тiркелуге
құқылы. Банк
Қазақстан
Республикасының азаматтық заңдарында заңды тұлғалар үшiн белгiленген
тәртiппен, банк заңдарында белгiленген ерекшелiктер ескерiле отырып
құрылады. Банк құру жөнiндегi құрылтай шартында, қолданылып жүрген
заңдарда көзделген мәлiметтерден басқа, мiндеттi түрде: толық атауы мен
олардың әрқайсысының тұрған жерiн қоса құрылтайшылар туралы мәлiметтер,
сондай-ақ олардың мемлекеттiк тiркеуден өткендiгi жөнiндегi деректер (заңды
тұлғалар үшiн), аты-жөнi, азаматтығы, тұрғылықты жерi мен жеке өзiн (жеке
адамдар
үшiн)
куәландыратын
құжат
деректерi;
акциялардың саны, санаттары мен орналастыру бағалары туралы м әлiметтер
көрсетiлуге тиiс.
Банк жарғысында, қолданылып жүрген заңдарда көзделген мәлiметтерден
басқа, мiндеттi түрде:
банкiнiң толық және қысқартылған атауы;
банк қорларын (резервтік капиталын) құру түрлерi мен тәртiбi
туралы мәлiметтер;
банк органдарының шешiм қабылдау тәртiбi.
Банктiң жарғылық капиталы акцияларды сату есебiнен Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасымен қалыптастырылады. Банк акциялары
орналастырылған кезде тек қана ақшамен төленуге тиiс. Жаңадан құрылған
банкiнiң жарғылық капиталына оның акционерлерi Әдiлет министрлiгi банкiнi
тiркейтiн кезге қарай елу процент мөлшерiнде және тiркеген күннен бастап бiр
күнтiзбелiк жыл iшiнде толық төлем жасауға тиiс. Банктің меншікті капиталын
және инвестициясын есептеу әдістемесін уәкілетті орган айқындайды. Егер
банк міндеттемелерінің сомасы оның активтерінің құнынан артық болған
жағдайда, банктің меншікті капиталы теріс капитал болады.
Банктің меншікті капиталының терiс мөлшерi анықталған жағдайда
уәкiлеттi орган Қазақстан Республикасының Үкiметiмен келiсiм бойынша оның
акционерлерiнiң акцияларын мәжбүрлеп сатып алу туралы шешiм қабылдау ға
және оларды банк капиталының ұлғаюына, инвестор алған мiндеттемелердi
ескере отырып оның қалыпты жұмыс iстеуiне кепiлдiк беретiн шарттармен жаңа
инвесторға сатып алынған баға бойынша дереу сатуға құқылы.
Банк акцияларын уәкілетті органның мәжбүрлеп сатып алуы банк
акцияларын (акционерлердiң үлесiн) кейiннен жаңа инвесторға сату мақсатында
мәжбүрлеп сатып алу туралы ол шешiм қабылдаған күнгi оның
міндеттемелерінің сомасы шегеріле отырып банк активтерінің құнын негiзге ала
отырып белгiленетiн баға бойынша жүзеге асырылады. Банктiң сатып алынған

акцияларын уәкілетті орган олар сатып алынған баға бойынша дереу сатады.
Банктiң мәжбүрлеп сатып алынған барлық акциялары иелерiнiң құқықтары мен
мiндеттерi жаңа инвесторға көшедi.
Банкке талаптар қойылуы мүмкiн мiндеттемелердi орындау мерзiмi
басталған жағдайда, бiрақ ол талаптар банктiң акцияларын мәжбүрлеп сатып
алу туралы шешiм қабылдағанға дейiн қойылмаса, жеке және заңды
тұлғалардың депозиттерi бойынша талаптарды қоспағанда, мұндай талаптар
өтелген болып есептеледi. Банк акцияларын мәжбүрлеп сатып алудың ж әне
оларды кейiннен инвесторларға мiндеттi түрде сатудың тәртiбiн уәкілетті орган
белгiлейдi.
Банкiлер мiндеттi түрде сақтау үшiн уәкiлеттi орган белгiлейтiн
пруденциалдық қалыптардың құрамына:
- банкiнiң жарғылық капиталының ең төменгi мөлшерi;
өз капиталы жеткiлiктiлiгiнің коэффицентi;
бiр қарыз алушыға жасалатын тәуекелдiң ең көп мөлшерi;
өтiмдiлiк коэффицентi;
ашық валюталық позиция лимиттерi енедi.
Банк конгломераттары міндетті түрде сақтау үшін уәкiлеттi орган
белгілейтін пруденциалдық нормативтердің құрамына:
- жарғылық капиталдың ең аз мөлшері;
- өз капиталы жеткіліктілігінің коэффиценті;
- бір қарыз алушыға жасалатын тәуекелдің ең көп мөлшері енеді.
Уәкiлеттi орган халықаралық банк тәжiрибесiнде пайдаланылатын
қосымша пруденциалдық қалыптар және өзге де орындалуы мiндеттi нормалар
мен лимиттер белгiлеуге құқылы. Уәкiлеттi орган банк заңдарына сәйкес
банктерді және (немесе) банк холдингтерін не олардың лауазымды адамдарын
және (немесе) банк акцияларының жиырма бес процентінен астамын иеленетін
банктің ірі қатысушылары - жеке тұлғаларды пруденциалдық нормативтерді
және (немесе) сақталуға міндетті өзге де нормалар мен лимиттерді банктің
бұзғаны үшін жауапқа тарту жөнінде шаралар қолданады. Уәкілетті орган банк
холдингі жоқ банктерге және банк конгломераттарына жекелеген пруденциялы қ
нормативтер мен аталған банкке және банк конгломератына тән тәуекел
факторларының ықтимал ең жоғары өзгерістері кезінде туындайтын әлеуетті
қомақты шығындардың орнын толтыру үшін жеткілікті деңгейдегі олардың
нормативтік мәнін белгілеуге құқылы.
Орталық банктің ең төменгі немесе міндетті резервтік талаптары банкты ң
бос ресурстарының көлеміне әсер ету жолымен макроэкономикалық
пропорцияларды реттеудің маңызды құралы. Міндетті резервтер нормативтарын
жоғарлату (төмендету) КБ-дің несиелік потенциалын қысқартады (кеңейтеді).
КБ тұрғысынан Орталық банктің жалпы макроэкономикалық құралдары мен
басым салаларға инвестицияларды құюға бағытталған шараларды пайдалануды
үйлестіреді.

Селективті әдістер КБ-тердің қызметін реттеудің тікелей, экономикадан тыс
әдісіне, ал жалпы әдістер жанама экономикалық әдіске жатады.
Орталық банктердің есептік ставка деңгейін реттеуі несиенің көлденеңінен
(банк заемщик) және тігінен (орталық банк
коммерциялық банк)
қозғалыстарының белігілі бір бағытын білдіреді. Ресми есептік ставка нарықтық
пайыздық ставка үшін бағыттаушы болып табылады.
ҚР Ұлттық банктерінің негізі реттеуші шараларды ақша массасы мен
экономикаға
әсер
етуінің
маңызы
құралы
болып
табылатын
орталықтандырылған несиеменбайланысты. Үкіметтің ақша-несие саясатына
сәйкес КБ-дің орталықтандырылған несиесі бойынша есептік ставкалар
мөлшері жүйелі түрде өзгереді.
Несиелерді қымбаттату шекетен тыс товар запастарын жинауда сауда
делдалдары мен өндірушілердің мүмкіндіктерін шектейді және сол арқылы
нарықтағы товар ұсынысын ұлғайтады, өндірушілерді өнімдерінің өзіндік
құнын азайту есебінен өзінің қаржы мәселелерін шешуді туындатады.
Банктік тәжірибеде белсенді қолданылатын ақша-несиелік реттеудің жалпы
әдісіне орталық банктердің ашық нарықтарындағы операциялары жатады.
Бұл әсер ету орталық банкпен құн қағаздарды КБ-терден сатып алу ж әне
сату бағасын өзгерту арқылы жүзеге асырылады. Ссудалық нарықтан несиелік
ресурстардың кетуіне бағытталған қатаң рестрикциондық саясатта Орталы қ
банк сату бағасын азайтады немесе сатып алу бағасын жоғарлатады ж әне сол
арқылы нарықтың бағамынан оның ауытқуын ұлғайтады немесе азайтады.
Орталық банктің ең төменгі немесе міндетті резервтік талаптары банкты ң
бос ресурстарының көлеміне әсер ету жолымен макроэкономикалық
пропорцияларды реттеудің маңызды құралы. Міндетті резервтер нормативтарын
жоғарлату (төмендету) КБ-дің несиелік потенциалын қысқартады (кеңейтеді).
КБ тұрғысынан Орталық банктің резервтік талаптарын орындау жоғары
инфляция жағдайында оның қызметіне теріс әсер ететін қаражаттардың
мұздатылуын білдіреді.
Қазіргі кезде банктерді қайта қаржыландыру жүйесі жетілдіріліп жатыр,
несиелік аукциондар нысанында орталықтандырылған ресурстарды б өлуді ң
нарықтық әдістері кеңінен қолданылады. Банктік жүйені басқарудағы қатаң
әкімшіліктік, селективті әдісін пайдалану экономикасындағы инвестициялы қ
климатты жақсартуға және инфляциялық табыс алу ықтималдығын төмендетуге
мүмкіндік береді.
КБ-тер қызметінде Орталық банкті реттеудің негізгі бағыттарының бірі
болып экономикалық нормативтерді белгілеу мен оның орындалуын қадағалау
болып табылады.
Қазақстандық тәжірибеде басқа дамыған шетелдік тәжірибелер сияқты
жарияланған жарғылық капиталдың төленген жарғылық капиталдан
айырмашылығы болады. Қазақстандағы банктік заңдарға сәйкес банкті тіркеуге
алу үшін жарияланған жарғылық қордың 50 00 - дан астам бөлігі акция,
облигация, ақшалай қаражат, бағалы металдар немесе басқа да материалды

құндылықтармен (ғимарат, техникалар, автокөлік) төленуге тиіс. Ал қалған
сомасы, яғни 50 00-ға жуығы жыл бойы салынуға тиіс.
Жарияланған жарғылық қордың 50 00-ның ақшалай түрдегі сомасы сол
банктің корреспонденттік шотына түсіріліп, ал материалдық құндылықтары
бірлескен түрде бағалануына байланысты банкті құрушы акционерлердің
жалпы жиналысында акті бойынша қабылданады.
Банк холдингтері, сондай-ақ банктің дауыс беретін және (немесе)
орналастырылған акцияларының (артықшылықты және банк сатып алған
акцияларды қоспағанда) жиырма бес процентінен астамын тікелей және жанама
иеленетін банктің ірі қатысушылары - жеке тұлғалар уәкілетті органны ң
нормативтік құқықтық актілерінде көзделген банктің және банк
конгломератының меншікті капиталы жеткіліктілігінің коэффициенттерін
қолдау жөнінде шаралар қабылдауға міндетті.
Банктiң жұмыс тәртiбi, оған уақытша әкiмшiлiктiң (уақытша әкiмнiң)
тағайындалуы, сондай-ақ уақытша әкiмшiлiктiң (уақытша әкiмнiң) өкiлеттiгi
уәкiлеттi органның нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi.
Банктiң уақытша әкiмшiлiгi (уақытша әкiмi) уәкiлеттi орган банктiң тарату
комиссиясын тағайындағанға дейiнгi кезеңде өз қызметiн жүзеге асырады.
[5;10]
Банктiң тарату комиссиясы тағайындалғанға дейiн банктiң уақытша
әкiмшiлiгiнiң (уақытша әкiмiнiң) қызметiн бақылауды уәкiлеттi орган жүзеге
асырады. Банктiң уақытша әкiмшiлiгiнiң (уақытша әкiмiнiң) есебi у әкiлеттi
органға және банктi тарату туралы шешiм қабылдаған сотқа ұсынылады.
Банктiң уақытша әкiмшiлiгi (уақытша әкiмi) өз өкiлеттiгiн доғарады және
банктiң құжаттары мен мүлкiн банктi тарату комиссиясының төрағасына 10 к үн
мерзiмнен кешiктiрмей өткiзiп бередi. Банктiң құжаттары мен мүлкiн уақытша
әкiмшiлiктен тарату комиссиясының төрағасына қабылдау-өткiзу төрт дана етiп
жасалатын актiмен ресiмделедi және оны уәкiлеттi орган бекiтедi. Бекiтiлген
актiнiң бiр данасы iс материалдарына тiгу үшiн сотқа жiберiледi.Банктi ң
уақытша әкiмшiлiгi (уақытша әкiмi) өз қызметi кезеңi iшiнде осы бапты ң 1тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, шығыс операцияларын жүзеге
асыруға және бұрын банк жасасқан келiсiм шарттарды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.