Бөкей ордасының қазақтары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Бөкей ордасының құрылу тарихы
1.1 Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен негізгі себептері ... ... ...9
1.2 Бөкей ордасының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Орданың дамуындағы Жәңгір ханның рөлі ... ... ... ... ... ... ..21
2 Бөкей ордасы қазақтарының ру.тайпалық құрамы
2.1 Байұлы ру.тайпалық бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Жетіру тайпалық бiрлестiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Әлімұлының кете руы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Бөкей ордасы қазақтарының арасындағы этномәдени үрдістер
3.1 Негізгі және қосалқы шаруашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Материалдық мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3 Дәстүрлі рухани өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
1 Бөкей ордасының құрылу тарихы
1.1 Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен негізгі себептері ... ... ...9
1.2 Бөкей ордасының құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.3 Орданың дамуындағы Жәңгір ханның рөлі ... ... ... ... ... ... ..21
2 Бөкей ордасы қазақтарының ру.тайпалық құрамы
2.1 Байұлы ру.тайпалық бірлестігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Жетіру тайпалық бiрлестiгi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
2.3 Әлімұлының кете руы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
3 Бөкей ордасы қазақтарының арасындағы этномәдени үрдістер
3.1 Негізгі және қосалқы шаруашылықтары ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Материалдық мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
3.3 Дәстүрлі рухани өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Тарих факультеті
Археология және этнология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
БӨКЕЙ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЗАҚТАРЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Ж.Абдрашева
Ғылыми жетекшісі
тғк., доцент
А.Б.Қалыш
(қолы, датасы)
Каф. меңгерушісімен
қорғауға жіберілді ________________
Т.Ә.Төлебеав
(қолы, датасы)
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Бөкей ордасының құрылу тарихы
1. Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен
негізгі
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 9
2. Бөкей ордасының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. Орданың дамуындағы Жәңгір ханның рөлі ... ... ... ... ... ... ..21
Бөкей ордасы қазақтарының ру-тайпалық құрамы
4. Байұлы ру-тайпалық
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
5. Жетіру тайпалық
бiрлестiгi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41
6. Әлімұлының кете
руы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Бөкей ордасы қазақтарының арасындағы этномәдени үрдістер
7. Негізгі және қосалқы шаруашылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ..48
8. Материалдық
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 57
9. Дәстүрлі рухани
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..66
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдегі халықтардың белгілі бір себептерге
(тарихи, әлеуметтік-экономикалық, физико-географиялық және т.б.) байланысты
қалыптасқан, өзіндік қасиеттерімен ерекшеленетін жекелеген топтары көптеп
кездеседі. Соған байланысты аумақтық зерттеулер бүгінгі таңда маңызды рөлге
ие болып отыр. Жеке алынған тарихи-географиялық облысты халқымен бірге
қарастыру арқылы қазақ халқының табиғатын түсінуге көмектесетін қосымша
аргументтер алуға болады.
Осы жағдайды ескере отырып, қарастырылып отырған тақырып негізделген
деп санаймыз, себебі, отырықшылық пен көшпенділік ұштасқан Еділ-Жайық
аумағындағы қазақтардың өзіндік сипаттары тән тарихи-этномәдени дамуы жан-
жақты зерттеуді қажет етеді. Бөкей ордасы қазақтары мәселесінің тарихи-
этнографиялық аспектілерін зерттеп-зерделеу олардың этносаяси бірлестікке
айналуының, рулық-тайпалық құрамы мен этномәдени дамуының реконструкциясын
жасауға мүмкіндік береді.
Бөкей хандығы қазақтары бірлестігі, білетініміздей, Кіші жүздің
құрамындағы негізгі рулардан құралған. Ал жүздер, біріншіден, рулардың
этнотерриториялық бірлестігі болғандықтан, олардың шығу тегімен
қалыптасуының негізінде шаруашылық циклдің және табиғи-климаттық
жағдайлардың ерекшеліктеріне қатысты туындаған этномәдени ареалдардағы
тарихи үрдістер спецификасы жатады.
Бұл өз кезегінде Бөкей ордасы қазақтарының этникалық тарихи мен
өзіндік мәдениетін бүкіл қазақ халқының тарихи және этнографиясымен
байланысты қарауды талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі сонымен қатар, осы уақытқа дейін мәселенің
зерттелуінде негізінен, саяси, әлеуметтік-экономикалық аспектілер қамтылып,
XIX ғасырдың 30-шы жылдарындағы шаруалар көтерілісінің басты зерттеу
объектісі болып, ал Орданың этномәдени даму деңгейінің, рулық-тайпалық
құрамының ғалымдар назарынан тыс қалып келгендігімен де түсіндіріледі.
Осылайша, бүгінгі тарих ғылымының зерттелмеген, тың мәселелерінің бірі
ретіндегі маңыздылығы арта түседі.
Бөкей ордасы қазақтарын этнотерриториялық топ ретінде зерттеу, олардың
ру-тайпалық ұйымының, қоршаған ортаға бейімделуінің жарқын көрінісі бола
отырып, дәстүрлі шаруашылық түрлерінің, тіршілікқамының, тұрмыстық-
отбасылық әдет-ғұрыптар кешенінің ерекшеліктерін мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты болып XIX ғасырдағы Еділ-Жайық қосөзені аралығын қамтыған
қазақтардың кешенді түрде тарихи-этнографиялық зерттелуі болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленген: Еділ-
Жайық аралығына Кіші жүз қазақтарының XIX ғасыр басында көшіп барып
қоныстануын баяндай отырып, хандықтың құрылу тарихын реконструкциялау;
-аталған этнотерриториялық топ қазақтарының ру-тайпалық құрамын,
сандық көрсеткіштерін, орналасу географиясын және оған әсер етуші
факторларды айқындау;
-дәстүрлі шаруашылық түрлері мен оның ерекшеліктерін қарастыру;
-дәстүрлі материалдық мәдениеттің (тұрғын үй типтері, киім-кешек
кешені мен тағам жүйесі) аймақтық ерекшеліктерін анықтау;
-көнеден сақталған әдет-ғұрыптардың рухани өмірдегі мәнін деректер
негізінде суреттеу және анализдеу;
-Бөкей ордасы қазақтарының дәстүрлі-тұрмыстық мәдениетінің өзіндік
типінің қалыптасу жағдайларын көрсету.
Хронологиялық шеңбері. Зерттеу XIX ғасырдың 1801-1897 жылдарын
қамтиды. Бөкей ордасы үшін бұл кезең саяси оқиғалармен ғана емес, қазақ
этносының шаруашылығындағы, әлеуметтік-мәдени дамуындағы ірі өзгерістермен
де ерекше аталады. Ресей империясының отаршылдық мүддесіне сай Ішкі орданы
құрып, өз саясатын жүргізуінің дәстүрлі шаруашылық құрылымына соққы
әкелгені, қазақтардың тұрмыс-тіршілігінің өзгеріске ұшырап, өзіндік
қасиеттерінен айырыла бастағаны белгілі. Зерттеу объектісі ретінде алынған
бұл этноаймақтық топтың даму заңдылықтарын қарастырып отырған кезеңнің
өзіндік ерекшеліктері анықтай алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихи-этнографиялық әдебиеттерде Бөкей
ордасының тарихына қатысты мәліметтер кеңінен жарияланған. Ресейлік XIX
ғасырдың аяғындағы зерттеулерге негізінен суреттемелік сипат тән. Орданы
тарихи-этнографиялық тұрғыдан зерттеуге негізінен патша әкімшілігінің
шенеуніктері, саяхатшылар, зерттеуші-ғалымдары ұмтылыс жасады.
Бөкей ордасы тарихының зерттеуінің нәтижелі кезеңі деп Ресейде
бірқатар ғылыми және публицистикалық еңбектер жарық көрген XIX ғасырдың 80-
90 жылдарын айтамыз. Мұрағат құжаттарына негізделген бірқактар ірі ғылыми
зерттеулер: А.Н.Харузиннің екі томдық Бөкей Ордасының қырғыздары атты
антропологиялық-этнографиялық очеркі, А.Е.Алекторовтың мақалалары мен
ғылыми-зерттеу очерктер сериясы, И.С.Ивановтың Бөкей Ордасының 100-жылдық
мерейтойына арналған көлемді еңбегі, И.А.Бирюковтың тарихи очеркі және т.б.
жазылды. Бұл тарихи еңбектердің маңыздылығы Орда туралы мәліметтердің
(мақалалар, Астрахан, Орынбор губерниялық кеңселерінің мұрағат қорлары
т.б.) кеңінен қамтылып, компаративті әдісті қолдану арқылы мәтіндердің
мағынасын сыннан өткізілуімен, тарихи фактілердің жаңадан ғылыми айналымға
енгізілуімен анықталады.
Жоғарыда аталған зерттеушілер өздерінің ғылыми көзқарастарына жалпы
ұлы державалық шовинисттік ұстанымға сүйенгендіктен Жәңгір ханның тұлғасы
мен патша саясатын идеалдандырудан сырт қала алмады.
Бөкей ордасы тарихын зерттеу келесі кеңестік дәуірде де жалғасты.
Тарих ғылымында маркстік-лениндік ілімінің таптар арасындағы қайшылыққа
баса назар аударып зерттеу ұстанымының бекінгендігіне байланысты, Бөкей
ордасындағы антифеодалдық, отаршылдыққа қарсы көтерілістерге қатысты,
Орда қазақтарының саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірі аспектілерін
қамтыған зерттеулер жарық көрді. А.Ф.Рязановтың, В.Ф.Шахматовтың,
Б.Аспандияровтың монографиялары негізгі зерттеу объектісі етіп 1836-1838
жж. Исатай Таймановтың көтерілісін алып, Орда қазақтарының этномәдени даму
салаларына тек қысқаша шолу жүргізіп қана өтеді.
Бөкей хандығының тұрғындарының тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне XX
ғасырдың алғашқы ширегінде ұлттық зиялыларымыз назар аудара бастаған.
Осыған орай, Ә.Н.Бөкейхановтың адай руының дәстүрлі мал шаруашылығы жөнінде
жазылған мақаласын құнды деп табамыз. Көрнекті қазақ құқықтанушы ғалымы
С.З.Зимановтың нарративті және құжаттық материалдар негізінде жүйеленіп
жазылған Ресей және Бөкей хандығы (1982) атты монографиясы аталған
кезеңдегі Бөкей хандығының тарихына тікелей қатысты күрделі зерттеу болып
табылады.
Ол өзінен бұрынғы зерттеушілерге қарағанда Бөкей ордасының құрылуы
тарихын және оның Қазақстандағы Ресей патшалық самодержавиесінің
саясатындағы орнын кеңірек, кешенді түрде зерттеп-зерделеп шықты. Жайықтың
оң жағындағы қазақтардың шаруашылық, әлеуметтік-экономикалық қатынастарының
эволюциясына байланысты тарих ғылымында тұрақтап қалған көзқарастарға сыни
талдау жүргізді, сонымен қатар, заңгер ретінде хандықтың саяси-құқықтық
жүйесі жөнінде өте маңызды тұжырымдар мен ой-пікірлерін білдірді.
Оның монографиясында кеңестік зерттеушілер айналып өткен Бөкей
хандығының XIX ғасырдың екінші ширегінде рухани мәдениеті мен ағарту ісінің
тарихына зор көңіл бөлінген. Еділ мен Жайықтың төменгі ағысында қазақтардың
интеллектуалды – рухани өмірінің қалыптасу үрдісіне қойылған мұндай басты
акцент осы аймақтағы қазақтардың әлеуметтік-мәдени дамуның зерттелмеген
мәселелеріне танымдық қызығушылық тудырды.
1980-жылдары жарық көрген Н.Е.Бекмахановтың XVIII ғасырдың аяғынан
1917 жылға дейінгі бір жарым ғасыр аралығын қамтыған екі монографиясы:
Формирование многонационального населения Казахстана и Северной
Кигизии.Последняя четверь XVII-60-е года XIX века және Многонациональное
население Казахстана и Северной Киргизии: 60 года XIX века -1917г..
Қазақстан тарихына қосылған елеулі үлес болды. Ол көптеген дереккөздеріне,
атап айтсақ, 1897 жылғы халық санағының, патшалық Ресейдің шенеуніктерінің
мәліметтеріне тағы басқа статистикалық материалдарға сүйене отырып, аталған
кезеңдегі Қазақстандағы көпұлттылықтың қалыптасуының негізгі факторларын,
кезеңдерін, сипаттарын жан-жақты зерттейді. Соның ішінде, оның Ішкі Бөкей
ордасының халқының әр жылдардағы сандық көрсеткішін, ұлттық құрамын,
өзіндік ерекшеліктерін және демографиялық даму құбылысын реконструкциялауы
қазіргі тарихшы ғалымдарымызбен жоғары бағаланады.
Батыс Қазақстанның қазақтарын жергілікті этнотерриториялық топ ретінде
қарастырудың алғашқы тәжіриебесін М.Н.Сдыков іс жүзінде асырды. Батыс
Қазақстандағы Кіші жүздің XVIII ғасырдан бері қарайғы тарихы оның
алғашындағы XVIII-XIX ғасырлардағы Батыс Қазақстан халқының қалыптасуы
(1996) монографиясында, кейіннен осы материалдар негізінде толықтырылып
шығарылған Батыс Қазақстан халқының тарихы (XVIII-XXI ғғ. басы) (2004)
зерттеуінде жүйеленіп келтірген. Бұның ішінде қызығушылық тудыратын Бөкей
ордасы халқының Еділ-Жайық аралығында этносаяси бірлестікке айналуы, Кіші
жүздің Бөкей ордсының құрамына енген ру-тайпаларының құрамы мен орналасуы,
XIX ғасырдың 20-60 жылдарындағы әкімшілік-территориялық реформаларына
сәйкес дәстүрлі қоныстарының, мал шаруашылығы жүйесінің өзгеруі мәселелері
жұмысты жазу барысында қолданылды.
Ресейдің XVIII ғасырдан басталған отаршылдық саясатының барысын
сипаттауға арналған С.М.Мәшімбаевтың Патшалық Ресейдің отарлық саясаты,
Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы
негізінен Бөкей хандығының саяси тарихын қамтып, мәдени-рухани аспектілерге
тек шолу жүргізіп өтеді. Дегенмен оның еңбектері Бөкей ордасының өзіндік
мәдени ерекшеліктерінің қалыптасуына алғышарт болған жағдайларды
түсіндірумен құнды.
Бөкей хандығына қатысты мәліметтер жинауда, оларды сараптап зерттеуде
қазіргі күнгі беделді тарихшыларымыздың бірі И.В.Ерофееваның еңбегін атап
өтуді қажет деп санаймыз. Ол Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты қорындағы Бөкей ордасының 1801-1852 жылдардағы тарихын қамтитын
мыңдаған құжаттарын жүйелеп Бөкей хандығының тарихы. 1801-1852 гг. атты
құжаттар мен материалдар жинаған жариялауда ғылыми кеңесшілік жасап, зор
еңбек атқарды.
Сонымен, қарастырылып отырған мәселеге тікелей және жанама қатысы бар
маңызды зерттеулердің қоры осындай.
Тақырыптың әдістемелік негізі мен әдістері. Мәселені зерттеуде
тарихилық, ғылыми танымдық, объективтілік принциптері негіз етіп алынған.
Әдістемелік негізі тарихи-этнографиялық аймақтардың, шаруашылық-мәдени
типтердің, этнотерриториялық топтардың типологиясының концепциясына көп
үлес қосқан ресейлік және қазақстандық этнологтардың теориялық және
концептуалдық еңбектеріне сүйенеді.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпы ғылыми әдістер де,
арнаулы тарихи: тарихи-генетикалық, тарихи-салыстыру, тарихи-типологиялық
әдістер де қолданылды.
Ғылыми әдістердің жалпыдан жалқыға көшу және жалқыдан жалпыға көшу
әдістерін пайдалана отырып, Ресейдің Қазақстанға, оның ішінде Бөкей
хандығына қатысты ұстанған саясатын, Бөкей халқының, оның ішінде қазақ
руларының құрамын, оның ішінде ру бөлімдері жөніндегі фактілерді ретімен
баяндауға ұмтылыс жасалды.
Статистикалық мәліметтерді реттестіріп, салыстыруға кестелер құру үшін
математикалық әдіс орынды болып есептелді.
Тарихи-этнографиялық кешенді зерттеу мақсатына сәйкес, пәнаралық
байланыс әдісі көмегімен Бөкей хандығы қазақтары мәселесіне қатысты тарихи-
демография, тарихи-география, дипломатия, статистика, этнография ғылыми
дисциплиналарының мәліметтері қамтылды. Сонымен қатар, бұл мәліметтерден
ортақ қорытынды шығару үшін қолданылған тарихи-салыстыру, тарихи-
генетикалық әдістер патшалық шенеуніктер мен Орда хандарының мәліметтерін
кесте түрінде салыстырып, айырмашылықтарын ажыратуға, дәстүрлі мал
шарушылығындағы, материалдық және рухани мәдениетіндегі өзгерістерді
бақылауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің деректік базасы. Қарастырып отырған мәселені кешенді түрде
анализдеу мақсатында үлкен көлемді деректер қолданылды. XIX ғасырдағы
Ордадағы тарихи-этникалық үрдістердің жазба тарихи-этникалық үрдістердің
жазба деректерінде кеңінен суреттелгендігі басты дерек көзі ретінде жазбаша
деректерді қамтуға негіз болды.
Деректанулық мәселеде ерекше орынды мұрағат құжаттары мен
материалдарының жинақтары, статистикалық мәліметтер алады. Сонымен бірге,
Бөкей хандығы қазақтарының мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама
беретін патшалық Ресейдің зерттеушілерінің этнографиялық мәліметтері құнды
болып саналады.
Зерттеу жұмысында 1964 жылы Алматыда жарық көрген XVIII-XIX
ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары құжаттар мен материалдар жинағы және
тікелей Ордаға қатысты Бөкей хандығының тарихы. 1801-1852 жж. (2002) атты
жинақ мәліметтері қолданылды. Бөкей ордасына қатысты 33 құжат шоғырланған
алғашқы жинақта негізінен таптар арасындағы қайшылықтарды суреттейтін
мәліметтерді көп кездестіреміз. Орталық Мемлекеттік мұражай басшысы
Б.Т.Жанаевтың, мұражай қызметкерлері В.А.Иночкин, С.Х.Сағнаеваның, ғылыми
кеңесші И.В.Ерофееваның бастамасымен 2002 жылы құрастырылған екінші жинақ
1801-ші Бөкей ордасының құрылуынан 1852 жылдар аралығындғы патша
нұсқауларын, Орда хандарының есептерін, хаттарын, патша шенеуніктерінің
мақалаларын, мұрағатта сақталған фото, суреттерін топтастырады. Ондағы
көптеген бұрын белгісіз күйінде сақталған мәліметтерді сараптау хандықтың
және Ресейдің ара-қатынасынан бастап көшпенді қазақтардың өмір сүру салтына
дейінгі өзіндік ерекшеліктерді айғақтап отыр.
Маңызды статистикалық мәліметтер болып 1897 жылғы алғашқы
бүкілресейлік халық санағының қорытындылары есептеледі. Онда хандық
статусынан айырылған Орда қазақтарының сандық көрсеткіштері ғана емес,
шаруашылық түрлері мен дамуы негізгі шаруашылық түрімен айналысушылар
көлемінің пайыздық есебі орын алған.
Ішкі Орданың этномәдени даму ерекшеліктері көбінесе патшалық Ресейдің
шенеуніктерінің, зерттеуші-ғаламдарының, саяхатшыларының мақалаларында,
баяндамаларында ауқымды түрде көрініс тапқан. Жеке бағалаулары негізінде
суреттемелік сипатта жазылған бұл еңбектер арасынан Я.В. және
Н.В.Ханыновтардың А.Евреинов, А.Терещенко, П.И.Небольсин, П.И.Медведский,
М.И.Иванин, М.С.Бабажановтың және т.б. баяндамаларын ерекше атау орынды
болар.
Енді осы аталған авторлардың еңбектерінің құндылығына тоқталсақ, оның
ғылыми-танымдық құндылығы Ішкі Орданың құрылуының тарихына, халқының өсу
динамикасына, ру-тайпалық құрамына, көшпенді мал шаруашылығының
ұйымдастырылуына, сауда-саттықтың дамуы мен қазақ қоғамының ішкі саяси
құрылысына, тұрғындардың мәдени өміріне қатысты бай фактілік материалдардың
жинақталуымен анықталады. Бұл ғалымдар Жәңгір ханның тұлғасына және Ордада
жүргізген жаңартушылық реформаларына да көп көңіл бөлген. Мәселен Ордада
1846-1847 жылдары іс-сапармен болған А.Евреинов қазақ руларының Кіші жүзден
қоныс аударғанынан өзінің Ордаға көшіп барған уақытына дейінгі тарихын
баяндай келе, көші-қон маршруттарын, материалдық - рухани мәдениетінің
ерекшеліктерін, ру атауларын тізімдейді. Сондай-ақ хан ордасында 1841 жылы
болған Я.В.Ханыков, 1862 жылдың маусым-қыркүйек айларында зерттеу жүргізген
П.Медведский, Уақытша Кеңестің төрағасы болған М.Иванин (1864), 1862 жылы
Орыс географиялық қоғамының күміс моделімен марапатталған тұңғыш қазақ
зерттеушісі М.-С.Бабажанов, 1852 жылы Ішкі істер министірлігінің журналында
очерктерін жариялаған П.Небольсин бұрын соңғы қамтылған фактілерді
анализден өткізеді.
Бұл авторлардың еңбектері нақтылы-тарихи фактілерді ғылыми айналымға
енгізіп қана қоймай жиналған мәліметтерді белгілі дәрежеде жүйелеуге үлес
қосып, XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы Ішкі орданың тарихи-мәдени даму
ерекшеліктері жөнінде бағалы ой-тұжырымдарын, ескертулерін білдірулері
бүгінгі таңда да өз құндылығын жойған жоқ.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысы XIX ғасырдағы Бөкей
ордасындағы Кіші жүз қазақтарының этнографиясын жүйелі кешенді зерттеу
тәжіриебесі болып табылады. Этноаумақтық қоғамдардың типологиясын келтіру
принципін және ареалды әдісті қолдану жаңа көзқарастар мен зерттеу
нәтижелерінің алғышарты болды. Жаңашылдығы, біздің ойымызша, біріншіден
белгілі бір аумақты мекендеген жеке топтың әлеуметтік ерекшеліктерін ескере
отырып кешенді түрде алғаш зерттелуінде
Жұмыстың құрылымы кіріспе, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бөкей ордасының құрылу тарихы
1.1 Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен негізгі себептері
Еділ-Жайық қосөзені аралығында Ішкі орданың (географиялық орналасуына
орай) немесе Бөкей ордасының (алғашқы ханның есімімен) құрылуы ішкі және
сыртқы саяси, экономикалық және әлеуметтік факторларға негізделеді:
-Ішкі экономикалық алғышарт: XVIII ғасырдың аяғынан етек алған Кіші
жүз территориясында жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі;
-Ішкі саяси фактор-жердің жетіспеушілігіне байланысты сұлтандар
жетегіндегі әр түрлі топтар арасындағы қақтығыстардың шиеленісуі;
-Әлеуметтік фактор-Сырым Датұлының жетекшілігімен өткен халық
қозғалысынан (1783-1797) кейінгі қазақ даласындағы күрт төмендеген
әлеуметтік жағдайды қалпына келтіру қажеттілігі;
-Сыртқы экономикалық алғышарт-1771 жылы қалмақтар көшіп кеткеннен бері
игерілмей бос жатқан, “тыныққан” Нарын құмы жерлерінің экстенсивті мал
шаруашылығына кеңінен пайдалануға қолайлылығы;
-Хиуалықтардың оңтүстік сауда орталықтарын толығымен қадағалауы;
-Сыртқы саяси фактор-Ресейдің отарлау саясатын тереңдете түсуде қазақ
шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметіне құлшыныс;
-Қазақ далаларын тезірек Ресей империясының әкімшілік-территориялық,
экономикалық жүйесіне енгізуге және шикізат көзіне айналдыруға ұмтылысы.
Алғышарт болып отырған бұл оқиғаларға кеңінен тоқталсақ, 1761 жылы
Еділ бойындағы Қалмақ хандығына мың шаңырағымен торғауыттардың басшысы
Церен келіп, тарихи отаны-Жоңғарияға қайтып оралуға үгіт жүргізе бастаған-
ды [1,157]. Церен бұрынғы Жоңғар хандығының орнында ойраттардың тәуелсіз
мемлекетін қалпына келтіруді мақсат етті. Үміт қызықтырарлықтай еді, бірақ
бастапқыда қолдау таппады.
Патша үкіметі қалмақ ханының билік құқығын ашықтан-ашық елемей, Убаши
ханнан Түркиямен соғысқа қатысу үшін саны айтарлықтай әскер бөлуді талап
етті. Ресей қысымының ықпалымен және діни факторға байланысты Убаши хан
мен оның төңірегіндегілер қоныс аударуға біртіндеп ойыса берді. Жоспар
мейілінше құпия ұсталды, оның үстіне бұл кезде қалмақтардың башқұрттармен,
қазақтармен және Солтүстік Кавказ халықтарымен қатынасы өте шиеленіскен
жағдайда еді. 1771 жылдың қаңтарында Убаши хан Іле өлкесін иелену
мақсатымен Жоңғарияға көшу туралы бұйрық берді. Әр түрлі авторлардың
мәліметтері бойынша, Еділдің оң жағасында қалған 11 мыңнан астам шаңырақты
есептемегенде, қазақ даласы арқылы кеткен қалмақтар саны 30-33 мың шаңырақ
болған [2, 249].
Қалмақтар Жайықтан өтіп, Жемді бойлай жүре Жаманқара бастаған
қазақтарға тап болды, шайқасуға мәжбүрленді. Патша үкіметі қалмақтарды
қайтару үшін асығыс әскер отрядын жіберді. Алайда генерал Траубенбергтің
отряды қалмақтардың қазақ даласына тереңдеп еніп кеткенін сылтау етіп,
оларды қууға онша күш салмады. Сол арқылы да патша үкіметінің
арандатушылық рөлі айқын көрінеді.
Солтүстік Балқаш өңірінде, Мойынты өзенінің бойында қалмақтарды Абылай
бастаған жасақ, Нұралы ханның, Орыс, Әділ сұлтандардың жасақтары қоршап
алып, зор шығынға ұшыратты. Соның салдарынан Қытай шекарасына Еділдің
төменгі ағысынан шыққандардың оннан бір бөлігі ғана кірді. Сонда 170-180
мың қалмақтардың 17-18 мыңы ғана отанына оралды, бірақ, онда олар әр түрлі
қауымдарға бытыратылып жіберілді[3 ,100].
Кіші жүз даласындағы өз дамуында дағдарысқа аяқ басқан көшпелі мал
шаруашылығы үшін қатаң сын саналатын қысқы маусымнан өту жайылымдардың
жетіспеушілігі әсерінен халыққа әбден күрделі мәселеге айналды. Сондықтан,
1771-1801 жылдар аралығында “тыныққан” қалмақтар территориясының табиғи
жағдайы, жайылыстың молдығы, оны шаруашылықты экстенсивті дамытуда кеңінен
пайдалануға қолайлылығы Нарын құмдарының қажеттілігін арттырды.
Көшпелі мал шаруашылығы үшін өте қажетті саналған ықтасыны мол
Нарынқұмның мұндай артықшылығын “ата қонысқа” қайтадан тұрақтану арқылы
қажетке жарату күн тәртібінде тұрды.
1797 жылы Сырым Датұлының көтерілісі басылып тасталды. Халық
көтерілісінің найзасы қарсы бағытталған хан мен сұлтандар және олардың
төңірегіндегілер есін жиып, кек алу актілерін жүргізе бастады. Көтеріліске
қатысушыларды және оған тілеулес болған рулық қауымдарды қудалау кең ауқым
алды. Қашандағысы сияқты, мұндай жағдайларда рулардың үстем тобы мен Ресей
әкімшілігі қазақ руларын өзара соқтығыстыруға, олардың арасындағы
алауыздықтарды тартыстар мен қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты.
Көшпелі халықтың біршама тыныштығы мен дағдылы шаруашылық ырғағы бұзылды.
Осылайша, халықтың әлеуметтік жағдайы да нашарлап кетті.
Хиуа хандығы Кіші жүздің оңтүстігінде қазақтардың қоныстарын күшпен
басып алып, ауылдарын тонау саясатын жүргізді. Дағдылы жағдайдың біреуі
мынандай: XIX ғасырдың басында Хиуа ханы Сырдария өзенінің бойында бейбіт
көшіп жүрген қазақтардың ауылына күтпеген жерден шабуыл жасады. 350 адам
өлтірілді, 1035 қыздар мен әйелдер айдап әкетілді, 4173 түйе, 7085 жылқы,
113820 сиыр және 45645 қой қолға түсірілді. Оның үстіне жергілікті
халықтан зекет түрінде қосымша 17573 қой мен 2364 түйе жинап алынды
[4,37]. Қазақтардың мыңдаған көшпелі отбасының оңтүстікке көшіп баруы
туралы мәселенің туындамағаны түсінікті.
Бірден-бір амал-Жайықтың оң жағасына бос жатқан дерлік құмды ауданға
қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа бұрын шекаралық өкімет органдарының
келісуімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде талай
рет өтіп жүрген. Бірақ бұл рұқсат негізінен ірі мал иеленушілердің
табындарына берілді. Қоныстану аудандарының ежелден қазақтар мен олардың
ата-бабалары тұрып, көшіп жүрген деп есептелгендігін ескерте кету қажет.
Сол кезге дейін қазақтарды Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына
тұрақты тұруға қоныстандыру туралы мәселе қойылған емес. Феодалдардың
малын, әсіресе қыс кезінде жайылымдарда уақытша ұстау жайында ғана сөз
етілді. Негізінен бұдан өз қожалықтарының мүдделерін көздеп Нұралы хан,
оның туыстары мен ықпалды сұлтандар дәмеленді. Қыс кезінде хан мен оның
інілерінің меншігіндегі жылқы үйірлері айдап апарылатын. Нұралының
шекаралық өкімет орындарына талай рет жасаған өтініштерінен оның тек қана
өз мүдделерін көздегені көрінеді.
Оңтүстікте сауда орталықтарын Хиуа хандығы билеп, қысым
көрсеткендіктен Кіші жүз рулары осы “атамекен” орталығындағы Нарын
құмдарына орнығу арқылы солтүстік –батыстан сауда орталықтарын кеңінен
ашып, ішкі қажеттілігін қамтамасыз ете алатын еді.
Осындай Кіші жүз қазақтарының көпшілігінің Жайықтың ішкі бетіне өту
ниеті сол кездегі Ресей геосаяси мүдделеріне сәйкес келді. Бұл Кіші жүз
қазақтарының билеуші топтарының сеніміндегі Астрахан казак әскерлерінің
командирі, полковник П.С.Поповтың Бөкей сұлтанмен жеке кездесуінде, оған
Еділ мен Жайық арасына қоныстануына рұқсат алу туралы кеңес бергенінен
көрінеді. Осы кеңесті арқаланған Нұралы ханның ұлы, Бөкей сұлтан 1801 жылы
Нарынқұмды тұрақты қоныс етіп бекіту сұранысын император Павелге жеткізуді
Кавказ шебінің командирі генерал-лейтенант К.Ф.Кноррингке өтініш етеді.
Ресей үкіметі қазақ би-сұлтандары арасынан патша әкімшілігінің саясатын
жүргізетін топ құру, сол арқылы қазақ қоғамына әкімшілік ықпалын күшейту
жұмыстарын Бөкей сұлтанға тапсыруды ұйғарды.
Бөкей сұлтанның сұранысы бір айдан кейін, яғни 1801 жылдың 11-
наурыздағы император Павелдің: “Қырғыз-қайсақтардың Кіші ордасының Хандық
кеңесінде төрағалық етіп отырған Нұралы ханның ұлы Бөкей сұлтанды өзіме
қабылдаймын, еркі білген аймақта көшіп-қонуға рұқсат етемін және менің
ризашылығымды білдіретін алтын медальмен марапаттаймын”,-деген
К.Ф.Кноррингтің атына жіберілген жарлығына сәйкес қанағаттандырылды [5,26-
27].
Императордың шешімі қазақ сұлтанына уақытында жеткізіліп, наурыздың
аяғынан бастап-ақ Бөкей сұлтан Жайықтың арғы бетіне өтуге даярлана
бастайды.
“Ішкі (Бөкей) қырғыз- кайсақ ордасының жүз жылдық мерейтойына орай”
атты 1901 жылы жарық көрген мақаласында И.С.Иванов Бөкей ордасының
құрылуына 5-бөлімді арнаған. Онда автор XIX ғасырдың екінші жартысындағы
орыс ғалымдарының Бөкей сұлтанның Жайықтың оң жақ бетіне өтуі жөніндегі
мәліметтерін береді. Ол бойынша, М.Иванин Бөкей сұлтан Самара даласына
1800 жылы өтті десе, А.И.Левшин мен Я.В.Ханыков 1801 жылдың күзін
көрсетеді, А.Терещенко: “Бөкей сұлтан Кіші ордадан мәңгіге құтылып, 1801
жылдың күзінде өтті, сол кезден осында жаңа Бөкейлік немесе Ішкі орда
пайда болды”,- деп жазса, П.И.Небольсин көшу 1801 жылдың күзінен 1803
жылға дейін жалғасқанын хабарлайды [6 ,916].
Сонымен, 1801 жылдың күзі-қысы Бөкей ордасының негізі қаланған уақыт
болып табылады (1-қосымшаны қараңыз). Қазақтардың осы топтарының Жайықтың
ішкі жағына қоныс аударуымен, Ресей империясы Астрахан губерниясының
құрамындағы Еділ өзені бойына, Кіші жүздің қазақ руларының біртіндеп көшіп
келу үрдісі басталды.
Бөкей ордасының құрылған жылы белгілі, енді бастапқыда Бөкей сұлтанмен
бірге Жайықтың оң жағына қанша қазақ ауылдарының өткенін анықтап алған жөн
болар. Бұған байланысты көшу үрдісін қадағалап тұрған шекаралық
қызметкерлер, Ордада әкімшілік тапсырмалармен әр уақытта болған
ченеуніктер, зерттеуші-ғалымдар, Бөкей ханның өзі төменгідей мәлімет
береді.
Қазақтарға қарсы салынған кордон посттарындағы Астрахан казактарының
қызметшісі И.А.Бирюков өз есебінде 1801 жылы желтоқсан айында Еділ-Жайық
аралығына Бөкей сұлтан отбасымен, оның қол астындағы 183 шаңырақ немесе
740 адамнан құралған топ, сонымен бірге, сұлтанның сүйікті інісі Шығай
отбасымен қоныстанғандығын, бұлардың арасында Кіші жүздің даңқты батыры
Сырым Датұлының (1802 жылы қайтыс болған) болғандығын көрсетеді [7, 18].
Бөкей сұлтанның өзі князь Волконскийге жолдаған хатында өзімен бірге
ішке өткен адамдардың санын 7000 шаңырақ, мал санын 1 млн. жуық деп
белгілеген. Астрахан казак әскерлерінің командирі атаман П.С.Попов 1802
жылдың аяғына дейін Кіші жүзден тұрақты мекенге көшіп келушілердің саны
5501 шаңырақ немесе 22775 адам болса, мал саны 2 млн. жетті деп Сенатқа
есеп берген. Кейіннен, 1802 жылдың 18-қарашасында ол қарашаның алғашқы
жартысында тағы 1265 шаңырақ немесе 8331 адам қабылдағаны туралы Бөкей
сұлтаннан хат алғанын баяндайды [6,923].
Полковник Поповтың осы мәліметтерін негізге ала отырып, А.Евреинов те,
1851 жылы археологиялық зерттеулермен Бөкей ордасында болған статистикалық
кеңесші, тарихшы-этнограф А.Терещенко да Бөкей, Шығай сұлтандармен шамамен
5000 отбасының ауып келгенін хабарлайды [8,856; 6,920].
П.Небольсин нақты санын көрсетпесе де рулардың құрамын тізімдейді, ал
А.Левшин қоныс аударушылар санын 10 мың деп көрсетеді [2,280].
Қазақ мигранттарының осы тобының ішінде 1797 жылы Сырым батырдың
жауынгерлерінің қолынан қаза тапқан Кіші жүз ханы Есім ханның (1795-1797)
Сары, Ниеталы және Айдыналы деген үш кіші ұлдары бар. Олар отбасыларымен
бірге және қол астындағы тана руының ауылдарымен көшті. Сондай-ақ,
қазақтың еш руына жатпайтын төрелер мен қожалардың 15 үйі төленгіттермен
ойысты. Төленгіттер-кедейленген топтар, қожайынынан енші алу үшін қызмет
ететін, одан кейін де әр түрлі табыстар табу мақсатында қызметін
жалғастыратын.
Орыс әкімшілік қызметкерлері басшылыққа есеп бергенде қазақтарды
кемсітіп, санын азайтып, әлеуметтік деңгейін төмен деп белгілеп көрсетуге
тырысқан. Олар қазақтардың Жайықтың шөбі шүйгін жайылымдарына бишаралық
халден арылу үшін келгендігін, Ресей империясының оларға пана бергендігін
баса айтады. Мысалы, Орынбор шекаралық комиссиясының асессоры А.Д.Кузнецов
Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге 1825 жылдың 20-шілдесінде жолдаған
хаттамасында: “Қазақ қоныс аударушыларының ең күйі жақсы дегендерінің 100
қойы ғана бар. Сұлтан Бөкей мен Шығай Нұралиевтердің өзінде 5 түйе, 30-ға
жуық қой, 17-ге жуық жылқы ғана болды”,-деп көрсетуі кемсітушіліктің
көрінісі [9,277]. Шын мәнінде жағдай бұлай болмаған, мұнша азғантай ғана
малын бақтыру үшін Жайықтан өтуге бел байлап, ол үшін императордан рұқсат
сұрау қисынсыз болған болар еді. Бұған қоса Жайықтың ішкі бетінде қазақ
байларының қысқы мезгілде мал жайғаны үшін тек шекаралық өкіметтен ғана
рұқсат сұрағанын ескерсек, Бөкей ханның қол астындағы халқы да, малы да
едәуір салмақ болғандықтан ғана императордың жеке өзінің ықыласын
сұрағандығы анықталады. Сонымен, Бөкей сұлтан Ішкі ордаға өткенінде едәуір
күшті құраған. Патша нұсқауларында оның Ордасы Ресей империясына бағынады
делінгенімен, Бөкей сұлтан Еділ мен Жайық аралығындағы жерде қазақ руларын
өзі басқарды.
Сонымен Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары болған оқиғалардың
өрбуі Орданың құрылуының мынандай себептерін, субъектілерінің мақсаттарын
анықтайды:
1. Саяси себептер:
-Кіші жүзде билікті қолына алуға үміттенбеген Бөкей сұлтанның үкімет
органдарының батыл қолдауын пайдаланып, Жайықтың оң жағасынан өз хандығын
құруға ұмтылысы;
-Ресейдің қазақ даласын империяның әкімшілік-территориялық,
экономикалық жүйесіне енгізу және шикізат көзіне айналдыру арқылы тезірек
отарлау ниеті;
-Ресейдің отарлауды жүзеге асыруы жеңілірек жүргізілуі үшін қазақ би-
сұлтандарының арасынан өзіне қызмет ететін Бөкей сұлтан тұлғасындағы тірек
табу мақсаты.
2.Экономикалық-әлеуметтік себептер:
-Кіші жүз аумағында жайылымдық жерлердің жетіспеушілігіне байланысты
қалмақтардың тастап кеткен жерлерінің 1771-1801 жылдар аралығында
“тыңайған” аудандарына көшіп бару арқылы жер мәселесін шешу қажеттілігі;
-XVIII ғасырдың аяғындағы халықтың отаршылыққа қарсы қозғалыстарының
нәтижесінде лезде нашарлап кеткен қарапайым халықтың әлеуметтік жағдайын
жақсартуға ұмтылыс.
2. Бөкей ордасының құрылуы
Бөкей ордасы-Кіші жүз руларының орта ғасырларда негізгі қонысы болған
Еділ мен Жайық аралығындағы “атақонысына” қайта оралуы нәтижесінде құрылған
жаңа саяси бірлестігі. Оның тарихы қарастырып отырған XIX ғасырда даму
эволюциясының бірнеше сатысынан өтті.
Көрнекті ғалым И.В.Ерофеева Ресей құрамындағы Орданың тарихын төрт
негізгі кезеңдерге бөліп қарастыруды ұсынады:
Бірінші кезең-1801-1823 жылдар, бұл уақытта Кіші жүз қазақтарының әр
түрлі әлеуметтік топтарының Жайықтың ішкі бетіне біртіндеп қоныс аударуы
жүзеге асты, Ішкі орданың әлеуметтік-демографиялық құрлымы қалыптасты,
оның Ресейге қатысты құқықтық статусы бекітілді, қазақтардың жаңа
этносаяси құрлымы жеке тарихи атауға ие болды.
Екінші кезең-1824-1845 жылдар-Ішкі ордада Жәңгір ханның билік ету
уақыты. Бұл Бөкей хандығының саяси ұйымдасуымен, Еділ-Жайық қосөзені
көшпелі тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық қатынастары жүйесінің
қалыптасуымен, сондай-ақ қоғамдық өмір мен мәдениеттің дамуына бағытталған
кейбір жаңашылдық үрдістердің орнығуымен ерекшеленеді.
Үшінші кезең-1846-1855 жылдар- Ордадағы хандық биліктің заңды түрде
жойылуы және бұрынғы Бөкей хандығы аумағындағы қазақ халқын басқару
жүйесінде реформалар жүргізу.
Төртінші кезең-1856-1917 жылдар- Ішкі орданың біртіндеп Ресейдің
әкімшілік территориялық, экономикалық және сословиелік-бюрократиялық
құрылымына интеграциялану үрдісі [10,5]
Бұл жерде И.Ерофееваның Бөкей ордасының бір ғасырдан астам тарихын
жүйелі түрде бөлуін әрине дұрыс деп санаймыз. Дегенмен, кейбір дамуының
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты бірінші кезеңді өз ішінде тағы екі
бөлікке бөліп қарастыру қажет. Алғашқы кезеңнің бірінші бөлігі 1801-1815
жылдарды, Бөкей ханның билігі уақытын қамтып, бұл жылдарда қондырма мен
әлеуметтік-экономикалық базистің даму бағытында, қатынасында белгілі бір
келісім, түсіністік, үйлесімділік сақталып, саяси жүйеде қайшылық болмады.
Екінші бөлігі 1816-1824 жылдарды қамтып, хандықтың саяси жүйесіндегі
дәстүрлі әкімшілік-басқару құрылым элементтерінің әлсіздігі, Бөкей інісі
Шығай сұлтанның ел билеу шараларының прогрессивті бола алмауы анық
байқалып, империяның саяси талаптарына жауап бере алмаған саяси жүйеде
шашыраңқылық, бассыздық күшейеді. Бұл кездегі хандықтың саяси жүйесінде
орнықсыздықтың байқалып, күшеюі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси базаның
әлсіздігінен туындаған. Нәтижеснде сыртқы күштің қолдауымен, әскери
қорғаумен орныққан биліктің империяға тәуелділігі арта түсті. Империя
тарапынан саяси-әкімшілік жүйеге килігудің күшеюі 1815-1821 жылдары Кіші
жүздің оңтүстік аумағында отаршылдыққа қарсы Арынғазы сұлтан бастаған ұлт-
азаттық қозғалысты туғызып, Қаратай сұлтанның оны қолдауы Бөкей
хандығындағы саяси жағдайды күрделендірді. Кіші жүздегі дәстүрлі саяси
жүйенің уақытша табысқа жетіп, қолдау тапқан орталығы оңтүстікке ауысады.
Бірақ, 1823 жылы Жәңгір ханның билігімен бірге келген билікті
орталықтандыру шаралары Бөкей ордасын прогреске жетелеп, Кіші жүзден
төнген қауыпті сейілтті.
Енді осы аталған хронологиялық кезеңдерде Орданың саяси, экономикалық-
әлеуметтік жүйесінде белең алған құбылыстардың заңдылығының мәнін ашуға
тырысалық.
Алғашқыда Бөкей ордасының құрамы жиі өзгеріп тұрды. Қазақтар келесі 20
жыл ішінде біресе Жайықтың оң жағына өтіп, біресе Орта жүзге қайта оралып
жатты. Әсіресе халық арасында қазақтарды әскерге алатындығы туралы сыбыс
тараған 1803-1804 жылдары шамамен 5 мыңға жуық шаңырақ қайта көшіп кетіп,
Я.В.Ханыковтың айтуына қарағанда, осы кезде Бөкей сұлтан 1500 отбасымен
ғана қалған. Көшіп келу мен қайта шегіну Жәңгір ханның тұсында да жалғасын
тапты [6,921].
П.Поповтың Бөкей сұлтанмен және оның айналасы мен қарым-қатынасы өте
жақсы болды. Ол сұлтанға Орынбор басшылығынан да, Орал басшылығынан да
тәуелді болмайтындығына уәде берген. Бірақ, жағдай күрт өзгерді.
Кавказ инспекциясына Астрахан казак полкінде тәртіпсіздіктің
орнағандығы туралы хабар жетеді. Нәтижесінде Әскери коллегияның бұйрығымен
генерал Цицианов 1802 жылы Астрахан гарнизон полкінің генерал-майоры
Завалишинді қазақтарға қарсы құрылған кордон посттарын қадағалап келуге
жіберді. Посттарды аралаған ол еш жерде нақты тұрақтаған адамдарды
таппағанын жеткізеді: “Шептердегі қазақтар мен қалмақтар командирдің
негізсіз бұйрықтарына сай бейберекет көшіп-қонып, аязды күндері малдарынан
айырылып қалған аянышты халге ұшыраған”.
Өз баяндамасында Завалишин келесі шаралар жүргізу қажеттігін айтты:1)
Еділ бойындағы ұрылар мен қарақшыларды қолға түсірумен айналысатын
казактардың топтарын 200-ден 60 адамға, қыста 20 адамға кеміту; 2)
қазақтарға қарсы кордон шептерін қалпына келтіру, Кіші Өзен елді
мекеніндегі Шортандыдан Торғын өзенінің жоғарғы жағына, Развальныйдан
Елтүн, Жетікөл мен Владимировкаға дейін бөліктер болу үшін; 3)
кордондардағы 650 қалмақтардың жартысын 16 жастан жоғары казак балаларымен
және қартаймаған казактармен алмастыру; 4) Каспий теңізінің жағалауындағы
кордондардан казактардың төртінші бөлімін алып тастау, себебі қазақтарда
қайық болмағандықтан олар қауіп төндірмейді [6,921].
Осы баяндаманы Әскери комиссияға тапсырған Цицианов тергеуге алынып
жатқан П.Поповтың орнына генерал Завалишинді жіберуді өтінді, өтініш
қабылданды. Осылайша, 1803 жылдың 15 маусымындағы шешім бойынша Бөкей
сұлтанның тағдыры қазақтарға кемсітушілікпен, шовинисттік көзқараспен
қарайтын Завалишинге тәуелді болды.
Қазақтарға қарсы 4 кордон шептері орнатылды:
1) 217 казактан, 128 қалмақтан құралған 14 посты бекітілген 245 верстаға
созылып жатқан Каспий жағалаулық шебі;
2) Қожатаев постынан Яблонева Балкаға дейін 282 верстаға созылған Ақтөбе
шебі. Ол 245 казак және 172 қалмақ қызмет ететін 17 посттан тұрды. Бұл
екеуінде Астрахан бекінісінің 49-шы артиллериялық ротасының қару-жарақтары
орналастырылды;
3) Елтаң шебі, ол Владимировка селосынан Торғын өзенінің жоғарғы жағындағы
постқа дейін 287 верстаға созылып жатты. Онда 184 казактар мен 140
қалмақтан жинақталған 10 пост болды;
4) Өзен суларын бойлап 287 верстаға дейін жететін 210 казактар мен 89
қалмақтан жасақталған 13 постты біріктірген шеп [6,922]. Орыс қоныстарын
қорғаған бұл кордон шептері 1861 жылдың аяғына дейін қызмет
атқарды.Ескерте кететiн бiр жайт-1 верста 1м 50см теңеледi.
Осындай қазақтардан сақтану шараларының жүргізілуінің өзі Ішкі ордаға
қазақтардың “аз санды, күйсіз, бейшаралық халде келгендігі” туралы
хабардың бұрмаланған сипатын көрсетіп, Бөкей сұлтанның халқының елеулі күш
құрағанын, кейде орыс қоныстарына қауіп төндіргенін тағы бір рет
дәлелдейді.
Завалишин Бөкей сұлтанға бір рота жаяу әскер жіберді, олардың келуі
қарапайым халықтың қорқынышын тудырды. Ордада қазақтарды бірінші басыбайлы
шаруаға айналдырады, содан әскерге шақырады екен деген сыбыс тарады.
Қазақтарды шаруаға айналдырады деген жаңсақтық Завалишиннің қазақтар мен
қалмақтар арасында жер бөлуі шараларынан туындады.
Осындай жағдайда, саяси қыспаққа түсуден сескенген қазақ ауылдары
қайтадан Жайық өзенінен кері өтіп жатты. Жоғарыда Я.В.Ханыковтың Бөкей
сұлтанмен 1500 шаңырақ қана қалды дегені осы уақытқа қатысты айтылған
болатын.
Завалишиннің саясатына риза болмаған сұлтан Ордадағы ахуалды Орынбор
әскери губернаторы Г.С.Волконскийге хабарлайды. Г.Волконский сыбыстардың
негізсіздігін, қазақтардың “қалаған аумағында” көшіп-қонуына құқылы
екендігін естіртіп, басу айтты. Сөйте тұра князь Жайық әскери гарнизонының
атаманы Бородинге “қашқын қырғыздарды” ішкі жақта ұстап қалуды бұйырды.
Бөкей сұлтан өз кезегінде Ішкі істер министрі граф В.П.Кочубейден
монархтың сенімді приставы ретінде Ордаға генерал-майор П.Поповты қайтып
жіберуін өтінді [11,56-58].
Завалишиннің жерлерді нақтылап бөлу ісіне патша үкіметінің Астрахан,
Кавказ және Саратов губерниясының бір бөлігінде мекендеген қалмақтар мен
басқа халықтарға жер бөліп беру туралы 1806 жылдың 19-мамырында бекітілген
ережесімен рұқсат берлді[12,58]. Онда “Бөкей сұлтан бастаған қырғыз-
қайсақтарға Өзеннен Боғда тауына дейінгі... және бұл таудан Шапшалы арқылы
Телепнев немесе Дудат казак тобырына одан ары теңізге дейінгі жайылымдарда
көшіп жүруге болады” делінді. Осылайша Орданың нақты шекарасы белгіленді,
оның аумағы 7 әкімшілік бөлікке (округке) бөлінді: 1) Қалмақ; 2) Тарғын;
3) Тал; 4) Қамыс-Самар; 5) Нарын; 6) 1-ші округ; 7) 2-ші округ.
Патшалық Ресейдің зерттеушісі А. Евреиновтың санауы бойынша, осы
кезде Ішкі орданың жалпы жер көлемі 6,5 млн. десятинаны құрады; оның
ішінде жайылымға жарамдысы 5.2 млн десятина жер, сор дала 192 мың
десятинаны, ал құм 420 мың десятинаны алып жатты [13,58].
1805 жылы Бөкей иеліктеріне оның туған інісі Бегалы сұлтан, 1809 жылы
беріш руының старшындары, кезінде Түркістаннан Әбілхайыр ханның (1740-
1748) ордасына көшіп келген Мырза қожаның ұрпақтары, немере ағайындылар
Қарауыл қожа Бабажанов пен Төке қожа Тілеуқожин; 1810 жылы Арал маңы
қазақтарының билеушісі Батыр ханның (1748-1771) ұлы Қарабай Батырханов,
1812 жылы алаша руын бастап Есім ханның үлкен ұлы Қайыпқали мен байбақты
руының қазақтарымен Шүке Нұралиев пен Сүйіншәли Жаналиев; 1812-1825
жылдары аралағанда Шүтқара, Елтай, Артыққали Нұралиевтер, Абылай ұрпағы
Шініке еншілерін алып жайғасты.
Әкімшілік жағынан Бөкей ордасының жағдайы алғашқы кезде белгісіз
күйде еді. Бөкей сұлтан Орда жұмыстарымен өзінің қамқоршысы немесе
“приставы” санаған атаман П.Поповқа да, Астрахан губернаторына да, Орынбор
әскери губернаторына да, тікелей Сыртқы істер министрлігіне де жолыға
беретін. Ол әсіресе П.Поповпен де, Орынбор өлкесін 1803-1817 жылдары
басқарған Г.Волконскиймен де достық қарым-қатынаста болған. Князьдің билік
ету уақыты сұлтанның билік ету жылдарымен (1801-1815) сәйкес келеді.
Негізінен, орыс ченеуніктерінің барлығының міндеті- қазақтарды отарлау
саясатын жүргізу болып белгіленген. Оны И.Ивановтың келесі ескертуінен
байқаймыз: “Г.Волконскийдің қырғыздарды басқаруға бағытталған шаралары
сәтті болмады да, Орал даласындағы біздің ықпалымыз оның тұсында әлсіреп
кетті. Ол қазынадан қырзғыздарды басқаруға жұмсалған шығынды азайтуға мән
берді, оның қырғыздардан малды шептен айдап өткізгені үшін алатын салығы
патша әкімшілігін қанағаттандырмады”[6,932]. Автор патшалық отарлау
саясатын князьдің қажетті дәрежеде жүргізбей Бөкей сұлтанға еркіндік
бергендігін ұлы державалық шовинисттік көзқараспен сынап отыр.
Бөкей сұлтанның біртіндеп күшейіп, жеке билік жүргізе бастағанын
шектеуге ұмтылған патша үкіметі 1808 жылы 17-ші шілдеде патша жарлығымен
Бөкей ордасын екі жақты-Астрахан әскери губернаторлығына және Кіші жүз
қазақтарын басқару үшін арнайы құрылған Орынбор шекаралық комиссиясына
бағынышты етті [14,53].
Орда жұмыстарында біркелкілік болу үшін Астрахан губернаторы Орынбор
әскери губернаторына қазақтардың жайлаудан күзеуге, одан қыстау мен
көктеуге көшуі кезіндегі барлық оқиғалар жөнінде ақпарат беріп отыруға
міндеттелді.
Осы кезде Кіші жүзде өзара билікке талас-тартыстар жүріп жатқан.
Бөкейдің үлкен ағасы Қаратайдың күшеюі Айшуақ ханның (1797-1805) ұлы, Кіші
жүз ханы Жантөренің (1805-1809) 1809 жылы өлтірілуіне алып келді. Осыған
байланысты император 1-Александр, 1810 жылғы 25-сәуірдегі жарлығына
сәйкес, Орынбор ведомствасының қазақ ауылдарына жаңа хан сайлау құқығын
берді. Сайлауға қатысушы рулар екі топқа бөлінді: қазақ сұлтандарының
Айшуақ хан әулетіне қарастылары ханның екінші ұлы Шерғазы сұлтанды
қолдаса; Нұралы хан әулетінің би-сұлтандары Бөкейді таңдады [10,7]. Бөкей
ордасының ауданы 70 мың верста кв тең болған [44,42-43].
Кіші жүзде қалыптасқан саяси жағдай Ресей әкімшілігінің стратегиялық
мүдделеріне қауіп төндірмегендіктен, жергілікті шекаралық комиссиялардың
бақылауында болғандықтан Орынбор губернаторлығы жаңа хан сайлауға
араласпауды мақұл көріп, сырттан мұқият бақылады.
Князь Г.Волконскийдің император атына 1811 жылдың 15-қазанында
жолдаған хаттамасына сай, Бөкей сұлтан 26-қыркүйекте Жайықтың оң
жағалауында, яғни Шерғазы сұлтанның Кіші жүздің ханы болып сайланғанынан
бір күннен кейін, хан етіп ақ киізге көтерілді [15,42-45].
Нәтижесінде Кіші жүз түпкілікті екіге бөлініп, жеке-жеке хан сайлады,
яғни саяси жағынан әлсіреді. Бұндай ішкі ыдырау патша үкіметіне қазақ
жерлерін одан ары отарлауға тиімді еді. Отарлау мақсатын жүзеге асыру үшін
Бөкей қазақтары туралы жан-жақты мәліметтер жинастырылды. Бұл шараны
жүзеге асыруда орыс әкімшілігінің хан ордасында болған қызметкерлері көп
еңбек етті. Осы әкімшілік қызметкерлердің есептері, хаттамалары,
шығармалары, Орда хандарының Ресей императорына жолдаған хаттары бүгінгі
таңда Бөкей ордасы қазақтарының этнографиясын зерттеуде өте маңызды дерек
болып табылады.
Ішкі орданың алғашқы ханы Бөкей, Нұралы ханның төртінші ұлы (Есім мен
Пірәлі хандар мен Қаратай сұлтаннан кейін) И.Ивановтың хабарлауынша 1748
немесе 1749 жылдар шамасында дүниеге келген. Анасы төре тұқымынан шыққан
ақсүйек қатарына жатқан. 1812 жылы Бөкей хан болып сайланғанында 60 жастан
асқан, ал сол сәтте оның төрт ұлының ешқайсысы да камелеттік жасқа
жетпеген, сондықтан да қазақ халқын басқару ісінде әкесіне сенімді тірек
бола алмады.
Бөкейді хан етіп сайлауға төмендегідей рулардың би-сұлтандары,
старшындары мен мырзалары қатысты: Байұлы ру-тайпалық бірлестігінің адай,
алаша, серкеш, тана, байбақты, ысық, есентемір, беріш, жаппас, қызылқұрт,
ноғай мен төленгіттері; Жетірудың жағалбайлы, табын және тама топтары;
Әлімұлының шекті, төртқара, шөмекей, қаракесек, кете рулары [15,45].
1-Александр патша 1811 жылғы 11-қарашадағы жарлығымен Бөкейді “Кіші
жүз қырғыз-қайсақтарының жоғары дәрежелі және аса құрметті ханы”
дәрежесіне бекітті. Князь Г.Волконский 1812 жылдың 1-мамырында осы шешімге
орай аса жоғары мәртебелі грамотаны табыс етті, артынша сол жылдың 7-
маусымында Орал бекінісінің маңында Бөкейдің хан етіп сайлануының
салтанатты шаралары жүргізілді. Бұл Ресей тағына тәуелді хандық есебінде,
жаңа қазақтардың саяси одағының заңды түде құқықтық статусқа иеленуін
білдірді. Осылайша, XIX ғасырдың алғашқы он жылдығында патшалық
самодержавие үлкен үміт күткен қазақтардың этносаяси қауымдастығы
қалыптасты. Патшалық Ресей оны империя ішіндегі көшпенділер құрылымының
үлгісіне айналдыруды көздеді және императорға “оң көзбен” қарайтын қазақ
билеуші топтарын өздерінің саяси мүдделерін Орынбор ведомствасының қазақ
тұрғындарының арасында қорғаушылар етуге ұмтылды. Сондықтан да орталық
ресейлік үкімет о бастан-ақ Ішкі ордадағы Бөкей сұлтан мен оның
мұрагерлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тарих факультеті
Археология және этнология кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
БӨКЕЙ ОРДАСЫНЫҢ ҚАЗАҚТАРЫ
Орындаған:
5 курс студенті
Ж.Абдрашева
Ғылыми жетекшісі
тғк., доцент
А.Б.Қалыш
(қолы, датасы)
Каф. меңгерушісімен
қорғауға жіберілді ________________
Т.Ә.Төлебеав
(қолы, датасы)
Алматы 2006
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Бөкей ордасының құрылу тарихы
1. Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен
негізгі
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 9
2. Бөкей ордасының
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
3. Орданың дамуындағы Жәңгір ханның рөлі ... ... ... ... ... ... ..21
Бөкей ордасы қазақтарының ру-тайпалық құрамы
4. Байұлы ру-тайпалық
бірлестігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..27
5. Жетіру тайпалық
бiрлестiгi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 41
6. Әлімұлының кете
руы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
Бөкей ордасы қазақтарының арасындағы этномәдени үрдістер
7. Негізгі және қосалқы шаруашылықтары ... ... ... ... ... . ... ... ..48
8. Материалдық
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 57
9. Дәстүрлі рухани
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..66
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 69
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Әлемдегі халықтардың белгілі бір себептерге
(тарихи, әлеуметтік-экономикалық, физико-географиялық және т.б.) байланысты
қалыптасқан, өзіндік қасиеттерімен ерекшеленетін жекелеген топтары көптеп
кездеседі. Соған байланысты аумақтық зерттеулер бүгінгі таңда маңызды рөлге
ие болып отыр. Жеке алынған тарихи-географиялық облысты халқымен бірге
қарастыру арқылы қазақ халқының табиғатын түсінуге көмектесетін қосымша
аргументтер алуға болады.
Осы жағдайды ескере отырып, қарастырылып отырған тақырып негізделген
деп санаймыз, себебі, отырықшылық пен көшпенділік ұштасқан Еділ-Жайық
аумағындағы қазақтардың өзіндік сипаттары тән тарихи-этномәдени дамуы жан-
жақты зерттеуді қажет етеді. Бөкей ордасы қазақтары мәселесінің тарихи-
этнографиялық аспектілерін зерттеп-зерделеу олардың этносаяси бірлестікке
айналуының, рулық-тайпалық құрамы мен этномәдени дамуының реконструкциясын
жасауға мүмкіндік береді.
Бөкей хандығы қазақтары бірлестігі, білетініміздей, Кіші жүздің
құрамындағы негізгі рулардан құралған. Ал жүздер, біріншіден, рулардың
этнотерриториялық бірлестігі болғандықтан, олардың шығу тегімен
қалыптасуының негізінде шаруашылық циклдің және табиғи-климаттық
жағдайлардың ерекшеліктеріне қатысты туындаған этномәдени ареалдардағы
тарихи үрдістер спецификасы жатады.
Бұл өз кезегінде Бөкей ордасы қазақтарының этникалық тарихи мен
өзіндік мәдениетін бүкіл қазақ халқының тарихи және этнографиясымен
байланысты қарауды талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі сонымен қатар, осы уақытқа дейін мәселенің
зерттелуінде негізінен, саяси, әлеуметтік-экономикалық аспектілер қамтылып,
XIX ғасырдың 30-шы жылдарындағы шаруалар көтерілісінің басты зерттеу
объектісі болып, ал Орданың этномәдени даму деңгейінің, рулық-тайпалық
құрамының ғалымдар назарынан тыс қалып келгендігімен де түсіндіріледі.
Осылайша, бүгінгі тарих ғылымының зерттелмеген, тың мәселелерінің бірі
ретіндегі маңыздылығы арта түседі.
Бөкей ордасы қазақтарын этнотерриториялық топ ретінде зерттеу, олардың
ру-тайпалық ұйымының, қоршаған ортаға бейімделуінің жарқын көрінісі бола
отырып, дәстүрлі шаруашылық түрлерінің, тіршілікқамының, тұрмыстық-
отбасылық әдет-ғұрыптар кешенінің ерекшеліктерін мәлімдейді.
Зерттеу жұмысының мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының негізгі
мақсаты болып XIX ғасырдағы Еділ-Жайық қосөзені аралығын қамтыған
қазақтардың кешенді түрде тарихи-этнографиялық зерттелуі болып табылады.
Көрсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер белгіленген: Еділ-
Жайық аралығына Кіші жүз қазақтарының XIX ғасыр басында көшіп барып
қоныстануын баяндай отырып, хандықтың құрылу тарихын реконструкциялау;
-аталған этнотерриториялық топ қазақтарының ру-тайпалық құрамын,
сандық көрсеткіштерін, орналасу географиясын және оған әсер етуші
факторларды айқындау;
-дәстүрлі шаруашылық түрлері мен оның ерекшеліктерін қарастыру;
-дәстүрлі материалдық мәдениеттің (тұрғын үй типтері, киім-кешек
кешені мен тағам жүйесі) аймақтық ерекшеліктерін анықтау;
-көнеден сақталған әдет-ғұрыптардың рухани өмірдегі мәнін деректер
негізінде суреттеу және анализдеу;
-Бөкей ордасы қазақтарының дәстүрлі-тұрмыстық мәдениетінің өзіндік
типінің қалыптасу жағдайларын көрсету.
Хронологиялық шеңбері. Зерттеу XIX ғасырдың 1801-1897 жылдарын
қамтиды. Бөкей ордасы үшін бұл кезең саяси оқиғалармен ғана емес, қазақ
этносының шаруашылығындағы, әлеуметтік-мәдени дамуындағы ірі өзгерістермен
де ерекше аталады. Ресей империясының отаршылдық мүддесіне сай Ішкі орданы
құрып, өз саясатын жүргізуінің дәстүрлі шаруашылық құрылымына соққы
әкелгені, қазақтардың тұрмыс-тіршілігінің өзгеріске ұшырап, өзіндік
қасиеттерінен айырыла бастағаны белгілі. Зерттеу объектісі ретінде алынған
бұл этноаймақтық топтың даму заңдылықтарын қарастырып отырған кезеңнің
өзіндік ерекшеліктері анықтай алады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Тарихи-этнографиялық әдебиеттерде Бөкей
ордасының тарихына қатысты мәліметтер кеңінен жарияланған. Ресейлік XIX
ғасырдың аяғындағы зерттеулерге негізінен суреттемелік сипат тән. Орданы
тарихи-этнографиялық тұрғыдан зерттеуге негізінен патша әкімшілігінің
шенеуніктері, саяхатшылар, зерттеуші-ғалымдары ұмтылыс жасады.
Бөкей ордасы тарихының зерттеуінің нәтижелі кезеңі деп Ресейде
бірқатар ғылыми және публицистикалық еңбектер жарық көрген XIX ғасырдың 80-
90 жылдарын айтамыз. Мұрағат құжаттарына негізделген бірқактар ірі ғылыми
зерттеулер: А.Н.Харузиннің екі томдық Бөкей Ордасының қырғыздары атты
антропологиялық-этнографиялық очеркі, А.Е.Алекторовтың мақалалары мен
ғылыми-зерттеу очерктер сериясы, И.С.Ивановтың Бөкей Ордасының 100-жылдық
мерейтойына арналған көлемді еңбегі, И.А.Бирюковтың тарихи очеркі және т.б.
жазылды. Бұл тарихи еңбектердің маңыздылығы Орда туралы мәліметтердің
(мақалалар, Астрахан, Орынбор губерниялық кеңселерінің мұрағат қорлары
т.б.) кеңінен қамтылып, компаративті әдісті қолдану арқылы мәтіндердің
мағынасын сыннан өткізілуімен, тарихи фактілердің жаңадан ғылыми айналымға
енгізілуімен анықталады.
Жоғарыда аталған зерттеушілер өздерінің ғылыми көзқарастарына жалпы
ұлы державалық шовинисттік ұстанымға сүйенгендіктен Жәңгір ханның тұлғасы
мен патша саясатын идеалдандырудан сырт қала алмады.
Бөкей ордасы тарихын зерттеу келесі кеңестік дәуірде де жалғасты.
Тарих ғылымында маркстік-лениндік ілімінің таптар арасындағы қайшылыққа
баса назар аударып зерттеу ұстанымының бекінгендігіне байланысты, Бөкей
ордасындағы антифеодалдық, отаршылдыққа қарсы көтерілістерге қатысты,
Орда қазақтарының саяси, әлеуметтік-экономикалық өмірі аспектілерін
қамтыған зерттеулер жарық көрді. А.Ф.Рязановтың, В.Ф.Шахматовтың,
Б.Аспандияровтың монографиялары негізгі зерттеу объектісі етіп 1836-1838
жж. Исатай Таймановтың көтерілісін алып, Орда қазақтарының этномәдени даму
салаларына тек қысқаша шолу жүргізіп қана өтеді.
Бөкей хандығының тұрғындарының тұрмыс-тіршілігі мен салт-дәстүріне XX
ғасырдың алғашқы ширегінде ұлттық зиялыларымыз назар аудара бастаған.
Осыған орай, Ә.Н.Бөкейхановтың адай руының дәстүрлі мал шаруашылығы жөнінде
жазылған мақаласын құнды деп табамыз. Көрнекті қазақ құқықтанушы ғалымы
С.З.Зимановтың нарративті және құжаттық материалдар негізінде жүйеленіп
жазылған Ресей және Бөкей хандығы (1982) атты монографиясы аталған
кезеңдегі Бөкей хандығының тарихына тікелей қатысты күрделі зерттеу болып
табылады.
Ол өзінен бұрынғы зерттеушілерге қарағанда Бөкей ордасының құрылуы
тарихын және оның Қазақстандағы Ресей патшалық самодержавиесінің
саясатындағы орнын кеңірек, кешенді түрде зерттеп-зерделеп шықты. Жайықтың
оң жағындағы қазақтардың шаруашылық, әлеуметтік-экономикалық қатынастарының
эволюциясына байланысты тарих ғылымында тұрақтап қалған көзқарастарға сыни
талдау жүргізді, сонымен қатар, заңгер ретінде хандықтың саяси-құқықтық
жүйесі жөнінде өте маңызды тұжырымдар мен ой-пікірлерін білдірді.
Оның монографиясында кеңестік зерттеушілер айналып өткен Бөкей
хандығының XIX ғасырдың екінші ширегінде рухани мәдениеті мен ағарту ісінің
тарихына зор көңіл бөлінген. Еділ мен Жайықтың төменгі ағысында қазақтардың
интеллектуалды – рухани өмірінің қалыптасу үрдісіне қойылған мұндай басты
акцент осы аймақтағы қазақтардың әлеуметтік-мәдени дамуның зерттелмеген
мәселелеріне танымдық қызығушылық тудырды.
1980-жылдары жарық көрген Н.Е.Бекмахановтың XVIII ғасырдың аяғынан
1917 жылға дейінгі бір жарым ғасыр аралығын қамтыған екі монографиясы:
Формирование многонационального населения Казахстана и Северной
Кигизии.Последняя четверь XVII-60-е года XIX века және Многонациональное
население Казахстана и Северной Киргизии: 60 года XIX века -1917г..
Қазақстан тарихына қосылған елеулі үлес болды. Ол көптеген дереккөздеріне,
атап айтсақ, 1897 жылғы халық санағының, патшалық Ресейдің шенеуніктерінің
мәліметтеріне тағы басқа статистикалық материалдарға сүйене отырып, аталған
кезеңдегі Қазақстандағы көпұлттылықтың қалыптасуының негізгі факторларын,
кезеңдерін, сипаттарын жан-жақты зерттейді. Соның ішінде, оның Ішкі Бөкей
ордасының халқының әр жылдардағы сандық көрсеткішін, ұлттық құрамын,
өзіндік ерекшеліктерін және демографиялық даму құбылысын реконструкциялауы
қазіргі тарихшы ғалымдарымызбен жоғары бағаланады.
Батыс Қазақстанның қазақтарын жергілікті этнотерриториялық топ ретінде
қарастырудың алғашқы тәжіриебесін М.Н.Сдыков іс жүзінде асырды. Батыс
Қазақстандағы Кіші жүздің XVIII ғасырдан бері қарайғы тарихы оның
алғашындағы XVIII-XIX ғасырлардағы Батыс Қазақстан халқының қалыптасуы
(1996) монографиясында, кейіннен осы материалдар негізінде толықтырылып
шығарылған Батыс Қазақстан халқының тарихы (XVIII-XXI ғғ. басы) (2004)
зерттеуінде жүйеленіп келтірген. Бұның ішінде қызығушылық тудыратын Бөкей
ордасы халқының Еділ-Жайық аралығында этносаяси бірлестікке айналуы, Кіші
жүздің Бөкей ордсының құрамына енген ру-тайпаларының құрамы мен орналасуы,
XIX ғасырдың 20-60 жылдарындағы әкімшілік-территориялық реформаларына
сәйкес дәстүрлі қоныстарының, мал шаруашылығы жүйесінің өзгеруі мәселелері
жұмысты жазу барысында қолданылды.
Ресейдің XVIII ғасырдан басталған отаршылдық саясатының барысын
сипаттауға арналған С.М.Мәшімбаевтың Патшалық Ресейдің отарлық саясаты,
Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы
негізінен Бөкей хандығының саяси тарихын қамтып, мәдени-рухани аспектілерге
тек шолу жүргізіп өтеді. Дегенмен оның еңбектері Бөкей ордасының өзіндік
мәдени ерекшеліктерінің қалыптасуына алғышарт болған жағдайларды
түсіндірумен құнды.
Бөкей хандығына қатысты мәліметтер жинауда, оларды сараптап зерттеуде
қазіргі күнгі беделді тарихшыларымыздың бірі И.В.Ерофееваның еңбегін атап
өтуді қажет деп санаймыз. Ол Қазақстан Республикасының Орталық Мемлекеттік
мұрағаты қорындағы Бөкей ордасының 1801-1852 жылдардағы тарихын қамтитын
мыңдаған құжаттарын жүйелеп Бөкей хандығының тарихы. 1801-1852 гг. атты
құжаттар мен материалдар жинаған жариялауда ғылыми кеңесшілік жасап, зор
еңбек атқарды.
Сонымен, қарастырылып отырған мәселеге тікелей және жанама қатысы бар
маңызды зерттеулердің қоры осындай.
Тақырыптың әдістемелік негізі мен әдістері. Мәселені зерттеуде
тарихилық, ғылыми танымдық, объективтілік принциптері негіз етіп алынған.
Әдістемелік негізі тарихи-этнографиялық аймақтардың, шаруашылық-мәдени
типтердің, этнотерриториялық топтардың типологиясының концепциясына көп
үлес қосқан ресейлік және қазақстандық этнологтардың теориялық және
концептуалдық еңбектеріне сүйенеді.
Қойылған міндеттерді орындау барысында жалпы ғылыми әдістер де,
арнаулы тарихи: тарихи-генетикалық, тарихи-салыстыру, тарихи-типологиялық
әдістер де қолданылды.
Ғылыми әдістердің жалпыдан жалқыға көшу және жалқыдан жалпыға көшу
әдістерін пайдалана отырып, Ресейдің Қазақстанға, оның ішінде Бөкей
хандығына қатысты ұстанған саясатын, Бөкей халқының, оның ішінде қазақ
руларының құрамын, оның ішінде ру бөлімдері жөніндегі фактілерді ретімен
баяндауға ұмтылыс жасалды.
Статистикалық мәліметтерді реттестіріп, салыстыруға кестелер құру үшін
математикалық әдіс орынды болып есептелді.
Тарихи-этнографиялық кешенді зерттеу мақсатына сәйкес, пәнаралық
байланыс әдісі көмегімен Бөкей хандығы қазақтары мәселесіне қатысты тарихи-
демография, тарихи-география, дипломатия, статистика, этнография ғылыми
дисциплиналарының мәліметтері қамтылды. Сонымен қатар, бұл мәліметтерден
ортақ қорытынды шығару үшін қолданылған тарихи-салыстыру, тарихи-
генетикалық әдістер патшалық шенеуніктер мен Орда хандарының мәліметтерін
кесте түрінде салыстырып, айырмашылықтарын ажыратуға, дәстүрлі мал
шарушылығындағы, материалдық және рухани мәдениетіндегі өзгерістерді
бақылауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің деректік базасы. Қарастырып отырған мәселені кешенді түрде
анализдеу мақсатында үлкен көлемді деректер қолданылды. XIX ғасырдағы
Ордадағы тарихи-этникалық үрдістердің жазба тарихи-этникалық үрдістердің
жазба деректерінде кеңінен суреттелгендігі басты дерек көзі ретінде жазбаша
деректерді қамтуға негіз болды.
Деректанулық мәселеде ерекше орынды мұрағат құжаттары мен
материалдарының жинақтары, статистикалық мәліметтер алады. Сонымен бірге,
Бөкей хандығы қазақтарының мәдениетіндегі өзіндік ерекшеліктеріне сипаттама
беретін патшалық Ресейдің зерттеушілерінің этнографиялық мәліметтері құнды
болып саналады.
Зерттеу жұмысында 1964 жылы Алматыда жарық көрген XVIII-XIX
ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары құжаттар мен материалдар жинағы және
тікелей Ордаға қатысты Бөкей хандығының тарихы. 1801-1852 жж. (2002) атты
жинақ мәліметтері қолданылды. Бөкей ордасына қатысты 33 құжат шоғырланған
алғашқы жинақта негізінен таптар арасындағы қайшылықтарды суреттейтін
мәліметтерді көп кездестіреміз. Орталық Мемлекеттік мұражай басшысы
Б.Т.Жанаевтың, мұражай қызметкерлері В.А.Иночкин, С.Х.Сағнаеваның, ғылыми
кеңесші И.В.Ерофееваның бастамасымен 2002 жылы құрастырылған екінші жинақ
1801-ші Бөкей ордасының құрылуынан 1852 жылдар аралығындғы патша
нұсқауларын, Орда хандарының есептерін, хаттарын, патша шенеуніктерінің
мақалаларын, мұрағатта сақталған фото, суреттерін топтастырады. Ондағы
көптеген бұрын белгісіз күйінде сақталған мәліметтерді сараптау хандықтың
және Ресейдің ара-қатынасынан бастап көшпенді қазақтардың өмір сүру салтына
дейінгі өзіндік ерекшеліктерді айғақтап отыр.
Маңызды статистикалық мәліметтер болып 1897 жылғы алғашқы
бүкілресейлік халық санағының қорытындылары есептеледі. Онда хандық
статусынан айырылған Орда қазақтарының сандық көрсеткіштері ғана емес,
шаруашылық түрлері мен дамуы негізгі шаруашылық түрімен айналысушылар
көлемінің пайыздық есебі орын алған.
Ішкі Орданың этномәдени даму ерекшеліктері көбінесе патшалық Ресейдің
шенеуніктерінің, зерттеуші-ғаламдарының, саяхатшыларының мақалаларында,
баяндамаларында ауқымды түрде көрініс тапқан. Жеке бағалаулары негізінде
суреттемелік сипатта жазылған бұл еңбектер арасынан Я.В. және
Н.В.Ханыновтардың А.Евреинов, А.Терещенко, П.И.Небольсин, П.И.Медведский,
М.И.Иванин, М.С.Бабажановтың және т.б. баяндамаларын ерекше атау орынды
болар.
Енді осы аталған авторлардың еңбектерінің құндылығына тоқталсақ, оның
ғылыми-танымдық құндылығы Ішкі Орданың құрылуының тарихына, халқының өсу
динамикасына, ру-тайпалық құрамына, көшпенді мал шаруашылығының
ұйымдастырылуына, сауда-саттықтың дамуы мен қазақ қоғамының ішкі саяси
құрылысына, тұрғындардың мәдени өміріне қатысты бай фактілік материалдардың
жинақталуымен анықталады. Бұл ғалымдар Жәңгір ханның тұлғасына және Ордада
жүргізген жаңартушылық реформаларына да көп көңіл бөлген. Мәселен Ордада
1846-1847 жылдары іс-сапармен болған А.Евреинов қазақ руларының Кіші жүзден
қоныс аударғанынан өзінің Ордаға көшіп барған уақытына дейінгі тарихын
баяндай келе, көші-қон маршруттарын, материалдық - рухани мәдениетінің
ерекшеліктерін, ру атауларын тізімдейді. Сондай-ақ хан ордасында 1841 жылы
болған Я.В.Ханыков, 1862 жылдың маусым-қыркүйек айларында зерттеу жүргізген
П.Медведский, Уақытша Кеңестің төрағасы болған М.Иванин (1864), 1862 жылы
Орыс географиялық қоғамының күміс моделімен марапатталған тұңғыш қазақ
зерттеушісі М.-С.Бабажанов, 1852 жылы Ішкі істер министірлігінің журналында
очерктерін жариялаған П.Небольсин бұрын соңғы қамтылған фактілерді
анализден өткізеді.
Бұл авторлардың еңбектері нақтылы-тарихи фактілерді ғылыми айналымға
енгізіп қана қоймай жиналған мәліметтерді белгілі дәрежеде жүйелеуге үлес
қосып, XIX ғасырдың алғашқы жартысындағы Ішкі орданың тарихи-мәдени даму
ерекшеліктері жөнінде бағалы ой-тұжырымдарын, ескертулерін білдірулері
бүгінгі таңда да өз құндылығын жойған жоқ.
Тақырыптың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу жұмысы XIX ғасырдағы Бөкей
ордасындағы Кіші жүз қазақтарының этнографиясын жүйелі кешенді зерттеу
тәжіриебесі болып табылады. Этноаумақтық қоғамдардың типологиясын келтіру
принципін және ареалды әдісті қолдану жаңа көзқарастар мен зерттеу
нәтижелерінің алғышарты болды. Жаңашылдығы, біздің ойымызша, біріншіден
белгілі бір аумақты мекендеген жеке топтың әлеуметтік ерекшеліктерін ескере
отырып кешенді түрде алғаш зерттелуінде
Жұмыстың құрылымы кіріспе, 3 тараудан, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Бөкей ордасының құрылу тарихы
1.1 Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары мен негізгі себептері
Еділ-Жайық қосөзені аралығында Ішкі орданың (географиялық орналасуына
орай) немесе Бөкей ордасының (алғашқы ханның есімімен) құрылуы ішкі және
сыртқы саяси, экономикалық және әлеуметтік факторларға негізделеді:
-Ішкі экономикалық алғышарт: XVIII ғасырдың аяғынан етек алған Кіші
жүз территориясында жайылымдық жерлердің жетіспеушілігі;
-Ішкі саяси фактор-жердің жетіспеушілігіне байланысты сұлтандар
жетегіндегі әр түрлі топтар арасындағы қақтығыстардың шиеленісуі;
-Әлеуметтік фактор-Сырым Датұлының жетекшілігімен өткен халық
қозғалысынан (1783-1797) кейінгі қазақ даласындағы күрт төмендеген
әлеуметтік жағдайды қалпына келтіру қажеттілігі;
-Сыртқы экономикалық алғышарт-1771 жылы қалмақтар көшіп кеткеннен бері
игерілмей бос жатқан, “тыныққан” Нарын құмы жерлерінің экстенсивті мал
шаруашылығына кеңінен пайдалануға қолайлылығы;
-Хиуалықтардың оңтүстік сауда орталықтарын толығымен қадағалауы;
-Сыртқы саяси фактор-Ресейдің отарлау саясатын тереңдете түсуде қазақ
шонжарларының ықпалды бөлігінің қызметіне құлшыныс;
-Қазақ далаларын тезірек Ресей империясының әкімшілік-территориялық,
экономикалық жүйесіне енгізуге және шикізат көзіне айналдыруға ұмтылысы.
Алғышарт болып отырған бұл оқиғаларға кеңінен тоқталсақ, 1761 жылы
Еділ бойындағы Қалмақ хандығына мың шаңырағымен торғауыттардың басшысы
Церен келіп, тарихи отаны-Жоңғарияға қайтып оралуға үгіт жүргізе бастаған-
ды [1,157]. Церен бұрынғы Жоңғар хандығының орнында ойраттардың тәуелсіз
мемлекетін қалпына келтіруді мақсат етті. Үміт қызықтырарлықтай еді, бірақ
бастапқыда қолдау таппады.
Патша үкіметі қалмақ ханының билік құқығын ашықтан-ашық елемей, Убаши
ханнан Түркиямен соғысқа қатысу үшін саны айтарлықтай әскер бөлуді талап
етті. Ресей қысымының ықпалымен және діни факторға байланысты Убаши хан
мен оның төңірегіндегілер қоныс аударуға біртіндеп ойыса берді. Жоспар
мейілінше құпия ұсталды, оның үстіне бұл кезде қалмақтардың башқұрттармен,
қазақтармен және Солтүстік Кавказ халықтарымен қатынасы өте шиеленіскен
жағдайда еді. 1771 жылдың қаңтарында Убаши хан Іле өлкесін иелену
мақсатымен Жоңғарияға көшу туралы бұйрық берді. Әр түрлі авторлардың
мәліметтері бойынша, Еділдің оң жағасында қалған 11 мыңнан астам шаңырақты
есептемегенде, қазақ даласы арқылы кеткен қалмақтар саны 30-33 мың шаңырақ
болған [2, 249].
Қалмақтар Жайықтан өтіп, Жемді бойлай жүре Жаманқара бастаған
қазақтарға тап болды, шайқасуға мәжбүрленді. Патша үкіметі қалмақтарды
қайтару үшін асығыс әскер отрядын жіберді. Алайда генерал Траубенбергтің
отряды қалмақтардың қазақ даласына тереңдеп еніп кеткенін сылтау етіп,
оларды қууға онша күш салмады. Сол арқылы да патша үкіметінің
арандатушылық рөлі айқын көрінеді.
Солтүстік Балқаш өңірінде, Мойынты өзенінің бойында қалмақтарды Абылай
бастаған жасақ, Нұралы ханның, Орыс, Әділ сұлтандардың жасақтары қоршап
алып, зор шығынға ұшыратты. Соның салдарынан Қытай шекарасына Еділдің
төменгі ағысынан шыққандардың оннан бір бөлігі ғана кірді. Сонда 170-180
мың қалмақтардың 17-18 мыңы ғана отанына оралды, бірақ, онда олар әр түрлі
қауымдарға бытыратылып жіберілді[3 ,100].
Кіші жүз даласындағы өз дамуында дағдарысқа аяқ басқан көшпелі мал
шаруашылығы үшін қатаң сын саналатын қысқы маусымнан өту жайылымдардың
жетіспеушілігі әсерінен халыққа әбден күрделі мәселеге айналды. Сондықтан,
1771-1801 жылдар аралығында “тыныққан” қалмақтар территориясының табиғи
жағдайы, жайылыстың молдығы, оны шаруашылықты экстенсивті дамытуда кеңінен
пайдалануға қолайлылығы Нарын құмдарының қажеттілігін арттырды.
Көшпелі мал шаруашылығы үшін өте қажетті саналған ықтасыны мол
Нарынқұмның мұндай артықшылығын “ата қонысқа” қайтадан тұрақтану арқылы
қажетке жарату күн тәртібінде тұрды.
1797 жылы Сырым Датұлының көтерілісі басылып тасталды. Халық
көтерілісінің найзасы қарсы бағытталған хан мен сұлтандар және олардың
төңірегіндегілер есін жиып, кек алу актілерін жүргізе бастады. Көтеріліске
қатысушыларды және оған тілеулес болған рулық қауымдарды қудалау кең ауқым
алды. Қашандағысы сияқты, мұндай жағдайларда рулардың үстем тобы мен Ресей
әкімшілігі қазақ руларын өзара соқтығыстыруға, олардың арасындағы
алауыздықтарды тартыстар мен қақтығыстар ошағына айналдыруға тырысты.
Көшпелі халықтың біршама тыныштығы мен дағдылы шаруашылық ырғағы бұзылды.
Осылайша, халықтың әлеуметтік жағдайы да нашарлап кетті.
Хиуа хандығы Кіші жүздің оңтүстігінде қазақтардың қоныстарын күшпен
басып алып, ауылдарын тонау саясатын жүргізді. Дағдылы жағдайдың біреуі
мынандай: XIX ғасырдың басында Хиуа ханы Сырдария өзенінің бойында бейбіт
көшіп жүрген қазақтардың ауылына күтпеген жерден шабуыл жасады. 350 адам
өлтірілді, 1035 қыздар мен әйелдер айдап әкетілді, 4173 түйе, 7085 жылқы,
113820 сиыр және 45645 қой қолға түсірілді. Оның үстіне жергілікті
халықтан зекет түрінде қосымша 17573 қой мен 2364 түйе жинап алынды
[4,37]. Қазақтардың мыңдаған көшпелі отбасының оңтүстікке көшіп баруы
туралы мәселенің туындамағаны түсінікті.
Бірден-бір амал-Жайықтың оң жағасына бос жатқан дерлік құмды ауданға
қоныс аудару ғана қалды, ол жаққа бұрын шекаралық өкімет органдарының
келісуімен қазақ ауылдары өз малымен, негізінен алғанда, қыс кезінде талай
рет өтіп жүрген. Бірақ бұл рұқсат негізінен ірі мал иеленушілердің
табындарына берілді. Қоныстану аудандарының ежелден қазақтар мен олардың
ата-бабалары тұрып, көшіп жүрген деп есептелгендігін ескерте кету қажет.
Сол кезге дейін қазақтарды Еділ мен Жайық өзендерінің аралығына
тұрақты тұруға қоныстандыру туралы мәселе қойылған емес. Феодалдардың
малын, әсіресе қыс кезінде жайылымдарда уақытша ұстау жайында ғана сөз
етілді. Негізінен бұдан өз қожалықтарының мүдделерін көздеп Нұралы хан,
оның туыстары мен ықпалды сұлтандар дәмеленді. Қыс кезінде хан мен оның
інілерінің меншігіндегі жылқы үйірлері айдап апарылатын. Нұралының
шекаралық өкімет орындарына талай рет жасаған өтініштерінен оның тек қана
өз мүдделерін көздегені көрінеді.
Оңтүстікте сауда орталықтарын Хиуа хандығы билеп, қысым
көрсеткендіктен Кіші жүз рулары осы “атамекен” орталығындағы Нарын
құмдарына орнығу арқылы солтүстік –батыстан сауда орталықтарын кеңінен
ашып, ішкі қажеттілігін қамтамасыз ете алатын еді.
Осындай Кіші жүз қазақтарының көпшілігінің Жайықтың ішкі бетіне өту
ниеті сол кездегі Ресей геосаяси мүдделеріне сәйкес келді. Бұл Кіші жүз
қазақтарының билеуші топтарының сеніміндегі Астрахан казак әскерлерінің
командирі, полковник П.С.Поповтың Бөкей сұлтанмен жеке кездесуінде, оған
Еділ мен Жайық арасына қоныстануына рұқсат алу туралы кеңес бергенінен
көрінеді. Осы кеңесті арқаланған Нұралы ханның ұлы, Бөкей сұлтан 1801 жылы
Нарынқұмды тұрақты қоныс етіп бекіту сұранысын император Павелге жеткізуді
Кавказ шебінің командирі генерал-лейтенант К.Ф.Кноррингке өтініш етеді.
Ресей үкіметі қазақ би-сұлтандары арасынан патша әкімшілігінің саясатын
жүргізетін топ құру, сол арқылы қазақ қоғамына әкімшілік ықпалын күшейту
жұмыстарын Бөкей сұлтанға тапсыруды ұйғарды.
Бөкей сұлтанның сұранысы бір айдан кейін, яғни 1801 жылдың 11-
наурыздағы император Павелдің: “Қырғыз-қайсақтардың Кіші ордасының Хандық
кеңесінде төрағалық етіп отырған Нұралы ханның ұлы Бөкей сұлтанды өзіме
қабылдаймын, еркі білген аймақта көшіп-қонуға рұқсат етемін және менің
ризашылығымды білдіретін алтын медальмен марапаттаймын”,-деген
К.Ф.Кноррингтің атына жіберілген жарлығына сәйкес қанағаттандырылды [5,26-
27].
Императордың шешімі қазақ сұлтанына уақытында жеткізіліп, наурыздың
аяғынан бастап-ақ Бөкей сұлтан Жайықтың арғы бетіне өтуге даярлана
бастайды.
“Ішкі (Бөкей) қырғыз- кайсақ ордасының жүз жылдық мерейтойына орай”
атты 1901 жылы жарық көрген мақаласында И.С.Иванов Бөкей ордасының
құрылуына 5-бөлімді арнаған. Онда автор XIX ғасырдың екінші жартысындағы
орыс ғалымдарының Бөкей сұлтанның Жайықтың оң жақ бетіне өтуі жөніндегі
мәліметтерін береді. Ол бойынша, М.Иванин Бөкей сұлтан Самара даласына
1800 жылы өтті десе, А.И.Левшин мен Я.В.Ханыков 1801 жылдың күзін
көрсетеді, А.Терещенко: “Бөкей сұлтан Кіші ордадан мәңгіге құтылып, 1801
жылдың күзінде өтті, сол кезден осында жаңа Бөкейлік немесе Ішкі орда
пайда болды”,- деп жазса, П.И.Небольсин көшу 1801 жылдың күзінен 1803
жылға дейін жалғасқанын хабарлайды [6 ,916].
Сонымен, 1801 жылдың күзі-қысы Бөкей ордасының негізі қаланған уақыт
болып табылады (1-қосымшаны қараңыз). Қазақтардың осы топтарының Жайықтың
ішкі жағына қоныс аударуымен, Ресей империясы Астрахан губерниясының
құрамындағы Еділ өзені бойына, Кіші жүздің қазақ руларының біртіндеп көшіп
келу үрдісі басталды.
Бөкей ордасының құрылған жылы белгілі, енді бастапқыда Бөкей сұлтанмен
бірге Жайықтың оң жағына қанша қазақ ауылдарының өткенін анықтап алған жөн
болар. Бұған байланысты көшу үрдісін қадағалап тұрған шекаралық
қызметкерлер, Ордада әкімшілік тапсырмалармен әр уақытта болған
ченеуніктер, зерттеуші-ғалымдар, Бөкей ханның өзі төменгідей мәлімет
береді.
Қазақтарға қарсы салынған кордон посттарындағы Астрахан казактарының
қызметшісі И.А.Бирюков өз есебінде 1801 жылы желтоқсан айында Еділ-Жайық
аралығына Бөкей сұлтан отбасымен, оның қол астындағы 183 шаңырақ немесе
740 адамнан құралған топ, сонымен бірге, сұлтанның сүйікті інісі Шығай
отбасымен қоныстанғандығын, бұлардың арасында Кіші жүздің даңқты батыры
Сырым Датұлының (1802 жылы қайтыс болған) болғандығын көрсетеді [7, 18].
Бөкей сұлтанның өзі князь Волконскийге жолдаған хатында өзімен бірге
ішке өткен адамдардың санын 7000 шаңырақ, мал санын 1 млн. жуық деп
белгілеген. Астрахан казак әскерлерінің командирі атаман П.С.Попов 1802
жылдың аяғына дейін Кіші жүзден тұрақты мекенге көшіп келушілердің саны
5501 шаңырақ немесе 22775 адам болса, мал саны 2 млн. жетті деп Сенатқа
есеп берген. Кейіннен, 1802 жылдың 18-қарашасында ол қарашаның алғашқы
жартысында тағы 1265 шаңырақ немесе 8331 адам қабылдағаны туралы Бөкей
сұлтаннан хат алғанын баяндайды [6,923].
Полковник Поповтың осы мәліметтерін негізге ала отырып, А.Евреинов те,
1851 жылы археологиялық зерттеулермен Бөкей ордасында болған статистикалық
кеңесші, тарихшы-этнограф А.Терещенко да Бөкей, Шығай сұлтандармен шамамен
5000 отбасының ауып келгенін хабарлайды [8,856; 6,920].
П.Небольсин нақты санын көрсетпесе де рулардың құрамын тізімдейді, ал
А.Левшин қоныс аударушылар санын 10 мың деп көрсетеді [2,280].
Қазақ мигранттарының осы тобының ішінде 1797 жылы Сырым батырдың
жауынгерлерінің қолынан қаза тапқан Кіші жүз ханы Есім ханның (1795-1797)
Сары, Ниеталы және Айдыналы деген үш кіші ұлдары бар. Олар отбасыларымен
бірге және қол астындағы тана руының ауылдарымен көшті. Сондай-ақ,
қазақтың еш руына жатпайтын төрелер мен қожалардың 15 үйі төленгіттермен
ойысты. Төленгіттер-кедейленген топтар, қожайынынан енші алу үшін қызмет
ететін, одан кейін де әр түрлі табыстар табу мақсатында қызметін
жалғастыратын.
Орыс әкімшілік қызметкерлері басшылыққа есеп бергенде қазақтарды
кемсітіп, санын азайтып, әлеуметтік деңгейін төмен деп белгілеп көрсетуге
тырысқан. Олар қазақтардың Жайықтың шөбі шүйгін жайылымдарына бишаралық
халден арылу үшін келгендігін, Ресей империясының оларға пана бергендігін
баса айтады. Мысалы, Орынбор шекаралық комиссиясының асессоры А.Д.Кузнецов
Орынбор генерал-губернаторы П.К.Эссенге 1825 жылдың 20-шілдесінде жолдаған
хаттамасында: “Қазақ қоныс аударушыларының ең күйі жақсы дегендерінің 100
қойы ғана бар. Сұлтан Бөкей мен Шығай Нұралиевтердің өзінде 5 түйе, 30-ға
жуық қой, 17-ге жуық жылқы ғана болды”,-деп көрсетуі кемсітушіліктің
көрінісі [9,277]. Шын мәнінде жағдай бұлай болмаған, мұнша азғантай ғана
малын бақтыру үшін Жайықтан өтуге бел байлап, ол үшін императордан рұқсат
сұрау қисынсыз болған болар еді. Бұған қоса Жайықтың ішкі бетінде қазақ
байларының қысқы мезгілде мал жайғаны үшін тек шекаралық өкіметтен ғана
рұқсат сұрағанын ескерсек, Бөкей ханның қол астындағы халқы да, малы да
едәуір салмақ болғандықтан ғана императордың жеке өзінің ықыласын
сұрағандығы анықталады. Сонымен, Бөкей сұлтан Ішкі ордаға өткенінде едәуір
күшті құраған. Патша нұсқауларында оның Ордасы Ресей империясына бағынады
делінгенімен, Бөкей сұлтан Еділ мен Жайық аралығындағы жерде қазақ руларын
өзі басқарды.
Сонымен Бөкей ордасының құрылуының алғышарттары болған оқиғалардың
өрбуі Орданың құрылуының мынандай себептерін, субъектілерінің мақсаттарын
анықтайды:
1. Саяси себептер:
-Кіші жүзде билікті қолына алуға үміттенбеген Бөкей сұлтанның үкімет
органдарының батыл қолдауын пайдаланып, Жайықтың оң жағасынан өз хандығын
құруға ұмтылысы;
-Ресейдің қазақ даласын империяның әкімшілік-территориялық,
экономикалық жүйесіне енгізу және шикізат көзіне айналдыру арқылы тезірек
отарлау ниеті;
-Ресейдің отарлауды жүзеге асыруы жеңілірек жүргізілуі үшін қазақ би-
сұлтандарының арасынан өзіне қызмет ететін Бөкей сұлтан тұлғасындағы тірек
табу мақсаты.
2.Экономикалық-әлеуметтік себептер:
-Кіші жүз аумағында жайылымдық жерлердің жетіспеушілігіне байланысты
қалмақтардың тастап кеткен жерлерінің 1771-1801 жылдар аралығында
“тыңайған” аудандарына көшіп бару арқылы жер мәселесін шешу қажеттілігі;
-XVIII ғасырдың аяғындағы халықтың отаршылыққа қарсы қозғалыстарының
нәтижесінде лезде нашарлап кеткен қарапайым халықтың әлеуметтік жағдайын
жақсартуға ұмтылыс.
2. Бөкей ордасының құрылуы
Бөкей ордасы-Кіші жүз руларының орта ғасырларда негізгі қонысы болған
Еділ мен Жайық аралығындағы “атақонысына” қайта оралуы нәтижесінде құрылған
жаңа саяси бірлестігі. Оның тарихы қарастырып отырған XIX ғасырда даму
эволюциясының бірнеше сатысынан өтті.
Көрнекті ғалым И.В.Ерофеева Ресей құрамындағы Орданың тарихын төрт
негізгі кезеңдерге бөліп қарастыруды ұсынады:
Бірінші кезең-1801-1823 жылдар, бұл уақытта Кіші жүз қазақтарының әр
түрлі әлеуметтік топтарының Жайықтың ішкі бетіне біртіндеп қоныс аударуы
жүзеге асты, Ішкі орданың әлеуметтік-демографиялық құрлымы қалыптасты,
оның Ресейге қатысты құқықтық статусы бекітілді, қазақтардың жаңа
этносаяси құрлымы жеке тарихи атауға ие болды.
Екінші кезең-1824-1845 жылдар-Ішкі ордада Жәңгір ханның билік ету
уақыты. Бұл Бөкей хандығының саяси ұйымдасуымен, Еділ-Жайық қосөзені
көшпелі тұрғындарының әлеуметтік-экономикалық қатынастары жүйесінің
қалыптасуымен, сондай-ақ қоғамдық өмір мен мәдениеттің дамуына бағытталған
кейбір жаңашылдық үрдістердің орнығуымен ерекшеленеді.
Үшінші кезең-1846-1855 жылдар- Ордадағы хандық биліктің заңды түрде
жойылуы және бұрынғы Бөкей хандығы аумағындағы қазақ халқын басқару
жүйесінде реформалар жүргізу.
Төртінші кезең-1856-1917 жылдар- Ішкі орданың біртіндеп Ресейдің
әкімшілік территориялық, экономикалық және сословиелік-бюрократиялық
құрылымына интеграциялану үрдісі [10,5]
Бұл жерде И.Ерофееваның Бөкей ордасының бір ғасырдан астам тарихын
жүйелі түрде бөлуін әрине дұрыс деп санаймыз. Дегенмен, кейбір дамуының
өзіндік ерекшеліктеріне байланысты бірінші кезеңді өз ішінде тағы екі
бөлікке бөліп қарастыру қажет. Алғашқы кезеңнің бірінші бөлігі 1801-1815
жылдарды, Бөкей ханның билігі уақытын қамтып, бұл жылдарда қондырма мен
әлеуметтік-экономикалық базистің даму бағытында, қатынасында белгілі бір
келісім, түсіністік, үйлесімділік сақталып, саяси жүйеде қайшылық болмады.
Екінші бөлігі 1816-1824 жылдарды қамтып, хандықтың саяси жүйесіндегі
дәстүрлі әкімшілік-басқару құрылым элементтерінің әлсіздігі, Бөкей інісі
Шығай сұлтанның ел билеу шараларының прогрессивті бола алмауы анық
байқалып, империяның саяси талаптарына жауап бере алмаған саяси жүйеде
шашыраңқылық, бассыздық күшейеді. Бұл кездегі хандықтың саяси жүйесінде
орнықсыздықтың байқалып, күшеюі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси базаның
әлсіздігінен туындаған. Нәтижеснде сыртқы күштің қолдауымен, әскери
қорғаумен орныққан биліктің империяға тәуелділігі арта түсті. Империя
тарапынан саяси-әкімшілік жүйеге килігудің күшеюі 1815-1821 жылдары Кіші
жүздің оңтүстік аумағында отаршылдыққа қарсы Арынғазы сұлтан бастаған ұлт-
азаттық қозғалысты туғызып, Қаратай сұлтанның оны қолдауы Бөкей
хандығындағы саяси жағдайды күрделендірді. Кіші жүздегі дәстүрлі саяси
жүйенің уақытша табысқа жетіп, қолдау тапқан орталығы оңтүстікке ауысады.
Бірақ, 1823 жылы Жәңгір ханның билігімен бірге келген билікті
орталықтандыру шаралары Бөкей ордасын прогреске жетелеп, Кіші жүзден
төнген қауыпті сейілтті.
Енді осы аталған хронологиялық кезеңдерде Орданың саяси, экономикалық-
әлеуметтік жүйесінде белең алған құбылыстардың заңдылығының мәнін ашуға
тырысалық.
Алғашқыда Бөкей ордасының құрамы жиі өзгеріп тұрды. Қазақтар келесі 20
жыл ішінде біресе Жайықтың оң жағына өтіп, біресе Орта жүзге қайта оралып
жатты. Әсіресе халық арасында қазақтарды әскерге алатындығы туралы сыбыс
тараған 1803-1804 жылдары шамамен 5 мыңға жуық шаңырақ қайта көшіп кетіп,
Я.В.Ханыковтың айтуына қарағанда, осы кезде Бөкей сұлтан 1500 отбасымен
ғана қалған. Көшіп келу мен қайта шегіну Жәңгір ханның тұсында да жалғасын
тапты [6,921].
П.Поповтың Бөкей сұлтанмен және оның айналасы мен қарым-қатынасы өте
жақсы болды. Ол сұлтанға Орынбор басшылығынан да, Орал басшылығынан да
тәуелді болмайтындығына уәде берген. Бірақ, жағдай күрт өзгерді.
Кавказ инспекциясына Астрахан казак полкінде тәртіпсіздіктің
орнағандығы туралы хабар жетеді. Нәтижесінде Әскери коллегияның бұйрығымен
генерал Цицианов 1802 жылы Астрахан гарнизон полкінің генерал-майоры
Завалишинді қазақтарға қарсы құрылған кордон посттарын қадағалап келуге
жіберді. Посттарды аралаған ол еш жерде нақты тұрақтаған адамдарды
таппағанын жеткізеді: “Шептердегі қазақтар мен қалмақтар командирдің
негізсіз бұйрықтарына сай бейберекет көшіп-қонып, аязды күндері малдарынан
айырылып қалған аянышты халге ұшыраған”.
Өз баяндамасында Завалишин келесі шаралар жүргізу қажеттігін айтты:1)
Еділ бойындағы ұрылар мен қарақшыларды қолға түсірумен айналысатын
казактардың топтарын 200-ден 60 адамға, қыста 20 адамға кеміту; 2)
қазақтарға қарсы кордон шептерін қалпына келтіру, Кіші Өзен елді
мекеніндегі Шортандыдан Торғын өзенінің жоғарғы жағына, Развальныйдан
Елтүн, Жетікөл мен Владимировкаға дейін бөліктер болу үшін; 3)
кордондардағы 650 қалмақтардың жартысын 16 жастан жоғары казак балаларымен
және қартаймаған казактармен алмастыру; 4) Каспий теңізінің жағалауындағы
кордондардан казактардың төртінші бөлімін алып тастау, себебі қазақтарда
қайық болмағандықтан олар қауіп төндірмейді [6,921].
Осы баяндаманы Әскери комиссияға тапсырған Цицианов тергеуге алынып
жатқан П.Поповтың орнына генерал Завалишинді жіберуді өтінді, өтініш
қабылданды. Осылайша, 1803 жылдың 15 маусымындағы шешім бойынша Бөкей
сұлтанның тағдыры қазақтарға кемсітушілікпен, шовинисттік көзқараспен
қарайтын Завалишинге тәуелді болды.
Қазақтарға қарсы 4 кордон шептері орнатылды:
1) 217 казактан, 128 қалмақтан құралған 14 посты бекітілген 245 верстаға
созылып жатқан Каспий жағалаулық шебі;
2) Қожатаев постынан Яблонева Балкаға дейін 282 верстаға созылған Ақтөбе
шебі. Ол 245 казак және 172 қалмақ қызмет ететін 17 посттан тұрды. Бұл
екеуінде Астрахан бекінісінің 49-шы артиллериялық ротасының қару-жарақтары
орналастырылды;
3) Елтаң шебі, ол Владимировка селосынан Торғын өзенінің жоғарғы жағындағы
постқа дейін 287 верстаға созылып жатты. Онда 184 казактар мен 140
қалмақтан жинақталған 10 пост болды;
4) Өзен суларын бойлап 287 верстаға дейін жететін 210 казактар мен 89
қалмақтан жасақталған 13 постты біріктірген шеп [6,922]. Орыс қоныстарын
қорғаған бұл кордон шептері 1861 жылдың аяғына дейін қызмет
атқарды.Ескерте кететiн бiр жайт-1 верста 1м 50см теңеледi.
Осындай қазақтардан сақтану шараларының жүргізілуінің өзі Ішкі ордаға
қазақтардың “аз санды, күйсіз, бейшаралық халде келгендігі” туралы
хабардың бұрмаланған сипатын көрсетіп, Бөкей сұлтанның халқының елеулі күш
құрағанын, кейде орыс қоныстарына қауіп төндіргенін тағы бір рет
дәлелдейді.
Завалишин Бөкей сұлтанға бір рота жаяу әскер жіберді, олардың келуі
қарапайым халықтың қорқынышын тудырды. Ордада қазақтарды бірінші басыбайлы
шаруаға айналдырады, содан әскерге шақырады екен деген сыбыс тарады.
Қазақтарды шаруаға айналдырады деген жаңсақтық Завалишиннің қазақтар мен
қалмақтар арасында жер бөлуі шараларынан туындады.
Осындай жағдайда, саяси қыспаққа түсуден сескенген қазақ ауылдары
қайтадан Жайық өзенінен кері өтіп жатты. Жоғарыда Я.В.Ханыковтың Бөкей
сұлтанмен 1500 шаңырақ қана қалды дегені осы уақытқа қатысты айтылған
болатын.
Завалишиннің саясатына риза болмаған сұлтан Ордадағы ахуалды Орынбор
әскери губернаторы Г.С.Волконскийге хабарлайды. Г.Волконский сыбыстардың
негізсіздігін, қазақтардың “қалаған аумағында” көшіп-қонуына құқылы
екендігін естіртіп, басу айтты. Сөйте тұра князь Жайық әскери гарнизонының
атаманы Бородинге “қашқын қырғыздарды” ішкі жақта ұстап қалуды бұйырды.
Бөкей сұлтан өз кезегінде Ішкі істер министрі граф В.П.Кочубейден
монархтың сенімді приставы ретінде Ордаға генерал-майор П.Поповты қайтып
жіберуін өтінді [11,56-58].
Завалишиннің жерлерді нақтылап бөлу ісіне патша үкіметінің Астрахан,
Кавказ және Саратов губерниясының бір бөлігінде мекендеген қалмақтар мен
басқа халықтарға жер бөліп беру туралы 1806 жылдың 19-мамырында бекітілген
ережесімен рұқсат берлді[12,58]. Онда “Бөкей сұлтан бастаған қырғыз-
қайсақтарға Өзеннен Боғда тауына дейінгі... және бұл таудан Шапшалы арқылы
Телепнев немесе Дудат казак тобырына одан ары теңізге дейінгі жайылымдарда
көшіп жүруге болады” делінді. Осылайша Орданың нақты шекарасы белгіленді,
оның аумағы 7 әкімшілік бөлікке (округке) бөлінді: 1) Қалмақ; 2) Тарғын;
3) Тал; 4) Қамыс-Самар; 5) Нарын; 6) 1-ші округ; 7) 2-ші округ.
Патшалық Ресейдің зерттеушісі А. Евреиновтың санауы бойынша, осы
кезде Ішкі орданың жалпы жер көлемі 6,5 млн. десятинаны құрады; оның
ішінде жайылымға жарамдысы 5.2 млн десятина жер, сор дала 192 мың
десятинаны, ал құм 420 мың десятинаны алып жатты [13,58].
1805 жылы Бөкей иеліктеріне оның туған інісі Бегалы сұлтан, 1809 жылы
беріш руының старшындары, кезінде Түркістаннан Әбілхайыр ханның (1740-
1748) ордасына көшіп келген Мырза қожаның ұрпақтары, немере ағайындылар
Қарауыл қожа Бабажанов пен Төке қожа Тілеуқожин; 1810 жылы Арал маңы
қазақтарының билеушісі Батыр ханның (1748-1771) ұлы Қарабай Батырханов,
1812 жылы алаша руын бастап Есім ханның үлкен ұлы Қайыпқали мен байбақты
руының қазақтарымен Шүке Нұралиев пен Сүйіншәли Жаналиев; 1812-1825
жылдары аралағанда Шүтқара, Елтай, Артыққали Нұралиевтер, Абылай ұрпағы
Шініке еншілерін алып жайғасты.
Әкімшілік жағынан Бөкей ордасының жағдайы алғашқы кезде белгісіз
күйде еді. Бөкей сұлтан Орда жұмыстарымен өзінің қамқоршысы немесе
“приставы” санаған атаман П.Поповқа да, Астрахан губернаторына да, Орынбор
әскери губернаторына да, тікелей Сыртқы істер министрлігіне де жолыға
беретін. Ол әсіресе П.Поповпен де, Орынбор өлкесін 1803-1817 жылдары
басқарған Г.Волконскиймен де достық қарым-қатынаста болған. Князьдің билік
ету уақыты сұлтанның билік ету жылдарымен (1801-1815) сәйкес келеді.
Негізінен, орыс ченеуніктерінің барлығының міндеті- қазақтарды отарлау
саясатын жүргізу болып белгіленген. Оны И.Ивановтың келесі ескертуінен
байқаймыз: “Г.Волконскийдің қырғыздарды басқаруға бағытталған шаралары
сәтті болмады да, Орал даласындағы біздің ықпалымыз оның тұсында әлсіреп
кетті. Ол қазынадан қырзғыздарды басқаруға жұмсалған шығынды азайтуға мән
берді, оның қырғыздардан малды шептен айдап өткізгені үшін алатын салығы
патша әкімшілігін қанағаттандырмады”[6,932]. Автор патшалық отарлау
саясатын князьдің қажетті дәрежеде жүргізбей Бөкей сұлтанға еркіндік
бергендігін ұлы державалық шовинисттік көзқараспен сынап отыр.
Бөкей сұлтанның біртіндеп күшейіп, жеке билік жүргізе бастағанын
шектеуге ұмтылған патша үкіметі 1808 жылы 17-ші шілдеде патша жарлығымен
Бөкей ордасын екі жақты-Астрахан әскери губернаторлығына және Кіші жүз
қазақтарын басқару үшін арнайы құрылған Орынбор шекаралық комиссиясына
бағынышты етті [14,53].
Орда жұмыстарында біркелкілік болу үшін Астрахан губернаторы Орынбор
әскери губернаторына қазақтардың жайлаудан күзеуге, одан қыстау мен
көктеуге көшуі кезіндегі барлық оқиғалар жөнінде ақпарат беріп отыруға
міндеттелді.
Осы кезде Кіші жүзде өзара билікке талас-тартыстар жүріп жатқан.
Бөкейдің үлкен ағасы Қаратайдың күшеюі Айшуақ ханның (1797-1805) ұлы, Кіші
жүз ханы Жантөренің (1805-1809) 1809 жылы өлтірілуіне алып келді. Осыған
байланысты император 1-Александр, 1810 жылғы 25-сәуірдегі жарлығына
сәйкес, Орынбор ведомствасының қазақ ауылдарына жаңа хан сайлау құқығын
берді. Сайлауға қатысушы рулар екі топқа бөлінді: қазақ сұлтандарының
Айшуақ хан әулетіне қарастылары ханның екінші ұлы Шерғазы сұлтанды
қолдаса; Нұралы хан әулетінің би-сұлтандары Бөкейді таңдады [10,7]. Бөкей
ордасының ауданы 70 мың верста кв тең болған [44,42-43].
Кіші жүзде қалыптасқан саяси жағдай Ресей әкімшілігінің стратегиялық
мүдделеріне қауіп төндірмегендіктен, жергілікті шекаралық комиссиялардың
бақылауында болғандықтан Орынбор губернаторлығы жаңа хан сайлауға
араласпауды мақұл көріп, сырттан мұқият бақылады.
Князь Г.Волконскийдің император атына 1811 жылдың 15-қазанында
жолдаған хаттамасына сай, Бөкей сұлтан 26-қыркүйекте Жайықтың оң
жағалауында, яғни Шерғазы сұлтанның Кіші жүздің ханы болып сайланғанынан
бір күннен кейін, хан етіп ақ киізге көтерілді [15,42-45].
Нәтижесінде Кіші жүз түпкілікті екіге бөлініп, жеке-жеке хан сайлады,
яғни саяси жағынан әлсіреді. Бұндай ішкі ыдырау патша үкіметіне қазақ
жерлерін одан ары отарлауға тиімді еді. Отарлау мақсатын жүзеге асыру үшін
Бөкей қазақтары туралы жан-жақты мәліметтер жинастырылды. Бұл шараны
жүзеге асыруда орыс әкімшілігінің хан ордасында болған қызметкерлері көп
еңбек етті. Осы әкімшілік қызметкерлердің есептері, хаттамалары,
шығармалары, Орда хандарының Ресей императорына жолдаған хаттары бүгінгі
таңда Бөкей ордасы қазақтарының этнографиясын зерттеуде өте маңызды дерек
болып табылады.
Ішкі орданың алғашқы ханы Бөкей, Нұралы ханның төртінші ұлы (Есім мен
Пірәлі хандар мен Қаратай сұлтаннан кейін) И.Ивановтың хабарлауынша 1748
немесе 1749 жылдар шамасында дүниеге келген. Анасы төре тұқымынан шыққан
ақсүйек қатарына жатқан. 1812 жылы Бөкей хан болып сайланғанында 60 жастан
асқан, ал сол сәтте оның төрт ұлының ешқайсысы да камелеттік жасқа
жетпеген, сондықтан да қазақ халқын басқару ісінде әкесіне сенімді тірек
бола алмады.
Бөкейді хан етіп сайлауға төмендегідей рулардың би-сұлтандары,
старшындары мен мырзалары қатысты: Байұлы ру-тайпалық бірлестігінің адай,
алаша, серкеш, тана, байбақты, ысық, есентемір, беріш, жаппас, қызылқұрт,
ноғай мен төленгіттері; Жетірудың жағалбайлы, табын және тама топтары;
Әлімұлының шекті, төртқара, шөмекей, қаракесек, кете рулары [15,45].
1-Александр патша 1811 жылғы 11-қарашадағы жарлығымен Бөкейді “Кіші
жүз қырғыз-қайсақтарының жоғары дәрежелі және аса құрметті ханы”
дәрежесіне бекітті. Князь Г.Волконский 1812 жылдың 1-мамырында осы шешімге
орай аса жоғары мәртебелі грамотаны табыс етті, артынша сол жылдың 7-
маусымында Орал бекінісінің маңында Бөкейдің хан етіп сайлануының
салтанатты шаралары жүргізілді. Бұл Ресей тағына тәуелді хандық есебінде,
жаңа қазақтардың саяси одағының заңды түде құқықтық статусқа иеленуін
білдірді. Осылайша, XIX ғасырдың алғашқы он жылдығында патшалық
самодержавие үлкен үміт күткен қазақтардың этносаяси қауымдастығы
қалыптасты. Патшалық Ресей оны империя ішіндегі көшпенділер құрылымының
үлгісіне айналдыруды көздеді және императорға “оң көзбен” қарайтын қазақ
билеуші топтарын өздерінің саяси мүдделерін Орынбор ведомствасының қазақ
тұрғындарының арасында қорғаушылар етуге ұмтылды. Сондықтан да орталық
ресейлік үкімет о бастан-ақ Ішкі ордадағы Бөкей сұлтан мен оның
мұрагерлеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz