«Қызыл қырғын» құрбандары
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) «Қызыл қырғын» құрбандары
ә) НКВД балалары
б) Алты Алаштың арыстары
3. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) «Қызыл қырғын» құрбандары
ә) НКВД балалары
б) Алты Алаштың арыстары
3. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1988 жылдың күзінде «Казахстанская правда» газетіне «Қоғамтанушылар нені тани алмаған?» деген ғылыми мақала дайындалды. Ондағы мақсат ұлттық республиканың шыққан тегіне балта шапқан Қазақстандағы қаралы кезеңнің қасіретін орыс тілді оқырмандарға жеткізу еді. Бірақ мұнын орнына 1989 жылдың 14-17 қаңтары аралығында екі республикалық газеттің бетінде ресми түрде сірескен тақырып партия тарихшыларының үлкен мақалалары жарияланды. Онда Голощекиннің қасақана ұйымдастырған ашаршылығы кезінде құрбан болғандардың санын әдейі екі еседей азайтып көрсетті. Былайша айтқанда, бұл орталық партократия зұлымының қазақ халқының алдындағы кешірілмес күнәсін баяғы зымияндық әдетіне салып, екі еседен артық жеңілдетті деген сөз.
Мұндай үлкен ғылыми оғаштықты КОКП тарихшыларының демографиялық зерттеу әдісін білмегендігінен ғана болды деу шындыққа жанаспайды.
Кейінгі кезде ізденімпаз жас зерттеушілеріміздің (Ә. Ғалиев, Т. Омарбеков, М. Қойгелдиев, Қ. Атабаев) арқасында көптеген архив деректері табылды. Сөйтіп, біздің бұрынғы таза ғылыми демографиялық талдауларымыз расқа шықты. Мысалы, 1927 жылғы республикалық ЦУНХУ-дің болжамы бойынша 1932 жылы Қазақстандағы ауыл халқының саны ғана 4.2 млн адам болуға тиіс еді.
Ал 1933 жылдың ортасында жүргізген ресми санаққа қанша адам қосып жазуға тырысып бақса да, өлгендердің санын көзбояушы шенеуніктер қанша азайтқысы келмегенмен, ауылдық жерде тірі қалған адамдардың санын 1.5 млн-нан асыра алмады.
Жоғарыда жасалған қылмыстың кесірінен есепші-зерттеушісымақтарымыз құрбан болғандардың саны 1.1-1.2 млн адам деп анықтаманы төмендетіп берді. Өкінішке орай, олар осы деректердің өзін бастапқыда жасырып келді де, кейіннен «темір сандыққа» салып тастады. Қазақстанда ашаршылықтан 2.5 млн адам өлді деген дерек шындыққа
1988 жылдың күзінде «Казахстанская правда» газетіне «Қоғамтанушылар нені тани алмаған?» деген ғылыми мақала дайындалды. Ондағы мақсат ұлттық республиканың шыққан тегіне балта шапқан Қазақстандағы қаралы кезеңнің қасіретін орыс тілді оқырмандарға жеткізу еді. Бірақ мұнын орнына 1989 жылдың 14-17 қаңтары аралығында екі республикалық газеттің бетінде ресми түрде сірескен тақырып партия тарихшыларының үлкен мақалалары жарияланды. Онда Голощекиннің қасақана ұйымдастырған ашаршылығы кезінде құрбан болғандардың санын әдейі екі еседей азайтып көрсетті. Былайша айтқанда, бұл орталық партократия зұлымының қазақ халқының алдындағы кешірілмес күнәсін баяғы зымияндық әдетіне салып, екі еседен артық жеңілдетті деген сөз.
Мұндай үлкен ғылыми оғаштықты КОКП тарихшыларының демографиялық зерттеу әдісін білмегендігінен ғана болды деу шындыққа жанаспайды.
Кейінгі кезде ізденімпаз жас зерттеушілеріміздің (Ә. Ғалиев, Т. Омарбеков, М. Қойгелдиев, Қ. Атабаев) арқасында көптеген архив деректері табылды. Сөйтіп, біздің бұрынғы таза ғылыми демографиялық талдауларымыз расқа шықты. Мысалы, 1927 жылғы республикалық ЦУНХУ-дің болжамы бойынша 1932 жылы Қазақстандағы ауыл халқының саны ғана 4.2 млн адам болуға тиіс еді.
Ал 1933 жылдың ортасында жүргізген ресми санаққа қанша адам қосып жазуға тырысып бақса да, өлгендердің санын көзбояушы шенеуніктер қанша азайтқысы келмегенмен, ауылдық жерде тірі қалған адамдардың санын 1.5 млн-нан асыра алмады.
Жоғарыда жасалған қылмыстың кесірінен есепші-зерттеушісымақтарымыз құрбан болғандардың саны 1.1-1.2 млн адам деп анықтаманы төмендетіп берді. Өкінішке орай, олар осы деректердің өзін бастапқыда жасырып келді де, кейіннен «темір сандыққа» салып тастады. Қазақстанда ашаршылықтан 2.5 млн адам өлді деген дерек шындыққа
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Қызыл қырғын. 37-де опат болғандар
2. Абақты
3. «Егемен Қазақстан» газеті (1993 жыл 14 тамыздағы шығарылымы)
1. Қызыл қырғын. 37-де опат болғандар
2. Абақты
3. «Егемен Қазақстан» газеті (1993 жыл 14 тамыздағы шығарылымы)
Жоспары:
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) Қызыл қырғын құрбандары
ә) НКВД балалары
б) Алты Алаштың арыстары
3. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1988 жылдың күзінде Казахстанская правда газетіне Қоғамтанушылар
нені тани алмаған? деген ғылыми мақала дайындалды. Ондағы мақсат ұлттық
республиканың шыққан тегіне балта шапқан Қазақстандағы қаралы кезеңнің
қасіретін орыс тілді оқырмандарға жеткізу еді. Бірақ мұнын орнына 1989
жылдың 14-17 қаңтары аралығында екі республикалық газеттің бетінде ресми
түрде сірескен тақырып партия тарихшыларының үлкен мақалалары жарияланды.
Онда Голощекиннің қасақана ұйымдастырған ашаршылығы кезінде құрбан
болғандардың санын әдейі екі еседей азайтып көрсетті. Былайша айтқанда, бұл
орталық партократия зұлымының қазақ халқының алдындағы кешірілмес күнәсін
баяғы зымияндық әдетіне салып, екі еседен артық жеңілдетті деген сөз.
Мұндай үлкен ғылыми оғаштықты КОКП тарихшыларының демографиялық зерттеу
әдісін білмегендігінен ғана болды деу шындыққа жанаспайды.
Кейінгі кезде ізденімпаз жас зерттеушілеріміздің (Ә. Ғалиев,
Т. Омарбеков, М. Қойгелдиев, Қ. Атабаев) арқасында көптеген
архив деректері табылды. Сөйтіп, біздің бұрынғы таза ғылыми демографиялық
талдауларымыз расқа шықты. Мысалы, 1927 жылғы республикалық ЦУНХУ-дің
болжамы бойынша 1932 жылы Қазақстандағы ауыл халқының саны ғана 4.2 млн
адам болуға тиіс еді.
Ал 1933 жылдың ортасында жүргізген ресми санаққа қанша адам қосып
жазуға тырысып бақса да, өлгендердің санын көзбояушы шенеуніктер қанша
азайтқысы келмегенмен, ауылдық жерде тірі қалған адамдардың санын 1.5 млн-
нан асыра алмады.
Жоғарыда жасалған қылмыстың кесірінен есепші-зерттеушісымақтарымыз
құрбан болғандардың саны 1.1-1.2 млн адам деп анықтаманы төмендетіп берді.
Өкінішке орай, олар осы деректердің өзін бастапқыда жасырып келді де,
кейіннен темір сандыққа салып тастады. Қазақстанда ашаршылықтан 2.5 млн
адам өлді деген дерек шындыққа жанаспайды. Өйткені, бұл деректер зұлматтың
беті ашылып, қателік зардаптарын тез арада түзету керек деген ақ ниет
жеңген кезде жиналды.
1926 жылғы халық санағынан кейін құрбан болған адамдарының санын 1937
жылға дейін қалпына келтіре алмаған қазақстандық төрт ұлт туралы мынадай
ресми деректер келтіруге болады. Мысалы, 1926-1937 жылдар аралығында
қазақтар – 3,627,6 мыңнан 2,181,5 мыңға дейін, украиндар – 860,2 мыңнан
549,6 мыңға дейін, ұйғырлар – 63,4 мыңнан 33,4 мыңға дейін, өзбектер –
129,4 мыңнан 110,0 мыңға дейін кеміп кетті. Олар осы он жыл аралығында
барлығы 1,816,2 мың адамын жоғалтқан екен.
Голощекиннің құрығынан құрбан болған жазықсыз жандардың бейнесін
мәңгілікке есте тұту мүмкіндігі енді ғана туды.
ӘЛИХАН НҰРМҰХАМЕДҰЛЫ БӨКЕЙХАН
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан Қарқаралы оязы, Әлтеке-Сырым болысы,
Желтау баурайындағы Мырзатай қыстауында дүниеге келген. Қазіргі әкімшілік
аймақтық бөлініс бойынша бұл елді-мекен Жезқазған облысы Ақтоғай ауданы ,
Қаратал совхозына қарайды. Оның нақты туған жылы туралы да жазба
деректерде түрліше пайымдалып жүр. Кеңес үкіметі пәрменімен Әлихан
Нұрмұхамедұлын Халық жауы деген нақақ айыппен тұтқындап, ату жазасына
кесілген үкімнің шыққандығын айғақтайтын іс қағаздары арасындағы
өмірбаяндық жеке құжатында ол 1866 жылы Семей облысының Қарқаралы оязындағы
жетінші ауылында жарық дүниеге келгендігі баяндалған.
Қазақ халқының қоғамдық ой санасын биік белеске көтерген ірі
қайраткерлердің туып, туған-өскен ортасы жайында да өкініштісі, әзірге ауыз
тұмытарлық, мардымды ештеңе жазыла қойған жоқ.
1917 жылы Ақпан революциясы жеңіске жетіп, патша өкіметі құлатылғаннан
кейін қазақтың зиялы қайраткерлері: Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы,
Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, М.
Тынышбайұлы, Ж. Досмұхамедұлы, Х. Досмұхамедұлы 1917 жылы сәуірде облыстық
қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізеді. Облыстық және уездік қазақ
комитеттері құрылды. Жалпы қазақ съезі өткізілсін деген қаулы
қабылданады.
Бірінші жалпы қазақ съезі Орынбор қаласында 1917 жылы 21-26 шілдеде
өткізілді. Съезде қаралған 14 мәселенің бірі – қазақтың саяси партиясын
құру еді. Партияның аты – Алаш аталсын деп ұйғарылады. Партияның
бағдарламасын жасау, қазақ автономиясын құру мәселесіне даярлық жоспары
белгіленеді.
Осы съезде Әлихан Нұрмұхамедұлы көпшілік дауыспен Алашордасының
басшысы болып сайланады. Бұл 6 миллион алаштың Әлиханды өзінің саяси көсемі
ретінде танығандығының айқын дәлелі.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ
Оның тағдыр – қиын, бірақ кісі қызығарлық тағдыр. Ғұмыры ащы арманға
толы, алайда адамға өнеге боларлық ғұмыр. Мақсат-мұратының мазмұны, кей
тұста қайшылықтарға соқтырды десек те, өте терең.
Біз онымен енді ғана таныса бастадық. Әлі танып болғанымыз жоқ Аса ірі
халық қайраткері, ағартушы-ұстаз, ғұлама ғалым, көрнекті ақын, жалынды
публицист, қазақ тілі білімі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы ірі
түрколог, этнограф, ғажайып сыншы, композитор-музыкант және шебер
орындаушы, ауыз әдебиеті ме мәдениет зерттеушісі, профессор екенін енді
ғана біліп отырған жерлесіміздің күреске толы өмірі мен мұрасына там-тұмдап
үңілген сайын оның қуатты тұлғасы зорайып, еңсесі биіктеп бара жатыр.
Жас қазақ үкіметінің мүшесі болған мемлекеттік қайраткер басына 1929
жылы-ақ бұлт үйірілгендей. Бұл Голощекиннің қазақ жерінде білгенін істеп,
бүлдіріп жатқан кезі еді.
1929 ж. қамауға алынған қазақ зиялыларының ішінде рухани көсем А.
Байтұрсынов та бар. 1937 ж. 9 қазанда сталиндік репрессияның қанды пышағына
ілігеді.
ТҰРАР РЫСҚҰЛОВ
Адам ретінде де, қоғам және саяси қайраткер ретінде де ерте есейіп,
есімі жиырма жастан асар-аспас кезінде жұрт аузына ілініп, халыққа танымал
болды.
1984 ж. 26 желтоқсанда Жетісу облысы Верный уезіне қатысты Шығыс Талғар
болысында дүниеге келген Тұрар шешеден де, әкеден де ерте айрылып,
жетімдіктің ауыртпалығын көрді.
1916 ж. бастап жиырма жастан жаңа асқан Тұрар қоғамдық-саяси өмірге
қызу араласып кетті, ол 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілістің Әулиеата-Мерке
ошағына идеялық тұрғыдан басшылық жасады.
Тұрар Рысқұлов бүкіл саналы өмірінде мемлекеттік және партиялық
саясаттағы ұлы державалық шовинизмнің көріністеріне батыл күрес жүргізді,
ол жергілікті ұлтшылдық көп жағдайда ұлы державалық шовинизмге жауап
ретінде бой көрсететіндігін дәлелдеумен болды.Ол өзінің осы мәселелер
төңірегіндегі ойларын РКП(б) – ның XII съезіндегі сөзінде әсіресе 1923 ж. 9-
12 маусымда РКП(б) Орталық Комитетінде өткен ұлт республикалары жауапты
қызметкерлерінің IV мәжілісінде ешбір бүкпесіз айтқан болатын. Бұл мәселеде
партия мен мемлекеттегі билікті сол кезде өз қолына шоғырландыра бастаған
И. Сталинге қарсы келе беретін. Екеуінің арасындағы алғашқы ашық қақтығыс
жоғарыда айтылғандай ұлт республикалары қызметкерлерінің IV мәжілісінде
орын алды. Осы мәжілісте Сталин Тұрарды татар ұлтшылы Сұлтанғалиевпен
пікірлессің, өзің де Сұлтанғалиев сияқты партия жолынан ауытқып жүрсің деп
айыптағанда, ол олардан үзілді-кесілді бас тартып, ... Сталин жолдастың
мәлімдемесі дұрыс емес. Сталин қателесіп отыр, – деп батылдықпен тура
жауап береді.
Ол Сталиндік-Голощекиндік Кіші Қазан бағытын жүзеге асыру нәтижесінде
жаппай ашаршылыққа ұшыраған өз халқына ара түсіп шырылдады. Сталинге хаттар
жазды. Ұлы көсеммен сөзге келіп, айтысқа түсті, оның диктаторлық ел билеу
тәртібіне қарсы шықты. Нәтижесінде 1937-1938 жылдары бүкіл ел көлемінде
орын алған үлкен террордың құрбаны болып кете барды.
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ
М. Жұмабаев 1893 жылы 25 маусымда Ақмола уезінің Полудень болысы
Булаев ауданында дүниеге келді.
Ақынның адам ретінде, азамат ретінде қалыптасуына ардагер Міржақып
Дулатов ықпал жасады. Ол Мағжанды әлем мәдениетінің озық үлгілерімен
сусындатып, ақындық әлемінің сиқырлы есігін ашты.
1913 жылы ақын Омбы қаласына келіп, оқытушылар семинариясына түседі.
Мағжан – табиғат жаршысы, махаббат жыршысы. Оның бұл тақырыптардағы
өлеңдерінің де негізгі тақырыбы тәуелсіздік.
Ел тәуелсіздігінің жыршысы Мағжан ақынның өзі де 1937 жылы 30
желтоқсанда өз тәуелсіздігінен айрылып, қызыл қырғынның құрбандығына
айналды.
Ел болып алыптарымызды жаңа танып жатқанымызбен Байтұрсынов, Аймауытов,
Дулатов, Жұмабаев десе ішкен асын жерге қоятын көнекөз қариялардың бары –
шіркін-ақ, талай сұңғыла кеуде сырын ашпай кетті-ау деген өкініш отын
қоса тұтатады екен.
Мағжан ресми түрде 1960 жылы ақталса да, шығармалары халыққа жете
қоймаған тұста сол кезде Орталық партия комитетінің хатшысы болған,
көрнекті мәдениет қайраткері Ілияс Омаров: Мағжан – қазақ поэзиясының
жарық күні. Күн нұр шашса, кейбір әдебиеттің жұлдызы боламыз деп
жүргендер сөніп қалады. Осы бір кертартпалардың қырсығынан күніміз әлі
күнге дейін нұрын шаша алмай келеді, – депті. Жалпы Мағжантану ісі енді-
енді қолға алынып жатыр. Мағжан екінші рет ақталып, Қазақстан Компартиясы
Орталық комитетінің қаулысы шыққаннан кейін біршама дүние жарық көрді. Ақын
шығармалары Жазушы, Жалын, Балауса, Ана тілі баспалардан оқушыға
тартты.
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ
Жүсіпбек Аймауытов қазақ әдебиетіндегі аса ірі тұлғалардың бірі. Ол –
ақын, прозашы, драмашы, сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттің әр алуан
жанрларында белсенді қызмет ете отырып, ол революциядан кейін туған жаңа
советтік әдебиеттің негізін салушылардың алғы легінде болды. Көптеген ірі
шығармаларымен жаңа жанрдағы ізденістерді орнықтырды.
Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі
Қызылтау болысының бірінші ауылында туған. Арғы аталары ауқатты болған
дейді. Бірақ өз әкесі Дәндебай да шағын шаруалы адамдар болған. 15 жасқа
дейін өмірі өз ауылында өтеді. Ол ауыл молдасынан оқып сауат алады.
Қартқожа романында суреттелетін бала молда өзі екенін жазушы мойындап
жазған.
1907 жылы молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебіне түседі.
Бірақ ауыл шаруашылық мектебінде ұзақ оқи алмайды. Осыдан кейін біраз
уақытын ол ауылда бала оқытумен, Баянауылдағы мектептің үшінші класында
оқуын жалғастырумен өткізеді. Содан кейін 1911 жылы Керекуге келіп, екі
класта орыс-қазақ мектебіне орналасады. Кейін интернатта білім алып, 1914
жылы Семейдегі мұғалімдер семинариясына түседі, оны 1919 жылы бітіреді.
Жүсіпбектің алашордашылардың істеріне араласатыны да осы кез. Семейде ол
Абай журналын шығарылысады. 1919 жылы алашордадан бөлініп, Совет өкіметі
жағына шығады. Коммунистік партияның қатарына кіреді. Семейде, Павлодарда
партия, совет жұмыстарын атқарады. 1920 жылы Қазақстан советтерінің
құрылтай съезіне делегат болып қатысады. Сосын қазақ АССР Халық ағарту
комиссариатында басшылық қызметте болды. 1921 жылы Семей губерниялық оқу
бөлімінің меңгерушісі болып ауысады. Кейін Қазақ тілі газетінің редакторы
болып істейді. 1922-1924 жылы Қарқаралыда мектеп мұғалімі болып, 1924-1926
жылы Ташкентте шығатын Ақ жол газетінің редакциясында қызметтер атқарды.
1926-1929 жылы Шымкент педагогикалық техникумының директоры болады. Ара-
тұра сол кездегі саяси науқандарға араласады. Торғай уезінің ашыққан
халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды өзі пайдаланып кетті деген
жаламен жауапқа тартылып, артынан ақталады. Содан 1929 жылы Қазақстандағы
ұлтшылдық ұйымымен байланысы бар деген сылтаумен қайта тұтқынға алынады.
ОГПУ органдары істі тергеп-тексеруге тиісінше қылмысты іс қозғау жайында
қаулы қабылдамастан-ақ бірден айыптау мақсатына кіріскен. Әлгі аталған 14
адамның бәрін де тұтқындау үшін жеткілікті негіз боларлық айыптары жоқ
болса да, прокурордың санкциясынсыз-ақ қамауға алынған. Тергеу бір жылдан
астам уақыт жүргізілген және заңсыз тұтқынға ұсталған осынша ұзақ мерзім
ішінде сол 14 айыпталушының қылмысын дәлелдерлік бірде-бір объективті дерек
табылмаған. Контрреволюциялық ұйымның программасы, уставы әлдебір алға
қойған практикалық мақсаттары мен соларды жүзеге асыруға тырысқан іс-
әрекеттері жөнінде тергеушілер ешқандай нақты дерек жинай алмаған. Соған
қарамастан, айыптау қорытындысы жасалған да, ешкімнің бекітуінсіз-ақ соттан
тыс органның қарауына берілген. Айыпталушылар іс материалдарымен
таныстырылмаған, ешқайсысына да өздерін қорғау үшін мүмкіндік туғызылмаған.
Осындай қолдан ұйымдастырылған жасанды іс бойынша жаңа 14 адамға түгелдей
сырттай үкім шығарылған – дейді Аймауытовтың ісін қайта қарауға қатысқан
қазақ ССР Жоғарғы сотының председателі Т. Қ. Аймұхаметов.
Міне солардың қатарында Жүсіпбек Аймауытовтың өмірі 1931 жыл 42
жасында, нағыз творчестволық толысқан кезінде қыршынынан қиылды.
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН
Отыз жетінші жылдың қанды қырғынына ұшыраған есіл ердің бірі – ақын
және қоғам қайраткері Сәкен Сейфуллин.
Сәкеннің (шын есімі Сәдуақас) дүниеге келген жері Ақмола облысы, Ақмола
уезінің Нілді болысындағы Нілді мыс қорыту заводына таяу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
а) Қызыл қырғын құрбандары
ә) НКВД балалары
б) Алты Алаштың арыстары
3. Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1988 жылдың күзінде Казахстанская правда газетіне Қоғамтанушылар
нені тани алмаған? деген ғылыми мақала дайындалды. Ондағы мақсат ұлттық
республиканың шыққан тегіне балта шапқан Қазақстандағы қаралы кезеңнің
қасіретін орыс тілді оқырмандарға жеткізу еді. Бірақ мұнын орнына 1989
жылдың 14-17 қаңтары аралығында екі республикалық газеттің бетінде ресми
түрде сірескен тақырып партия тарихшыларының үлкен мақалалары жарияланды.
Онда Голощекиннің қасақана ұйымдастырған ашаршылығы кезінде құрбан
болғандардың санын әдейі екі еседей азайтып көрсетті. Былайша айтқанда, бұл
орталық партократия зұлымының қазақ халқының алдындағы кешірілмес күнәсін
баяғы зымияндық әдетіне салып, екі еседен артық жеңілдетті деген сөз.
Мұндай үлкен ғылыми оғаштықты КОКП тарихшыларының демографиялық зерттеу
әдісін білмегендігінен ғана болды деу шындыққа жанаспайды.
Кейінгі кезде ізденімпаз жас зерттеушілеріміздің (Ә. Ғалиев,
Т. Омарбеков, М. Қойгелдиев, Қ. Атабаев) арқасында көптеген
архив деректері табылды. Сөйтіп, біздің бұрынғы таза ғылыми демографиялық
талдауларымыз расқа шықты. Мысалы, 1927 жылғы республикалық ЦУНХУ-дің
болжамы бойынша 1932 жылы Қазақстандағы ауыл халқының саны ғана 4.2 млн
адам болуға тиіс еді.
Ал 1933 жылдың ортасында жүргізген ресми санаққа қанша адам қосып
жазуға тырысып бақса да, өлгендердің санын көзбояушы шенеуніктер қанша
азайтқысы келмегенмен, ауылдық жерде тірі қалған адамдардың санын 1.5 млн-
нан асыра алмады.
Жоғарыда жасалған қылмыстың кесірінен есепші-зерттеушісымақтарымыз
құрбан болғандардың саны 1.1-1.2 млн адам деп анықтаманы төмендетіп берді.
Өкінішке орай, олар осы деректердің өзін бастапқыда жасырып келді де,
кейіннен темір сандыққа салып тастады. Қазақстанда ашаршылықтан 2.5 млн
адам өлді деген дерек шындыққа жанаспайды. Өйткені, бұл деректер зұлматтың
беті ашылып, қателік зардаптарын тез арада түзету керек деген ақ ниет
жеңген кезде жиналды.
1926 жылғы халық санағынан кейін құрбан болған адамдарының санын 1937
жылға дейін қалпына келтіре алмаған қазақстандық төрт ұлт туралы мынадай
ресми деректер келтіруге болады. Мысалы, 1926-1937 жылдар аралығында
қазақтар – 3,627,6 мыңнан 2,181,5 мыңға дейін, украиндар – 860,2 мыңнан
549,6 мыңға дейін, ұйғырлар – 63,4 мыңнан 33,4 мыңға дейін, өзбектер –
129,4 мыңнан 110,0 мыңға дейін кеміп кетті. Олар осы он жыл аралығында
барлығы 1,816,2 мың адамын жоғалтқан екен.
Голощекиннің құрығынан құрбан болған жазықсыз жандардың бейнесін
мәңгілікке есте тұту мүмкіндігі енді ғана туды.
ӘЛИХАН НҰРМҰХАМЕДҰЛЫ БӨКЕЙХАН
Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан Қарқаралы оязы, Әлтеке-Сырым болысы,
Желтау баурайындағы Мырзатай қыстауында дүниеге келген. Қазіргі әкімшілік
аймақтық бөлініс бойынша бұл елді-мекен Жезқазған облысы Ақтоғай ауданы ,
Қаратал совхозына қарайды. Оның нақты туған жылы туралы да жазба
деректерде түрліше пайымдалып жүр. Кеңес үкіметі пәрменімен Әлихан
Нұрмұхамедұлын Халық жауы деген нақақ айыппен тұтқындап, ату жазасына
кесілген үкімнің шыққандығын айғақтайтын іс қағаздары арасындағы
өмірбаяндық жеке құжатында ол 1866 жылы Семей облысының Қарқаралы оязындағы
жетінші ауылында жарық дүниеге келгендігі баяндалған.
Қазақ халқының қоғамдық ой санасын биік белеске көтерген ірі
қайраткерлердің туып, туған-өскен ортасы жайында да өкініштісі, әзірге ауыз
тұмытарлық, мардымды ештеңе жазыла қойған жоқ.
1917 жылы Ақпан революциясы жеңіске жетіп, патша өкіметі құлатылғаннан
кейін қазақтың зиялы қайраткерлері: Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы,
Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, М.
Тынышбайұлы, Ж. Досмұхамедұлы, Х. Досмұхамедұлы 1917 жылы сәуірде облыстық
қазақ съездерін ұйымдастырып, өткізеді. Облыстық және уездік қазақ
комитеттері құрылды. Жалпы қазақ съезі өткізілсін деген қаулы
қабылданады.
Бірінші жалпы қазақ съезі Орынбор қаласында 1917 жылы 21-26 шілдеде
өткізілді. Съезде қаралған 14 мәселенің бірі – қазақтың саяси партиясын
құру еді. Партияның аты – Алаш аталсын деп ұйғарылады. Партияның
бағдарламасын жасау, қазақ автономиясын құру мәселесіне даярлық жоспары
белгіленеді.
Осы съезде Әлихан Нұрмұхамедұлы көпшілік дауыспен Алашордасының
басшысы болып сайланады. Бұл 6 миллион алаштың Әлиханды өзінің саяси көсемі
ретінде танығандығының айқын дәлелі.
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ
Оның тағдыр – қиын, бірақ кісі қызығарлық тағдыр. Ғұмыры ащы арманға
толы, алайда адамға өнеге боларлық ғұмыр. Мақсат-мұратының мазмұны, кей
тұста қайшылықтарға соқтырды десек те, өте терең.
Біз онымен енді ғана таныса бастадық. Әлі танып болғанымыз жоқ Аса ірі
халық қайраткері, ағартушы-ұстаз, ғұлама ғалым, көрнекті ақын, жалынды
публицист, қазақ тілі білімі мен әдебиеттану ғылымының негізін салушы ірі
түрколог, этнограф, ғажайып сыншы, композитор-музыкант және шебер
орындаушы, ауыз әдебиеті ме мәдениет зерттеушісі, профессор екенін енді
ғана біліп отырған жерлесіміздің күреске толы өмірі мен мұрасына там-тұмдап
үңілген сайын оның қуатты тұлғасы зорайып, еңсесі биіктеп бара жатыр.
Жас қазақ үкіметінің мүшесі болған мемлекеттік қайраткер басына 1929
жылы-ақ бұлт үйірілгендей. Бұл Голощекиннің қазақ жерінде білгенін істеп,
бүлдіріп жатқан кезі еді.
1929 ж. қамауға алынған қазақ зиялыларының ішінде рухани көсем А.
Байтұрсынов та бар. 1937 ж. 9 қазанда сталиндік репрессияның қанды пышағына
ілігеді.
ТҰРАР РЫСҚҰЛОВ
Адам ретінде де, қоғам және саяси қайраткер ретінде де ерте есейіп,
есімі жиырма жастан асар-аспас кезінде жұрт аузына ілініп, халыққа танымал
болды.
1984 ж. 26 желтоқсанда Жетісу облысы Верный уезіне қатысты Шығыс Талғар
болысында дүниеге келген Тұрар шешеден де, әкеден де ерте айрылып,
жетімдіктің ауыртпалығын көрді.
1916 ж. бастап жиырма жастан жаңа асқан Тұрар қоғамдық-саяси өмірге
қызу араласып кетті, ол 1916 ж. ұлт-азаттық көтерілістің Әулиеата-Мерке
ошағына идеялық тұрғыдан басшылық жасады.
Тұрар Рысқұлов бүкіл саналы өмірінде мемлекеттік және партиялық
саясаттағы ұлы державалық шовинизмнің көріністеріне батыл күрес жүргізді,
ол жергілікті ұлтшылдық көп жағдайда ұлы державалық шовинизмге жауап
ретінде бой көрсететіндігін дәлелдеумен болды.Ол өзінің осы мәселелер
төңірегіндегі ойларын РКП(б) – ның XII съезіндегі сөзінде әсіресе 1923 ж. 9-
12 маусымда РКП(б) Орталық Комитетінде өткен ұлт республикалары жауапты
қызметкерлерінің IV мәжілісінде ешбір бүкпесіз айтқан болатын. Бұл мәселеде
партия мен мемлекеттегі билікті сол кезде өз қолына шоғырландыра бастаған
И. Сталинге қарсы келе беретін. Екеуінің арасындағы алғашқы ашық қақтығыс
жоғарыда айтылғандай ұлт республикалары қызметкерлерінің IV мәжілісінде
орын алды. Осы мәжілісте Сталин Тұрарды татар ұлтшылы Сұлтанғалиевпен
пікірлессің, өзің де Сұлтанғалиев сияқты партия жолынан ауытқып жүрсің деп
айыптағанда, ол олардан үзілді-кесілді бас тартып, ... Сталин жолдастың
мәлімдемесі дұрыс емес. Сталин қателесіп отыр, – деп батылдықпен тура
жауап береді.
Ол Сталиндік-Голощекиндік Кіші Қазан бағытын жүзеге асыру нәтижесінде
жаппай ашаршылыққа ұшыраған өз халқына ара түсіп шырылдады. Сталинге хаттар
жазды. Ұлы көсеммен сөзге келіп, айтысқа түсті, оның диктаторлық ел билеу
тәртібіне қарсы шықты. Нәтижесінде 1937-1938 жылдары бүкіл ел көлемінде
орын алған үлкен террордың құрбаны болып кете барды.
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ
М. Жұмабаев 1893 жылы 25 маусымда Ақмола уезінің Полудень болысы
Булаев ауданында дүниеге келді.
Ақынның адам ретінде, азамат ретінде қалыптасуына ардагер Міржақып
Дулатов ықпал жасады. Ол Мағжанды әлем мәдениетінің озық үлгілерімен
сусындатып, ақындық әлемінің сиқырлы есігін ашты.
1913 жылы ақын Омбы қаласына келіп, оқытушылар семинариясына түседі.
Мағжан – табиғат жаршысы, махаббат жыршысы. Оның бұл тақырыптардағы
өлеңдерінің де негізгі тақырыбы тәуелсіздік.
Ел тәуелсіздігінің жыршысы Мағжан ақынның өзі де 1937 жылы 30
желтоқсанда өз тәуелсіздігінен айрылып, қызыл қырғынның құрбандығына
айналды.
Ел болып алыптарымызды жаңа танып жатқанымызбен Байтұрсынов, Аймауытов,
Дулатов, Жұмабаев десе ішкен асын жерге қоятын көнекөз қариялардың бары –
шіркін-ақ, талай сұңғыла кеуде сырын ашпай кетті-ау деген өкініш отын
қоса тұтатады екен.
Мағжан ресми түрде 1960 жылы ақталса да, шығармалары халыққа жете
қоймаған тұста сол кезде Орталық партия комитетінің хатшысы болған,
көрнекті мәдениет қайраткері Ілияс Омаров: Мағжан – қазақ поэзиясының
жарық күні. Күн нұр шашса, кейбір әдебиеттің жұлдызы боламыз деп
жүргендер сөніп қалады. Осы бір кертартпалардың қырсығынан күніміз әлі
күнге дейін нұрын шаша алмай келеді, – депті. Жалпы Мағжантану ісі енді-
енді қолға алынып жатыр. Мағжан екінші рет ақталып, Қазақстан Компартиясы
Орталық комитетінің қаулысы шыққаннан кейін біршама дүние жарық көрді. Ақын
шығармалары Жазушы, Жалын, Балауса, Ана тілі баспалардан оқушыға
тартты.
ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВ
Жүсіпбек Аймауытов қазақ әдебиетіндегі аса ірі тұлғалардың бірі. Ол –
ақын, прозашы, драмашы, сыншы, публицист, аудармашы. Әдебиеттің әр алуан
жанрларында белсенді қызмет ете отырып, ол революциядан кейін туған жаңа
советтік әдебиеттің негізін салушылардың алғы легінде болды. Көптеген ірі
шығармаларымен жаңа жанрдағы ізденістерді орнықтырды.
Жүсіпбек Аймауытов 1889 жылы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі
Қызылтау болысының бірінші ауылында туған. Арғы аталары ауқатты болған
дейді. Бірақ өз әкесі Дәндебай да шағын шаруалы адамдар болған. 15 жасқа
дейін өмірі өз ауылында өтеді. Ол ауыл молдасынан оқып сауат алады.
Қартқожа романында суреттелетін бала молда өзі екенін жазушы мойындап
жазған.
1907 жылы молдалықты тастап, Баянауылға барып орыс мектебіне түседі.
Бірақ ауыл шаруашылық мектебінде ұзақ оқи алмайды. Осыдан кейін біраз
уақытын ол ауылда бала оқытумен, Баянауылдағы мектептің үшінші класында
оқуын жалғастырумен өткізеді. Содан кейін 1911 жылы Керекуге келіп, екі
класта орыс-қазақ мектебіне орналасады. Кейін интернатта білім алып, 1914
жылы Семейдегі мұғалімдер семинариясына түседі, оны 1919 жылы бітіреді.
Жүсіпбектің алашордашылардың істеріне араласатыны да осы кез. Семейде ол
Абай журналын шығарылысады. 1919 жылы алашордадан бөлініп, Совет өкіметі
жағына шығады. Коммунистік партияның қатарына кіреді. Семейде, Павлодарда
партия, совет жұмыстарын атқарады. 1920 жылы Қазақстан советтерінің
құрылтай съезіне делегат болып қатысады. Сосын қазақ АССР Халық ағарту
комиссариатында басшылық қызметте болды. 1921 жылы Семей губерниялық оқу
бөлімінің меңгерушісі болып ауысады. Кейін Қазақ тілі газетінің редакторы
болып істейді. 1922-1924 жылы Қарқаралыда мектеп мұғалімі болып, 1924-1926
жылы Ташкентте шығатын Ақ жол газетінің редакциясында қызметтер атқарды.
1926-1929 жылы Шымкент педагогикалық техникумының директоры болады. Ара-
тұра сол кездегі саяси науқандарға араласады. Торғай уезінің ашыққан
халқына жәрдем ұйымдастырып, жиналған малды өзі пайдаланып кетті деген
жаламен жауапқа тартылып, артынан ақталады. Содан 1929 жылы Қазақстандағы
ұлтшылдық ұйымымен байланысы бар деген сылтаумен қайта тұтқынға алынады.
ОГПУ органдары істі тергеп-тексеруге тиісінше қылмысты іс қозғау жайында
қаулы қабылдамастан-ақ бірден айыптау мақсатына кіріскен. Әлгі аталған 14
адамның бәрін де тұтқындау үшін жеткілікті негіз боларлық айыптары жоқ
болса да, прокурордың санкциясынсыз-ақ қамауға алынған. Тергеу бір жылдан
астам уақыт жүргізілген және заңсыз тұтқынға ұсталған осынша ұзақ мерзім
ішінде сол 14 айыпталушының қылмысын дәлелдерлік бірде-бір объективті дерек
табылмаған. Контрреволюциялық ұйымның программасы, уставы әлдебір алға
қойған практикалық мақсаттары мен соларды жүзеге асыруға тырысқан іс-
әрекеттері жөнінде тергеушілер ешқандай нақты дерек жинай алмаған. Соған
қарамастан, айыптау қорытындысы жасалған да, ешкімнің бекітуінсіз-ақ соттан
тыс органның қарауына берілген. Айыпталушылар іс материалдарымен
таныстырылмаған, ешқайсысына да өздерін қорғау үшін мүмкіндік туғызылмаған.
Осындай қолдан ұйымдастырылған жасанды іс бойынша жаңа 14 адамға түгелдей
сырттай үкім шығарылған – дейді Аймауытовтың ісін қайта қарауға қатысқан
қазақ ССР Жоғарғы сотының председателі Т. Қ. Аймұхаметов.
Міне солардың қатарында Жүсіпбек Аймауытовтың өмірі 1931 жыл 42
жасында, нағыз творчестволық толысқан кезінде қыршынынан қиылды.
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН
Отыз жетінші жылдың қанды қырғынына ұшыраған есіл ердің бірі – ақын
және қоғам қайраткері Сәкен Сейфуллин.
Сәкеннің (шын есімі Сәдуақас) дүниеге келген жері Ақмола облысы, Ақмола
уезінің Нілді болысындағы Нілді мыс қорыту заводына таяу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz