Отарлаудың басталып, ата бабаларымыздың көрген азаптары

Жоспары:

І. Кіріспе бөлім:
1. Отарлаудың басталып, ата.бабаларымыздың
көрген азаптары.
2. Жоғары тап өкілдерінің халықты аяусыз
қырғынға ұшыратуы.

ІІ. Негізгі бөлім:
1. Махамбет өмірбаяны, оның халқы үшін күресуі.
2. « Исатай . басшы, Мен . қосшы ...»
3. Сырым бастаған көтеріліс
4. Жоламан Тіленшіұлы. Кіші жүз арасынан шыққан дара батыр.

ІІІ. Қорытынды бөлім:
Тәуелсіздік үшін күрескендер.

Махамбет Өтемісұлы
(1804-1846)

Өтемісұлы Махамбет-қазақтың әйгілі ақыны, күйші-композиторы, отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1837) ұйымдастастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. Туып өскен жері Ішкі Бөкей ордасының Бекетай деп аталатын өңірі. Бұл қазіргі Орал облысының Жәнібек ауданына қарайтын жер. Шежіре дерегі бойынша 12 ата Байұлының бір бұтағы Беріш ішінде Нәдір деген кісіден Мәлі (кейбір деректерде Құлиәлі, Құлманияз деп айтылады) туады. Мәлінің қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ әйелінен Қобылайдан- 3 ұл туып, Мәлі ұлдың өзінен 17 немере сүйген адам. Бұл әулет Тайсойған құмындағы іргелі ауылдардың бірі.
Махамбет өзінің барша болмыс - қасиеттерімен көшпелілер арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып-өскен өңірдің Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес мұраларының көкірегіне тоқып өсті. Өзі өмір сүрген заманның ағымына жүйрік қыр-сырын жетік меңгерген, көзі ашық, көкірегі ояу, білімдар адам болған. Орыс, татар, араб тілдерін тәуір меңгерген. Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға болады.
Махамбет Ресей отаршылдығының барша ауырлық- тауқыметін көзімен көріп, оның барша зорлық-зомбылығын басынан өткеріп, ғұмыр кешкен адам. Сондықтан да 1836 жылы әбден шыдамы таусылған халық теңіздей толқып көтерілгенде, осынау тегеурінді дүмпудің дем берушісі Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай ақырып, азаттық туын қолдаса көтеріп шықты. Азаттық үшін күрес Махамбеттің бүкіл өмірінің мазмұнына айналды. Ұлттың азаттығы мен халықтың әлеуметтік теңдігін Махамбет жеріне жеткізе жырлаған әйгілі ақын. Ол поэзияда қандай дара болса, күй өнерінде де сондай дара. 1
Махамбет-көшпелілер өркениетінің осынау жарық дүниемен шырқырап тұрып қоштасқан соңғы үні. Жалына қол тигізбейтін көшпелілердің қыл сағағын тағдыр тұзағы қылғындырған сәтте асау рухы Махамбет болып тұяқ серпігендей. Қазақты ұлт ретіндей даралап, тарих сахнасына шығарған көшпелілер мәдениетінің буырқанып келіп жартасты соққан ақжал толқыны Махамбет тәрізді. Шыны да сол. Егер, қазақ халқының рухани
үрдісін кең аяда тарихи құбылыс ретінде елестетер болсақ, онда Қорқыттан Асан қайғыға дейін, Асан қайғыдан Махамбетке дейін, Махамбеттен Абайға дейін, Абайдан бүгінге дейін деп 4 кезеңге болар еді. Махамбет заманы көшпелілер рухының айының батып, күнінің тұтылған кезі. Сондықтан да, көшнелілер мәдениетіндегі эпикалық, синкреттілік Махамбет болмысымен түйінделеді. Бұдан былай өнер қоғамдық құбылыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалық алданыш болуға көшкен. Махамбеттің әрі батыр, әрі көсем, әрі шешен, әрі жырау, әрі күйші болуында осындай тарихи-әлеуметтік сұраным болған.

Қолданылған әдебиеттер.

1. Қазақ тарихы газеті. 2000 ж. № 2.

2. И. Кенжалиев « Махамбет ». 2003 ж.

3. Елтұтқа кітабы

4. Қазақстан энциклопедиясы

5. Ч. Мусин « Қазақстан тарихы ».

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:

І. Кіріспе бөлім:
1. Отарлаудың басталып, ата-бабаларымыздың
көрген азаптары.
2. Жоғары тап өкілдерінің халықты аяусыз
қырғынға ұшыратуы.

ІІ. Негізгі бөлім:
1. Махамбет өмірбаяны, оның халқы үшін күресуі.
2. Исатай – басшы, Мен – қосшы ...
3. Сырым бастаған көтеріліс
4. Жоламан Тіленшіұлы- Кіші жүз арасынан шыққан дара
батыр.

ІІІ. Қорытынды бөлім:
Тәуелсіздік үшін күрескендер.

Махамбет Өтемісұлы
(1804-1846)

Өтемісұлы Махамбет-қазақтың әйгілі ақыны, күйші-композиторы,
отаршылдыққа қарсы Исатай Тайманов бастаған көтерілісті (1836-1837)
ұйымдастастырушылардың бірі, осы көтерілістің жалынды жыршысы. Туып
өскен жері Ішкі Бөкей ордасының Бекетай деп аталатын өңірі. Бұл
қазіргі Орал облысының Жәнібек ауданына қарайтын жер. Шежіре дерегі
бойынша 12 ата Байұлының бір бұтағы Беріш ішінде Нәдір деген
кісіден Мәлі (кейбір деректерде Құлиәлі, Құлманияз деп айтылады)
туады. Мәлінің қазақ әйелінен Өтеміс пен Шыбынтай, қалмақ әйелінен
Қобылайдан- 3 ұл туып, Мәлі ұлдың өзінен 17 немере сүйген адам. Бұл
әулет Тайсойған құмындағы іргелі ауылдардың бірі.
Махамбет өзінің барша болмыс - қасиеттерімен көшпелілер
арасындағы көсем тұлғалардың бірі. Ол өзі туып-өскен өңірдің
Қамбар батыр, Ер Тарғын, Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған,
Шалкиіз, Жиембет, Доспамбет сияқты біртуар тұлғаларының өлмес
мұраларының көкірегіне тоқып өсті. Өзі өмір сүрген заманның
ағымына жүйрік қыр-сырын жетік меңгерген, көзі ашық, көкірегі ояу,
білімдар адам болған. Орыс, татар, араб тілдерін тәуір меңгерген.
Мұны ол жазған хаттардан айқын аңғаруға болады.
Махамбет Ресей отаршылдығының барша ауырлық- тауқыметін
көзімен көріп, оның барша зорлық-зомбылығын басынан өткеріп, ғұмыр
кешкен адам. Сондықтан да 1836 жылы әбден шыдамы таусылған халық
теңіздей толқып көтерілгенде, осынау тегеурінді дүмпудің дем
берушісі Махамбет болды. Ол Исатай батырмен бірге арыстандай
ақырып, азаттық туын қолдаса көтеріп шықты. Азаттық үшін күрес
Махамбеттің бүкіл өмірінің мазмұнына айналды. Ұлттың азаттығы мен
халықтың әлеуметтік теңдігін Махамбет жеріне жеткізе жырлаған
әйгілі ақын. Ол поэзияда қандай дара болса, күй өнерінде де
сондай дара.
1
Махамбет-көшпелілер өркениетінің осынау жарық дүниемен
шырқырап тұрып қоштасқан соңғы үні. Жалына қол тигізбейтін
көшпелілердің қыл сағағын тағдыр тұзағы қылғындырған сәтте асау
рухы Махамбет болып тұяқ серпігендей. Қазақты ұлт ретіндей
даралап, тарих сахнасына шығарған көшпелілер мәдениетінің буырқанып
келіп жартасты соққан ақжал толқыны Махамбет тәрізді. Шыны да
сол. Егер, қазақ халқының рухани
үрдісін кең аяда тарихи құбылыс ретінде елестетер болсақ, онда
Қорқыттан Асан қайғыға дейін, Асан қайғыдан Махамбетке дейін,
Махамбеттен Абайға дейін, Абайдан бүгінге дейін деп 4 кезеңге болар
еді. Махамбет заманы көшпелілер рухының айының батып, күнінің
тұтылған кезі. Сондықтан да, көшнелілер мәдениетіндегі эпикалық,
синкреттілік Махамбет болмысымен түйінделеді. Бұдан былай өнер
қоғамдық құбылыстарды реттеушілік міндетінен айрылып, эстетикалық
алданыш болуға көшкен. Махамбеттің әрі батыр, әрі көсем, әрі
шешен, әрі жырау, әрі күйші болуында осындай тарихи-әлеуметтік
сұраным болған.

Махамбет өмірбаяны мен қызметінің зерттелу жайы.

Осы кезге дейін ұлы Махамбеттің өмірбаяны мен қоғамдық-саяси
қызметі ғылыми тұрғыдан дәйекті түрде зерттелген жоқ. Бірде-бір
ғылыми экспедиция оның өмірі туралы мәліметтерді, өлеңдері мен
күйлерін іздестірмеді. Бодан елде өз тарихын, өз қайраткері туралы
жазу, зерттеу қиын еді. Тіпті совет үкіметі кезінде де жалтақтап
жан-жағына қарап, жаси сөйлеп, сақтана жазатынбыз. Ұлтшыл деген
атты жапсыра сала ма деп үрейлене жүретінбіз. Жазуы жоқ елде
Махамбет т. б. жөнінде жазбалы дүние болуы да екі талай . Түрікше
жазу болған, Махамбет ол жазуды білгені байқалады. Заман ауыр еді.
Махамбеттің көзі барда – ақ ол туралы екі түрлі пікір қалыптасты.
Жәңгір хан, сұлтандар, сыбайластары, патша чиновниктері оны барынша,
балағаттап, қарақшы , жыртқыш , бүлікшіл деп, істің мән,
жәйін бұрмалады, не жасырды. Ал халық өз ішінде оның ісінде,
жыры мен күйлерін де мақұлдап, әлінше дәріптеп, жадында сақтап,
жастарға үлгі етті , өзіне ақын ісін , жырын рухани азық жасады:
оны батыр, ақын, күйші деп еңбегіне қараи жоғары бағалап келді .
Орыстың жоғары 2 бойлы азаматтары В. Даль, Савичев. Н ,
Ковалевский Е.П , т.б. қайраткерлері Махаңа тиісті жағымды ойда
болған. Сондайдың бірі-Орал қазагі Никита Савачев жергілікті
газетте Исатай Тайманов-Бөкей ордасындағы старшина деген очерк
жазып, Махамбет жөнінде жылы лебіз білдірген, оны хан адамдары
бекер жалалағанын, хан өз жұртына көп қысым жасап, ел оған
наразылық жасағанын баяндайды.
Махамбетті 1839 ж күзде Борсық құмы маңында көріп,
тілдескен адам-таукен инженері, филолог Е.П.Ковалевский Бұқар
хандығына бара жатқан жолда көреді. Бұлардың қасына Махамбет
өзі келіп, Ковалевский т.б. емін-еркін орысша сөйлеседі.
Экспедицияға жол көрсетпек болады. Бірақ алға барлауға кеткен
Махамбетті олар күтпей кетіп, экспедиция қаразымдықтардың (орыстар
Хиуа хандығы деп жазады, ал ресми атауы Қаразым И.К) тұтқынына
түсіп, сәтсіздікке ұшырайды. ХХ ғасырдың басында Добромыслов А.,
Павлов Н., (1910 ж) Алекторов А., т.б. өз еңбектерінде махамбетті
бүлікші деп жазған. Бірақ Добромыслов В 1829 году обвиняя
Джангира в небрежения к пользам народа взволновал Орду Кайыпкали
Ишимов деп шындықтың шетін көрсетеді. Жәңгір 1827, 1836-1837 ж.ж
көтеріліс себебін- Ордада орыстардың мүддесін қорғадым. деп, ал
хан үстінен шағымдардың көптігін қазақтардың есер рухы,
дөрекілігімен түсіндіреді дей келіп, Махамбетті жыртқыш дейді. 1864
ж. Қазақтарға қоныс салып, егін егуге лұқсат бергенде олар он
жыл ішінде жартылай отырықшыға айналып, малшыдан егіншіге тез
көшкенін бұл авторлар мойындап, отаршының қазақ қоғамы дамуын тежеп
келгенін орыстар егін салуға үлгі болды дегеннің жалғандығын
көрсетеді. Бұл фактілер Махамбет тобының ханға қарсы бас
көтеруінің басты себебі еді. Сөйтіп патша авторлары да Исатай,
Махамбет көтерілісін зерттеуде кейде шындықтан құтыла алмады.
Совет өкіметі кезінде баспасөз бетінде алғаш 1924 ж
Сәуле журналы Махамбет туралы көлемді мақала жариялады. Автор
Махамбетті ақын, батыр, домбырашы деп таныстырады, тегі Беріш
руының Жайық арасынан, атасы Құлмәлі, ұлт-азаттық күресте халық оны
батыр атағанын мәлімдеген. Бұған қоса ақынның толғауларынан үзінді
жариялаған. Батырдың бет 3
бейнесін, бойында да айтылады. Мінез, құлқы, өмір пернесі жөнінде
қысқа жол бар. Махамбет өмірі мен қызметін зерттеуде сара жол
салған кісі халқымыздың ардақты перзенті Қалел Досмұхаммедұлы еді.
Бұл кісі ғылымның түрлі саласында жемісті еңбек ете жүріп,
әдебиет, тіл білімі, тарих саласында өнімді қызмет атқарған. Соның
бірі – 1925 жылы Ташкент қаласында Қалекең Исатай-Махамбет
жинағын шығарды. Араб алфавитінде х әрпі бола тұрса да Қалекең
батыр есімінде қ әрпін қолданып, Мақамбет деп жазып, ана
тіліміздің орфографиясын жетік білетінін көрсетеді. Ақынның
өмірбаянына байланысты мәліметті алғаш береді. Махамбет Беріш руының
Жайық ортасынан дей келіп, атасы Мәлі бір соғыста қолға түсіп,
тұтқындалған. Жайық беріш Тұмаш дегеннің балалары еншілес қылып
алған. Өз- өзін Қызыл
бастың (парсы) Нәдірше деген шаһының тұқымы деп атапты.
Қалекеңнің Махамбет туралы сөзі: Махамбет өзі әрі батыр, әрі
жырау, әрә домбырашы болған - депті. Өте қызулы өр адам екен.

Исатай жұртты ақылымен дәлелдеп сендіріп, соңына ерітсе, Махамбет
көпті қыздырып, назарын өзіне аударып, ерітетін адам болған
Махамбет мінезі сотқар, қалжыңбас, ойына келгенін тура бетіне айтатын
батыр екен. Бұл әрине ел аузынан жиналған сипаттама, артығы да,
кемі де, болар.Қ. Досмұханбетұлы бұрынғы Орал облысының Ілбішін
уезіне қарайтын Құлмәлі ұрпағы тұратын Қызылқоға, Тайсойған алабының
азаматы көбін біледі.

Отарлаудың басталып, ата-бабаларымыздың көрген азаптары.

Бұл тақырыпты жазу тым қиын, бабаларымыздың отаршыдан көрген
зорлығы мен қорлығы адамның жан дүниесін тітіркендіреді. Езгінің
көптеген фактілерінен кейбірін іріктеп, бетінен қалқып алғанның
өзінде аталарымыздың азабы мен бейнеті көп екенін көреміз.
Отарлаудың түрі, сыры көп. Кіші жүз жұрты рухани отарлау ислам
дінін өзінің империялық мүддесіне пайдалана бастайды. Бұл процесс
еппен біртіндеп жалғаса береді. Бұған қоса орыс тілін оқыту
жүргізіліп, талай жастар бұл тілді де меңгеріп, Махамбет сияқтылар
өзінің ділмарлығы білігі кей орыстардан да асып кеткен. Ал, қазақ
тілін білу ескерілмеді. Қазақша, яғни түрікше оқып, жазуға жол
берілмеді. Амал жоқ, өзіне жат 4 тілді әлінше игеріп,
қажетіне жаратты. Бұл яғни, ісләм дінін пайдалану орысша оқыту, өз
кадрлерін дайындау патша үкіметінің Кіші, Орта жүзді толық
бағындырып, отарлау саясатының бір шарасы еді. Кіші жүз тарихтарын
Ресей архивтері материалында мұқият байыпты зерттеген әйгілі тарихшы
М. П. Вяткин: біз жоғарыда айтқан мұсылмандықты пайдалану,
тұрғындарға идеологиялық ықпал жасау: а) патшайым Екатерина 2-ші
губернатролар мен үкімет мүщелерімен пікір алысып, тағы мынадай
ұйғарымға келеді: Кіші жүзді толық бағындыру үшін казактар
отарлауын (казачья колонизация) жалғастырып, шекара әскери линиясын
күшейту; б) сауда жолын қорғаймыз дегенді сылтау етіп, қазақ
жеріне ене беру, біртіндеп кіші жүздің төріне қарай сауда үшін
деп қоныс-бекіністер сала беріп, Ресей товарын сатумен бірге
төңіректегі елді бағындыру; в)ханның билігін шектей
отырып,әлсіретіп,болымсыз, жарамсыз етіп
көрсету;г)сұлтандардың,феодалдпрдың өзара талас-тартысын бөгемеу,Кіші жүз
жерін шектеп,хан өкіметін жою;д)Кіші жүзде орыс әкімшілік-басқару жүйесін
біртіндеп енгізу еді.Бұл
жоспарды бірден енгізіп орындау Қыпшақ даласында әлеуметтік дағдарыстың
өршіп шыңына жетуі,саяси жағдайдың шиеленісуі салдарынан қапелімде мүмкін
балмады.Әйтсе де дін,оқыту жағын қолына алып,сұлтандар мен билердің өзара
басараздығын пайдаланып,өзіне қызмет істейтін кадрларын ыңғайлап,қолтықтап
дайындай беріпті.Орталық хан өкіметінің елді,шаруашылықты басқару,демеу
жүйесі жоқ,мешеу болды.Европа елдерінде монархия тозып ел басқара
алмай,Англияда,Нидерландияда ХҮІІ-ғ.,Францияда
ХҮІІІ-ғ.жойылып,елде жаңаша-салалық функционалдық басқару орнады.
Кіші жүзде хан басқару жүйесін Сырым қозғалысы жойып,билік
мәслихатқа берілгенмен патшаға тиімсіз болғасын хан өкіметін қайта
орнатты.Ол отарлауға дем болды.
Кіші жүз 19 ғасыр басында Ресейге толық тәуелді болып,отарына
айналды.Ел басқару,жер иелігі,барлық шаруашылық,сауда саясаты түгелімен
Орынбор басшылығына толық көшті.Орынбор губернаторлары ашықтан-ашық
отарлау жүргізіп,өзінің сенімді жазалаушы күші-Орал казак әскері үстіне
Орынбор казак әскерін құрып,қазақ ауылдарына әдейі Орыс қаруының күшін
көрсету үшіе әлсін-әлі талау жүргізді.Онымен қатар қазақ жерін бөлшектеп,
5
Ресейге қосу шараларын жүргізіп,Табын,Шекті,Жағалбайлы т.б. рулар мекендеп
қыстап келген қонысты-Орынбор өңірінің солтүстік алабын,қазіргі Табынка
қаласы маңын тартып алып,1811жылы Новая пограничная линия дегенді құра
бастады. Солай ұсақтап сулы,орманды,қоныстанған,егінге қолайлы жерлерді
ала берді.Елек әскери линиясын құрып,шекараны оңтүстікке тағы
ығыстырды.Табын,Шекті,т.б. руларын ауылдарынан,жайлы мекендерінен қуып
шығарып,орыс офицерлері мен әскерін орналастырды.Бұл қазақтың егін
шаруашылығына орны толмас зиян әкелді.Бұнымен қоймай 1819жылы Елек өзенін
Жайыққа құяр сағасынан өрлей отырып Құралы,Берден өзендері бойын тартып
алып Жаңа Елік әскери линиясын жасап қазақты құнарлы жерден
айырады.1833жылы губернатор болған В.Перовский бұл саясатты
жалғастырып,қазақтармен белгілі шекара жоқтығын пайдаланып
Жайық,Қарталы,Үй,Тоғызақ,Сандық,Аят өзендері аралығындағы алқапты,яғни Орск
қаласының солтүстік жағындағы орманды,аң,балық аулауға қолайлы сулы
аймақты тағы алады.Өкіметке Перовский Бұл шара саяси мақсатта ,қазақ
пен башқұрт ұрандасып кетпес үшін араларын алшақтатып,әскери линия
орнатамыз-деген.
Бұл шараны үкіметке К.Нессельроде министр
В.Чернышев,Е.Конкрин,Сперанский т.б. қолдаған.Шекара Верхне-
Уральскийден Оңтүстікке ысырылды.1834 жыл шекараны түзетеміз деген
желеумен бірталай жерді тағы алды. Сөйтіп қазақ 10 мың десятина құнарлы
жерден айырылады.Соның ішінде Жабық қарағай деген нулы орман,көп
өзен,көлдер кетті.,,Жаңа линияға,,
Император,Наследник,Константинов,Ни колаев,Михайлов деген пикеттерін салған.
Бұл шара,- дейді Перовский одан әрі-көптен бері жоспарда бар еді,енді
жүзеге асыру қолға алынды. Перовскийдің бұл ұсынысын үкіметте
Нессельроде,А.Чернышев,Е.Конкрин деген графтар мен Сперанский
қолдап,қаулы шығарды.Әскери линия Орскіден тура терістікке Жайық өзенін
өрлей отырып,Верхнеуральскіге одан тура шығысқа бұрыла Верхнеуйск әскери
линиясы басталып,Уйскі,Челябі,Петропавлге дейін Үй өзенін жағалай жүретін.
Петропавлден Нижнейск линиясы басталып, Тройск мен Тобыл өзеніне
жүріп отырып, З0вериноголовскіге дейін баратын. 6
Революцияға дейінгі кей авторлер де бұл шара қазақ даласына
үлкен әсерін тигізіп, соңынан бірталай елеулі тәртіп бұзуға
әкелгенін айтып, үлкен қайсарлықпен қазақтар линиядан өтіп,
бекіністерге шабуыл жасағандарын мойындайды.
Тіпті бас штаб офицері М. Иванов Орынбор басшылары Жаңа
Орынбор линиясын жасаймыз деп 4 млн десятинадан астам қазақтардың
тамаша жайылым жерлерін ешбір ақы төлеусіз, әскери мекенін салу
үшін алғанын айта келіп, егерде біз қазақтарды өз қоластымыздағы
ел деп қарасақ, олардың жеке меншіктік правосын сыйлауымыз керек
еді. Осыдан кейін олардың арасында наразылық, толқу шықты,- дейді.
әрине патша офицерлері мен чиновниктерінің көбі мұндай түсініктен
алыс болды. Қазақтан тартып алған көп жерді игере алмағанымен
қоймай тағы да жаңа жер мен елді бағындыру мақсатында 1834 жылы
Каспийдің шығысынды Қайдақ бұзағындағы Қызылтас деген жерге Ново-
Александровск бекінісін салдырады. Төңірегіне келген түрікмен
қарақалпақ ауылдарын алдап, арбап Ресейді мақтап бір қатарын
Ресейге көшіреді. Бұл әрекет Қаразым хандығы мен екі ортадағы
қарым-қатынасты шиеленістіре береді. Губернаторға керегі де сол еді.
Патша өкіметінің Кіші жүздіөз рыногына тарту үшін ғасыр бойғы
күресі жүзеге асты. Енді Алшын даласы Ресеймен сауда жасады.
Персия мен сауда тоқтатылды. Мәнет ақша айналымнан шығып, рубль
енді.
Сонымен Тройцк-Орск-Орынбор-Елек арасында қазақтың 10 млн.
Десятина жері тағы тартып алынды.ол жерге өкіметтің тәртібіне
сәйкес казак әскерлерін, ішкі губерния тұрғындарын
күшпен көшіріп, көп жылдарға дейін игере алмады. Оның үстіне
зорлықпен келген казактар наразылық көрсетіп, бас көтерген.
Ішкі тараптың батысы-Астахань әскері, қалмақ, қондыру
ноғайларының, жаңадан қоныстанған орыс шаруаларының жері өздеріне
жеткілікті еді. Бірақ қазақпен жерге талас шығарады.
Сырт қыраты Үлкен Ырғыз өзенінен Дүре, Қабыршақты, (Чижа)
Оюкен, (Грачи), Балықты су жайылымдары, Сары, Қара өзендер алқабы
Нарынға дейін игерілмеді. 1801 жылы Бөкей сұлтан Қара, Сары өзендер
бойынан Каспийге дейінгі далаға орналасты. Бұл Орал казак
әскерлері басшыларына ұнамады. Олар 1813 жылы Сары өзеннің шығыс
жағалауына Қақташтан (Малоузенск) бастап Шортанды (Новоузенск)
жанымен Орал казак әскерлерінің 7 басқармасы оңтүстікке
қарай қақташтан тағы ішкі өзне әскри линиясын құра бастады. Жолай
Бөкей Жаңақаласына (Петропавка) Алаша руы басқарушысының тұрағы
Қарасуға-таловая речка форпостыларын сала бастады. Одан әрі
құбылаға Әбіште (Вербовский, Көктеректе Абинский, Мұқыр, оның
шығысында 75 км. Қызыл Обада - Красногор, одан 35 км. Қырқопада –
Кармановка, Бесқалмақта – Пятимор форпостылары орнап, бәрі Самар
көліндегі Глянинскіге (Ескі қала) бағынды.)
Міне, осы Қарасу – Таловский мен Глинянскийге дейінгі әр
форпостыда 6-7 үйден болған линияда небәрі 1831 ж. 100-ге
жетпейтін казак әскері болған. Олардың малдарын әкеліп бақтырған.
Сары өзен, Қара өзен аралығында қоныстан ауылдарды бөкей кезінде-ақ
қыстауына жібермеуге күщ алды. Орынбор шекара комиссиясы
қызметкері Кузнецов Сары, Қара өзендер аралығындағы ұзындығы 150-200
шақырым, ені 30-50 шақырым шабындығы мол жерді Орал қазақтары
тартып алды деген. Бұл аз. Бөкей жаңақаласынан ұзыны 250-300 км
болатын аумақтан Алаша, Байбақты руларының ауылдары көшіріліп, 3000-
дай қыстақ қора-жай, ауласымен бос қалған.
Бұл озбырлық қазақ шаруаларының наразылығын туғызып, жер
тапқыншылығынан 1818-1823 ж.ж Бұқар жағына кетеміз деп шекарашылармен
алысып көбі өтіп кеткен. 1820 ж 1611 шаңырақ көшеді.
Орал, орынбор казак әскерлерімен қатар көшіп келген қазақты
шекаралас Ресей тұрғындары линия адамдары түрлі зорлық жасап, жерге
таласып малын олжалай берген. әсіресе, Каспийден балық аулау
құқына ие болған граф Безбородео, князь Багратион князь Юсупов т.б
қазаққа көп қиянат жасаған. Олар жағалаудан заңсыз
көп жерлерді иеленген. Графтардың мұндай зұлымдық әрекеттерін мына
кестеден көре аламыз:

Жер тұрпаты Граф Безбородко Князь Юсуповте
Шабындық 9870 десятина 960 десятина
Орман 979 десятина -
Шаруаға жарамсыз 29886 десятина 2500 десятина
жерлер, қырлық иеленген иеленген
өзендер, 5 десятина -
үйірімдер,көлдер 8
Тұзды көлдер 40256 десятина 36524 десятина
Батпақты, қамысты аумақ103932 десятина 75656 десятина
Балықшылар 20 десятина 15 десятина
үйлері,құрылыстар
барлығы 185960 десятина 114640 десятина

Помещиктер Орал әскері күшімен қазақ шаруаларын теңіз жағасындағы
қыстауына жібермей қойды. Бұл жөнінде Бөкей хан Орынборға, үкіметке
1814 жылы шағымдап көріп еді, еш нәтиже шықпады.
әскери линиядан қашықта кедейлер өздеріне қақыра үй (мазанка),
шымнан жер үй салып, кіріп отырады. Бірақ бұндай үйлерді бір
жерге шоғырландырып салуға, немесе тәуірірек етіп салуға болмайды.
өйткені ел ішіне жиі шығатын әскери команда қиратып, мүмкіндік
бермеді.
Патша өкіметі бұндай далада шашылған қақаралар мен тамдарды
бәрін құрта алмайтын болғасын, олардан әр қайсысына салық салуды
шығарды. Мысалы, 1837 ж қақырадан Кіші жүз 80621 сом ақша жинады.
Кейде бағынбаған, не салық төлемеген қазақ ауылдарына сұлтандар
мен билер әскер әкеліп, бірге тонаған. Магнитная бекінісінің
маңында тұратын Жағалбайлы руының ауылына Байзақ Арыстанов деген би
казактармен келіп, 25 жылқысын, 5 түйе, 25 сиыр, 350 қойды
тартып алып, 40 пұт бидай, 2 шапан, 2 түлкі терісін алған.
Келесі бір келгенде бұл ауыл азаматтары әлгі биді ұрып, жығып,
сабап өлтірген.
Қазақ ауылдарынан пайда табудың тағы бір жолы- Орал, Орынбор
әскерлері басшылары шаруаларды, көбіне байларды
өздерінің иесіз қалған жерлеріне малдарымен өткізіп, жайылым үшін
ақша, мал алатын. Орынбор линиясындағы Верхнеозерная, Красногорск
тұсынан Ішкі жаққа 1828 жылы тебінге 1000 бас жылқы өткізіп, әр
жылқы үшін өлке басшылары мен келісім бойыншв 25 тиын алуы тиіс
еді. Қамал коменданты 8000 бас мал өткізіп, артық түскен ақшаны
өзі пайдаланған.
1828-1829 ж Ішкі орал немесе Өзен линиясында мал жайғаны
үшін әрбір қожалықтан бір қой алған, жылқы табының 9

әр қостан бір жылқы, не 70 сом, немесе 12 қой алған, бермегеннен
күшпен тартып әкеткен.
Орынбор, Орал казак әскелері шаруаның түрлі қажетіне керек
ағашты да шаптырмаған. Егер де біреудің қолынан жаңа ағаш бұйым
көре қалса, ол тіпті біреуден сатып алса да оны жазалап, сабап,
ағаштың құнын төлеткен.
Сонымен ХІХ ғ Кіші жүзбен ішкі тарап ресейдің отарына
айналып, ұзақ жылдары созылған бытыраңқылықпен шаруашылықтың күйзелуі
халықтың әлеуметтік тұрмысын одан әрі күйзелтіп, наразылықты
өршітті. Отаршыға қарсы кіші жүздің
солтүстігінде, Сары, Қара өзендер алқабында Самар көлдерімен Теңіз
жағалауында азаттық күрес әлсін-әлі жанданып, жалғаса берді.
Бытыраңқылықпен бірігу кемдігі отаршының зымиян қимылы бұл күресте
нәтиже бермеді. Наразылық қала берді.

Махамбет – күрескер.

1838 ж. 12 шілдеде көтеріліс басшысы қаза болғасын, ол
сәтсіздік қалғандарға үлкен әсер тигізді. Жазалаушы отрядтар жан-
жақтан Көкпекті даласына қарай бет алғаны естіліп, шаруалар
арасында жанұясы, малы туралы қауіп ұлғайып, тарай береді. Ауылдар
бытырап, көшеді. Махамбеттің бұл кезде қайда болғаны, не істегені
тарих беттерінде жазылмаған. Күзде Махамбет Қаразымның Хиуа
қаласында болып, Қаразым шахы Аллақұлмен кездеседі. 1839 ж
қаңтарында сұлтан Аспандияр Сүйеугалинге, қарауындағы би-старшынның
біреуі опасыздық жасап, Махамбеттің Балбай, Нәдірқұл, Сали,
Жармұхамбет, Жамантай деген батырларға жазған хатын тапсырады. Ол
хатта батыр әлі күресті жалғастырып жүргені көрінеді. 1839 ж.
Басында көтерілісшілер әр жерде топ болып жүрген. Махамбетті ұстау
үшін Төменгі Жайық дистанциясының бастығы Әбіл Табылдин деген
сұлтанды Жем, Сағыз өзендері жағына жібереді. Сол жерде Мыңжасаров
бастаған көтерілісшілер сұлтанды ұстап алады. Тек ауыл кісілерінің
ара түсуінен сұлтан өлмей қалады. 1839 ж қыркүйекте Махамбет Шошқа
көл, Ақбұлақта жүр деген мәлімет әскери линияға түседі. Ақбұлақ
бекінісінің командирі Геке бұны естіп, командамен барса, Махамбет
ол жерде болмай шығады. 10
Оны іздегенімен ешкім таба алмайды. Қашып жүрсе де батыр
шаруаларға дем беріп, рухын көтеріп, өлеңін айтып, күйін тартып
жүрген. 1839 ж күзде Махамбет Борсық құмының маңында Бұқар
қаласына бара жатқан инженер-геолог Е.П.Ковалевскийге екі жолдасымен
жолығып бірталай әңгімелеседі.Ковалевский әрі тіл маманы,Махамбеттің
орысша ділмар екеннін,сол кездегі жағдайды жақсы
түсінетінін,Орынбордағы чиновниктердің бірталайын танитынын кітабында
жазады.Сол күні Махамбетті жолбасшы етіп экспедицияға қосып алады.
Біз-дейді Ковалевский,-борсық құмындағы бір ауылда болған кезімізде
өз халқының ішінде өте тамаша киргизді (қазақты) қазақты
кездестірдік, ол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.