Қазақстан мұнай-газ ресурстарының тиімділігін арттыруды көтерудің негізгі жолдары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І МҰНАЙ.ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қазақстанда мұнай.газ өнеркәсібінің дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мұнай.газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер ... ... ... .9
1.3 Қазақстанның мұнай.газ саласындағы вертикальді.интегралды құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 Қазақстан мұнай.газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы потенциалдары ... 30
2.2 Қазақстандағы мұнай.газ ресурстарын пайдалану тенденциясы ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстанның мұнай.газ кешенінің ресурстық потенциалын бағалау ... ... 52
ІІІ ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ.ГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Мұнай.газ кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің күшеюі ... ... ... ... ... ..61
3.2 Мұнай компанияларының көліктік жұйелермен өзара әрекет ету болашағы ... ...72
3.3 Мұнай.газ шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого.экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
І МҰНАЙ.ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қазақстанда мұнай.газ өнеркәсібінің дамуы мен қалыптасуы ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Мұнай.газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер ... ... ... .9
1.3 Қазақстанның мұнай.газ саласындағы вертикальді.интегралды құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 Қазақстан мұнай.газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы потенциалдары ... 30
2.2 Қазақстандағы мұнай.газ ресурстарын пайдалану тенденциясы ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстанның мұнай.газ кешенінің ресурстық потенциалын бағалау ... ... 52
ІІІ ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ.ГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Мұнай.газ кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің күшеюі ... ... ... ... ... ..61
3.2 Мұнай компанияларының көліктік жұйелермен өзара әрекет ету болашағы ... ...72
3.3 Мұнай.газ шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого.экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .90
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .5
1.1 Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Мұнай-газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстанның мұнай-газ саласындағы вертикальді-интегралды
құрылымдардың қалыптасу алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ
ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 Қазақстан мұнай-газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстандағы мұнай-газ ресурстарын пайдалану
тенденциясы ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстанның мұнай-газ кешенінің ресурстық потенциалын бағалау ... ... 52
ІІІ ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ КӨТЕРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Мұнай-газ кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің
күшеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Мұнай компанияларының көліктік жұйелермен өзара әрекет ету
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
3.3 Мұнай-газ шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого-
экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...90
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Мұнай-газ кешені Қазақстан экономикасының
желісі болып табылады. Мұнай-газ өнеркәсібіне Қазақстан дамуының 2030-
стратегиясында үлкен роль берілген, өйткені энергетикалық ресурстар және
оларды нәтижелі пайдалануына басымдық мән берілген. Мұнай ұлттық
экономиканың алдын ала және бұдан әрі дамуын белгілейді. Қабылданған
стратегияға сәйкес мұнай-газ секторы елдің экономикалық көтерілуінің
негізі, келешекте экономикалық өсудің ең белсенді негізі болуы тиіс.
Соңғы жылдары мұнай-газ кешені шетелдіктердің қатысуымен елеулі
сипатталады, өйткені көмірсутек ресурстарын пайдалану стратегиясы ұзақ
мерзімді инвестицияларды тарту, қазіргі технологияларды, экспортты
құбырларды құру және энергетикалық инфрақұрылым жасауында негізделеді.
Стратегияның негізгі ережелері бірқатар мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге
асырылуын белгілейді. Осы Ережеде экономиканы сауықтыру, жасалған келісім-
шарттар мен міндеттердің сақталуын бақылау, халықаралық сауданың дамуын
қамтамасыз ететін көлік және коммуникациялық нысандар құрылысын аяқтау
бойынша көптеген салалық мәселелердің шешілуін көздейді, экологиялық
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Мұнай кешенінің құрылымын қайта құру негізгі принциптер ретінде
нарықта мұнай мен мұнай өнімдерін, құрылыс пен өндіріс үшін қаржы,
техникалық және материалды ресурстарды қарқынды қолдануға қабілетті, кен
орындарын меңгеру, мұнай өнімдерін шығару және өткізу процесін біріктіретін
ірі интегралды компанияларды құруын көздейді. Сонымен қатар, мұнай
компаниясын қалыптастырудың негізгі критериялары болып мыналар табылады:
• мұнай шығару көлемінің баланстығын қамтамасыз ететін, халық
шаруашылығының мұнай өнімдеріне қажеттілігін жабу және оның қайта
өндірілуінің өндірістік-технологиялық мақсатқа сәйкестігі көлік
потоктары мен шаруашылық қатынастарды сақтау;
• мұнай және мұнай өнімдердің ішкі және сыртқы нарығында олардың
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.
Зерттеу обьектілері - Қазақстан Республикасының мұнай-газ
компаниялары.
Жоғары көрсетілген жұмыс мақсаты - мұнай-газ өнеркәсібінің мәнін
сипаттап, мұнай-газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары,оның дамуын мемлекеттік реттеу.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі отандық вертикальді-
интегралды мұнай-газ компаниялары көмірсутек ресурстарын нәтижелі қолдану
жолдарын, өндеуді, мұнай-газ, мұнай химиялық өнімдеріне ішкі
қажеттіліктерді, оның экспорттық бағытын және Қазақстанның әлемдік мұнай
бизнесіне кіруіне, сондай-ақ республика мемлекеттік бюджетінің көмірсутек
шикізатының әлемдік бағасына тәуелділігін азайтуға әсер етеді.
Жұмыстың құрылымы 3 бөлімнен, кіріспеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде мұнай-газ саласы құрылымын
жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер мен Қазақстанның мұнай-газ
саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары
қаралған. Екінші бөлімде Қазақстан мұнай-газ ресурстарының қазіргі және
болашақтағы потенциалдары, сондай-ақ Қазақстандағы мұнай-газ ресурстарын
пайдалану тенденциясын. Үшінші бөлімде Қазақстан мұнай-газ ресурстарының
тиімділігін арттырудың көтерудің негізгі жолдары.
І МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ
САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен қалыптасуы
Атырау өңіріндегі Жайық пен Жем аралығында көлкіген мұнай кені
бар екені ерте заманнан белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде – ақ
жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан қимайды (мұнайды)
сүзіп алып, түйенің немесе адамның теңге қотырын емдеуге қолданған. Бірақ
қазақтар бұл үлкен жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ.
XVIII ғ. мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер
қойнауын зерттеушілердің пайда болғаны белгілі.
Атырау өңірін алғашқы зерттеушілерінің бірі – Н.А. Северцов. Ол
1860 жылы Горный журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды.
Онда Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен - деп жазады.
1899 жылдың қараша айында Атырау облысы, Жылой ауданына қарасты
Қарашүңгіл алаңында 7 скважинадан мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 20
тоннадай өнім берді. Бүл бүгіндері дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан
мұнайының алғашқы тамшылары еді.
Қарашүңгіл мұнай фонтаны туралы хабар Ресей және шетел
кәсіпкерлерін дүр сілкіндіріп, Ембі-Каспий аймағында мұнай қорын іздестіру
жұмыстарын кең көлемде жүргізуге мәжбүр етті.
Осындай күрт бетбұрыстың нәтижесінде атақты Нобельдің мұнай
өндірістік ұйымы өмірге келді. Осы ұйымға қарайтын жұмысшылар Доссор,
Мақат, Ескене өңірін терең бұрғылауды қолға алды. Ең сәтті қазылған
Доссордағы үш скважина болды. 1911 жылы, сәуірдің 29-күні 225 метр
терңдікте юра қабатынан мұнай фонтаны атқылады. Ол 20-25 метр биіктікке 30
сағат бойы атқылап тұрды. 16,7 мың тонна мұнай шықты, тәулігіне 13360
тонна. Бұл Қарашүңгілден кейінгі мол мұнай қорының ашылғандығын бүкіл
әлемге паш етті. Қарашүңгіл және Доссор мұнай фонтанынан кейін Қазақстанда
мұнай өндірісінің тарихы басталды. Мақат – Атыраудың үшінші мұнайлы
перзенті. Ол 1915 жылы ашылды.
1925 жылы үкіметтің арнаулы қаулысы бойынша Гурьев пен Доссор
арасында 93 км тар табанды теміржол төселді. 1927 жылы іске қосылған бұл
жолмен жылына 120 мың тонна жүк тасылды. Бұл тек мұнайлы Ембінің емес,
бүкіл қазақ елінің дамуына үлкен әсер етті.
1959-1969 жылдар арасында Терістік Каспий ойпаттарында он шақты
мұнай-газ кен орындары (Прорва, Ақтөбе, Қараарна, Терістік, Тереңөзек,
Шығыс-Құлсары, Мартыши, Камышитовый, Таңатар, т.б.) ашылды.
Атырау мұнайын еліміздің шығысына кідіртпей жөнелту үшін 1936 жылы
Каспий – Орск мұнай құбыры іске қосылды. Қарап отырсақ, бұл күнде қара
алтынның қайнар бұлағы атанған мұнайлы Ембі өзенінің бастауын Доссор мен
Мақаттан алғанмен, өмір алға аттанған сайын арнасы кеңейіп өсе берді. Тек
Ұлы Отан соғысы жылдарында 15 жаңа кеніш ашылып, Мақат-Комсомол-Қошқар-
Сағыз мұнай құбыры төселді, Доссорда автомобиль жөндеу зауыты (1944ж),
Қамыскөл электро станциясы тұрғызылды.
Соғыс жылдарында мұнайды мол алудың жаңа әдістерін жүзеге асыруға
ерекше көңіл бөлінді. Соның арқасында Одақта тұңғыш рет мұнай өндірудің
екінші әдісі (қабат қысымын су айдау арқылы көбейту) 1943 жылдың тамыз
айында Доссор кәсіпшілігінде жүзеге асырылды. Келесі жылы Мақат
кәсіпшілігінің ұжымы бірінші юра қабатына су айдайтын қондырғыны іске
қосты. Соғыстың соңына дейін Мақат пен Доссор кәсіпшілігі осы әдіспен
қосымша 14 мың тоннадан астам жоғары сапалы мұнай алды.
1940 жылы өндірілген мұнай 695 тонна болса, 1944 жылы ол 788 мың
тоннаға жетті.
Республика мұнайшылары өмірінде 1950 жыл елеулі жыл, өйткені осы
жылы Қазақстан мұнайшылары елімізге 1 млн. тоннадан астам мұнай берді. 50-
ші жылдардан кейін Тереңөзек 1956, Тәжіғали, Төлес 1957, Қарсақ 1960,
Таңатар 1963 кен орындары ашылды.
Қазақстан мұнай байлығын молайта түсу үшін алыс аймақтарда барлау
жұмыстарын жүргізудің қажеттігі туралы болжамдар мұнайшы мамандарды
жігерлендіре түсті. Түрлі геологиялық болжамдарды сараптай келе Эмбанефть
бірлестігінің геолог мамандары терең деген бұрғылау жұмыстарын Маңғыстау
түбегіне шоғырландыру қажет деген батыл тұжырым жасады. Маңғыстау мұнай
айыру зауыттарынан және мұнайлы Ембі аймақтарынан өте қашықта, одан мұнай
табылса да ала алмаймыз деп қарсы болғандар да көп болды. Өмір мұнайшы
мамандардың болжамының дұрыс екендігін дәлелдеп, 1961 жылы Жетібай кен
орнынан күшті мұнай қорын отан игілігіне жарату жолында орасан зор
қиыншылықтар кездесті. Алғашқы ұйымдастыру қиыншылықтарын жеңе отырып,
Маңғыстаудың байлығын отан игілігіне жарату жолында мұнайшы мамандарымыздың
еткен еңбектері ерекше.
Әбу Ашыбайұлы 1964 жылғы наурыз айындағы Қазақстан халық
шаруашылығы журналындағы Маңғыстау байлығын тез игерелік деген
мақаласында былай деп жазды: Жаңа кен орнының мұнайлы және ілеспе газы өте
жоғары сапалы. Жетібай мұнайының парафин, бензин, дизельге қажет жағар
майын алуға болады. Мұнай айыру зауыттарынан және ежелгі мұнай
кәсіпшіліктерінен қашықтығына қарамастан Маңғыстау мұнай қорын игеру әрі
пайдалы.... Бұл батыл болжамды өмірдің өзі растап берді. Азғана жылдың
ішінде Қазақстандағы мұнай қорының көлемі бірнеше есе өсті. 1965 жылы
Маңғыстауда 225 мың тонна өндірілсе, 1975 жылы 500 мың тоннаға жетті. 1965-
80 жылға дейін 4 мың скважина іске қосылды. Қазір Маңғыстау Қазақстанда
өндірілетін мұнайдың 50%-ын береді.
1966 жылы Прорва кен орнын өндірістік пайдалануға беріп, ал
Кеңқияқты игеру басталды. Прорваның платформалық құрылымында 2100 метр
терңдіктен жеңіл мұнайдың тәулігіне 100 тоннадан астам фонтаны атылды.
Боранкөл кешенінде 12 мұнай-газды қабат анықталды.
1967 жылы қаңтар айында ірі Жетібай кен орны өндірістік
пайдалануға берілді. Сол арада Оңтүстік Маңғыстауда мұнай ұстайтын тағы да
10 ірі антиклиналдық құрылымдар табылды. Олар – Тарылы, Көкімбай, Қауынды,
Ақбұлақ т.б. Маңғыстаудың мұнайы ашылысымен-ақ барлау жұмыстарын
жеделдетіп, кен орындарын тез қосудың шаралары қолданылды. Жаңа мұнай
кәсіптерін жасақтау үшін, мұнай мен газ өндірістерін салатын арнаулы
министрлік құрылды. Бұл іске КСРО-ның газ өнеркәсібінің орта машина жасау,
жол салу министрлігінің мекемелері де ат салысты. Қазақстанмұнай
бірлестігінің, басқа да өнеркәсіптердің күшімен Батыс Қазақстанның мұнай-
газды кендері жедел түрде игеріле бастады. 1980 жылы Маңғыстау мұнайын
өндіру шамасы 150 млн. тоннаға жетіп, 1985 жылдың тамыз айының аяғына қарай
200 млн. тонна өндірілді, скважиналардың қоры 4017-ге жетіп жығылды. 1981
жылы Орал – Ембі бассейінінің мұнай қорын өндіру кәсібінің 70 жылдығын еске
алып, мұнайшылар 1950 жылдан басталған бірінші миллион тонна мұнай өндірді.
Екінші миллион шегіне 1968 жылы жетті, үшінші миллион 1972 жылы, төртінші
миллион ернеуі 1977 жылы толды. 1980 жылдардың басында Қазақстанның
өңтүстігінде жаң мұнай кен орындары ашылды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі
Құмкөл - Торғай ойысының оңтүстік шегінде, Жезқазған қаласынан оңтүстік -
батысқа қарай 230 километрде орналасқан. Оны игеру Қызылорда облысының
халық щаруашылығының жаңа саласы мұнай өндіруді дамытуды көздейді. Бұл
кешенде мұнай химиясын, машина салуды, құрылыс кешендерін салуды дамытып,
Арал шиелесінің қиын – қыстау бұқаралық мәселелерінің біразын шешуге
мүмкіндік туғызды. Құмкөл мұнайы тұтқыр, күкірт қосындысы шамалы, қара
майлы, тез қатаяды, зиянды газдары жоқ, жер үстіне жақын жатыр. Қазіргі
кезде Құмкөлдің келешегін дәлелдеп отырған 150 скважина бар. Одан 1991 жылы
миллион тонна мұнай өндірілді. Қызылордада Харрикейн Құмкөл Мұнай
мемлекеттік АҚ және сондай – ақ Құмкөл - Лукойл қоғамы құрылды.
1987 жылдың соңында Алматыда академик А.П.Крылов атындағы ВНИИ
нефть институтының кешінде бөлімі құрылды (жетекшісі академик Н.К.Надиров).
Оның құрамында үш лаборатория әсіресе тұтқыр мұнай (ӘТМ) ресурстар, табиғи
битумдар (ТБ) және битум араласқан жыныстар (БАЖ) – осыларды ашып алу,
кешенді түрде өндеу кіреді. Бұл өнім тез арада ВНИИ нефть бас институтының
дербес бөлімшесі болды да, ол 1990 жылы Казнефтебитум деген ғылыми-
өндірістік бірлестік болып қайта ұйымдастырылды. Оның бас директоры болып
КСРО-ның құрметті мұнайшысы Б.С.Сағынғалиев тағайындалды. Оның ғылыми
бірінші орынбасары академик Н.К.Надиров, ал бас инженері Б.К.Ізтілеуов.
1944 жылы Қазақстан Республикасының Инженерлік академиясының жанында ғылыми-
инженерлік Нефть орталығы құрылды. Оны құрушылар академиямен қатар ҒӨӨ
Мұнай АҚ, мұнай және жаңа технология министрлігінің ғылыми-зерттеудің
технологиялық орталығы болды. Кең байтақ Қазақстанда мұнай-газ кен
орындарын барлау Батыс Қазақстан өлкелерінде ғана емес, Шығыс Қазақстанда
Торғай ойпатында жүргізілді. Соның арқасында Оңтүстік Торғайдағы Құмкөл кен
орны 1999 жылы падалануға берілді. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің
бастауы бар, бірақ тоқтауы жоқ, өйткені туған жеріміздің тұла бойы тұнған
байлық...
1.2 Мұнай-газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер
Мұнай саласының қызмет етуінің жаңа бағытқа ауысуы аса маңызды
мәселелердің шешілуін талап етеді. Оның шеңберінде іс-әрекеттің ұйымдастыру
және басқару нысандары, көмірсутек шикізатымен операциялар жүргізудің
құқықтық нормалары әзірленіп, жүзеге асырылуы тиіс. Мұнай потенциалын ғана
емес, сондай-ақ оны шығару кезінде болған компоненттерді кешенді пайдалану
бағдарламасы әзірленді. Ол көмірсутек құрамы өнімінің және өзге құрамының
кеңе ассортиментін алғаннан кейін суммарлы әсер шығарудың перспективті
мүмкіншілігі сенімді белгілеуге мүмкіндік береді.
Нарық экономикасының заңы елдің шикізат саласына ендірілуінің сол
немесе өзге қарқындылығымен жаңа ұйымдастыру нысандарын қалыптастыру
қажеттілігін белгіледі. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанның мұнай саласында
ұлттық компаниялар, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар құрылды,
олардың өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті жаңа сындармен, нақты коммерциялық
параметрлер бойынша жүзеге асырылған жобалардың анализінде негізделген
көрсеткіш жүйелерімен бағаланады.
Көмірсутек шикізатына бай бірқатар елдердің қазіргі жағдайын талдай
отырып, жалпы ішкі өнім ЖІӨ өсуінің темпін, энергияға бағытталған ғылым
салаларының даму деңгейін белгілей отыра, олар табиғат байлығын ысырапты
пайдалану іс-әрекеттің бағыты басқа қазіргі өндірістің құрылуына,
өнімкәсіптің реструктуризациясына, мұнайгазхимиялық профильдегі ірі
тоннажды қайта өндейтін кешендердің қалыптасуына күш салуын шоғырландыруға
мүмкіндік бермейді деген қорытындыға келді.
Әдетте, осындай қорытындыларды растау үшін ұлттық экономиканың
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Сингапурда және шикізат ресурстары жоқ басқа
да қалаларда жүзеге асырылған реструктуризация процесстері келтіріледі.
Бірақ-та, менің ойымша, осы мемлекеттердің даму жолдарын әлемдік нарыққа
ресурстарды жеткізушілердің шаруашылығының дамуындағы бағыттарға қарсы қою
қажеттілігі жоқ.
Бірақ та, әлемдік практикада мұнай-газ ресурстарын иелену ұлттық
экономиканың дамуында елеулі қорытындыға себеп болған жағдайлар бар.
Осындай өзгерудің бір өкілі болып Норвегия табылады, ол Солтүстік теңіз кен
орынның көмірсутек ресурстары есебінен осы шикізатты өзі үлкен пайдамен
қолданумен қатар, сондай-ақ қысқа мерзім ішінде мұнай жабдықтарын және
технологиясын өндіру және шығару бойынша әлемдік лидер болып шыға алды.
Яғни, ірі мұнай-газдың бар болуы және оларды шығару мемлекет алатын
табыс өздері қалыптастырған тұрақты валютамен, білімнің жоғары деңгейімен,
төмен салықпен сипатталатын жүйеде қолданылатын шартта ғана өндірістік
күштердің дамуына қуатты импульс береді. Мемлекет берікті нәтижелі
экономикалық жүйе құрған кезде, сондай-ақ экономиканың реформалануын
жүргізуге ықпал ететін табиғат байлығы болған жағдай ең жақсы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес өз билігінде жер қойнауының қорлары,
әсіресе мұнай-газ қорларының елеулі мөлшері бар мемлекеттердің экономикалық
дамуындағы сәттілік шығаратын салалармен қатар технотронды салаларда
жеткілікті потенциалды құру, категориясына ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап мұнай және газ өндіру, мұнай-химия, негізгі химия жататын ғылым
және азқалдықты өндіріс даму жағдайларында ғана болады.
Соңғылардың экономикалық дамудағы басымдылықтарының ауысуы әр-түрлі
жүзеге асырылды. Егер де олардың кейбіреуі әлемдік нарық қайта өндірілетін
салалардың өнімдерін жүзеге асыру қажеттілігін байқаған, жанармай
материалдарына, әсіресе көмірсутектің нақты жеке фракцияларына –этан,
пропан, бутанға мүдделіліктің кенет өсу кезеңін дер кезінде байқаса, онда
басқалар өздерінің сыртқы экономикалық операциялары негізін бастапқы
шикізат ресурстарында көрген.
Дамудың түрлі жолдарынан алынған нақты артықшылықтарды өзгерген
конъюнктурада бағыт ала алған және де экономиканың қайта өндіру секторында
қаржыларын көбейткен елдер мен мұнай компаниялар алды.
Мұнай-химиядағы ірі ғылыми жаңалықтар жаңа өндірістің жасалуына
қозғау болып қызмет етті. Оның ақырғы өнімі болып шексіз пайдалану ареалы
бар полимер материалдардың жүздеген түрлері табылады. Әрине, олар
біріншіден, авто, ұшақ құрылыс салаларының, тұрмыстық құралдардың,
электрониканың, жеңіл өнеркәсіптің өндірісінің қызметін қыздыруының жаңа
кезеңі, екіншіден капиталды қайта өндіру салаға аудару бағыттағы ірі мұнай
компаниялардың қаржылық іс-әрекетінің қайта бағытталуына ұшыратты.
Ең алдымен, оларды негізгі стратегиялық міндеттерінің бірі нарықта
бірінші орын алу, өзін мұнай-химиялық өндіріс өнімінің жаңа түрлеріне
тұрақты тұтынушылармен қаматамасыз ету, ал содан кейін өз ресурстарын жеке
қондырғылардың, цехтардың, үшінші елдер компанияларына арналған зауаттардың
құрылысына қаржы салу.
Қысқа мерзім ішінде іс-әрекет етудің осы саласында лидерлер
белгіленді, олар он әлемдік мұнай компаниясы – Шеврон, Тотал,
Тексако, Мобил, Амоко, Эксон, Арко, Бритиш Петролеум, Шелл,
Эльф Акитэн. Олар шығаратын көмірсутектің суммарлы өндірісі жыл сайынғы
әлемдік шығарудың мұнай баламада жылына 800 млн.т.жуық 15 пайызын
құрайды.
Қазіргі таңда жоғарыда аталған компаниялар саланың барлық өндірістік
жүйелер бойынша барлау жұмыстардан бастап шикізат пен дайын өнімді өндеу
және өткізуге дейін жұмыс жүргізеді. Сонымен қатар, олар басты назарын
мұнайхимиялық өндірісіне бөледі.
Бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. 2000 жылдың ақпан айында
Филипс Петролеум, Шеврон америка мұнай-газ компаниялары 6 млдр.
доллар астам активпен бірлескен кәсіпорын ашты. Осы құрылымға жататын әр
серіктестікке кәсіпорынның бір жартысы беріледі. Құрылған БК хош иісті
заттардың, стирол, полистирол шығаруға пайдаланылатын олефин мен полиолефин
шығаратын бес әлемдік өндірісшілердің ішінде бірінші орын алған әлемдегі
жетекші компаниялардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының даму стратегиясында
негізі ірі мұнай-газ қайта өндіретін және мұнай химиялық потенциалды
құруда негізделетін түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажет, ал шикізат
ресурсының көзі болып көмірсутек шикізаты – мұнай, табиғат және жолаушы газ
табылады.
Қазақстан Республикасындағы шығаратын және қайта өндіретін
өндірістің, көлік коммуникацияның активтері берілген Казмұнайгаз ұлттық
мұнай-газ компаниясындағы білім мұнай өніпкәсібі реструктуризациясының
ісін алдыға жылжытуы мүмкін. Ол үшін төменде келтірілген нақты
мүмкіншіліктер бар.
Біріншіден, мұнай операциясын жүргізу үшін болашақ жобаларда жасалған
келісім-шарттардың шарттары өзгертілуі керек. Оған көптеген мұнай шығаратын
елдерде сияқты қаржы салушыларды объект құрылысына тікелей қаржы есебінен
қалай, солай қаржы салушы кен орнын әзірлеу процесінде алатын табыстың
бөлігін реинвестирлеу жолмен қайта өндіретін өндірістің дамуына белсенді
қатысуын міндеттейтін тарауды енгізу қажет.
Екіншіден, Қазақстан қайта өндіретін зауаттарға мұнай жеткізу бойынша
байланыстарын нығайтуын болжамдаған мемлекеттерге қатысты экономикалық
стратегияны өзгерту керек. Мысалы, украин заводтарының куаттылығын күштей
отыра, республика Казмұнайгаз ННГК атынан Херсон және Лисичанский мұнай
қайта өндіру зауаттар сияқты кәсіпорындардың акцияларын иелену құқықта
меншікті сатып алу процесіне қатыса алады. Осы бағыттағы келесі қадам
болып Констанца қаласында Румыния қазіргі уақытта қуаттылығы 30 пайызға
күшейтілген ҚӨЗ акцияларының пакеттерін иелену табылады. Жақын арадағы
жылдарда, Трасека көлік жобасына сәйкес Қазақстан Ақтау-Баку-Қара теңіз
порт-Констанца трассасы бойынша Еуропаға мұнай жеткізуін жүзеге асыруды
болжамдайды.
Көмірсутектер экспортының осы варианты Қазақстан Республикасының және
Батыс Еуропа елдерін энергия жеткізушілермен жабдықтау базасы болып
табылатын бір еуропа мемлекеттерімен тығыз және нәтижелі ынтымақтасуда ғана
емес, сондай-ақ Румыния ҚӨЗ жекешелендіру процесіне тікелей қатысудың
бастапқы жері бола алады.
Отандық көмірсутектік шикізатты нәтижелі пайдаланудағы келесі қадам
үшінші, төртінші, бесінші қайта жасау мұнай-газ шикізатынан табыс алу үшін
осы еуропа елдерінде химиялық профильдегі кәсіпорындардың акция үлестерін
алу болып табылады.
Ел және әлемнің региондары бойынша мұнайға сұраныс көрінісі үлкен
деңгейде сауда сипатында маусымдық тұрақсыздықпен күрделенеді. Жанармай
тұтынудың максималды деңгейі жазғы уақытта жетеді, ал жылыту мұнай
өнімдеріне сұраныстар өз деңгейіне қысқы мерзімде жетеді. Жеке
мұнайөнімдерін тұтынылуының өсуі түрлі елдерде кәсіптік өсудің
ерекшеліктеріне байланысты альтернативті көздер есебінен энергия алу
мүмкіншілігі жоқ болған салдарынан, қуаң кезеңнен кейін немесе қоршаған
ортаның ластануын шектеу бойынша өкіметтік іс-шаралар және электростанцияны
отынның басқа түрлеріне ауыстыру салдарынан құбылады.
Осы пікірлер әлемнің ірі мұнай компанияларының негізгі
ерекшеліктерінің сенімді практикалық түсініктемесі болып қызмет етеді,
нақтылау айтқанда іс-әрекеттің мұнай шығарудан бастап жанармайдың көтерме
саудасына дейін барлық кезеңдерінде олардың көлденең ықпалдасуы. Он жылдар
бойы қалыптасқан және нарықтарды қазіргі жағдайларға келтірген мұнай
сатудың әлемдік саудасындағы жағдайлар ірі көпұлттық интегралды мұнай
компанияларын құруды талап етті.
Компаниялар өз ықпалының саласын кеңейте отыра, кешенді кәсіпорын
ретінде мұнай айыратын зауаттардың құрылысын жүзеге асырды. Онда өнімге
жұмсалған капиталды және эксплутационды шығындардың максималды төмендету
және сұраныс сипатына сәйкес мұнай шығару саласында максималды
оралымдылыққа жету мақсатта бірінші қайта өндеу, риформинг, платформинг
және гидрокрекингтің барлық процестерімен үйлеседі. Компаниялар ел ішінде
мұнайды қайта өндіретін объектілерге мұнайды және ірі мұнай базаларға мұнай
өнімдерін тасу үшін ірі магистральды құбырлардың ірі құрылысына өз
күштерін біріктірді.
Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония, кейбір Таяу Шығыс елдері мұнайөнімдері
алмасатын, ал жабдықтарды сұраныс сипатындағы тұрақсыздықты жою мақсатында
өзара қолданатын үлкен интегралды нарыққа бірте-бірте айналуда. Мұнай
бизнесінде интегралды компанияларды қалыптастырылуы Жақын және Орта Шығыс,
Африка, Оңтүстік Африка мұнайларының ірі қорын иеленген елдер әлемдік ірі
компаниялармен мұнай операциясын жүргізу барысында стратегиясын
өзгерткеннен кейін жедел түрде жүзеге асырыла бастады. Осындай жағдайда
соңғылар геологобарлау және шығару жұмыстарды жүргізу кезінде иеленген
артықшылықтарын жоғалтып, осы елдердің көмірсутек ресурстар бақылауын
жоғалтып, әсер ететін оралымдық шараларды қолдануға мәжбүр болды. Олар
көрсетілген елдерде мұнайды қайта өндіретін, мұнай шығаратын және
мұнайхимиялық бағыттағы жобаларды қаржыландыра бастады. Бұл әрекет өз
компаниялары үшін белгілі жеңілдіктер ғана емес, сондай-ақ шикізат
ресурстарын пайдалану рұқсатын алуға мүмкіндік берді. Олар жүзеге асыратын
интергационды процесс осымен аяқталған жоқ, өйткені ірі мұнайгаз
потенциалына жеткілікті қамтамасыз етілген жаңа мемлекеттер пайда болды,
олардың дамуы үлкен қаржылық салымды талап етеді.
Қазіргі уақытта әлі пайдаланылмаған, бірақ та біртіндеп басымды
мағынасын жоғалтатын “жеке капиталдың құны” немесе “акциялардың құны”
ұғымынан айырмашылығы бар “компанияның құны” ұғымы кеңінен таныла бастады.
Кейбір жағдайларда, “компанияның баланстық құнын” пайдаланады, ол
инвестиционды капиталдың мөлшеріне сәйкеседі. Оған:
- меншіктік капитал
- суммарлы борыш
- миноритарлы акционерлердің үлесі
- компанияның нарықтық құны жатады.
Соңғысы оның кәдімгі акцияларының нарықтық капитализациясының,
борыштық нарықтық құнының, артықшылықты акциялардың капитализациясының,
миноритарлы акционерлердің баланстық құнының жиынтығын білдіреді.
Сонымен, мұнай компанияның құны оның запастарында негізделеді.
Өндірістік іс-әрекеті мұнай шығаруда және оны жүзеге асыруда кідіретініне
байланысты мұнай компанияның құны әзірленген кен орындарынан мұнайды жүзеге
асырудан түскен ақша сомы “ағымдағы таза құны” (АТҚ) ретінде белгіленеді.
СК= (Q · (Ц-(+ - (А+q))] : (1+ КОӨҚ),
(1)
мұнда
Q – запастың ағымдағы мөлшері;
А – мүліктік емес активтерден, жабдықтардың тозуынан түскен
амортизационды есептердің шамасы;
q- запастардың аяқталуына байланысты шығарылымның
бірлігіне келетін шығындардың шамасы;
Ц – мұнайдың ұзақмерзімге құны;
І – мұнай шығарылуының бірлігіне келетін қаржы салымының мөлшері;
- операционды шығындардың шамасы;
КОӨҚ – осындай белгілеуде сараптау жолмен қабылдануы тиіс және
мұнай компанияның инвестиционды жобалардың рентабельділігінің ішкі
нормасының ұзақмерзімді мағынасына сәйкесуі керек;
T – запастардың өндірістік қуаттылықтарын қамтамасыз ету кезеңі.
Сонымен, толық негізбен көлденен интегралды мұнай компаниялардың құрылуы
және қызмет етуі көп профильді өндірісті ұйымдастырудың ең нәтижелі нысаны
болып табылатынын белгілеуге болады. Олардың басқа құрылымдар алдында
басты артықшылықтары:
- нарық конъюнктурасының өзгеруіне уақытылы көңіл бөлу қабілеті;
- жаңа шешімдерді қабылдау кезде жеткілікті тактикалық оралымдылық
шикізат ресурстарының жоғары жылдамдығы;
- техникалық, қаржы немесе консалтингтік көмек көрсету қажеттілік
пайда болған аймақтарда экспансионистік мақсаттарды жүзеге асыру
мүмкіндігі;
- басымдылықтарды кардиналы өзгерту кезінде ең нәтижелі инвестиционды
жобаларды жүзеге асыру;
Отандық мұнай-газ кешендерінің нәтижелі қызмет етуіне мұнай және газды
шығару бойынша кәсіпорындардың күштерін біріктіруінде, оларды кешенді
пайдалануда және өндірісте шығындардың үнемдеу және базада жаңа
технологияларды ендіру мақсатында оларды қайта өндіру және өткізуде
мүдделілік құру маңызды болып табылады. Осындай өзара мүдделілікті
қамтамасыз ету нысандарының бірі интегралды мұнай-газ құрылымын құру болып
табылады.
Интегралды мұнай-газ құрылымдары біртұтас өндірістік-экономикалық
жүйе. Мұнда мақсатқа нәтижелі жету үшін іс-әрекеттің қираған, бірақ өзара
байланысқан түрлері тұтас өндіріске айналу процесі жүреді.
Интегралды компаниялардың артықшылығы ол өткізу баланстылығы. Мұнай-
газ шикізатына баға түскен кезде, шығаратын бөлімшелердің табысы түседі,
бірақ та мұнайды қайта өндіру және мұнайхимиялық өндіріс табысты өсіреді,
өйткені бір бөлімше әсері жоғалуы басқалардың табыс өсуімен өтеледі.
Әлемнің бірқатар жетекші мұнай елдерінің интегралды ұлттық
компаниясының қалыптасу және бұдан әрі даму ерекшеліктерін талдай отырып,
бірінші кезекте осылардың бәрі тікелей мемлекетпен құрылғанына ерекше көңіл
бөлу қажет. Ал ол өзінің өкілетті органдары арқылы барлық салалар бойынша
олардың іс-әрекетін бақылауын жүзеге асырады. Осындай жағдай Казахойл ННК
құрылу процесіне сай келеді. Оған өкіметтік құжаттарға сәйкес көмірсутек
шикізат қорларына, оны шығару және қайта өндіруге, сондай-ақ тасуға
байланысы активтер берілген.
Сонымен қатар, шетелдік интегралды және отандық компаниялардың
өндірістік құрылымында елеулі айырмашылықтар байқалады. ҚР мұнайгаз
саласында ірі шетелдік инвесторлар пайда болуына байланысты елде барланған
және шығарылған қорлардың бөлігі оларды меншігіне берілді, бұл жағдай
Казахойл ННК шикізат базасының әлсіреу ахуалына ұшыратты.
Сондай-ақ, Казахойл ННК–нің мұнайды өндеуге байланысты звеносы
өндірістің жоғары табысты және перспективті разрядына жатуы мүмкін емес,
өйткені ол іс-әрекеті алпыс жыл бойы жүзеге асырылатын шамалы қуаттылығы
бар ескі жалғыз технологиялық мұнай өндіру объектісінде негізделеді. Тіпті
Украинаның қайта өндіру зауыттарының бір бақылау пакетін сатып алынуы осы
сферада компанияның позициясының бекітпейді. Жақын уақытта Казахойл ННК
қазір Казмунайгаз құрылымында қайта өндеу звеноны ұлқайту бағытта
елеулі өзгерістерді жүзеге асыру қажет. Біздің ойымызша, компанияның ішкі
және сыртқы нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің ең
нәтижелі варианты болып қуатты қайта өндейтін кешеннің құрылысы табылады.
Ол нақты фракцияларға мұнай және газ шикізаттарын бөлуін жүзеге асырады.
Кешеннің өнімі – жанармай материалдары, полимер шикізаты, пластмассалар
және тауардың басқа да сұраныстары.
Көрсетілген айырмашылықтардың тұйықтаушы звеносы болып Казмұнайгаз
ННГП жоқ көлденең интегралды компаниялардың маңызды бір құрылымы аталуы
мүмкін, нақтылау айтқанда ғылыми-зерттеу және жобалы-құрылымдық сфера. Ол
дамымаса, ұлттық компания солай көп жылдар бойы ірі өндіруші-компаниялар
ұсынатын ескі техникалық өнімдер мен технологияның тұтынушысы болып жүре
береді. Жеке мұнай кәсіпорынның осындай Қайтақарулану рәсімі белгілі:
өткен жылдары жаңа жабдық ретінде мұнайды қайта өндіру тұтас кешендері
сатып алынған болатын, олар эксплутацияға өткізілгеннен кейін нәтижесі
және экологиялық тұрғыдан қауіпті болып табылды.
Өткен жылдары, тіпті қазіргі уақытта да экономикалық және
стратегиялық ұғыныс күрделі қаржы салу диверсификациясына қозғау болып
табылады. Көліктік құралдар мен нарықтарды жабдықтау көздері халықаралық
компаниялардың қызмет ету негізі болып табылады. Мұнай сату масштабы,
табыстың абсолютты көлему өзгеруіне қарай мұнай компаниялары жеткілікті
жоғары және тұрақты кіріс қамтамасыз ететін химиялық өнімдердің өндіріс
саласына ену үшін жолдар іздеуге мәбжүрлі.
Қуатты көлденең интегралды құрылымдарды құру жиналған әлемдік
тәжірибе егер де мұнай компанияның құрылымында өндірістің техникалық
деңгейін көтеру мүмкіндігін болжамдайтын құралдар жоқ болса, онда ол өз
шикізат активтерін жағымды толтырумен әлемдік нарықта ешқашан тең құқықты
қатысушысы бола алмайтынын куәландырады.
Ұлттық мұнай-газ құрылымдардың қалыптасуы трансұлттық интегралды мұнай-
газ құрылымының даму жолын қайталайды. Қалыптасқан трансұлттық интегралды
мұнай-газ құрылымына қарағанда, Қазақстанның экономикасы үшін ерекше мүдде
болып Ресейдің қайта құрылған және дамыған көлденен-интегралды мұнай-газ
компаниясы, сондай-ақ Қазақстандағы Харрикейн Хайдкарбонс Канада
компаниясының іс-әрекетінің тәжірибесі табылады.
Қазақстанда интегралды мұнай-газ құрылымын қалыптастыру бойынша
Харрикейн Хайдкарбонс Канада компаниясының тәжірибесі қызық болып
көрінеді. 1996 жылы компания Кызыл-Орда Оңтүстікмұнайгаз АҚ сатып алды
және Кумкуль кен орнында мұнай шығара бастады. Келісім-шарт бойынша ол бес
жыл мерзім ішінде өндірістің дамуына АҚШ 280 млн.долл салуын міндеттеді.
Қазіргі кезеңде ол кешенге 296 млн.доллар салды. Харрикейн Кумколь Мунай
ААҚ-ның ХКМ құрылған еншілес құрылымы аймақтың экономикасының флагманы
болып табылады. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ-ның қаржылық салымы арқылы
өндіріс жаңартылды, 2001 жылы мұнай шығарылуын 4 млн.т.өсірілді. Қазіргі
уақытта Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ Тургай петролеум бір қатар
компания акцияларының 50 пайызы бар. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ бір
жерде тұрмайды бұдан әрі жаңа мұнай учаскілерін меңгереді. 2000 жылдың
күзінде Кызылкия кен орнында жаңа мұнай шығарылды, кезекте Арысқұм және
Майбұлақ тұр. 2005 жылда Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ жылына 12 млн.т
мұнай шығаруды жоспарлап отыр.
Мұнай шығарылуы мен ішкі нарықта оған тұтынушылардың саны өсуіне
байланысты компания белсенді түрде сыртқы нарықта шикізат сату үшін
көліктік жобаларды дамытуда. Ол 2002 жылы мұнай құятын терминал құрылатын
Кумкольдан бастап Жусалы теміржол станциясына дейін мұнай құбырының
құрылысы жоспарланды. Осы арқылы мұнай тұтынушыларға темір жол арқылы
жеткізіледі. 1997 жылы мұнай мен мұнай өнімдерін жіберу және сақтау үшін
Достық НТП мұнай аудару теміржол терминалын құру және эксплуатациялау
мақсатта Харрикейн Достык еншілес кәсіпорны құрылды. 2000 жылдың тамыз
айында Достық НТП эксплуатацияға ендірілді, бірінші кезегінің
қуаттылығы жылына 1,2 млн. т. құрады. Сондай-ақ, терминал мазут қоймасы
ретінде қызмет ету үшін бір жылда 5 млн.т. дейін өсіру болжамдалып отыр.
Достық НТП кез келген мұнай шығаратын және мұнай химиялық
компанияларға, сондай-ақ Қазақстан аймағында және ТМД елдерінде жұмыс
жасайтын, мұнай және мұнай өнімдерін сатып алатын қомпанияларға қызмет
көрсетеді.
2002 жылы Кумколь кен орнында газоэнергетикалық станция салыну
жоспарланды, энергожеткізуші болып жергілікті жолаушы газ табылады. Ол
аймақты арзан электроэнергиямен жабдықтауға мүмкіндік беретін. ХКМ ААҚ
газқұбырының құрылысына кен орнынан бастап облыстық орталықға дейін
қатысады және жолаушы газды кәдеге жарату бойынша өз міндеттерін атқарады.
Мұнай-газ шикізатына әлемдік бағалар төмендеу кезінде Шымкент НПЗ
шикізат жеткізушісі болып табылатын ХКМ компаниясы ең соңғысын сатып
алды 31 наурыз 2000 ж, оны өзінің өндірістік құрылымына енгізіп қойды.
ХКМ компаниясы ШНОС жабдықтарын жаңартуды, ассртиментті көбейтуді және
шығарылатын мұнай өнімдерінің сапасын жақсартуды көздеп отыр. 2001 жылы
ШНОС ААҚ өндірістің дамуына дизель отының гидротазартуын аяқтау жобасына
АҚШ 14 млн.доллар қаржы салады.
ХКМ ААҚ мұнай шығарудан бастап көлденең – интегралды компанияның
жолында дамып келеді, оның технологиялық цепочкасында: мұнай шығару, қайта
өндеу, өткізу бар.
Интегралды мұнай-газ құрылымының іс-әрекетінің әлемдік тәжірибесін
талдай отыра мынадай қорытындылар шығаруға болады:
- қуатты интегралды құрылымдардың көптеген саны өз әрекеттерін мұнайгаз
шикізат шығарудан бастап, біртіндеп өздерінің әрекет ету саласын кеңейту
және барлық мұнай процестеріне қатысады: барлау, шығару, мұнайхимялық қайта
өндеу, тасу және дайын өнімді жүзеге асыру;
- трансұлттық интегралды мұнай-газ құрылымдар өздерінің іс-әрекеттерін
барлық әлем бойынша жүзеге асырады;
- көптеген елдердің ұлттық мұнай-газ компанияларының әрекеті мен даму
стратегиясы көлденең-интегралды трансұлттық мұнай-газ құрылмыдардың жолы
бойынша дамиды;
- әлемнің көптеген ұлттық мұнай-газ компаниялары өз әрекеттерін өз
елінің аймағында жүзеге асырады, ол мұнай-газ ресурстарын кешенді және
нәтижелі меңгеруіне ықпал етеді, сондай-ақ ол басқа елдердің мұнай-газ
ресурстарының әзірлеуіне енуі байқалады. Қазақстанды мысалға ала отыра,
жоғарыда көрсетілген схема бойынша өз әрекетін жүзеге асыратын
компаниялардың санына Ақтөбе облысында мұнай-газ кен орнын әзірлейтін
Қытай ұлттық мұнайгаз компаниясын КННК, Батыс Қазақстанда Қарашығанақ кен
орнын меңгеруіне қатысатын Статойл Норвегия үлттық мұнай-газ компаниясын
жатқызуға болады.
- әлемнің мұнай-газ нарығының көптеген саны ірі трансұлттық интегралды
құрылымдар арасында бөлінген;
- трансұлттық мұнай-газ құрылымдардың дамуы компаниялардың бірігу және
іріктенуімен жүргізіледі, оған мысал ретінде Шеврон Тексако, Эксон
Мобил, Бритиш Петролеум Амоко компанияларды келтіруге болады;
- мұнай-газ шикізатына әлемдік бағаларды төмендету кезінде мұнай-газ
компаниялары капиталдардың шығару саласынан сапалы мұнай-газ өндіру
саласына аударады, сонымен қатар компаниялар арасында интеграционды
процестер белсенділеді;
- мұнай-газ барлау, мұнай-газ қайта өндіру және шығару әрекетінің
дәстүрлі саласынан басқа интегралды құрылымдар транспорттық және ғылыми-
зерттеу бағыттарды дамытады;
Капиталдың мұнай өнеркәсібіне тоқталмайтын шоғырлану мен
орталандырылуында одан басқа да ұсақ компаниялардың әрекеті үшін алаң
қалады. Тәуелсіз фирмалардың көбінде қайта өндеу құралдары, не өткізу
желісі болмаса, олар ірі және орташа компаниялар сатып алатын мұнай барлау
және шығарумен айналысады;
Ресейдің мұнай-газ саласындағы құрылымдық өзгерудің нәтижелілігі,
ресей көлденең-интегралды мұнай-газ компаниялардың құрылуы және нәтижелі
әрекет етуі, мұнай-газ шикізатын кешкенді пайдалануы Қазақстан нарығында
елеулі байқалады. Мысалы, Қазақстанның ішкі нарығындағы мұнай-газ шикізаты
негізінде алынатын кейбір тауарлы өнімдер бойынша елеулі үлесі Ресейден
клген импортқа жатады: ашық мұнай өнімдердің 50 пайызы, битумдардың 95
пайызы, майлау материалдардың 90 пайызы, жуатын синтетикалық материалдардың
70 пайызы, платмасстар.
Сондай-ақ Ресей көлденең-интегралды мұнай-газ компаниялардың
қалыптасуы мен дамуы жеткізілген мұнай өнімдеріне төлемеген және мұнайға
әлемдік баға түскен жағдайларда болды. Бірақ та, бұл Ресейдің мұнай-газ
саласының қалыптасуына кедергі болмады. Бұл факт осы құрылымдар дамуының
дұрыс жолын куәландырады.
1.3 Қазақстанның мұнай-газ саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың
қалыптасу алғы шарттары
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясында
ерекше роль өнеркәсіптің мұнай-газ саласына берілген. Бағдарлама отын-
энергетикалық ресурстардың потенциалын көтеруін ұзақ мерзімді приоритетттер
ретінде белгілей отырып, бүкіл мұнай-газ кешеніне негізгі мәні бар
мәселелердің шешуін көздеп отыр.
Оның негізгі ережелеріне сәйкес бірқатар мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр, әсіресе, экономиканың осы секторын сауықтыру шешімі,
қаржы салушылармен жасалған келісім-шарттардың барлық шарттарын және алған
міндеттемелерін қатаң түрде сақталуы, әлемдік нарыққа энергияны жеткізу
схемасын ақырғы рет белгілеуі, халықаралық сауданың дамуын қамтамасыз
ететін көлік және коммуникация объектілердің жаңартылуы мен құрылысын
аяқталуын көздеген үкіметтің іс-әрекет ету бағдарламасы.
Жоғарыда белгіленгеннің бәрі, бірінші кезекте, мұнай-газ шикізатын
шығарылуын үнемді түрде көбейту және құрлықта және Каспий теңізінің шельф
зонасында перспективті құрылымдарға эксплуатацияға ендіру сияқты басты
міндеттердің шешілуіне бағытталған.
Пайда болған мәселелердің әр түрлілігіне және түрлі жоспарлығына
сәйкес республиканың мұнай-газ саласын ішкі ортада қалай, солай сыртқы
ортада қызмет ететін үлкен жүйе деп қарастыруға болады. Экономиканың
ықпалдасу жағдайларында әлемдік шарушылықта сыртқы ортаның ішкі ортаға,
ішкі ортаның республиканың мұнай-газ жүйесіне әсері байқалады.
Осыған сүйене отырып, мемлекеттік масштабта мұнай-газ жүйесі ұлттық
экономиканың бір шағын жүйесі болып табылады, ал ауқымды масштабта ел
экономикасы әлемдік экономикасы жүйесінің шағын жүйесі болып табылатынын
айтуға болады.
Бір шағын жүйенің әлемдік экономикаға әсер ету дәрежесі оның даму
деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнай-газ жүйесі мемлекеттік
экономиканың шағын жүйесі бола отыра, өзінің де шағын жүйелері бар. Әр
шағын жүйелердің даму деңгейі жүйенің даму стратегиясының приоритетіне
байланысты.
Мұнай саласының шағын жүйелерінде тіпті ең маңызды мәселелерін қазір
жүзеге асырылатын түрде іске асыру экономиканың осы секторының дамуының
қабылданған стратегиясы ойлаған нәтижеге әкеледі деуге негіз болып
табылмайды. Мұнай-газ шикізаты бұрыннан бері көпмақсатты пайдалану
ресурсының мәртебесін алған.
Соңғы онжылдықта әлемдік экономиканың дамуы қазіргі қоғамның алдында
төменде көрсетілген негізгі факторларға байланысты бірқатар күрделі
мәселелер қойды: энергетикалық және шикізат кризисі, әлемнің әр түрлі
елдерінде технологиялық потенциалдың біркелкі емес дамуы. Осы маңызды
мәселелердің шешілімі алғашқы энергожеткізушілердің қамтамасыз ету
перспективаларымен, оларды қайта өндеу технологиясын, шығару әдістерді
жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған байланысты мұнай мен газ әлемдік
шаруашылық механизмдің қызметінде және экономиканың ақырғы
қажеттіліктерінің өсуі мен қоғамдық өндірістің минералды-шикізат базасына
жүктеменің күшеюі арасындағы қайшылықтың күшеюінде ерекше роль ойнайды.
Республикада мұнай-газ шикізатын кешенді пайдалануы энергетикалық
схема бойынша шикізатты қайта өндеу деп түсіндіріледі. Сондай-ақ, мұнайды
бүкіл әлемде химиялық мұқтаждыққа тұтыну оның қайта өндеуінің 10-15
пайызынан аспайтынын белгілеу қажет, бірақ та мұнайхимиялық синтездің
ақырғы өнімінің пайдалану нәтижелілігі мұнайдың қалған 90 пайызын
энергетикалық мақсаттарда пайдалану көрсеткішіне жол бермейді. Мысалы,
Румыния жағдайында энергетикалық схема бойынша мұнайды қайта өндеу кезінде
алынған мұнай өнімдерінің сумарлы құны шикізат құнынан 4 есе асады, ал
мұнайхимиялық схема бойынша – 40 рет. Егер де көмірсутек ресурстардың
потенциалды құндылығының салыстырмалы анализін мұнайхимиялық өнімдердің
өндірісіне дейін жеткізсе, онда олардың құны шикі мұнайды сату әсерінен
100 рет өседі.
Мұнай-газ ресурстарының терең қайта өнделуінің жоғары нәтижелілігі
туралы Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутек шикізаттарына ,ларды
қайта өндеу нақты процестеріне қатысты келтірілген зерттеудің есеп айрылысу
мәліметтері куәландырады. Мысалы, егер кіруде 1 т мұнайдың құны 100-120
доллар болса, онда шығу кезінде тиесілі процестен 1 т полиэтилен 550, 1 т
полипропилен –1000, 1 т полиэтилен пакеттер-900 доллар тұрады.
Кез келген мұнай компаниясының маңызды критериясы болып нәтижелілік
деңгейі табылады. Соңғысы салалардың барлық шағын жүйелер қорытындысының
жиынтығымен есептеледі, сонымен қатар осы көрсеткіштегі тікелей табыстың
салмағы онша жоғары емес.
Сондықтан да, мұнай компаниялардың іс-әрекетін кеңістіктің
күрделі жүйесінде қызмет етеді деп елестетуге болады. Оның жағдайын, дамуын
тек қана көптеген өзара байланысты параметрлер арқылы болжамдауға болады.
Күрделі жүйенің біртұтас анализі, қызмет ету және даму процесінде пайда
болған қасиеттердің пайда болу жалпы және ерекше заңдылықтарын айқындау
және саналы суреттеу қажет. Анализден кейінгі этап тенденцияларды ғылыми
болжаумен және алынған жиынтық негізінде үлке жүйелердің даму салдарымен
байланысты болуы тиіс.
Дамыған елдерде мұнайхимиялық өндірістің капитал сыйымдылығы
өнеркәсіптің осы саласының қаржыландыру спецификасын көлденең және тік
ықпалдасумен байланыстырды. Мұнайхимиялық өнімнің қуатты өндірісін бірнеше
фирмалар, мысалы, мұнай және химиялық, көтере алады. Сонымен қатар, Мұнай
фирмалары өндірісті көмірсутек шикізатпен және энергиямен, ал химиялық
фирмалар – технологиямен және ғылыми-зерттеу әзірлемелермен қамтамасыз
етеді.
Сол немесе өзге шын болмыстың объектісін үлкен жүйелердің разрядына
жатқызу белгілі шамада шартты болып табылады және ен бастысы, осы объектіні
зерттеу кезінде маңызды рольды кешенді жалпы жүйелік факторлар ойнайтынына
байланысты. Бұл осы жүйенің қасиетінен қалай, солай міндеттерге де
байланысты.
Жүйе өз элементтерінің сипатына келмейтін бір ықпалдасу сапасына ие
болу керек. Жүйе өзара байланысқан элементтерді қосу есебінен бір тұтасқа
бірігуі керек. Жүйе объектілердің ұйымдастырылған-құрылым кешені болып
табылады, оның өзіне тән қасиеттері және байланыстың белгілі жиынтығы бар.
Сонымен, жүйе - әр қайсысы себеп-салдарлы байланыстардың заңына бағынатын
көптеген бірліктің жиынтығы ғана емес, сондай-ақ жеке бөлшектердің
қатынастары мен байланыстары бір-бірімен өзара байланысты және өзара әрекет
ететін көп санды элементтерден құрылатын белгілі күрделі функциялардың
орындалуын ескеретін бірлік.
Бірнеше критериялар бойынша кәсіпорынды дамыту және орналастырудың
оңтайлы варианты болып жаңа өнеркәсіптік шаруашылық объектілердің
құрылысын жаңарту немесе кеңейту, шығарылатын және жүзеге асырылатын
өнімдер мен технологиялық тәсілдердің, сондай-ақ өнімдерді тасу және
қолдану көлемі мен ассортиментін сұрыптау варианты табылады.
Оңтайлы есеп айырылысудың орындалуы төменде көрсетілген
қорытындылармен сипатталатын сала перспективаларын белгілеуге мүмкіндік
береді:
- кәсіпорынды орналастыру, мөлшерін және мамандандырылуын негіздеумен;
- саланы және оның жеке объектілерінің даму темптерін белгілеумен;
- өндірістің ұсынылған технологиясымен;
- шығарылатын өнімдердің ассортиментімен және әр өнім шығарылымының
көлемімен;
- түрлі тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейін белгілеумен;
- көлік қатынасын дамуымен шикізатты, жартылай фабрикаттарды және дайын
өнімді тасу бағытымен және көлемімен;
- ескерілген ресурстар мен шығарылған өнімдердің нәтижелілігін
салыстырмалы бағалауын жүргізумен.
Осы тәрізді міндеттерді шешу, көліктік шығындар кәсіпорынның
мамандандырылуын белгілеуіне, жаңа өндірістерді орналастыру пунктерін
таңдауына, шикізат пен дайын өнімнің тұтынушыларын өндірісшілерге бекіту
схемасына елеулі әсер ету кезінде критерий болып өндірістік, көліктік
шығындар қалай, солай инфрақұрылымдық звеноларды қалыптастыру қажеттілігіне
байланысты шығындар табылады.
Мұнай-газ ресурстарын пайдалану кешендік деңгейі экологиялық
жағдаймен тікелей байланысты, оның нашарлануы табысты шығару, тасу және
қайта өндеу жерлерінде байқалады. Осыған байланысты экологиялық
тұрақтылықты сақтау проблемасын шешу кезінде күрделі және жеткіліксіз
әзірленген мәселе болып аймақтың экожүйесіне жүктемелердің жалпы
нормаландырылуы, өндірістік объектілерді орналастыру нормасы, сызықты
құрылыстардың мұнай-газ өнімқұбырлары, электропередачалар құрылысы,
жергілікті құрылыс материалдарды жол мен дамбалардың құрылысына пайдалану
нормалары табылады.
Сонымен, мұнай өнеркәсібін және оның жеке шағын жүйелерін дамуының
нәтижелі қорытындысына жету нақты перспективалары алғашқы шикізат
ресурстары тауар өнімдерін шығару терең схемасы бойынша қайта өндеу
процессіне қатысқанда, құбыр трассаларының тиімді және нәтижелі жүйесі
құрылғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Тік-интегралды мұнай-газ компаниялардың арнайы типтегі
компаниялардың алдында бәсекелестік артықшылықтары бар, бұндай бәсекелестік
мұнай бизнесінде де бар. Бұл жағдай, әсіресе мұнай-газ шикізатына
бағалардың төмендеуі кезінде ықпалдасты компанияларды дамудың шығын
концепциясын өзгертуге және нәтижелілік есеп айрылысу концепциясына көшуге
мәжбүрлейді. Бұл ықпалдасты компаниялар көптеген профильді емес
бөлімшелерден бас тартуында көрсетілген, осы арқылы ірі мұнайгаз
компаниялардың жеке құрылымдық бөлімшелері маңызды және табыс шығарудың
ерекше аккумуляторлары болып табылды. Осыған сәйкес белгілі жұмыстарды
ақылы-шарт негізінде орындайтын арнайы компанияларға арналған өткізу
нарығында ниша да ұлғайды.
Мұнай бизнесінде іс-әрекеттің тұрлі сферасының фрагментті қиыстыру
кеңінен ұсынылған. Мысалы, ол шағын жүйелердің байланысында көрсетіледі:
мұнайгазбарлау – шығару, тасымалдау-мұнай көтерме саудасы, мұнай-газды
қайта өндеу – мұнайхимия, мұнай өнімдерінің көтерме саудасы – мұнай
өнімдерін бөлшектей сату.
Мұнай бизнесі оған қай бағытта және қандай ұйымдастыру нысанда
қатысушылар қатысқанына қарамастан үлкен күрделі шығынмен сипатталады, ол
екі типтегі ықпалдасты компаниялардың қалыптасуына себеп болды. Бірінші
типке қаржы нышаны бойынша ықпалдасатын холдинг деп аталатын компаниялар
жатады. Екінші типке өндірістік нышан бойынша ықпалдасатын компаниялар
жатады, олар мұнай мен газдың барлауын, тасымалдануын және қайта
өнідірілуін, сондай-ақ шикізат немесе дайын өнімнің өткізуін жүзеге
асырады. Мұнай бизнесінде екінші типтегі ықпалдасты компаниялар басты орын
алады. Ірі мұнай-газ компанияларын басқаруының салыстырмалы анализінен:
- Қазіргі уақытта басқарудың дивизиондв құрылымы пайдаланылады, оның
алдыңғы кезеңі басқарудың сызықты-функционалды құрылымы болған;
жеке өндірістің ықпалдасуы капитал перетогы есебінен оладың өмірге
қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік береді;
- Өндірісті басқарудың тік-интегралды құрылым нысанында ұйымдастыру
нәтижелі болып табылады;
- Тік ықпалдасудың жүйесі көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. .5
1.1 Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Мұнай-газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстанның мұнай-газ саласындағы вертикальді-интегралды
құрылымдардың қалыптасу алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ
ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫН ТАЛДАУ ... ... ... 30
2.1 Қазақстан мұнай-газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2 Қазақстандағы мұнай-газ ресурстарын пайдалану
тенденциясы ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстанның мұнай-газ кешенінің ресурстық потенциалын бағалау ... ... 52
ІІІ ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫ КӨТЕРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Мұнай-газ кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің
күшеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
3.2 Мұнай компанияларының көліктік жұйелермен өзара әрекет ету
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
3.3 Мұнай-газ шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого-
экономикалық
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..78
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...90
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Мұнай-газ кешені Қазақстан экономикасының
желісі болып табылады. Мұнай-газ өнеркәсібіне Қазақстан дамуының 2030-
стратегиясында үлкен роль берілген, өйткені энергетикалық ресурстар және
оларды нәтижелі пайдалануына басымдық мән берілген. Мұнай ұлттық
экономиканың алдын ала және бұдан әрі дамуын белгілейді. Қабылданған
стратегияға сәйкес мұнай-газ секторы елдің экономикалық көтерілуінің
негізі, келешекте экономикалық өсудің ең белсенді негізі болуы тиіс.
Соңғы жылдары мұнай-газ кешені шетелдіктердің қатысуымен елеулі
сипатталады, өйткені көмірсутек ресурстарын пайдалану стратегиясы ұзақ
мерзімді инвестицияларды тарту, қазіргі технологияларды, экспортты
құбырларды құру және энергетикалық инфрақұрылым жасауында негізделеді.
Стратегияның негізгі ережелері бірқатар мемлекеттік бағдарламалардың жүзеге
асырылуын белгілейді. Осы Ережеде экономиканы сауықтыру, жасалған келісім-
шарттар мен міндеттердің сақталуын бақылау, халықаралық сауданың дамуын
қамтамасыз ететін көлік және коммуникациялық нысандар құрылысын аяқтау
бойынша көптеген салалық мәселелердің шешілуін көздейді, экологиялық
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Мұнай кешенінің құрылымын қайта құру негізгі принциптер ретінде
нарықта мұнай мен мұнай өнімдерін, құрылыс пен өндіріс үшін қаржы,
техникалық және материалды ресурстарды қарқынды қолдануға қабілетті, кен
орындарын меңгеру, мұнай өнімдерін шығару және өткізу процесін біріктіретін
ірі интегралды компанияларды құруын көздейді. Сонымен қатар, мұнай
компаниясын қалыптастырудың негізгі критериялары болып мыналар табылады:
• мұнай шығару көлемінің баланстығын қамтамасыз ететін, халық
шаруашылығының мұнай өнімдеріне қажеттілігін жабу және оның қайта
өндірілуінің өндірістік-технологиялық мақсатқа сәйкестігі көлік
потоктары мен шаруашылық қатынастарды сақтау;
• мұнай және мұнай өнімдердің ішкі және сыртқы нарығында олардың
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.
Зерттеу обьектілері - Қазақстан Республикасының мұнай-газ
компаниялары.
Жоғары көрсетілген жұмыс мақсаты - мұнай-газ өнеркәсібінің мәнін
сипаттап, мұнай-газ ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары,оның дамуын мемлекеттік реттеу.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі отандық вертикальді-
интегралды мұнай-газ компаниялары көмірсутек ресурстарын нәтижелі қолдану
жолдарын, өндеуді, мұнай-газ, мұнай химиялық өнімдеріне ішкі
қажеттіліктерді, оның экспорттық бағытын және Қазақстанның әлемдік мұнай
бизнесіне кіруіне, сондай-ақ республика мемлекеттік бюджетінің көмірсутек
шикізатының әлемдік бағасына тәуелділігін азайтуға әсер етеді.
Жұмыстың құрылымы 3 бөлімнен, кіріспеден, қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады. Бірінші бөлімде мұнай-газ саласы құрылымын
жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер мен Қазақстанның мұнай-газ
саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары
қаралған. Екінші бөлімде Қазақстан мұнай-газ ресурстарының қазіргі және
болашақтағы потенциалдары, сондай-ақ Қазақстандағы мұнай-газ ресурстарын
пайдалану тенденциясын. Үшінші бөлімде Қазақстан мұнай-газ ресурстарының
тиімділігін арттырудың көтерудің негізгі жолдары.
І МҰНАЙ-ГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ
САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің дамуы мен қалыптасуы
Атырау өңіріндегі Жайық пен Жем аралығында көлкіген мұнай кені
бар екені ерте заманнан белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде – ақ
жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан қимайды (мұнайды)
сүзіп алып, түйенің немесе адамның теңге қотырын емдеуге қолданған. Бірақ
қазақтар бұл үлкен жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ.
XVIII ғ. мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер
қойнауын зерттеушілердің пайда болғаны белгілі.
Атырау өңірін алғашқы зерттеушілерінің бірі – Н.А. Северцов. Ол
1860 жылы Горный журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды.
Онда Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен - деп жазады.
1899 жылдың қараша айында Атырау облысы, Жылой ауданына қарасты
Қарашүңгіл алаңында 7 скважинадан мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 20
тоннадай өнім берді. Бүл бүгіндері дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан
мұнайының алғашқы тамшылары еді.
Қарашүңгіл мұнай фонтаны туралы хабар Ресей және шетел
кәсіпкерлерін дүр сілкіндіріп, Ембі-Каспий аймағында мұнай қорын іздестіру
жұмыстарын кең көлемде жүргізуге мәжбүр етті.
Осындай күрт бетбұрыстың нәтижесінде атақты Нобельдің мұнай
өндірістік ұйымы өмірге келді. Осы ұйымға қарайтын жұмысшылар Доссор,
Мақат, Ескене өңірін терең бұрғылауды қолға алды. Ең сәтті қазылған
Доссордағы үш скважина болды. 1911 жылы, сәуірдің 29-күні 225 метр
терңдікте юра қабатынан мұнай фонтаны атқылады. Ол 20-25 метр биіктікке 30
сағат бойы атқылап тұрды. 16,7 мың тонна мұнай шықты, тәулігіне 13360
тонна. Бұл Қарашүңгілден кейінгі мол мұнай қорының ашылғандығын бүкіл
әлемге паш етті. Қарашүңгіл және Доссор мұнай фонтанынан кейін Қазақстанда
мұнай өндірісінің тарихы басталды. Мақат – Атыраудың үшінші мұнайлы
перзенті. Ол 1915 жылы ашылды.
1925 жылы үкіметтің арнаулы қаулысы бойынша Гурьев пен Доссор
арасында 93 км тар табанды теміржол төселді. 1927 жылы іске қосылған бұл
жолмен жылына 120 мың тонна жүк тасылды. Бұл тек мұнайлы Ембінің емес,
бүкіл қазақ елінің дамуына үлкен әсер етті.
1959-1969 жылдар арасында Терістік Каспий ойпаттарында он шақты
мұнай-газ кен орындары (Прорва, Ақтөбе, Қараарна, Терістік, Тереңөзек,
Шығыс-Құлсары, Мартыши, Камышитовый, Таңатар, т.б.) ашылды.
Атырау мұнайын еліміздің шығысына кідіртпей жөнелту үшін 1936 жылы
Каспий – Орск мұнай құбыры іске қосылды. Қарап отырсақ, бұл күнде қара
алтынның қайнар бұлағы атанған мұнайлы Ембі өзенінің бастауын Доссор мен
Мақаттан алғанмен, өмір алға аттанған сайын арнасы кеңейіп өсе берді. Тек
Ұлы Отан соғысы жылдарында 15 жаңа кеніш ашылып, Мақат-Комсомол-Қошқар-
Сағыз мұнай құбыры төселді, Доссорда автомобиль жөндеу зауыты (1944ж),
Қамыскөл электро станциясы тұрғызылды.
Соғыс жылдарында мұнайды мол алудың жаңа әдістерін жүзеге асыруға
ерекше көңіл бөлінді. Соның арқасында Одақта тұңғыш рет мұнай өндірудің
екінші әдісі (қабат қысымын су айдау арқылы көбейту) 1943 жылдың тамыз
айында Доссор кәсіпшілігінде жүзеге асырылды. Келесі жылы Мақат
кәсіпшілігінің ұжымы бірінші юра қабатына су айдайтын қондырғыны іске
қосты. Соғыстың соңына дейін Мақат пен Доссор кәсіпшілігі осы әдіспен
қосымша 14 мың тоннадан астам жоғары сапалы мұнай алды.
1940 жылы өндірілген мұнай 695 тонна болса, 1944 жылы ол 788 мың
тоннаға жетті.
Республика мұнайшылары өмірінде 1950 жыл елеулі жыл, өйткені осы
жылы Қазақстан мұнайшылары елімізге 1 млн. тоннадан астам мұнай берді. 50-
ші жылдардан кейін Тереңөзек 1956, Тәжіғали, Төлес 1957, Қарсақ 1960,
Таңатар 1963 кен орындары ашылды.
Қазақстан мұнай байлығын молайта түсу үшін алыс аймақтарда барлау
жұмыстарын жүргізудің қажеттігі туралы болжамдар мұнайшы мамандарды
жігерлендіре түсті. Түрлі геологиялық болжамдарды сараптай келе Эмбанефть
бірлестігінің геолог мамандары терең деген бұрғылау жұмыстарын Маңғыстау
түбегіне шоғырландыру қажет деген батыл тұжырым жасады. Маңғыстау мұнай
айыру зауыттарынан және мұнайлы Ембі аймақтарынан өте қашықта, одан мұнай
табылса да ала алмаймыз деп қарсы болғандар да көп болды. Өмір мұнайшы
мамандардың болжамының дұрыс екендігін дәлелдеп, 1961 жылы Жетібай кен
орнынан күшті мұнай қорын отан игілігіне жарату жолында орасан зор
қиыншылықтар кездесті. Алғашқы ұйымдастыру қиыншылықтарын жеңе отырып,
Маңғыстаудың байлығын отан игілігіне жарату жолында мұнайшы мамандарымыздың
еткен еңбектері ерекше.
Әбу Ашыбайұлы 1964 жылғы наурыз айындағы Қазақстан халық
шаруашылығы журналындағы Маңғыстау байлығын тез игерелік деген
мақаласында былай деп жазды: Жаңа кен орнының мұнайлы және ілеспе газы өте
жоғары сапалы. Жетібай мұнайының парафин, бензин, дизельге қажет жағар
майын алуға болады. Мұнай айыру зауыттарынан және ежелгі мұнай
кәсіпшіліктерінен қашықтығына қарамастан Маңғыстау мұнай қорын игеру әрі
пайдалы.... Бұл батыл болжамды өмірдің өзі растап берді. Азғана жылдың
ішінде Қазақстандағы мұнай қорының көлемі бірнеше есе өсті. 1965 жылы
Маңғыстауда 225 мың тонна өндірілсе, 1975 жылы 500 мың тоннаға жетті. 1965-
80 жылға дейін 4 мың скважина іске қосылды. Қазір Маңғыстау Қазақстанда
өндірілетін мұнайдың 50%-ын береді.
1966 жылы Прорва кен орнын өндірістік пайдалануға беріп, ал
Кеңқияқты игеру басталды. Прорваның платформалық құрылымында 2100 метр
терңдіктен жеңіл мұнайдың тәулігіне 100 тоннадан астам фонтаны атылды.
Боранкөл кешенінде 12 мұнай-газды қабат анықталды.
1967 жылы қаңтар айында ірі Жетібай кен орны өндірістік
пайдалануға берілді. Сол арада Оңтүстік Маңғыстауда мұнай ұстайтын тағы да
10 ірі антиклиналдық құрылымдар табылды. Олар – Тарылы, Көкімбай, Қауынды,
Ақбұлақ т.б. Маңғыстаудың мұнайы ашылысымен-ақ барлау жұмыстарын
жеделдетіп, кен орындарын тез қосудың шаралары қолданылды. Жаңа мұнай
кәсіптерін жасақтау үшін, мұнай мен газ өндірістерін салатын арнаулы
министрлік құрылды. Бұл іске КСРО-ның газ өнеркәсібінің орта машина жасау,
жол салу министрлігінің мекемелері де ат салысты. Қазақстанмұнай
бірлестігінің, басқа да өнеркәсіптердің күшімен Батыс Қазақстанның мұнай-
газды кендері жедел түрде игеріле бастады. 1980 жылы Маңғыстау мұнайын
өндіру шамасы 150 млн. тоннаға жетіп, 1985 жылдың тамыз айының аяғына қарай
200 млн. тонна өндірілді, скважиналардың қоры 4017-ге жетіп жығылды. 1981
жылы Орал – Ембі бассейінінің мұнай қорын өндіру кәсібінің 70 жылдығын еске
алып, мұнайшылар 1950 жылдан басталған бірінші миллион тонна мұнай өндірді.
Екінші миллион шегіне 1968 жылы жетті, үшінші миллион 1972 жылы, төртінші
миллион ернеуі 1977 жылы толды. 1980 жылдардың басында Қазақстанның
өңтүстігінде жаң мұнай кен орындары ашылды. Олардың ішіндегі ең көрнектісі
Құмкөл - Торғай ойысының оңтүстік шегінде, Жезқазған қаласынан оңтүстік -
батысқа қарай 230 километрде орналасқан. Оны игеру Қызылорда облысының
халық щаруашылығының жаңа саласы мұнай өндіруді дамытуды көздейді. Бұл
кешенде мұнай химиясын, машина салуды, құрылыс кешендерін салуды дамытып,
Арал шиелесінің қиын – қыстау бұқаралық мәселелерінің біразын шешуге
мүмкіндік туғызды. Құмкөл мұнайы тұтқыр, күкірт қосындысы шамалы, қара
майлы, тез қатаяды, зиянды газдары жоқ, жер үстіне жақын жатыр. Қазіргі
кезде Құмкөлдің келешегін дәлелдеп отырған 150 скважина бар. Одан 1991 жылы
миллион тонна мұнай өндірілді. Қызылордада Харрикейн Құмкөл Мұнай
мемлекеттік АҚ және сондай – ақ Құмкөл - Лукойл қоғамы құрылды.
1987 жылдың соңында Алматыда академик А.П.Крылов атындағы ВНИИ
нефть институтының кешінде бөлімі құрылды (жетекшісі академик Н.К.Надиров).
Оның құрамында үш лаборатория әсіресе тұтқыр мұнай (ӘТМ) ресурстар, табиғи
битумдар (ТБ) және битум араласқан жыныстар (БАЖ) – осыларды ашып алу,
кешенді түрде өндеу кіреді. Бұл өнім тез арада ВНИИ нефть бас институтының
дербес бөлімшесі болды да, ол 1990 жылы Казнефтебитум деген ғылыми-
өндірістік бірлестік болып қайта ұйымдастырылды. Оның бас директоры болып
КСРО-ның құрметті мұнайшысы Б.С.Сағынғалиев тағайындалды. Оның ғылыми
бірінші орынбасары академик Н.К.Надиров, ал бас инженері Б.К.Ізтілеуов.
1944 жылы Қазақстан Республикасының Инженерлік академиясының жанында ғылыми-
инженерлік Нефть орталығы құрылды. Оны құрушылар академиямен қатар ҒӨӨ
Мұнай АҚ, мұнай және жаңа технология министрлігінің ғылыми-зерттеудің
технологиялық орталығы болды. Кең байтақ Қазақстанда мұнай-газ кен
орындарын барлау Батыс Қазақстан өлкелерінде ғана емес, Шығыс Қазақстанда
Торғай ойпатында жүргізілді. Соның арқасында Оңтүстік Торғайдағы Құмкөл кен
орны 1999 жылы падалануға берілді. Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсібінің
бастауы бар, бірақ тоқтауы жоқ, өйткені туған жеріміздің тұла бойы тұнған
байлық...
1.2 Мұнай-газ саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер
Мұнай саласының қызмет етуінің жаңа бағытқа ауысуы аса маңызды
мәселелердің шешілуін талап етеді. Оның шеңберінде іс-әрекеттің ұйымдастыру
және басқару нысандары, көмірсутек шикізатымен операциялар жүргізудің
құқықтық нормалары әзірленіп, жүзеге асырылуы тиіс. Мұнай потенциалын ғана
емес, сондай-ақ оны шығару кезінде болған компоненттерді кешенді пайдалану
бағдарламасы әзірленді. Ол көмірсутек құрамы өнімінің және өзге құрамының
кеңе ассортиментін алғаннан кейін суммарлы әсер шығарудың перспективті
мүмкіншілігі сенімді белгілеуге мүмкіндік береді.
Нарық экономикасының заңы елдің шикізат саласына ендірілуінің сол
немесе өзге қарқындылығымен жаңа ұйымдастыру нысандарын қалыптастыру
қажеттілігін белгіледі. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанның мұнай саласында
ұлттық компаниялар, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар құрылды,
олардың өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті жаңа сындармен, нақты коммерциялық
параметрлер бойынша жүзеге асырылған жобалардың анализінде негізделген
көрсеткіш жүйелерімен бағаланады.
Көмірсутек шикізатына бай бірқатар елдердің қазіргі жағдайын талдай
отырып, жалпы ішкі өнім ЖІӨ өсуінің темпін, энергияға бағытталған ғылым
салаларының даму деңгейін белгілей отыра, олар табиғат байлығын ысырапты
пайдалану іс-әрекеттің бағыты басқа қазіргі өндірістің құрылуына,
өнімкәсіптің реструктуризациясына, мұнайгазхимиялық профильдегі ірі
тоннажды қайта өндейтін кешендердің қалыптасуына күш салуын шоғырландыруға
мүмкіндік бермейді деген қорытындыға келді.
Әдетте, осындай қорытындыларды растау үшін ұлттық экономиканың
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Сингапурда және шикізат ресурстары жоқ басқа
да қалаларда жүзеге асырылған реструктуризация процесстері келтіріледі.
Бірақ-та, менің ойымша, осы мемлекеттердің даму жолдарын әлемдік нарыққа
ресурстарды жеткізушілердің шаруашылығының дамуындағы бағыттарға қарсы қою
қажеттілігі жоқ.
Бірақ та, әлемдік практикада мұнай-газ ресурстарын иелену ұлттық
экономиканың дамуында елеулі қорытындыға себеп болған жағдайлар бар.
Осындай өзгерудің бір өкілі болып Норвегия табылады, ол Солтүстік теңіз кен
орынның көмірсутек ресурстары есебінен осы шикізатты өзі үлкен пайдамен
қолданумен қатар, сондай-ақ қысқа мерзім ішінде мұнай жабдықтарын және
технологиясын өндіру және шығару бойынша әлемдік лидер болып шыға алды.
Яғни, ірі мұнай-газдың бар болуы және оларды шығару мемлекет алатын
табыс өздері қалыптастырған тұрақты валютамен, білімнің жоғары деңгейімен,
төмен салықпен сипатталатын жүйеде қолданылатын шартта ғана өндірістік
күштердің дамуына қуатты импульс береді. Мемлекет берікті нәтижелі
экономикалық жүйе құрған кезде, сондай-ақ экономиканың реформалануын
жүргізуге ықпал ететін табиғат байлығы болған жағдай ең жақсы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес өз билігінде жер қойнауының қорлары,
әсіресе мұнай-газ қорларының елеулі мөлшері бар мемлекеттердің экономикалық
дамуындағы сәттілік шығаратын салалармен қатар технотронды салаларда
жеткілікті потенциалды құру, категориясына ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап мұнай және газ өндіру, мұнай-химия, негізгі химия жататын ғылым
және азқалдықты өндіріс даму жағдайларында ғана болады.
Соңғылардың экономикалық дамудағы басымдылықтарының ауысуы әр-түрлі
жүзеге асырылды. Егер де олардың кейбіреуі әлемдік нарық қайта өндірілетін
салалардың өнімдерін жүзеге асыру қажеттілігін байқаған, жанармай
материалдарына, әсіресе көмірсутектің нақты жеке фракцияларына –этан,
пропан, бутанға мүдделіліктің кенет өсу кезеңін дер кезінде байқаса, онда
басқалар өздерінің сыртқы экономикалық операциялары негізін бастапқы
шикізат ресурстарында көрген.
Дамудың түрлі жолдарынан алынған нақты артықшылықтарды өзгерген
конъюнктурада бағыт ала алған және де экономиканың қайта өндіру секторында
қаржыларын көбейткен елдер мен мұнай компаниялар алды.
Мұнай-химиядағы ірі ғылыми жаңалықтар жаңа өндірістің жасалуына
қозғау болып қызмет етті. Оның ақырғы өнімі болып шексіз пайдалану ареалы
бар полимер материалдардың жүздеген түрлері табылады. Әрине, олар
біріншіден, авто, ұшақ құрылыс салаларының, тұрмыстық құралдардың,
электрониканың, жеңіл өнеркәсіптің өндірісінің қызметін қыздыруының жаңа
кезеңі, екіншіден капиталды қайта өндіру салаға аудару бағыттағы ірі мұнай
компаниялардың қаржылық іс-әрекетінің қайта бағытталуына ұшыратты.
Ең алдымен, оларды негізгі стратегиялық міндеттерінің бірі нарықта
бірінші орын алу, өзін мұнай-химиялық өндіріс өнімінің жаңа түрлеріне
тұрақты тұтынушылармен қаматамасыз ету, ал содан кейін өз ресурстарын жеке
қондырғылардың, цехтардың, үшінші елдер компанияларына арналған зауаттардың
құрылысына қаржы салу.
Қысқа мерзім ішінде іс-әрекет етудің осы саласында лидерлер
белгіленді, олар он әлемдік мұнай компаниясы – Шеврон, Тотал,
Тексако, Мобил, Амоко, Эксон, Арко, Бритиш Петролеум, Шелл,
Эльф Акитэн. Олар шығаратын көмірсутектің суммарлы өндірісі жыл сайынғы
әлемдік шығарудың мұнай баламада жылына 800 млн.т.жуық 15 пайызын
құрайды.
Қазіргі таңда жоғарыда аталған компаниялар саланың барлық өндірістік
жүйелер бойынша барлау жұмыстардан бастап шикізат пен дайын өнімді өндеу
және өткізуге дейін жұмыс жүргізеді. Сонымен қатар, олар басты назарын
мұнайхимиялық өндірісіне бөледі.
Бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. 2000 жылдың ақпан айында
Филипс Петролеум, Шеврон америка мұнай-газ компаниялары 6 млдр.
доллар астам активпен бірлескен кәсіпорын ашты. Осы құрылымға жататын әр
серіктестікке кәсіпорынның бір жартысы беріледі. Құрылған БК хош иісті
заттардың, стирол, полистирол шығаруға пайдаланылатын олефин мен полиолефин
шығаратын бес әлемдік өндірісшілердің ішінде бірінші орын алған әлемдегі
жетекші компаниялардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының даму стратегиясында
негізі ірі мұнай-газ қайта өндіретін және мұнай химиялық потенциалды
құруда негізделетін түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажет, ал шикізат
ресурсының көзі болып көмірсутек шикізаты – мұнай, табиғат және жолаушы газ
табылады.
Қазақстан Республикасындағы шығаратын және қайта өндіретін
өндірістің, көлік коммуникацияның активтері берілген Казмұнайгаз ұлттық
мұнай-газ компаниясындағы білім мұнай өніпкәсібі реструктуризациясының
ісін алдыға жылжытуы мүмкін. Ол үшін төменде келтірілген нақты
мүмкіншіліктер бар.
Біріншіден, мұнай операциясын жүргізу үшін болашақ жобаларда жасалған
келісім-шарттардың шарттары өзгертілуі керек. Оған көптеген мұнай шығаратын
елдерде сияқты қаржы салушыларды объект құрылысына тікелей қаржы есебінен
қалай, солай қаржы салушы кен орнын әзірлеу процесінде алатын табыстың
бөлігін реинвестирлеу жолмен қайта өндіретін өндірістің дамуына белсенді
қатысуын міндеттейтін тарауды енгізу қажет.
Екіншіден, Қазақстан қайта өндіретін зауаттарға мұнай жеткізу бойынша
байланыстарын нығайтуын болжамдаған мемлекеттерге қатысты экономикалық
стратегияны өзгерту керек. Мысалы, украин заводтарының куаттылығын күштей
отыра, республика Казмұнайгаз ННГК атынан Херсон және Лисичанский мұнай
қайта өндіру зауаттар сияқты кәсіпорындардың акцияларын иелену құқықта
меншікті сатып алу процесіне қатыса алады. Осы бағыттағы келесі қадам
болып Констанца қаласында Румыния қазіргі уақытта қуаттылығы 30 пайызға
күшейтілген ҚӨЗ акцияларының пакеттерін иелену табылады. Жақын арадағы
жылдарда, Трасека көлік жобасына сәйкес Қазақстан Ақтау-Баку-Қара теңіз
порт-Констанца трассасы бойынша Еуропаға мұнай жеткізуін жүзеге асыруды
болжамдайды.
Көмірсутектер экспортының осы варианты Қазақстан Республикасының және
Батыс Еуропа елдерін энергия жеткізушілермен жабдықтау базасы болып
табылатын бір еуропа мемлекеттерімен тығыз және нәтижелі ынтымақтасуда ғана
емес, сондай-ақ Румыния ҚӨЗ жекешелендіру процесіне тікелей қатысудың
бастапқы жері бола алады.
Отандық көмірсутектік шикізатты нәтижелі пайдаланудағы келесі қадам
үшінші, төртінші, бесінші қайта жасау мұнай-газ шикізатынан табыс алу үшін
осы еуропа елдерінде химиялық профильдегі кәсіпорындардың акция үлестерін
алу болып табылады.
Ел және әлемнің региондары бойынша мұнайға сұраныс көрінісі үлкен
деңгейде сауда сипатында маусымдық тұрақсыздықпен күрделенеді. Жанармай
тұтынудың максималды деңгейі жазғы уақытта жетеді, ал жылыту мұнай
өнімдеріне сұраныстар өз деңгейіне қысқы мерзімде жетеді. Жеке
мұнайөнімдерін тұтынылуының өсуі түрлі елдерде кәсіптік өсудің
ерекшеліктеріне байланысты альтернативті көздер есебінен энергия алу
мүмкіншілігі жоқ болған салдарынан, қуаң кезеңнен кейін немесе қоршаған
ортаның ластануын шектеу бойынша өкіметтік іс-шаралар және электростанцияны
отынның басқа түрлеріне ауыстыру салдарынан құбылады.
Осы пікірлер әлемнің ірі мұнай компанияларының негізгі
ерекшеліктерінің сенімді практикалық түсініктемесі болып қызмет етеді,
нақтылау айтқанда іс-әрекеттің мұнай шығарудан бастап жанармайдың көтерме
саудасына дейін барлық кезеңдерінде олардың көлденең ықпалдасуы. Он жылдар
бойы қалыптасқан және нарықтарды қазіргі жағдайларға келтірген мұнай
сатудың әлемдік саудасындағы жағдайлар ірі көпұлттық интегралды мұнай
компанияларын құруды талап етті.
Компаниялар өз ықпалының саласын кеңейте отыра, кешенді кәсіпорын
ретінде мұнай айыратын зауаттардың құрылысын жүзеге асырды. Онда өнімге
жұмсалған капиталды және эксплутационды шығындардың максималды төмендету
және сұраныс сипатына сәйкес мұнай шығару саласында максималды
оралымдылыққа жету мақсатта бірінші қайта өндеу, риформинг, платформинг
және гидрокрекингтің барлық процестерімен үйлеседі. Компаниялар ел ішінде
мұнайды қайта өндіретін объектілерге мұнайды және ірі мұнай базаларға мұнай
өнімдерін тасу үшін ірі магистральды құбырлардың ірі құрылысына өз
күштерін біріктірді.
Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония, кейбір Таяу Шығыс елдері мұнайөнімдері
алмасатын, ал жабдықтарды сұраныс сипатындағы тұрақсыздықты жою мақсатында
өзара қолданатын үлкен интегралды нарыққа бірте-бірте айналуда. Мұнай
бизнесінде интегралды компанияларды қалыптастырылуы Жақын және Орта Шығыс,
Африка, Оңтүстік Африка мұнайларының ірі қорын иеленген елдер әлемдік ірі
компаниялармен мұнай операциясын жүргізу барысында стратегиясын
өзгерткеннен кейін жедел түрде жүзеге асырыла бастады. Осындай жағдайда
соңғылар геологобарлау және шығару жұмыстарды жүргізу кезінде иеленген
артықшылықтарын жоғалтып, осы елдердің көмірсутек ресурстар бақылауын
жоғалтып, әсер ететін оралымдық шараларды қолдануға мәжбүр болды. Олар
көрсетілген елдерде мұнайды қайта өндіретін, мұнай шығаратын және
мұнайхимиялық бағыттағы жобаларды қаржыландыра бастады. Бұл әрекет өз
компаниялары үшін белгілі жеңілдіктер ғана емес, сондай-ақ шикізат
ресурстарын пайдалану рұқсатын алуға мүмкіндік берді. Олар жүзеге асыратын
интергационды процесс осымен аяқталған жоқ, өйткені ірі мұнайгаз
потенциалына жеткілікті қамтамасыз етілген жаңа мемлекеттер пайда болды,
олардың дамуы үлкен қаржылық салымды талап етеді.
Қазіргі уақытта әлі пайдаланылмаған, бірақ та біртіндеп басымды
мағынасын жоғалтатын “жеке капиталдың құны” немесе “акциялардың құны”
ұғымынан айырмашылығы бар “компанияның құны” ұғымы кеңінен таныла бастады.
Кейбір жағдайларда, “компанияның баланстық құнын” пайдаланады, ол
инвестиционды капиталдың мөлшеріне сәйкеседі. Оған:
- меншіктік капитал
- суммарлы борыш
- миноритарлы акционерлердің үлесі
- компанияның нарықтық құны жатады.
Соңғысы оның кәдімгі акцияларының нарықтық капитализациясының,
борыштық нарықтық құнының, артықшылықты акциялардың капитализациясының,
миноритарлы акционерлердің баланстық құнының жиынтығын білдіреді.
Сонымен, мұнай компанияның құны оның запастарында негізделеді.
Өндірістік іс-әрекеті мұнай шығаруда және оны жүзеге асыруда кідіретініне
байланысты мұнай компанияның құны әзірленген кен орындарынан мұнайды жүзеге
асырудан түскен ақша сомы “ағымдағы таза құны” (АТҚ) ретінде белгіленеді.
СК= (Q · (Ц-(+ - (А+q))] : (1+ КОӨҚ),
(1)
мұнда
Q – запастың ағымдағы мөлшері;
А – мүліктік емес активтерден, жабдықтардың тозуынан түскен
амортизационды есептердің шамасы;
q- запастардың аяқталуына байланысты шығарылымның
бірлігіне келетін шығындардың шамасы;
Ц – мұнайдың ұзақмерзімге құны;
І – мұнай шығарылуының бірлігіне келетін қаржы салымының мөлшері;
- операционды шығындардың шамасы;
КОӨҚ – осындай белгілеуде сараптау жолмен қабылдануы тиіс және
мұнай компанияның инвестиционды жобалардың рентабельділігінің ішкі
нормасының ұзақмерзімді мағынасына сәйкесуі керек;
T – запастардың өндірістік қуаттылықтарын қамтамасыз ету кезеңі.
Сонымен, толық негізбен көлденен интегралды мұнай компаниялардың құрылуы
және қызмет етуі көп профильді өндірісті ұйымдастырудың ең нәтижелі нысаны
болып табылатынын белгілеуге болады. Олардың басқа құрылымдар алдында
басты артықшылықтары:
- нарық конъюнктурасының өзгеруіне уақытылы көңіл бөлу қабілеті;
- жаңа шешімдерді қабылдау кезде жеткілікті тактикалық оралымдылық
шикізат ресурстарының жоғары жылдамдығы;
- техникалық, қаржы немесе консалтингтік көмек көрсету қажеттілік
пайда болған аймақтарда экспансионистік мақсаттарды жүзеге асыру
мүмкіндігі;
- басымдылықтарды кардиналы өзгерту кезінде ең нәтижелі инвестиционды
жобаларды жүзеге асыру;
Отандық мұнай-газ кешендерінің нәтижелі қызмет етуіне мұнай және газды
шығару бойынша кәсіпорындардың күштерін біріктіруінде, оларды кешенді
пайдалануда және өндірісте шығындардың үнемдеу және базада жаңа
технологияларды ендіру мақсатында оларды қайта өндіру және өткізуде
мүдделілік құру маңызды болып табылады. Осындай өзара мүдделілікті
қамтамасыз ету нысандарының бірі интегралды мұнай-газ құрылымын құру болып
табылады.
Интегралды мұнай-газ құрылымдары біртұтас өндірістік-экономикалық
жүйе. Мұнда мақсатқа нәтижелі жету үшін іс-әрекеттің қираған, бірақ өзара
байланысқан түрлері тұтас өндіріске айналу процесі жүреді.
Интегралды компаниялардың артықшылығы ол өткізу баланстылығы. Мұнай-
газ шикізатына баға түскен кезде, шығаратын бөлімшелердің табысы түседі,
бірақ та мұнайды қайта өндіру және мұнайхимиялық өндіріс табысты өсіреді,
өйткені бір бөлімше әсері жоғалуы басқалардың табыс өсуімен өтеледі.
Әлемнің бірқатар жетекші мұнай елдерінің интегралды ұлттық
компаниясының қалыптасу және бұдан әрі даму ерекшеліктерін талдай отырып,
бірінші кезекте осылардың бәрі тікелей мемлекетпен құрылғанына ерекше көңіл
бөлу қажет. Ал ол өзінің өкілетті органдары арқылы барлық салалар бойынша
олардың іс-әрекетін бақылауын жүзеге асырады. Осындай жағдай Казахойл ННК
құрылу процесіне сай келеді. Оған өкіметтік құжаттарға сәйкес көмірсутек
шикізат қорларына, оны шығару және қайта өндіруге, сондай-ақ тасуға
байланысы активтер берілген.
Сонымен қатар, шетелдік интегралды және отандық компаниялардың
өндірістік құрылымында елеулі айырмашылықтар байқалады. ҚР мұнайгаз
саласында ірі шетелдік инвесторлар пайда болуына байланысты елде барланған
және шығарылған қорлардың бөлігі оларды меншігіне берілді, бұл жағдай
Казахойл ННК шикізат базасының әлсіреу ахуалына ұшыратты.
Сондай-ақ, Казахойл ННК–нің мұнайды өндеуге байланысты звеносы
өндірістің жоғары табысты және перспективті разрядына жатуы мүмкін емес,
өйткені ол іс-әрекеті алпыс жыл бойы жүзеге асырылатын шамалы қуаттылығы
бар ескі жалғыз технологиялық мұнай өндіру объектісінде негізделеді. Тіпті
Украинаның қайта өндіру зауыттарының бір бақылау пакетін сатып алынуы осы
сферада компанияның позициясының бекітпейді. Жақын уақытта Казахойл ННК
қазір Казмунайгаз құрылымында қайта өндеу звеноны ұлқайту бағытта
елеулі өзгерістерді жүзеге асыру қажет. Біздің ойымызша, компанияның ішкі
және сыртқы нарығындағы бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің ең
нәтижелі варианты болып қуатты қайта өндейтін кешеннің құрылысы табылады.
Ол нақты фракцияларға мұнай және газ шикізаттарын бөлуін жүзеге асырады.
Кешеннің өнімі – жанармай материалдары, полимер шикізаты, пластмассалар
және тауардың басқа да сұраныстары.
Көрсетілген айырмашылықтардың тұйықтаушы звеносы болып Казмұнайгаз
ННГП жоқ көлденең интегралды компаниялардың маңызды бір құрылымы аталуы
мүмкін, нақтылау айтқанда ғылыми-зерттеу және жобалы-құрылымдық сфера. Ол
дамымаса, ұлттық компания солай көп жылдар бойы ірі өндіруші-компаниялар
ұсынатын ескі техникалық өнімдер мен технологияның тұтынушысы болып жүре
береді. Жеке мұнай кәсіпорынның осындай Қайтақарулану рәсімі белгілі:
өткен жылдары жаңа жабдық ретінде мұнайды қайта өндіру тұтас кешендері
сатып алынған болатын, олар эксплутацияға өткізілгеннен кейін нәтижесі
және экологиялық тұрғыдан қауіпті болып табылды.
Өткен жылдары, тіпті қазіргі уақытта да экономикалық және
стратегиялық ұғыныс күрделі қаржы салу диверсификациясына қозғау болып
табылады. Көліктік құралдар мен нарықтарды жабдықтау көздері халықаралық
компаниялардың қызмет ету негізі болып табылады. Мұнай сату масштабы,
табыстың абсолютты көлему өзгеруіне қарай мұнай компаниялары жеткілікті
жоғары және тұрақты кіріс қамтамасыз ететін химиялық өнімдердің өндіріс
саласына ену үшін жолдар іздеуге мәбжүрлі.
Қуатты көлденең интегралды құрылымдарды құру жиналған әлемдік
тәжірибе егер де мұнай компанияның құрылымында өндірістің техникалық
деңгейін көтеру мүмкіндігін болжамдайтын құралдар жоқ болса, онда ол өз
шикізат активтерін жағымды толтырумен әлемдік нарықта ешқашан тең құқықты
қатысушысы бола алмайтынын куәландырады.
Ұлттық мұнай-газ құрылымдардың қалыптасуы трансұлттық интегралды мұнай-
газ құрылымының даму жолын қайталайды. Қалыптасқан трансұлттық интегралды
мұнай-газ құрылымына қарағанда, Қазақстанның экономикасы үшін ерекше мүдде
болып Ресейдің қайта құрылған және дамыған көлденен-интегралды мұнай-газ
компаниясы, сондай-ақ Қазақстандағы Харрикейн Хайдкарбонс Канада
компаниясының іс-әрекетінің тәжірибесі табылады.
Қазақстанда интегралды мұнай-газ құрылымын қалыптастыру бойынша
Харрикейн Хайдкарбонс Канада компаниясының тәжірибесі қызық болып
көрінеді. 1996 жылы компания Кызыл-Орда Оңтүстікмұнайгаз АҚ сатып алды
және Кумкуль кен орнында мұнай шығара бастады. Келісім-шарт бойынша ол бес
жыл мерзім ішінде өндірістің дамуына АҚШ 280 млн.долл салуын міндеттеді.
Қазіргі кезеңде ол кешенге 296 млн.доллар салды. Харрикейн Кумколь Мунай
ААҚ-ның ХКМ құрылған еншілес құрылымы аймақтың экономикасының флагманы
болып табылады. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ-ның қаржылық салымы арқылы
өндіріс жаңартылды, 2001 жылы мұнай шығарылуын 4 млн.т.өсірілді. Қазіргі
уақытта Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ Тургай петролеум бір қатар
компания акцияларының 50 пайызы бар. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ бір
жерде тұрмайды бұдан әрі жаңа мұнай учаскілерін меңгереді. 2000 жылдың
күзінде Кызылкия кен орнында жаңа мұнай шығарылды, кезекте Арысқұм және
Майбұлақ тұр. 2005 жылда Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ жылына 12 млн.т
мұнай шығаруды жоспарлап отыр.
Мұнай шығарылуы мен ішкі нарықта оған тұтынушылардың саны өсуіне
байланысты компания белсенді түрде сыртқы нарықта шикізат сату үшін
көліктік жобаларды дамытуда. Ол 2002 жылы мұнай құятын терминал құрылатын
Кумкольдан бастап Жусалы теміржол станциясына дейін мұнай құбырының
құрылысы жоспарланды. Осы арқылы мұнай тұтынушыларға темір жол арқылы
жеткізіледі. 1997 жылы мұнай мен мұнай өнімдерін жіберу және сақтау үшін
Достық НТП мұнай аудару теміржол терминалын құру және эксплуатациялау
мақсатта Харрикейн Достык еншілес кәсіпорны құрылды. 2000 жылдың тамыз
айында Достық НТП эксплуатацияға ендірілді, бірінші кезегінің
қуаттылығы жылына 1,2 млн. т. құрады. Сондай-ақ, терминал мазут қоймасы
ретінде қызмет ету үшін бір жылда 5 млн.т. дейін өсіру болжамдалып отыр.
Достық НТП кез келген мұнай шығаратын және мұнай химиялық
компанияларға, сондай-ақ Қазақстан аймағында және ТМД елдерінде жұмыс
жасайтын, мұнай және мұнай өнімдерін сатып алатын қомпанияларға қызмет
көрсетеді.
2002 жылы Кумколь кен орнында газоэнергетикалық станция салыну
жоспарланды, энергожеткізуші болып жергілікті жолаушы газ табылады. Ол
аймақты арзан электроэнергиямен жабдықтауға мүмкіндік беретін. ХКМ ААҚ
газқұбырының құрылысына кен орнынан бастап облыстық орталықға дейін
қатысады және жолаушы газды кәдеге жарату бойынша өз міндеттерін атқарады.
Мұнай-газ шикізатына әлемдік бағалар төмендеу кезінде Шымкент НПЗ
шикізат жеткізушісі болып табылатын ХКМ компаниясы ең соңғысын сатып
алды 31 наурыз 2000 ж, оны өзінің өндірістік құрылымына енгізіп қойды.
ХКМ компаниясы ШНОС жабдықтарын жаңартуды, ассртиментті көбейтуді және
шығарылатын мұнай өнімдерінің сапасын жақсартуды көздеп отыр. 2001 жылы
ШНОС ААҚ өндірістің дамуына дизель отының гидротазартуын аяқтау жобасына
АҚШ 14 млн.доллар қаржы салады.
ХКМ ААҚ мұнай шығарудан бастап көлденең – интегралды компанияның
жолында дамып келеді, оның технологиялық цепочкасында: мұнай шығару, қайта
өндеу, өткізу бар.
Интегралды мұнай-газ құрылымының іс-әрекетінің әлемдік тәжірибесін
талдай отыра мынадай қорытындылар шығаруға болады:
- қуатты интегралды құрылымдардың көптеген саны өз әрекеттерін мұнайгаз
шикізат шығарудан бастап, біртіндеп өздерінің әрекет ету саласын кеңейту
және барлық мұнай процестеріне қатысады: барлау, шығару, мұнайхимялық қайта
өндеу, тасу және дайын өнімді жүзеге асыру;
- трансұлттық интегралды мұнай-газ құрылымдар өздерінің іс-әрекеттерін
барлық әлем бойынша жүзеге асырады;
- көптеген елдердің ұлттық мұнай-газ компанияларының әрекеті мен даму
стратегиясы көлденең-интегралды трансұлттық мұнай-газ құрылмыдардың жолы
бойынша дамиды;
- әлемнің көптеген ұлттық мұнай-газ компаниялары өз әрекеттерін өз
елінің аймағында жүзеге асырады, ол мұнай-газ ресурстарын кешенді және
нәтижелі меңгеруіне ықпал етеді, сондай-ақ ол басқа елдердің мұнай-газ
ресурстарының әзірлеуіне енуі байқалады. Қазақстанды мысалға ала отыра,
жоғарыда көрсетілген схема бойынша өз әрекетін жүзеге асыратын
компаниялардың санына Ақтөбе облысында мұнай-газ кен орнын әзірлейтін
Қытай ұлттық мұнайгаз компаниясын КННК, Батыс Қазақстанда Қарашығанақ кен
орнын меңгеруіне қатысатын Статойл Норвегия үлттық мұнай-газ компаниясын
жатқызуға болады.
- әлемнің мұнай-газ нарығының көптеген саны ірі трансұлттық интегралды
құрылымдар арасында бөлінген;
- трансұлттық мұнай-газ құрылымдардың дамуы компаниялардың бірігу және
іріктенуімен жүргізіледі, оған мысал ретінде Шеврон Тексако, Эксон
Мобил, Бритиш Петролеум Амоко компанияларды келтіруге болады;
- мұнай-газ шикізатына әлемдік бағаларды төмендету кезінде мұнай-газ
компаниялары капиталдардың шығару саласынан сапалы мұнай-газ өндіру
саласына аударады, сонымен қатар компаниялар арасында интеграционды
процестер белсенділеді;
- мұнай-газ барлау, мұнай-газ қайта өндіру және шығару әрекетінің
дәстүрлі саласынан басқа интегралды құрылымдар транспорттық және ғылыми-
зерттеу бағыттарды дамытады;
Капиталдың мұнай өнеркәсібіне тоқталмайтын шоғырлану мен
орталандырылуында одан басқа да ұсақ компаниялардың әрекеті үшін алаң
қалады. Тәуелсіз фирмалардың көбінде қайта өндеу құралдары, не өткізу
желісі болмаса, олар ірі және орташа компаниялар сатып алатын мұнай барлау
және шығарумен айналысады;
Ресейдің мұнай-газ саласындағы құрылымдық өзгерудің нәтижелілігі,
ресей көлденең-интегралды мұнай-газ компаниялардың құрылуы және нәтижелі
әрекет етуі, мұнай-газ шикізатын кешкенді пайдалануы Қазақстан нарығында
елеулі байқалады. Мысалы, Қазақстанның ішкі нарығындағы мұнай-газ шикізаты
негізінде алынатын кейбір тауарлы өнімдер бойынша елеулі үлесі Ресейден
клген импортқа жатады: ашық мұнай өнімдердің 50 пайызы, битумдардың 95
пайызы, майлау материалдардың 90 пайызы, жуатын синтетикалық материалдардың
70 пайызы, платмасстар.
Сондай-ақ Ресей көлденең-интегралды мұнай-газ компаниялардың
қалыптасуы мен дамуы жеткізілген мұнай өнімдеріне төлемеген және мұнайға
әлемдік баға түскен жағдайларда болды. Бірақ та, бұл Ресейдің мұнай-газ
саласының қалыптасуына кедергі болмады. Бұл факт осы құрылымдар дамуының
дұрыс жолын куәландырады.
1.3 Қазақстанның мұнай-газ саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың
қалыптасу алғы шарттары
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясында
ерекше роль өнеркәсіптің мұнай-газ саласына берілген. Бағдарлама отын-
энергетикалық ресурстардың потенциалын көтеруін ұзақ мерзімді приоритетттер
ретінде белгілей отырып, бүкіл мұнай-газ кешеніне негізгі мәні бар
мәселелердің шешуін көздеп отыр.
Оның негізгі ережелеріне сәйкес бірқатар мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр, әсіресе, экономиканың осы секторын сауықтыру шешімі,
қаржы салушылармен жасалған келісім-шарттардың барлық шарттарын және алған
міндеттемелерін қатаң түрде сақталуы, әлемдік нарыққа энергияны жеткізу
схемасын ақырғы рет белгілеуі, халықаралық сауданың дамуын қамтамасыз
ететін көлік және коммуникация объектілердің жаңартылуы мен құрылысын
аяқталуын көздеген үкіметтің іс-әрекет ету бағдарламасы.
Жоғарыда белгіленгеннің бәрі, бірінші кезекте, мұнай-газ шикізатын
шығарылуын үнемді түрде көбейту және құрлықта және Каспий теңізінің шельф
зонасында перспективті құрылымдарға эксплуатацияға ендіру сияқты басты
міндеттердің шешілуіне бағытталған.
Пайда болған мәселелердің әр түрлілігіне және түрлі жоспарлығына
сәйкес республиканың мұнай-газ саласын ішкі ортада қалай, солай сыртқы
ортада қызмет ететін үлкен жүйе деп қарастыруға болады. Экономиканың
ықпалдасу жағдайларында әлемдік шарушылықта сыртқы ортаның ішкі ортаға,
ішкі ортаның республиканың мұнай-газ жүйесіне әсері байқалады.
Осыған сүйене отырып, мемлекеттік масштабта мұнай-газ жүйесі ұлттық
экономиканың бір шағын жүйесі болып табылады, ал ауқымды масштабта ел
экономикасы әлемдік экономикасы жүйесінің шағын жүйесі болып табылатынын
айтуға болады.
Бір шағын жүйенің әлемдік экономикаға әсер ету дәрежесі оның даму
деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнай-газ жүйесі мемлекеттік
экономиканың шағын жүйесі бола отыра, өзінің де шағын жүйелері бар. Әр
шағын жүйелердің даму деңгейі жүйенің даму стратегиясының приоритетіне
байланысты.
Мұнай саласының шағын жүйелерінде тіпті ең маңызды мәселелерін қазір
жүзеге асырылатын түрде іске асыру экономиканың осы секторының дамуының
қабылданған стратегиясы ойлаған нәтижеге әкеледі деуге негіз болып
табылмайды. Мұнай-газ шикізаты бұрыннан бері көпмақсатты пайдалану
ресурсының мәртебесін алған.
Соңғы онжылдықта әлемдік экономиканың дамуы қазіргі қоғамның алдында
төменде көрсетілген негізгі факторларға байланысты бірқатар күрделі
мәселелер қойды: энергетикалық және шикізат кризисі, әлемнің әр түрлі
елдерінде технологиялық потенциалдың біркелкі емес дамуы. Осы маңызды
мәселелердің шешілімі алғашқы энергожеткізушілердің қамтамасыз ету
перспективаларымен, оларды қайта өндеу технологиясын, шығару әдістерді
жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған байланысты мұнай мен газ әлемдік
шаруашылық механизмдің қызметінде және экономиканың ақырғы
қажеттіліктерінің өсуі мен қоғамдық өндірістің минералды-шикізат базасына
жүктеменің күшеюі арасындағы қайшылықтың күшеюінде ерекше роль ойнайды.
Республикада мұнай-газ шикізатын кешенді пайдалануы энергетикалық
схема бойынша шикізатты қайта өндеу деп түсіндіріледі. Сондай-ақ, мұнайды
бүкіл әлемде химиялық мұқтаждыққа тұтыну оның қайта өндеуінің 10-15
пайызынан аспайтынын белгілеу қажет, бірақ та мұнайхимиялық синтездің
ақырғы өнімінің пайдалану нәтижелілігі мұнайдың қалған 90 пайызын
энергетикалық мақсаттарда пайдалану көрсеткішіне жол бермейді. Мысалы,
Румыния жағдайында энергетикалық схема бойынша мұнайды қайта өндеу кезінде
алынған мұнай өнімдерінің сумарлы құны шикізат құнынан 4 есе асады, ал
мұнайхимиялық схема бойынша – 40 рет. Егер де көмірсутек ресурстардың
потенциалды құндылығының салыстырмалы анализін мұнайхимиялық өнімдердің
өндірісіне дейін жеткізсе, онда олардың құны шикі мұнайды сату әсерінен
100 рет өседі.
Мұнай-газ ресурстарының терең қайта өнделуінің жоғары нәтижелілігі
туралы Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутек шикізаттарына ,ларды
қайта өндеу нақты процестеріне қатысты келтірілген зерттеудің есеп айрылысу
мәліметтері куәландырады. Мысалы, егер кіруде 1 т мұнайдың құны 100-120
доллар болса, онда шығу кезінде тиесілі процестен 1 т полиэтилен 550, 1 т
полипропилен –1000, 1 т полиэтилен пакеттер-900 доллар тұрады.
Кез келген мұнай компаниясының маңызды критериясы болып нәтижелілік
деңгейі табылады. Соңғысы салалардың барлық шағын жүйелер қорытындысының
жиынтығымен есептеледі, сонымен қатар осы көрсеткіштегі тікелей табыстың
салмағы онша жоғары емес.
Сондықтан да, мұнай компаниялардың іс-әрекетін кеңістіктің
күрделі жүйесінде қызмет етеді деп елестетуге болады. Оның жағдайын, дамуын
тек қана көптеген өзара байланысты параметрлер арқылы болжамдауға болады.
Күрделі жүйенің біртұтас анализі, қызмет ету және даму процесінде пайда
болған қасиеттердің пайда болу жалпы және ерекше заңдылықтарын айқындау
және саналы суреттеу қажет. Анализден кейінгі этап тенденцияларды ғылыми
болжаумен және алынған жиынтық негізінде үлке жүйелердің даму салдарымен
байланысты болуы тиіс.
Дамыған елдерде мұнайхимиялық өндірістің капитал сыйымдылығы
өнеркәсіптің осы саласының қаржыландыру спецификасын көлденең және тік
ықпалдасумен байланыстырды. Мұнайхимиялық өнімнің қуатты өндірісін бірнеше
фирмалар, мысалы, мұнай және химиялық, көтере алады. Сонымен қатар, Мұнай
фирмалары өндірісті көмірсутек шикізатпен және энергиямен, ал химиялық
фирмалар – технологиямен және ғылыми-зерттеу әзірлемелермен қамтамасыз
етеді.
Сол немесе өзге шын болмыстың объектісін үлкен жүйелердің разрядына
жатқызу белгілі шамада шартты болып табылады және ен бастысы, осы объектіні
зерттеу кезінде маңызды рольды кешенді жалпы жүйелік факторлар ойнайтынына
байланысты. Бұл осы жүйенің қасиетінен қалай, солай міндеттерге де
байланысты.
Жүйе өз элементтерінің сипатына келмейтін бір ықпалдасу сапасына ие
болу керек. Жүйе өзара байланысқан элементтерді қосу есебінен бір тұтасқа
бірігуі керек. Жүйе объектілердің ұйымдастырылған-құрылым кешені болып
табылады, оның өзіне тән қасиеттері және байланыстың белгілі жиынтығы бар.
Сонымен, жүйе - әр қайсысы себеп-салдарлы байланыстардың заңына бағынатын
көптеген бірліктің жиынтығы ғана емес, сондай-ақ жеке бөлшектердің
қатынастары мен байланыстары бір-бірімен өзара байланысты және өзара әрекет
ететін көп санды элементтерден құрылатын белгілі күрделі функциялардың
орындалуын ескеретін бірлік.
Бірнеше критериялар бойынша кәсіпорынды дамыту және орналастырудың
оңтайлы варианты болып жаңа өнеркәсіптік шаруашылық объектілердің
құрылысын жаңарту немесе кеңейту, шығарылатын және жүзеге асырылатын
өнімдер мен технологиялық тәсілдердің, сондай-ақ өнімдерді тасу және
қолдану көлемі мен ассортиментін сұрыптау варианты табылады.
Оңтайлы есеп айырылысудың орындалуы төменде көрсетілген
қорытындылармен сипатталатын сала перспективаларын белгілеуге мүмкіндік
береді:
- кәсіпорынды орналастыру, мөлшерін және мамандандырылуын негіздеумен;
- саланы және оның жеке объектілерінің даму темптерін белгілеумен;
- өндірістің ұсынылған технологиясымен;
- шығарылатын өнімдердің ассортиментімен және әр өнім шығарылымының
көлемімен;
- түрлі тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейін белгілеумен;
- көлік қатынасын дамуымен шикізатты, жартылай фабрикаттарды және дайын
өнімді тасу бағытымен және көлемімен;
- ескерілген ресурстар мен шығарылған өнімдердің нәтижелілігін
салыстырмалы бағалауын жүргізумен.
Осы тәрізді міндеттерді шешу, көліктік шығындар кәсіпорынның
мамандандырылуын белгілеуіне, жаңа өндірістерді орналастыру пунктерін
таңдауына, шикізат пен дайын өнімнің тұтынушыларын өндірісшілерге бекіту
схемасына елеулі әсер ету кезінде критерий болып өндірістік, көліктік
шығындар қалай, солай инфрақұрылымдық звеноларды қалыптастыру қажеттілігіне
байланысты шығындар табылады.
Мұнай-газ ресурстарын пайдалану кешендік деңгейі экологиялық
жағдаймен тікелей байланысты, оның нашарлануы табысты шығару, тасу және
қайта өндеу жерлерінде байқалады. Осыған байланысты экологиялық
тұрақтылықты сақтау проблемасын шешу кезінде күрделі және жеткіліксіз
әзірленген мәселе болып аймақтың экожүйесіне жүктемелердің жалпы
нормаландырылуы, өндірістік объектілерді орналастыру нормасы, сызықты
құрылыстардың мұнай-газ өнімқұбырлары, электропередачалар құрылысы,
жергілікті құрылыс материалдарды жол мен дамбалардың құрылысына пайдалану
нормалары табылады.
Сонымен, мұнай өнеркәсібін және оның жеке шағын жүйелерін дамуының
нәтижелі қорытындысына жету нақты перспективалары алғашқы шикізат
ресурстары тауар өнімдерін шығару терең схемасы бойынша қайта өндеу
процессіне қатысқанда, құбыр трассаларының тиімді және нәтижелі жүйесі
құрылғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Тік-интегралды мұнай-газ компаниялардың арнайы типтегі
компаниялардың алдында бәсекелестік артықшылықтары бар, бұндай бәсекелестік
мұнай бизнесінде де бар. Бұл жағдай, әсіресе мұнай-газ шикізатына
бағалардың төмендеуі кезінде ықпалдасты компанияларды дамудың шығын
концепциясын өзгертуге және нәтижелілік есеп айрылысу концепциясына көшуге
мәжбүрлейді. Бұл ықпалдасты компаниялар көптеген профильді емес
бөлімшелерден бас тартуында көрсетілген, осы арқылы ірі мұнайгаз
компаниялардың жеке құрылымдық бөлімшелері маңызды және табыс шығарудың
ерекше аккумуляторлары болып табылды. Осыған сәйкес белгілі жұмыстарды
ақылы-шарт негізінде орындайтын арнайы компанияларға арналған өткізу
нарығында ниша да ұлғайды.
Мұнай бизнесінде іс-әрекеттің тұрлі сферасының фрагментті қиыстыру
кеңінен ұсынылған. Мысалы, ол шағын жүйелердің байланысында көрсетіледі:
мұнайгазбарлау – шығару, тасымалдау-мұнай көтерме саудасы, мұнай-газды
қайта өндеу – мұнайхимия, мұнай өнімдерінің көтерме саудасы – мұнай
өнімдерін бөлшектей сату.
Мұнай бизнесі оған қай бағытта және қандай ұйымдастыру нысанда
қатысушылар қатысқанына қарамастан үлкен күрделі шығынмен сипатталады, ол
екі типтегі ықпалдасты компаниялардың қалыптасуына себеп болды. Бірінші
типке қаржы нышаны бойынша ықпалдасатын холдинг деп аталатын компаниялар
жатады. Екінші типке өндірістік нышан бойынша ықпалдасатын компаниялар
жатады, олар мұнай мен газдың барлауын, тасымалдануын және қайта
өнідірілуін, сондай-ақ шикізат немесе дайын өнімнің өткізуін жүзеге
асырады. Мұнай бизнесінде екінші типтегі ықпалдасты компаниялар басты орын
алады. Ірі мұнай-газ компанияларын басқаруының салыстырмалы анализінен:
- Қазіргі уақытта басқарудың дивизиондв құрылымы пайдаланылады, оның
алдыңғы кезеңі басқарудың сызықты-функционалды құрылымы болған;
жеке өндірістің ықпалдасуы капитал перетогы есебінен оладың өмірге
қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік береді;
- Өндірісті басқарудың тік-интегралды құрылым нысанында ұйымдастыру
нәтижелі болып табылады;
- Тік ықпалдасудың жүйесі көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz