Қазақстан дипломатиясының Орталық Азиядағы дипломатиясы

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 82 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе . . . 2-5

Тарау 1. Орталық Азия және жаңа геосаясат

1. 1. Орталық Азия - география, экономика және ұлттық тарих. Мемлекеттер мүдделері . . . 6-11

1. 2. Орталық Азиядағы саяси бастама және Қытай . . . 11- 46

Тарау 2. Қазақстан дипломатиясының Орталық Азиядағы дипломатия

2. 1. Қазақстанның Орталық Азиядығы сыртқы саясатты реттеудегі дипломатиясы; шекара мәселесінің шешілуі . . . 47-58

2. 2. Қазақстан және «Шанхай ынтымақтстық ұйымы» . . . 58- 79

Қорытынды . . . 80-81

Қолданылған әдебиеттер . . . 82-84

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзектілігі . 20-шы ғасырдың аяқ шені, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдар жетпіс жыл бойы социалистік тәртіп орнатып келген Кеңес Одағының республикалары үшін тарихи бетбұрысты кезең болды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін тәуелсіздік туын көтерген жас мемлекеттер халықаралық қатынастардың субъектілері ретінде бүкіләлемдік сахнаға шығып, сыртқы әлеммен, шет елдермен жоғары мемлекетаралық дәрежеде қатынастар орнату мүмкіндігіне ие болды. Олар Біріккен Ұлттар ұйымы, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы секілді беделді халықаралық ұйымдарға мүше болып, алыс-жақын шет мемлекеттермен ресми байланыстар орнатып, сан-саладағы ынтымақтастықты дамыта бастады. Сөйтіп, жаңа кезеңге аяқ басқан Орталық Азия өңірі геосаяси және геоэкономикалық ерекшеліктеріне қарай әлемнің ірі мемлекеттерінің назарын аударған стратегиялық маңызды аймаққа айналды. Бұл ең алдымен өңірдің Еуропа мен Азияны біріктіретін қолайлы да тиімді географиялық орналасуы мен жер қойнауының пайдалы қазбалар мен табиғи ресурстарға бай болуымен шарттасқан. Орталық Азия мемлекеттерінің дамуы үшін екі жақтан көршілес жатқан Қытай мен Ресей мемлекеттерімен қарым-қатынас орнату өте маңызды. Зерттеудің өзектілігі, ең алдымен, Орталық Азия елдерінің геосаяси жағдайымен тікелей байланысты. Қазақстан геосаяси тұрғыдан алғанда, аймақтағы негізгі факторы десе де болады. Орталық Азия елдерінің тәуелсіздік алғаннан кейінгі бүкіләлемдік қауымдастыққа кіру барысында ол мемлекеттердің шет елдермен байланысы мәселелері үлкен өзектілікке ие болады.

Әлемде 97 халықаралық ұйым болса, Қазақстан олардың 64-не мүше, Өзбекстан 25-не, Қырғызстан 21-не мүше. Қазақстанның өзін қазіргі таңда 117 мемлекет мойындаған, жүзден аса мемлекетпен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатылған, 40-қа жуық мемлекетте Қазақстанның елшіліктері мен өкілдіктері жұмыс істейді, ал Қазақстанда шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың 56 дипломатиялық өкілдіктері қызмет жасайды[1] .

Қазақстан республикасының ОА қатысты жүргізген сыртқы саясатын ашу жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады. Ал өзара қарым-қатынастар дамуының негізгі бағыттарын зерттеу, яғни саяси, қауіпсіздік, сауда-экономикалық және мәдени салалардағы ынтымақтастыққа талдау жасау жұмыстың зерттеу пәні болған.

Диплом зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты Қазақстанның тәуелсіз Орталық Азия елдерінде жүргізген сыртқы саясатының негізгі бағыттарын жүйелі және комплексті түрде зерттеу болып табылады. Осындай мақсатқа сәйкес зерттеу жұмысының алдына мынадай мақсаттар қойылады:

Интеграциялық үрдісті және ҚР сыртқы саясатын зерделеуҚазақстанның ОА сыртқы саяси бастамаларын талдау
Қазақстанның Орталық Азиядығы сыртқы саясатты реттеудегі дипломатиясы; шекара мәселесінің шешілуі.
Қазақстан және «Шанхай ынтымақтстық ұйымы» негізгі аспектілерді талдау .

Дипломдық жұмыстың ғылыми зерттелу деңгейі. ҚР мен Орталық Азия елдері арасындағы 1990-шы жылдардағы байланыстар көптеген зерттеулерде орын алған. Бүгінгі таңда Орталық Азияның тәуелсіз мемлекеттерінің сыртқы саясаты кең аумақты саяси қызығу құралына айналды. Қазақстанның сыртқы саясаты, оның ішінде Орталық Азияға қатысты саясаты мәселелері көптеген зерттеушілердің еңбектеріне арқау болды.

Пайдаланылған еңбектер қатарында Қазақстан басшыларының еңбектерін айтуға болады. Мысалы, Н. Назарбаевтың «Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы»[23], «Ғасырлар тоғысында»[39], «Сындарлы он жыл»[135] атты кітаптары еліміздің егемен ел ретінде ішкі және сыртқы саясатын қалыптастырып, даму бағытын қарастырған. Оның ішінде міндетті түрде шығыс көршіміз - Қытаймен сан-саладағы ынтымақтастық, Қазақстанның бұл мемлекетпен өзара тиімді, достық, тату көршілік байланыстарды дамытудың қажеттілігі баяндалады. Қазақстанның егемен ел ретінде сыртқы саяси бағыттарын айқындауы, оның халықаралық қауымдастыққа толыққанды мүше ретінде кіруі және Қазақстан-Қытай байланыстары мәселелерін Қ. Тоқаевтың «Под стягом независимости[218] », «Внешняя политика Казахстана в условиях глобализации», «Беласу» атты еңбектерінен біле аламыз. Оларда тәуелсіздік алғаннан бергі Қазақстанның жүргізген сыртқы саясаты баяндалып, сыртқы саясаттың бағыттары, кезеңдері және басым жақтары қарастырылған. Соның ішінде Орталық Азия елдерінің Қытаймен байланысына жалпы шолу жасай отырып, Қазақстан мен Қытай арасындағы байланыстар қарастырылып, жекелеген салаларына талдау жасалынған.

Қазақстан және Қытай, Қазақстан және ОА арасындағы байланыстар саяси қайраткер, дипломат Қ. Сұлтановтың да зерттеу еңбектерінің негізін құрайды. Ол өзінің зерттеулерінде Қазақстан мен Қытай арасындағы екіжақты байланыстың қалыптасуы мен дамуын, Қазақстан мен Қытайда жүргізілген экономикалық реформаларға баға бере отырып, олардың болашағы жөнінде сөз қозғайды. Қазақстан мен Қытай арасындағы өзара ынтымақтасты қарастыруға бірқатар мақалалары арналса[217], Сұлтановтың «Пробуждение гиганта», «Реформы в Казахстане и Китае» атты кітаптары Қытайдың ашық есік саясаты мен реформалар жүргізуі нәтижесінде қол жеткізген жетістіктеріне талдау жасай отырып, Қазақстан мен Қытайдағы экономикалық реформалардың ерекшеліктеріне, ортақ жақтарына баға беріледі.

Сонымен қатар дипломдық жұмыстың тақырыбын ашуда Орталық Азияның басқа республикалары басшыларының еңбектері де пайдаланылды. Олардың қатарында Өзбекстан президенті И. Каримовтың «О национальной государственности, идеологии независисмости и правовой культуре»[24], Түркменстан президенті С. Ниязовтың «Внешняя политика нейтрального Туркменистана»[25] атты кітаптары бар.

Қазақстанның жалпы сыртқы саяси бағыты мен оның Ресейге және Орталық Азияға қатысты жүргізген саясатына талдау жасауға бірқатар Ресей зерттеушілері мен ғалымдарының еңбектері арналған. Олардың ішінде М. С. Капица, В. А. Корсун, А. Д. Воскресенский, В. А. Лузянин[10], С. Г. Свешников, Ю. Песков [176] В. Лукин [134], В. Михеев [148], В. Кузнецов [149], Е. П. Бажанов сияқты зерттеушілерді атауға болады. Белгілі ғалым халықаралық қатынастар саласының зерттеушісі М. С. Капицаның «КНР: три десятилетия-три политики» атты кітабы ҚХР құрылғаннан бастап 1970-ші жылдардың аяғына дейін жүргізген сыртқы саяси бағытын зерттеген[5] . Қытай мен Орталық Азия арасындағы сауда-экономикалық және транспорт саласындағы ынтымақтастық ресейлік ғалымдар О. Резникованың [180], Ю. Юдановтың [186], И. Азовскийдің [237] мақалаларында қарастырылған.

Зерттеудің деректік негізі. ҚР Орталық Азиядағы сыртқы саясатын зерттеудің негізгі көздерін төмендегідей бес топқа бөлуге болады.

Зерттеу көздерінің бірінші тобын дипломатиялық құжаттар құрайды. Олар Қазақстан мен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы байланыстарды дамыту барысында қол жеткізілген келісімдер, декларациялар, коммюникелер т. с. с. Мысалы, Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан, қырғыз Республикасымен және РФ жан-жақты ынтымақтастықты одан әрі нығайту туралы бірлескен декларация [51], Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметі арасындағы трансшекаралық өзендерді пайдалану және қорғау саласындағы ынтымақтастық туралы келісім [207] . Мұндай құжаттар аталмыш елдер арасындағы байланыстарға жан-жақты талдау жасауға мүмкіндік беретін деректер болып табылады. Жоғарыда аталған дипломатиялық құжаттарда мемлекеттер арасындағы халықаралық ынтымақтастықтың басым жақтарын көрсететін нақты да анық ақпарат беріледі.

Дипломдық жұмыстың зерттеу көздерінің екінші тобына ел басыларының, сыртқы істер және қорғаныс министрлерінің, елшілердің баяндамалары, өзара сапарлар барысындағы сөйлеген сөздері және әртүрлі ақпарат құралдарына берген сұхбаттары кіреді. Олар берілген жұмыстың теориялық-әдістемелік негізін құрайды.

Зерттеу жұмысында қолданылатын деректердің үшінші тобын ҚР мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыстардың әртүрлі салаларын баяндап, талдау жасаған Қазақстанның, Орталық Азияның басқа елдерінің, Ресейдің шығыстанушы, саясатшы, тарихшы ғалымдардың зерттеулері мен монографиялары құрайды. Олардың ішінде тек бүгінгі кезең емес, Қытай мен Орталық Азия байланыстарының әртүрлі тарихи кезеңдерін зерттеген еңбектер де бар. Мұндай еңбектерді пайдалана отырып, Қытай мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыстарды бүгінгі таң көзқарасымен ғана емес, олардың тарихи түп-тамыры арқылы бағалау мүмкін болады. Өйткені "өткенсіз болашақ жоқ" демекші, бүгінгі күнгі мәселелерді зерттемес бұрын, алдымен тарихқа көз жүгірту керек.

Ал төртінші топқа қазақ, орыс, тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді басылымдарда кездесетін алуан түрлі ақпарат құжаттары кіреді. Ондай мәліметтер Қазақстанның «Егемен Қазақстан», «Казахстанская правда», «Жас Алаш», «Түркістан», «Деловая неделя», «Панорама» газеттерінде және «Дипломатия жаршысы», «Ақиқат», «Саясат», «Казахстан-Спектр», «Центральная Азия и Кавказ», «Казахстан: экономика и жизнь», «Казахстан и современный мир», «Аналитическое обозрение», «Континент» журналдарында бар. Ал Ресейдің «Правда», «Известия», «Аргументы и факты», «Независимая газета» газеттері мен «Проблемы Дальнего Востока», «Мировая экономика и международные отношения», «Азия и Африка сегодня», «Нефть и газ», «Железнодорожный транспорт» журналдары пайдаланылды. Қытайдың «Жэньминь Жибао», «ЧжунГо Жибао», «Бэйцзин ваньбао» газеттері, «Контимост», «ЧжуньЯ яньцзю» (Орталық Азияны зерттеу), «Гоцзи вэньти яньцзю» (Халықаралық мәселелерді зерттеу), «ЧжунГо вайцзяо» (Қытай дипломатиясы), «Дун Оу ЧжунъЯ яньцзю» (Шығыс Еуропа мен Орталық Азияны зерттеу), журналдары зерттеу жұмысында ерекше орын алды. Өзбекстанның «Правда Востока», «Народное слово» газеттері, Қырғызстанның «Слово Кыргызстана», «Вечерний Бишкек» газеттері, ал Түркменстанның «Нейтральный Түркменистан» газеті пайдаланылды. Сонымен бірге қосымша материалдар ретінде цифрлар мен фактілер арқылы дәлелдеуге көмек беретін статистикалық жинақтарды атауға болады.

Жоғарыда аталған деректердің барлық топтары дипломдық жұмыстың деректік негізі болды. Деректерді оқып, пайдалану жұмыстың алдына қойған мәселелерді мейлінше толық зерттеуге және жұмыстың мақсаттары міндеттерін ашуға мүмкіндік бергені сөзсіз.

Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі тараудан және пайдаланған әдебиеттер тізіміне тұрады

Тарау 1. Орталық Азия және жаңа геосаясат

1. 1. Орталық Азия - геграфия, экономика және ұлттық тарих. Мемлекеттер мүдделері

Орталық Азия аймағы өзінің географиялық, экономикалық, ұлттық, тарихи, мәдени және тағы басқа факторларының қызметіне сәйкес геосаяси және геоэкономикалық жағынан өзіндік ерекшеліктерге ие аймақ болып табылады. Ең алдымен ол географиялық жағынан батыстағы Европа мен шығыстағы Азияның, солтүстіктегі Ресей мен оңтүстіктегі ислам әлемінің тоғысқан жерінде орналасқан. Сондықтан да аймақтың стратегиялық маңызы өте зор. Екіншіден, тікелей теңізге шыға алмайтын құрлық ортасындағы аймақ, әлемнің басқа аймақтарына тек көрші мемлекеттер арқылы ғана шыға алады, сондықтан көршілес елдермен байланыс орнатудың мәні қаншалықты зор екендігін айтпаса да түсінікті. Үшіншіден аталмыш аймақ табиғи ресурстарға өте бай, оның ішінде әсіресе табиғи газ, мұнай, түсті металдар және басқа да пайдалы қазбалар көздері бар. Ауыл шаруашылығы саласында мақта, астық, көкөніс және тағы басқа экономикалық дақылдарды дамытудағы жағдайы айтарлықтай жақсы, сондықтан едәуір зор экономикалық потенциалға ие. Төртіншіден, ұлттық, діни, мәдени жағынан алғанда бұл аймақ өзіне тән ерекшеліктерге ие, түркі және ислам мәдениетімен дәстүрлі байланысы зор, оған қоса батыс пен шығыс мәдениеттерінің қосылған ықпалы да бар.

20-шы ғасырдың аяғы, дәлірек айтсақ, 90-шы жылдардың басы Орталық Азия республикалары үшін ғана емес, сонымен бірге кезінде Кеңес Одағын құраған республикалар үшін де тарихи бетбұрысты кезең болды. Социалистік тәртіп орнатып келген дүниежүзінің ірі державасы Кеңес Одағы ыдырап, 70 жыл бойы орталыққа бағынған республикалар тәуелсіз мемлекеттер статусына ие болды. Әрине, алғашқы егемендік алған республикалар үшін жеке-дара мемлекет ретінде өзінің ішкі және сыртқы саяси бағыттарын белгілеп, әрі қарай өздігінше аяқ алып жүруі оңай іс емес екендігі айдан анық. Бірақ Орталық Азия елдері халықаралық істерге белсене араласа отырып, халықаралық ұйымдарға мүше болып, дүниежүзілік қоғамдастықтың тең құқықты мүшесіне айналды. Бүгінде әлемнің көптеген мемлекеттері мен саяси, экономикалық күштер назары осы аймаққа аударылған.

КСРО алып мемлекет ретінде тарих сахнасынан кеткен соң, оның орнында қалған республикалар, оның ішінде Орталық Азия елдері де тәуелсіздіктерін жариялап, егемен ел ретінде халықаралық қауымдастықтан өздеріне тиесілі орындарын алуға тырысты. 1991 жылдың аяғында бірінен соң бірі әлемге өздерінің тәуелсіздігі туралы жариялады. Осы жылдың желтоқсан айының басында КСРО-ның іс жүзінде ыдырауы туралы Беловеж келісіміне қол қойылып, айдың соңында Алматыда Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының пайда болғаны жөнінде келісім дүниеге келеді. Орталық Азия республикаларының тәуелсіздігін алғашқылардың қатарында болып Түркия, Ресей, Қытай және АҚШ мойындайды.

Тәуелсіздік алған бес мемлекеттің әлеуметтік-саяси жағдайы, экономикалық дамуы бірдей деңгейде болды. Ал жеке-дара мемлекет ретінде өмір сүре бастаған кезде Орталық Азия республикалары өзіндік даму жолын таңдап, олардың әрқайсысының ұстанған саяси бағыты әртүрлі болды. Мысалы, Түркменстан ешкімге қосылмайтын бейтараптық саясатты таңдап, оқшауланып алды. Тәжікстанда мемлекет ішіндегі топаралық тартыстардың салдарынан 5 жылдан аса уақытқа созылған азамат соғысы басталып кетті. Қазақстан көптармақты сыртқы саясатты ұстана отырып, әлем елдерімен тең құқықты ынтымақтастықты дамытуға бет алды. Бірақ орталықтан басқарылған мемлекет құрамында болып келген 5 республика үшін өзара шаруашылық байланыстардың үзілуі салдарынан болған экономикалық дағдарыстан шығудың жолдарын да іздестіру қажет болды. Дәл осындай жағдайда Орталық Азия елдерінің шикізат пен табиғи ресурстарға бай болуы, олардың геосаяси жағдайы әлемдік экономикалық қатынастарға кірігуіне мол мүмкіндіктер туғызды.

Кеңес Одағының құрамында болған кезде Орталық Азия елдерінің басқа да одақтас республикалар сияқты шет мемлекеттермен байланыстары орталықпен басқарылып, сыртқы саяси қайраткерлігі өте шектеулі болды. Ал тәуелсіздік алғаннан соң сыртқы саясат жүргізу ісінде дербестікке қол жеткізіліп, алыс-жақын шет елдермен жан-жақты ынтымақтастықты орната бастады. Көптеген қолайлы факторларға сәйкес, әлемнің ірі мемлекеттерінің осы аймаққа деген назары ерекше ауып, Орталық Азия аймағы әлемдік саясаттың белсенді қатысушысына айналды. Бүгінгі таңда Орталық Азия АҚШ, Қытай, Ресей, Түркия, Иран және Үндістан сияқты мемлекеттердің мүдделері қақтығысқан өңірге айналған. 1990-шы жылдары бұл аймақта ірі мемлекеттер негізінен экономикалық мүддені көздеген болса, 21-ші ғасырдың басынан бастап экономикалық мүдде саяси мүддеге ауысқандай.

КСРО ыдырағаннан кейін Орталық Азия ұлы державалар ғана емес, сондай-ақ орташа деңгейдегі аймақтық «күш орталықтары» қатысқан жаңа «үлкен ойынның» сахнасына айналды. Егер 19 ғ. -20 ғ. басында негізгі ойыншылар Ресей және Британ империялары болса, енді Ресей Федерациясы, АҚШ, Қытай, Түркия, Иран, Үндістан, Пәкістан, Сауд Арабиясы, сонымен қатар еуропалық мемлекеттер де белгілі дәрежеде қатысады.

Ресей 1992-1993 жылдары Батыспен «стратегиялық серіктестікті» орнату идеясын алға тарта отырып, өздерінің тәуелсіздіктерін жариялаған бұрынғы кеңестік азиялық республикаларға деген назарын бәсеңдетті. 1994 жылдан бастап Ресей аймақтағы өзінің бұрынғы ықпалын қайта қалпына келтіруге тырысады. Ресей үшін басты мәселе Тәжікстандағы және тәжік-ауған шекарасындағы ахуал болды. Ішкі мәселелердің өткірлігі мен экономикалық мүмкіндіктерінің әлсіреуі Ресейге Орталық Азияда қалыптасқан вакуумды толтыруға талпынған әлем елдерімен бәсекелесуге кедергі жасады. Орталық Азиядағы екінші «үлкен ойынның» тағы бір ерекшелігі- аймаққа әскер емес (Тәжікстанды санамағанда), инвестициялар әкеліне бастады. Яғни, инвесторлар арасында табиғи ресурстарға қол жеткізу үшін, мұнай мен газ құбырларының бағытын таңдауда, өтім базары үшін, жаңа тәуелсіз орталықазиялық мемлекеттердің сыртқы саяси және сыртқы экономикалық бағыттары үшін күрес жүреді[6, с. 36] .

Ресейдің экономикалық мүдделерін қорғау- Мәскеудің Орталық Азиядағы саясатының негізгі мақсаттарының бірі. Өз мүддесін қорғау мақсатында Ресей өзі үшін анағұрлым маңызды болып табылатын елдерде, мысалы, Қазақстанда, қатаң бақылауды сақтап отыр. Ресей үшін Қазақстан саяси жағынан да, экономикалық жағынан да аса маңызды мемлекет болып саналады. Мұнда кеңестік әскери және өнеркәсіптік нысандар- Байқоңыр ғарыш айлағы мен ядролық қаруды сынау полигоны орналасқан. Қазақстан - бұрынғы КСРО аумағындағы Ресейден кейінгі екінші ірі мұнай өндіруші. Оның энергетикалық ресурстары мен тасымалдау құралдарына бақылау орнату Ресейге аса маңызды стратегиялық және экономикалық мүмкіндіктер береді. Ресейде Өзбекстан мақтасының импортына тәуелді ірі кәсіпорындар бар. Жалпы, экономикалық салада Ресей мен Орталық Азия елдері арасындағы байланыс өте тығыз.

Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағында мыс, қорғасын және цинк өндіруде көшбасшылық орын алған және оның негізгі тұтынушысы Ресей болған. Ресей қара металлургиясы бүгінгі таңда да Қазақстан темір рудасының, марганецтің, молибденнің және хромның, сирек кездесетін металдардың басты тұтынушысы болып отыр. Қырғызстан металдық сүрмені өндірудің монополисі болған болса, Түркменстан-құрамынан стронций шығарылатын целестин рудаларының, Өзбекстан-мақта мен алтынның ірі жеткізушісі болған [6, . с. 37] .

Орталық Азиядағы үш негізгі ойыншы-Қытай, Ресей және АҚШ. Әрқайсысының өзіндік мүддесі бар, оған қоса олардың үшеуі де бұл аймақтың тыныштығы мен гүлденуіне мүдделі. Ал бұл өз кезегінде бірлесіп күш жұмсауды қажет ететін радикалды исламды жеңген кезде ғана мүмкін болмақ. Сондықтан оларды біріктіретін осы мақсаттар олардың мәмілеге келуін қажет етеді. Мұның өзі үшеуінің ортақ мүддесі болып табылады.

Тәуелсіз мемлекеттер мәртебесіне ие болған шақта Орталық Азияның әлемнің ірі мемлекеттерінің қызығушылығын тудырған басты нәрсе- ол өңірдің табиғи ресурстарға бай болуы, әсіресе негізгі талас Каспий мұнайы болды. Каспий мұнайын игеру мақсатында алғашқылардың бірі болып АҚШ-тың ірі мұнай компанияларының өңірге келгені белгілі. Орталық Азиядағы «жаңа үлкен ойынға» ірі державалардың қатысуының басты мақсаты дәл осы Каспий мұнайы мен табиғи газ. Каспий теңізінің жағалауы бойымен және оның түбінде әлемнің ірі көмірсутекті отынның игерілмеген қорлары бар. Мұнай қоры 243 млрд. баррельге бағаланып отыр, ал олардың құны 4 трлн. АҚШ долларына жуық. АҚШ энергетика министрлігінің болжамы бойынша, тек Әзірбайжан мен Қазақстанның өзінде бұл қорлар 130 млрд. баррель құрауы мүмкін, бұл АҚШ қорларынан 3 еседен асып түседі екен. «ЭксонМобил», «ШевронТексако» сияқты мұнай алпауыттары жаңа өңдеу көздеріне қазірдің өзінде 30 млрд. долл. құйған. Бұл аймақ Құрама Штаттардың ОПЕК-ке -мұнай экспорттаушы елдер ұйымына деген тәуелділікті бәсеңдетуге мүмкіндік береді деп болжануда [8] .

Аймақтағы ірі ойыншылар мұнай мен газды игеруде ғана емес, оны тасымалдаудағы мұнай құбырларының бағыты үшін де күреседі. Ресей Солтүстік Кавказдағы өз аумағы арқылы өтетін бағытты қаласа, Қытай Қазақстаннан шығыс бағытқа қарай болғанын қалайды. Иран Парсы шығанағы арқылы өз құбыр жүйесін ұсынса, Вашингтон, керісінше, Ресейдің де, Иранның да аумақтарынан тыс өтетін бағыттарды қолдайды. Қалай болғанда да, тасымалдау жолдарына бақылау орнатуда Ресей үшін артықшылықтар басым. Көптеген орталықазиялық құбырлар Ресей аумағы арқылы өтеді. Бүгінгі таңда АҚШ-қа жеткізілетін мұнайдың 15 пайызға жуығы Ресей еншісінде екен. Ресейдің экономикалық даму және сауда министрі Г. Грефтің сөзі бойынша, Ресей американдық рынокқа мұнай жеткізуде араб елдерімен бәсекелесе алады [9] .

Қытай да АҚШ-тан кейінгі екінші ірі мұнай импорттаушысы ретінде аймақтың мұнай игеру ісінен шет қалған жоқ. Қытайдың мұнай-газ компаниясы Қазақстанның бірқатар мұнай кеніштерін игерумен қатар, батыс Қазақстаннан батыс Қытайға мұнай құбыры салынып бітті. Бұған дейін Қытайға мұнай темір жол арқылы жеткізілген болса, ендігі кезекте мұнай айдау құбыр арқылы жүзеге асырылатын болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.