Таяу Шығыстағы саяси дағдарыс
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. “Таяу Шығыс” қақтығысының пайда болу себептері мен тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. “Таяу Шығыстағы” қақтығыстың екінші кезеңі (1948.2007 жж.) ... ... ..12
2. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыс
2.1. Араб.Израиль қақтығысын реттеудегі ірі мемлекеттердің ұстанымдары мен мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. “Таяу Шығыс”дағдарысының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. “Таяу Шығыс” қақтығысының пайда болу себептері мен тарихи алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. “Таяу Шығыстағы” қақтығыстың екінші кезеңі (1948.2007 жж.) ... ... ..12
2. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыс
2.1. Араб.Израиль қақтығысын реттеудегі ірі мемлекеттердің ұстанымдары мен мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
2.2. “Таяу Шығыс”дағдарысының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. “Таяу Шығыс” қақтығысының пайда болу себептері мен тарихи
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..51.2. “Таяу Шығыстағы” қақтығыстың
екінші кезеңі (1948-2007 жж.) ... ... ..12
2. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыс
2.1. Араб-Израиль қақтығысын реттеудегі ірі мемлекеттердің ұстанымдары мен
мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2. “Таяу Шығыс”дағдарысының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы
әділетті саяси шешімін таппай келе жатқан Таяу Шығыстағы теке-тірес
әлдеқашан жергілікті шеңберден шығып, халықаралық дәрежедегі шешілуі аса
қиын қатерлі саяси проблемаға айналып отыр. Палестиндік ғалым С.Ғ.К. Исса
Люайдың пікірінше осы жағдайдың өзі бұл тақырыптың ғылыми өзектілігін
айқындайды және жанжалдың бейбітшілік орнату жолдарынан пайдалы тәжірибе
алып, аймақтық қақтығыстардың алдын - алуда, шешуде қолдануға болады.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде Таяу
Шығыс қақтығысының тарихына үңілу арқылы Орталық Азияның жас, тәуелсіз
мемлекеттері өздеріне аса маңызды тарихи тағылым алуы қажет екендігін
айтады.
Араб-Израиль қақтығысын зерттеуші С. Сайлауқызы атап көрсеткендей
қазіргі таңда көптеген әлемдік БАҚ-тар мен ғылыми әдебиеттерде қақтығысқа
қатысты мәліметтер біржақты сионистік немесе жеке геосаяси мүдделер
тұрғысынан берілуде. Міне осы орайда отандық тарихнамада қақтығысқа қатысты
объективті де әділетті ғылыми пікірлер жүйесін қалыптастыру ғылыми тұрғыдан
қажеттілік болып табылады.
Жоғарыдағы ғылыми пікірлер көрсеткендей Таяу Шығыс дағдарысын зерттеу
ғылыми-танымдық тұрғыдан да, қолданбалы бағыты бойынша да өзекті болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Араб-Израиль соғыстарын
тарихи тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу және аймақтағы саяси процестердегі БҰҰ
мен басқа да халықаралық ұйымдардың рөлін, сондай-ақ ірі державалар мен
қақтығысқа қатысушы тараптардың саясатын жан-жақты талдау. Аталмыш
мақсаттарға жету үшін төмендегідей нақты міндеттерді шешуді көздейді:
- Таяу Шығыс теке-тіресінің пайда болу себептері мен тарихи алғышарттарын
анықтау;
- Сионизм мен Израиль мемлекетінің қалыптасуын және оның аймақтағы
әскери, саяси, экономикалық дамыған күшке айналуын сараптау;
- 1917-2007 ж.ж. Таяу Шығыстағы саяси жанжалдар мен әскери қақтығыстарға
талдау жасау.
- Таяу Шығыс дағдарысын реттеудегі ірі державалардың, бірқатар араб
елдері мен Қазақстанның ұстанымдары мен мүдделерін көрсету.
- БҰҰ-ның және бірқатар халықаралық ұйымдардың рөлін, осы мәселені
шешуге бағытталған қарарлары мен шешімдерін талдау.
- Израиль мен Араб елдері арасында жасалған бейбіт келісім-шарттарды
талдау, олардың тарихи орны мен бүгінгі ықпалын көрсету.
Курстық жұмысы тақырыбының зерттеу дәрежесі. Қарастырылып отырған
тақырыпқа тарихнамалық сараптау қазақ, ресей ізденушілерінің, сондай-ақ
американдық және мұсылман мемлекеттерінің және ТМД елдерінің жеке
авторларының еңбектерін зерттеу негізінде жасалды. Зерттеу тақырыбының
проблемасына қатысты араб елдері ғалымдарының зерттеулері қарастырылды.
Олардың ішінде М.А. Хрейзат еңбектері мен монографиялары аймақтық
қауіпсіздік, бейбітшілік және жер мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Ресей
зерттеушілерінің бұл мәселе бойынша көзқарастары еуропалықтарға жақын
келеді. Бұл мәселелерді А.Ю.Олимпиев, А.И. Смирнов сияқты зерттеушілер мен
ғалымдардың енбектерінен байқауға болады. Кеңес дәуірінде жарық көрген
ғалымдардың еңбектері өзінің кұндылығы жағынан осы күнге дейін маңызды
еңбектер қатарына жатады. Ол Г.С. Никитина, Ф. Алестин, Б.И. Киселев,
Н.Д. Несук, С.П. Полюк, Е. Пастухов еңбектері болып табылады. Бұл авторлар
өз зерттеулері арқылы Араб - Израиль соғыстарына және сионистер араб
жерлерін басып алған соң, оны аннексиялау, яғни қосып алу саясатына талдау
жасаған. Бұрынғы КСРО құрамындағы Қазақ КСР тарихнамасына шолу жасасақ,
араб-израиль жанжалына арналған зерттеу, монография не болмаса жалпы
мағлұмат беретін қазақ тілінде еңбектер мүлде жазылмапты.
Тек Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан соң ғана қазақстандық
ғалымдар, саясаткерлер, дипломаттар К.К. Кожахметов, К.Ж. Өтегенова, М.Б.
Заславская, А. Абаев, М. Ауэзов Таяу Шығыс проблемаларымен шұғылданып,
өздерінің іргелі зерттеулерін жарыққа шығарды.
Тақырыптың әдістемелік негізі: курстық жұмыс тарихи, Таяу Шығыстағы
аймақтық мәселені зерттеу, Таяу Шығыстағы мәселе бойынша халықаралық
ұйымдардың қызметін талдау, барлық ақпараттарды сараптау мен халықаралық
қауіпсіздік теориясын жүйелеу әдістерін қолдана отырып жазылған.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. Таяу Шығыс теке-тіресінің пайда болу себептері мен тарихи
алғышарттары
Палестинаның ислам әлемінде алатын орны ерекше. Исламның саяси және
діни тарихында, ислам дінінің қалыптасуында бұл аймақтың маңызы зор.
Палестина территориясы Омар Халифтың (634-644) билігі кезінде Византиядан
тартып алынды. Иерусалимнің мұсылман әлемінде діни орталыққа айналуы
Омейядтар (661-750) династиясымен байланысты болды. Омейядтар халифаты
құлағаннан кейін оның орнына Аббасидтер династиясы келді. Халифаттың
астанасы Бағдадқа көшірілді, Иерусалимнің ислам әлеміндегі маңызы
төмендеді. ХI ғасырда Палестина ислам мен христиан діндерінің
арасындағы қақтығыс аймағына айналады. Фатимидтердің шиттік
династиясының халифы Әл-Хаким аймақта ислам дінінің маңызын өсіре
отырып, христиандарды қуғындауға ұшыратты. Сонымен қатар иудейлер де
қуғындалады. Халифтың бұйыруымен Иерусалимдегі бірқатар шіркеулер
қиратылды. Бұл жағдайды Рим шіркеуі крест жорықтарының бағытын
мұсылмандарға қарсы қолданудың сылтауы ретінде пайдаланды. 1099 жылы
Иерусалимді крестшілер жаулап алды, және олар мұсылмандарды ғана емес
иудейлерді, шығыс христиан шіркеуінің өкілдерін тонады. Иерусалим
қаласының құлауы ислам әлемінде туындаған саяси бөлінумен
байланысты еді.
Герман императоры Фридрих II мен сұлтан Әл-Малик Әл-Камил
(1218-1238) арасында бейбіт келісім жасалды. Келісім нәтижесінде
Иерусалим мен Назарет христиандарға қайтарылды. Тек 1244 жылы ғана
мұсылмандар Иерусалимді қайтара алды. 1516 ж Палестинаны түрік-
османдары жаулап алды. Осы кезеңнен бастап бұл аймақ Осман
империясының құрамына кірді. Палестина империяның құрамында
болғандықтан, сұлтан өзінің сенімді өкілін аймаққа басшы етіп
тағайындады. Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін бұл аймақ Осман
империясының құрамында болды. Еуропаның отаршыл державалары Осман
империясының жерлерін бөлуді өздерінің мақсаты етіп қойды.
Ағылшындар империяны әлсірету үшін арабтарды түріктерге қарсы
қойды. Сонымен қатар сионистерде түріктерге қарсы шаралар қолданды.
Иерусалимнің осы кезеңде діни маңызы арта түсті.
XIX ғасырдың орта шенінде Палестинадағы еврей халқының саны 11
мыңға әрең жететін еді. Көпшілігі дін қызметкерлері қажылар еді,
олардың бұл жерде орналасуының басты себебі де діни көзқарастан
еді.
XIX ғасырдың соңында Еуропаның отаршыл державалары Осман
империясын білуге ұмтылды. Осы кезде ағылшындар және сионистер
Абдул Хамид II–ге Палестинаны еврей мемлекетін құру үшін беруін
сұрайды. Сұлтан оған келіспеді де, 1900-1901 жылдары Палестина жерінде
шетелдік еврейлердің 3–айдан артық болмауы туралы жарлық шығарды.
Одан басқа ол Палестина жерін еврей саудагерлеріне сатуға шек қойды.
Англия мен Франция өздерінің араб әлемінде отарлау саясатына “еврей
мәселесін” белсенді түрде қолданды. Лондон әуел бастан-ақ Палестинаны
Таяу Шығыстағы маңызды стратегиялық пункт ретінде қолына
алғысы келген еді. 1917 жылы Осман империясының құрамында болған
Палестина әкімшілік жағынан Сирия мен Бейрут вилаятына, Иерусалим аймағына
бөлінді. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші жартысында сионистердің
Палестинаны отарлауы күшейе түсті. Сионизмнің негізін қалаушылардың бірі
Т.Герцл “арабтардың мәселесін ” шешуде бір ғана жол арабтарды шетелге
қуғындау деп түсіндірді. 1920 ж. сәуірде Палестинада Ұлттар лигасының
бақылауындағы ағылшындардың мандаты орнады. Бұл ағылшындардың ашық
отарлауына жол ашты. Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен Палестина
территориясында жаппай арабтардың ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Сонымен
қатар ағылшын үкіметі Палестинаны Шамнан ( Сириядан ) бөліп тастағысы
келгенімен ешнәрсе шықпады, өйткені 1920 ж. Палестиндіктер бірінші Ұлттық
көтеріліске шықты. 1920 ж. басында Ислам жоғары кеңесі алға қойған
мақсатын жүзеге асыру үшін үнді халифаты қозғалысы көсемдерiмен байланыс
орнатты. Олар Туркияны еуропалық державалардың бөлуін мойындамады. 1929
жылы тамызда Палестинада антисионистік бағыттағы қозғалыстар жаппай
етек алды. Қозғалыс Иерусалимде діни мәселеге байланысты туындады.
Тель – Авивте сионистер діни манифестацияға шығып, Соломон храмының
бұзылуын еске алуға арналған демонстрация өткізді. Оларға қарсы
мұсылмандар бас көтерді. Қозғалыс басында еврейлерге қарсы
жүргізілгенімен, кейіннен сионистерге бағытталды. Ливанда
палестиндіктердің қозғалысына қолдау көрсету үшін 20- жылдардың
ортасында Ислам жастарының одағы құрылды. Оның көсемі Мұхаммед
Жәмил Байхум сионистерге қарсы Ұлттар лигасына және ағылшын
парламентіне бірнеше телеграмма жіберді. “Ислам жастарының одағы”
Амин ал – Хусейнмен тұрақты байланыс орнатып, арабтардың бірігіп
күресуіне ат салысты.
1939 жылы “Ақ кітап” деген атпен жаңа құжат қабылданды. Онда
Палестинаны бөлу жобасының қате екендігі, болашақта араб – еврей
біріккен мемлекеті құрылатындығы, араб жерлерінің сатылуына шек
қойылатындығы қаралған. Сионистердің ағылшындар тарапынан қолдау
таппауы, жаңа одақтас іздеуге мәжбүр етті.
1946 ж. Палестинада 1237 мың араб және 608 мың еврей тұрды. Осы
жылдары сионистік ұйымдардың қолында Палестина жерінің 6 % болды. Израиль
мемлекетінің қалыптасуына негіз жасаушылар, арабтарды жаппай қудалай
бастады [1].
Бас Ассамблеясы өзінің екінші сессиясында (1947ж 29 қараша)
Палестинаны бөлу туралы 181 резолюцияны қабылдады. Ол бойынша Палестина 8
бөлікке бөлінуі тиіс еді, 3 – бөлігі еврейлерге, 3 – бөлігі араб еліне, 1 –
бөлігі Яффа қаласы – еврей территориясындағы араб анклавын құруы тиіс еді.
Ал соңғы бөлігі Иерусалимге халықаралық режим орнатылуы қажет болатын.
3236 (XXIX) резолюция (1974 жылы 22 – қараша) арқылы Бас Ассамблея
палестина халқының құқын бекітті, бұл бойынша олар сыртқы араласусыз ұлттық
тәуелсіздікке, егемендікке және өз ошақтарына оралуына құқықты болды. 1974
жылы Бас Ассамблея бекіткен палестина халқының құқықтары жыл сайын қайта
бекітіліп келуде. 1974 жылы Москвада ашылған Палестина Азат ету ұйымының
өкілдігі, 1990 жылы палестина мемелекетінің елшілігі ретінде өзгерді. 15 –
қараша тәуелсіздік күні ретінде тойланады.
Палестина мәселесі БҰҰ -ның Бас Ассамблеясында 1947 жылдың
мамырында және 1947 жылдың қыркүйек – қазан айларында болған
сессияларында қаралды. Бұл отырыста мәселеге екі жақты келісу
болды: бір жағынан АҚШ пен Англия, екінші жағынан Совет Одағы мен
Англия БҰҰ - ның шартын тек кеңес ретінде көрсе, АҚШ Палестинаның
еврей және араб мемлекетіне бөлінуін қалады. Совет Одағы егер екі
Ұлтты мемлекеттің құрылуы жүзеге аспаса, онда Палестинада араб және
еврей мемлекетінің құрылуы туралы да жобаны ұсынды. Бірақ ұзақ
келіссөздерден кейін, ақыры 1947 жылы 29 - қарашада БҰҰ - ның Бас
Ассамблеясы 181 (II) резолюциясында мандаттың әрекеттерін тоқтатып,
елді араб және еврей екі демократиялы мемлекет құрылуын қабылдады.
Осыдан соң Иерусалим аймағы дау-дамайдың ошағына айналады. Резолюцияда
Иерусалимнiң халықаралық қадағалауда болатындығы айтылған болатын. 1947
жылы Сауд Арабия королі Сауд өзінің АҚШ – қа жасар сапары алдында
мынадай мәлімдеме жасады: Біз арабтар мұсылмандармыз, ал еврейлер
ислам діні пайда болғаннан бастап біздің дінімізге қарсы. Еврейлер
біздің жауымыз емес, олардың сионистік саясаткерлері біздің
жауымыз. 1947 жылы 9-қазанда Хасан ал – Банна Араб елдері
лигасының кеңесінде қысқа мобилизация жариялауды ұсынды, ол бойынша
Палестинаға 10 мың моджахедтер “Мұсылман бауырлар” қоғамынан
жіберілуі көзделді. Көп ұзамай жекелеген әскери топтар египет –
палестина шекарасын бұза бастады, олардың мақсаты еврей қоныстарында
қақтығыстар тудыру еді. Египет үкіметі мен мұсылман діни топтары
арасында қарама - қайшылықтарда туып отырды, олардың соғысқа ресми
қатысуы кейіннен қолдау тапты. Таяу Шығыстағы араб және еврей
ұлтының арасындағы шиеленістің тереңдеуі, мыңдаған палестиндік
арабтарды өз отанын тастап кетуге мәжбүр етті. Бұл жағдай көрші
араб елдерінде де қайшылық тудырды.
Елдегі саяси құрылымның өзегі Палестинаның Азат ету ұйымы болып
табылады. Палестина Азат ету ұйымының атқару комитетінде 18 адам (төрағасы
Я. Арафат). Палестинаның Азат ету ұйымы бағытына қарай шыққан топтар:
Палестина халықтық Азат ету фронты, Палестина демократиялық азат ету
фронты, Хамас жєне т. б. Палестиндік арабтар ұзақ уақыт 181- резолюцияны
мойындамаған болатын, ондаған жылдар бойы қарулы күрес жүргізіп келуде,
бірақ белгілі бір нәтижеге қол жетпеді. Халқының көпшілігі ислам дінін
ұстайды, христиан мен иуда діндері де кең тараған.
XIX ғ. соңында сионистер халықаралық аренаға “еврей мемлекетінің”
құрылуы деген ұранмен шықты. Еврей буржуазиясының ірі топтары Англияда,
Германияда, Францияда және АҚШ-та саяси және экономикалық ықпалын
күшейтуді ойлады. Палестинада еврей мемлекетінің құрылуын, көптеген
еврей капиталистері қолдаған жоқ. 40- жылдары сионизм көппартиялық
құрылымға айналды, оны әр түрлі тап өкілдері біріктірді. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезеңі Палестинадағы сионистердің орталығы күшейген
уақыт. 1946 жылы еврей мемлекетінің құрылуын американ сионистері мен
палестиндік сионистер бір ауыздан қолдады. Нью-Йоркте американ
сионистерінің бөлімі ашылды, және оның төрағасы А.Сильверан болды.
Израиль мемлекетіндегі сионистер тек қана билікке ұмтылған жоқ, олар
мемлекеттің құрылымына да өздерінің бағдарламаларын енгізуге тырысты.
Израиль мемлекетінің ресми идеологиясы сионизм болды. Израильдің алғашқы
премьер - министрі Д. Бен. Гурион еврей халқына мынадай үндеу тастады:
“Израильдің тағдыры жер шарына шашырап кеткен еврейлердің қолында” .
1948 жылы 14-мамырда Израиль мемлекеті Палестина мандаттығының
территориясында құрылды. Израиль үкіметі елдің аумағын ұлғайту
арқылы, еврей қоныстарының санын өсірді. АЌШ- тың сионистерді
қолдауы, олардың өз мемлекетін құруына әсер етті. Израиль
мемлекеті құрылмай тұрып, оның жасақшыларын КСРО қаруландырды. Сталин
Израиль мемлекетін құруды құптай отырып, Чехословакияда
еврейлерді қаруландырды. КСРО- ның мұндағы мүддесі жаңадан
құрылатын Израиль мемлекетін Таяу Шығыстағы Кеңес плацдарымына айналдыру
еді. 1950 ж Израильде еврей қоныс аударушыларына арналған заң
қабылданды. Онда әрбір еврей Израильге келуге құқылы деген
мәлімдеме жасалынды. Израиль мемлекетінің құрылуымен қатар, елдегі
жаңа парламент (Кнессет) бірқатар заңдар шығарды. Онда 1947 ж 29-
қарашадан, 1948 ж 9-қаңтарға дейінгі кезеңде елден кеткендерге кіруге тыйым
салды, және олардың меншігі мемлекет тарапынан тартып алынды. Израиль
мемлекетінің құрылуы мыңдаған арабтардың өз отанын тастап кетуіне мәжбүр
етті. Израиль мемлекетінің барлық аймақтарында арабтар қудаланды. Израиль
жұмысшыларының көпшілігін құрайтын арабтардың тұрмысы еврейлермен
салыстырғанда ауыр болды. Араб шаруаларының күйзеліске ұшырауы, оларды
қалаға кетуге итермеледі.
Араб елді мекендерінің көпшілігінде әлі күнге дейін электр жарығы жоқ.
Араб шаруаларында ең қиын мәселе судың болмауы, ал еврей шаруалары
үшін бұл мәселе шешілген. Арабтардың балалары көбінесе орта біліммен
шектеледі, жоғары оқу орнына түсу өте қиын.
1949 ж. ақпанда Израильдің тұңғыш заң актісі қабылданды, оны кейде
“кіші конституция” деп те атайды. Яғни қабылданған заңға үнемі толықтырулар
енгізілуде. Елдің кнессеті (парламент) президентті 5 жылға сайлайды. Оның
билігі шектеулі, сот қызметкерлерін, елшілерді, ресми өкілдерді үкімет пен
кнессеттің қолдауымен тағайындайды. 1948ж тәуелсіздік жарияланған кезеңде,
Израиль территориясында 806 мың адам тұрды. Соның 650 мыңы еврейлер, 156
мыңы арабтар болды. 1950 жылдың басында Иеменнен (45 мың) және Ирактан (123
мың) еврейлерді көшіру операциясы жүргізілді.
Иерусалим университетінде арабтар 1,5% құрады, яғни ол ең төмен
көрсеткіш еді. Арабтар барлық жерде кемсітушілікке ұшырады. Израильдік
ғалым Амитан Бен – Иены өзінің бір сөзінде: “араб ғалымдары еврейлерге
немесе Израиль үкіметіне қарсы бір сөз айтса, жұмыстан шығып кетер еді”,-
деп ашық айтқан болатын. Кейбір Израиль бұқаралық ақпарат құралдарында
арабтарды шектен тыс жау ретінде бейнелейді. Израиль әскерлері араб
территориясына енгеннен кейін, олар арабтарды қудалады. Газа ауданы мен
Патхат – Рафиахта еврейлердің жері ұлғайды. 1967 жылы Израильдің араб
елдеріне жасаған агрессиясынан мына жерлерді тартып алды: Газа секторы мен
Синай түбегін Египеттен, Батыс Иордан өзенінің жағалауы мен Шығыс
Иерусалимді Иорданиядан, Голан үстіртін Сириядан өзінің ќол астына алды.
Израиль үкіметі бұл әрекетті агрессия емес, қауіпсіздік шараларын алдын –
алу деп түсіндірді [2]. 1972 жылы Рафах аумағында мекен еткен араб
будуилері жаппай қуғынға ұшырады. Газа секторы территориясы үлкен емес
Палестинаның бір бөлігі. Солтүстігінде Жерорта теңізімен шектелсе,
батысында Египетпен, ал оңтүстігі мен шығысында Израильмен шекаралас. Газа
секторы халық тығыз орналасқан аймақтардың бірі болып табылады. Израиль
әскерлері көбінесе осы жерлерде қарама – қарсылықтарға ұшырап отырады.
Газада болған Израиль әскерлерінің жауыздығы әлі күнге дейін жалғасып
келуде. Газадағы арабтарды күштеу жаңа еврей қоныстарының пайда болуына жол
ашты.
Израильдің бүгінгі территориясы 20,7 мың км2 дейін жетті,
солтүстіктен оңтүстікке 470 км–ге созылып жатыр. Солтүстігінде Ливанмен,
солтүстік шығысында Сириямен, шығысында Иорданиямен, оңтүстік – батысында
Египетпен шекаралас, ал Батысында Жерорта теңізімен шайылады. Астанасы және
үкімет резиденциясы Иерусалим болып танылғанымен, көп мемлекеттер оны
мойындамайды. Олардың елшілігі Тель-Авивте орналасқан. Израиль көппартиялы
парламенттік республика. 1998 жылдың ортасында елдегі халыќтың саны 6,1
млн. – ға өсті, соның 81% еврейлер және 17 % арабтар. Израиль урбандалған
мемлекет, халқының 90% қалада тұрады. Израильдегі еврейлердің өзі екі
негізгі топқа бөлінеді: ашкеназы және сефарды болып. Израиль бүгінде
экономикасы дамыған елдердің қатарына жатады. Елде машина жасау,
электроника, радиотехника, әскери өнеркәсіпте жоғары дамыған. АҚШ – тың
қолдауымен Израильде әскери кешен де дамуда. Израиль сонымен қатар әлемдегі
алмаз өңдейтін және саудалайтын елге айналды. Израильде сыртқа бриллиантты
экспорттау соңғы он жылда тез өсті. КСРО бірінші болып Израильдің
тәуелсіздігін мойындаған ел. Израильдің сыртқы саясатындағы негізгі
“стратегиялыќ одақтасы” АҚШ болып табылады. Израильдегі арабтар мен
еврейлер арасында қақтығыстар, жиі – жиі болып тұрады. Палестина Азат ету
ұйымындағы кейбір қозғалыстар әлі күнге дейін террористік әдістерді
қолдануда. Әрбір террористік әрекеттен кейін, Израиль Газа секторы мен
Батыс Иордан жағалауына өз әскерлерін енгізіп палестиндіктердің үйлерін
атқылауда.
Бұл Таяу Шығыстағы жағдайды одан әрі өршітіп жіберді. 1996 жылы
Израиль премьер министрі Беньямин Нетаньяхо билік басына келгеннен кейін
“Үш жоқ” саясатын жүргізетіндігін мәлімдеді.
- Голан үстіртінен кету жоқ.
- Палестина мемлекетінің құрылуы жоқ.
- Иерусалимге байланысты келісімге келу жоқ.
1999 жылы Эхуд Барактың сайлаудағы жеңісінен кейін, бірнеше бейбіт
келісімдер жасалынды. А. Шаронның билігі кезеңінде де бірқатар бейбіт
келісімдерге қол қойылды, бірақ бәрі сәтсіз аяқталды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында, Ұлыбританияның алдына қойған
негізгі мақсаты Палестинаны өз қолына алу болатын. Палестина аймағы Таяу
Шығыстағы стратегиялық маңыздылығымен ерекшеленеді. Осман империясының
шығыс иеліктерін француздар мен ағылшындар бөліске салды. Палестинада
француздар мен ағылшындар арасындағы келісім нәтижесінде халықаралық
бақылау орнады.
Версаль конференциясында ағылшын мандатының шекаралары белгіленді, ол
бойынша Англия Сайдадан, Литани, Иордан, Хоран өзендеріне дейінгі
территорияны алса, Шығыста Акаба мен Синай шөлін қамтыды. Отар ісінің
министрі Уинстон Черчилль тағайындалғаннан соң, ол Каирде аймақтағы ағылшын
әскерлеріне конференция өткізді. Араб конгрессі Палестинадағы еврей
иммиграциясына қарсы үндеу жүргізді. Араб конгрессінің көсемдері
мақсатқа жетудің діни бағытын ұстады. Сионистердің жерді жаппай
сатып алуы, араб шаруаларының күйзелуіне алып келді. 20-жылдары Араб
конгрессінің басшылығы мұсылман және араб христиандарын Ұлттық
қозғалысқа шақырды. Осы мақсатқа жету үшін мұсылман – христиан
ассоциациясы (МХА) құрылды. Алайда бұл ассоциацияның ішкі жағдайында
ауыз бірлік болмады [3].
Араб – мұсылмандары мен еврейлер арасындағы қақтығыстың тереңдеуі
жағдайды одан әрі шиеленістірді. Ағылшындар екі жаққа да
жеңілдіктер бере отырып, делдалдық саясат жүргізді. Мұсылмандардың
жаппай көтерілуінен сескенген ағылшын үкіметі мұсылман діндарларымен
келісімге келді. Дәл осы бағыттың жүзеге асуы мандаттық биліктің
алғашқы жылдары күшіне енді. 20 - жылдардың басында Ислам жоғары
кеңесі құрылды, ол барлық мұсылмандар қауымының басқару органы
ретінде қалыптасты. Оны “Ұлы муфти” басқарды, және бұл лауазым
Осман империясы кезеңінде жоқ еді. Ислам жоғары кеңесінің төрағасы
жєне “Ұлы муфти” болып Мухаммед Амин ал – Хусейн тағайындалды. Амин
ал – Хусейн палестиндік мұсылмандардың көсемі ретінде өзінің қызметін
“исламның қасиетті мекендерін қорғау” деген бағытпен бастады.
Палестинада және басқа араб елдерінде өзінің беделін өсіруге
тырысты. Бальфур декларациясы шыққанда, сионистер мұсылмандар мен
христиандардың әрекетіне бейтараптық жүргізе отырып, Иерусалимде
еврей иммиграциясын өсірді. Сионистер Ал – Акса мешітінің орнына
Соломон храмын орналастыруға тырысты, бұл араб – еврей қатынасын одан
әрі шиеленістірді. Амин ал- Хусейн діни қызметімен ғана емес, сонымен
қатар Араб конгрессімен саяси байланысты да орнатты. Ағылшындар Араб
Шығысын отарлай отырып көпшілік мұсылмандардың да талабын орындады. Осман
империясының еуропалық державалар тарапынан бөлінуі, ислам
халифатшылдарының ашу ызасын тудырды. Бальфур декларациясының пайда болуы
Үндістандағы мұсылмандар мен халифатшылдарға қарсы Ұлыбританияның діни
соғысы деп бағаланды [4].
1.2. Таяу Шығыстағы теке-тірестің екінші кезеңі (1948-2007 жж.)
1948-1949 жылдары тұтанған соғыс, Египетте “Мұсылман бауырлар”
қоғамының тарихында қаралы күн болып танылды. “Мұсылман бауырлар”
ұйымы Египет саясаткерлеріне бірнеше қастандық ұйымдастырды, 1948 жылы
желтоқсанда “ислам төңкерісінен” сескенген үкімет оларға қарсы
шаралар жүргізді. Осыдан кейін қастандық премьер-министр Нукрашиге
жасалды. Ұйымға қарсы жаппай күрес жүргізілді, барлық мүшелері
тұтқындалды. 22-қыркүйекте Араб елдері лигасы біртұтас Палестина
үкіметінің құрылғандығын сөз жүзінде жария етті, билік басына
кәсіпкер Ахмед Хильми келді. Газа қаласында бірнеше күннен кейін
палестиндік араб ассамблеясы өтті, мұнда Палестина мемлекетінің
басшысы етіп Амин ал – Хусейн сайланды. Трансиорданиядан басқа Араб
елдері лигасының барлық мүшелері Хильми ал – Хусейннің үкіметін
мойындады. 1949-жылдың бірінші жартысында араб әскерлері жеңіліске
ұшырады, БҰҰ-ның араға түсуімен келісімдер жасалынып, екі жақты
қақтығыс тоқтатылды. Араб елдерінің әскери жолмен Израильді жою
әрекеті сәтсіз аяқталды. Израиль армиясы 181 (II) резолюция бойынша
құрылуы тиіс, Палестина территориясының едәуір бөлігін жаулап алды.
Солтүстік Палестинада (Галилея) және оңтүстік – батыс аймақтарында
өз аумағын кеңейтті. Шығыс Палестина Трансиордания армиясының
бақылауында болып, 1950 жылы Иорданияның құрамына ресми түрде
кірді. Иерусалим қаласы екіге бөлінді: бір бөлігі Израильдіктерге,
екінші бөлігі Иорданияға тиесілі болды. Газа қаласы египеттіктердің
бақылауында болды. Соғыстың зардабын негізінен палестиндік арабтар
көрді, олар үшін өз мемелекетін құру адам қолы жетпес арманға
айналды. Аймақтағы жағдайға “қырғиқабақ соғыстың” ықпалы басым болды.
Сонымен қатар ол араб елдерінің арасында қайшылық тудырды. 1950-
жылдары Сауд Арабиясы мұсылман елдері ішінде жетекшi болу үшін
белсенді күрес жүргізді. 1950 – 1960 жылдары Сауд Арибиясы мен
Египет арасында бірқатар қайшылықтар туындады. Насерлік Египет “Араб
елдерінің бірігуі” үшін күрес жүргізсе, Сауд Арабиясы оларға
қарсы саясат жүргізді. Сауд Арабия басшылығы Египеттің үкіметін
“Израильге қарсы жеңіл саясат ұстауда” деп айыптады. Өзінің ықпалын
өсіру үшін Сауд Арабиясы мұсылман елдерін, жақтастарын тарта
бастады. 1965 – 1966 жылдары корол Фейсал ислам пактісін құру
туралы жобаны ұсынды. Египет және бірқатар араб елдері өздерінің
қарсылығын көрсеттi [5].
1966-жылы күзде Израиль соғысқа дайындықты бастады. Қараша
айының басында ер адамдарға әскери міндеткерлік 26 дан 36 айға
дейін ұзартылды. 13-қарашада Израиль өзінің әскери операциясын
Иорданияға қарсы жүргізді, желтоқсан айының соңында Сирия мен
Израиль шекарасында қақтығыстар кең етек алды.
1967-жылы 7–сәуірде Тивернад көлінде Израиль мен Сирия арасында
болған соғыс 7 сағатқа созылды.
1968-жылы наурызда палестиндік партизандар мен израильдік
әскерлер арасында үлкен қақтығыс болды.
1969-жылы Палестинаны Азат ету Ұйымың төрағасы болып Ясир
Арафат сайланды.
1969–1970 жылдары Израиль үкіметі палестиндік партизандарды
түпкілікті жою үшін, Иорданиядағы фидаиндер базасына қарсы әскери
күштерін түсірді.
Палестина халқының көпшілік бөлігі көрші араб елдеріне қоныс
аударды, және осы елдерде азаттық күресті жүргізді.
1968–1969 жылдары Ливанда жергілікті халық пен палестиндіктер
арасында жанжал туды. 1969-жылы қазандағы қақтығыстан кейін Насердің
делдалдығымен ливан – палестин келісіміне қол қойылды. Ондағы қаралған
мәселелер Ливандағы палестиндіктердің құқын мойындау, әскери
дайындығына кедергі жасамау; ал палестиндіктерге Ливан заңын бұзбау
туралы келісімдерге қол жетті.
1970-жылы 17-қыркүйекте Иордания әскерлері палестиндік қозғалысқа
қарсы қанды соғыс жүргізді. Иордания үкіметі елдегі
палестиндіктердің әскери базаларын, ұйым мекемелерін тарата бастады.
1971-жылы сәуірде әскери базалар мен ұйымдар Сирия, Ливан елдеріне
көшірілді. 1971-жылы қыркүйек – қарашада Джиддада иордан – палестин
келісімі жасалынды, ол сәтсіз аяқталды .
1970–1971 жылдары Палестинаны Азат ету қозғалысындағы бірқатар
топтар, ұйымдар арасында келіспеушіліктер туды, ол бір орталықтан
басқарудың әлсіздігін көрсетті. Иордания үкіметі Иордан өзенінің
Шығыс және Батыс жағалауындағы палестиндіктер тұратын территорияларды
қоса отырып, федерациялы Біріккен Араб королдігін құру туралы
жобаны алға тартты. Бұл жоба 1972-жылы наурызда жасалып “Хусейн”
жоспары деп аталды.
Палестинаны Азат ету ұйымы құрамындағы топтар арасында ауыз
бірлік болмады. Әсіресе Палестина ұлттық азат ету фронты ұйымы барлық
террорлық әрекеттерге басшылық жасады. Олардың негізінен шабуыл жасайтын
объектілері кәсіпорындар, авиалайнерлер, Израиль азаматтары көп болатын
мекемелер, Иорданияның, Батыс елдерінің кеңселері болды. Палестина азаттық
қозғалысының террористік әрекетке көшуі, олардың беделіне нұқсан келтірді.
Израиль және бірқатар батыстың елдері террористік әрекетті желеу ретінде
пайдаланып, Палестина Азаттық қозғалысына қарсы күрес жүргізді.
1973–жылы Араб – Израиль соғысында палестиндіктердің қозғалысы
біраз болса да жетістіктерге жетті, соның ішінде фидаиндер ерекше
ерлігімен танылды.
Бұл соғыста палестиндіктер саяси жетістікке ие болды. Израиль
әскерлері Батыс жағалау мен Газа секторынан алып кетілді. Оның
артынша Женева конференциясы шақырылды.
1973-жылы қарашада Алжирде (Иорданиядан басқа) барлық араб
елдері қатысқан жиналыс өтті. Онда палестиндіктердің құқын қалпына
келтіруде, бірқатар шешімдер қабылданды.
1973-жылы қазандағы соғыстан кейін Таяу Шығыста АҚШ өзінің
ықпалын өсіруге тырысты. Вашингтон басшылары делдалдық саясат ұстай
отырып, арабтардың бірлігін жоюға талпынды. Араб елдерін
қаруландырған КСРО – да өз кезегінде американдарға қарсы саясат
жүргізді.
1974-жылы Палестинаның Азат ету ұйымы палестиндіктердің құқын
қорғау үшін күрескен жалғыз заңды басшылық болды.
Вашингтонның ұстаған бағыты бойынша бейбітшілікті орнатудың
алғашқы қадамы Израиль мен Иорданияның келісімге келуі деп
мәлімдеді.
1974-жылы жазда АҚШ – тың қолдауымен Израиль және Иордан
басшылығы Иордан өзенінің бойындағы шекараны анықтауы тиіс еді.
Жоспар Израильдің жағына көбірек шешілгендіктен, Хусейн
тарапынан қолдау таппады.
1975-жылы 4-қыркүйекте АҚШ – тың делдалдығымен Израиль мен Египет
арасында екі елдің Синайдағы әскерлерін ажыратуды көздейтін екінші синай
келісіміне қол қойылды.
1974–1975 жылдары Палестинаның Азат ету ұйымы американ
дипломатиясына қарсы күрес жүргізді. Палестинаның Азат ету ұйымы
президент А. Садатты Израильмен келісім жасағаны үшін айыптады. Араб
елдерінің ауыз бірлігі болмауы, Палестинаның Азат ету қозғалысын
бәсеңдетіп жіберді.
1974-жылы қарашада қарулы күрес жаппай батыс жағалау қалаларын
қамтыды: Иерусалимнің Шығыс бөлігін, Эль – Халиль, Наблус, Дженин,
Рамаллах, Тулькарм және т.б. Израиль үкіметі көтерілісті күшпен басып
тастады, мыңдаған адамдарды түрмеге жапты, көтеріліс басшылары
репрессияға ұшырады.
1975-жылы Ливан территориясында азамат соғысы тұтанды. Азамат
соғысы діни түрде сипатталғанымен, шын мәнінде әлеуметтік - саяси
қайшылық еді. Израиль үкіметі осы соғысты пайдалана отырып,
палестиндіктердің қозғалысын әлсіретуге тырысты. Ливанның оңшыл
христиандар тобы палестиндіктердің елден кетуін талап етті.
1976-жылы 22-қаңтарда Сирияның араға түсуімен соғыс тоқтатылды.
Оның артынша Жоғары әскери ливан – палестин – сирия комитеті құрылды.
Ол елдегі жағдайды реттей алмады [6].
Оңшыл христиандарды Израиль мен АҚШ қолдады. Олар палестиндік
босқындар лагеріне шабуыл жасап, оларды қатаң жазалады.
1976-жылы 17-қазанда Эр – риядта Сауд Арабия, Кувейт, Египет,
Сирия; Ливан және Палестина Азат ету ұйымының басшылары қатысқан
жиылыс өтті. Мынадай келісімдерге қол қойылды: Ливандағы соғысты
тоқтату, елдегі жағдайды қалпына келтіру, Каирдегі келісімдердің
баптарын орындау. Ал Палестинаның Азат ету ұйымы Араб елдерінің
ішкі саясатына араласпауға міндеттенді, осы келiсiмнен кейiн Ливанда
соғыс тоқтады, оңтүстік аудандарында Литани өзені бойында Израиль
бақылауы орнады.
АҚШ–тағы президенттік сайлауда Картердің жеңісі, палестиндіктерге
қатысты жаңа бағыттың тууына себепші болды. Картер “Палестина
ошағын” құру ұсынысымен шықты. АҚШ саяси бағытын өзгерту арқылы
Палестинаның Азат ету ұйымымен байланыс орнатуды көздеді. Картер
бастаған іс сынға алынып, сионистер тарапынан қолдау таппады.
Американ дипломатиясы Израиль мен Араб елдері арасында жасалатын
келісімдерге делдалдық жасады. Осы уақытта Израильдегі билікті
Ликуд пен Херут партиясы бөліске салды, оның басында М. Бегин
болды. 1977-жылы 17- мамырда билік басына келген бұл саяси блок,
палестина мәселесін шешуде қатаң саясат ұстады. Батыс жағалау мен
Газа секторын израильдіктер оккупациялаған жер емес, азат етілген
“Израильдің жері” деп атады.
Египеттің президенті Анвар Садаттың Израильмен бейбіт келісімге
келуі араб елдерінің Израильге қарсы күресін бәсеңдетті. Бұл келісім
1978-жылы қыркүйекте Кэмп – Дэвидте АҚШ-тың делдалдығымен жасалды.
1979-жылы 26-наурызда Египет пен Израиль арасындағы
келіссөздерде, “Палестина автономиясы” туралы мәселелер талқыланды.
“Палестина автономиясы” жобасын Ликуд партиясы ұсынды. Бегиннің
басшылығымен жасалған бұл жоба араб территорияларын бақылауына ұстай
отырып, жаңа еврей қоныстарының пайда болуына жол ашу еді. 1977 –
1978 жылдары Батыс жағалауда 28, Газа секторында – 3, Голан
үстіртінде – 5 жаңа еврей қоныстары пайда болды. 1980 жылдары еврей
қоныстарының жалпы саны 100 – ге дейін жетті. Ликуд партиясы өзінің
саяси бағдарламасымен қатар “экономикалық интеграциялау” бағытын
ұстады. Батыс жағалау мен Газа секторы арзан жұмыс күшін беретін
аймаққа айналды.
1980-жылы 29-шілдеде кнессетте қабылданған заңға сәйкес
Иерусалимді Израильдің “мәңгі және бөлінбейтін” астанасы деп
жариялады. Шығыс Иерусалимде Иерусалим қаласын қоршай 8 еврей
кварталы, 40 – қа жуық жаңа еврей қоныстары пайда болды.
Кэмп – Дэвид келісімін көптеген араб елдері қолдамады.
Палестинаның Азат ету ұйымы келісімді жоққа шығарып, оларға қарсы
күресті үдетті.
1981-жылы сәуірде Дамскіде Палестина Ұлттық кеңесінің XV –
сессиясы өтті, онда ұйымның болашақтағы қызметi талқыланды.
АҚШ – тың билік басына республикашылдар келгеннен кейін, олар
араб – израиль қақтығысын шешуде ұйымды қатыстырмауға тырысты. Р.
Рейган басқарған әкімшілік тәуелсіз Палестина мемлекетін құруды емес,
Израильдің ықпалын күшейтуді ұсынды.
1981-жылы сәуірде Израиль АҚШ – тың қолдауымен Ливанға қарсы
агрессия жүргізді, 21-шілдеде тоқтатуға мәжбүр болды. АҚШ Палестина
мәселесін шешуде “Иордан вариантын” ұсынды [10, 44б].
Палестина Азат ету ұйымының қарсыласуымен “Иордан варианты”
жүзеге аспады.
1982-жылы маусымда Израильдіктер Ливанға қарсы кең көлемді
агрессияны бастады. Олардың агрессиясы Палестина Азат ету ұйымының
мекемелеріне, базаларына қарсы бағытталды. Парсы шығанағындағы
дағдарыс араб елдерінің назарын сол жаққа аудартты. 1982-жылы
сәуірде Египетке қайтарылмай қалған бөлігі қайтарылды.
Тель – Авив араб елдерімен шекаралас жерлерге жаңа әскери
базалар орнықтырды. Әскери күшті пайдалану арқылы Батыс жағалау мен
Газа секторына бақылауын орнатты.
1982-жылы 3-маусымда Лондонда Израильдік елшіге қастандық
жасалды деген желеумен жаңа агрессия басталды. 6 - маусымда БҰҰ -
ның уақытша күштері тұрған территорияға Израильдің армиясы енді.
“Галилееде бейбітшілік” деген атпен операция жүргізді. Онда олар
солтүстік территорияда қауіпсіздікті қамтамасыз етеміз деген
желеумен, өздерінің агрессиясын Бейрутке дейін ұлғайтты.
Батыс Бейрутті қоршау кезеңінде 87 мың бейбіт тұрғын жараланды
және қаза тапты [7].
1982-жылы маусым – тамыз аралығында БҰҰ - ның Қауіпсіздік
Кеңесінде Израильдің агрессиясы талқыланды. Палестинаның Азат ету
ұйымы Бейруттегі әскери күшін алып кетуге келісті. Ұйымның әскери
күші Алжирде, Тунисте, Суданда, Иеменде орныќты. Ұйымның штаб
пәтері Туниске көшірілді. Израильдің жасаған агрессиясы сәтсіз
аяқталды.
1982-жылы қазанда Амманда Ясир Арафат пен Иордания королі
Хусейн келісімге келді.
Иордания басшылығы Батыс жағалау мен Газа секторында тәуелсіз
Палестина мемлекетінiң құрылуын қолдайтындығын білдірді.
1983-жылы ақпанда Алжирде Палестина Ұлттық кеңесінің XVI –
сессиясы өтті. Онда Иордания мен мәмілеге келу мәселесі және “Рейган
жоспары” қаралды.
1983-жылы сәуірде Иорданиямен келіссөздер тоқтатылды. 1983- жылы
мамырда Арафатқа қарсы ФАТХ бөлімінің мүшелері Әбу Салех, Әбу
Мұса, Әбу Халед бас көтерді. 1983 жылы қараша – желтоқсан аралығында
Триполиде Арафаттың жақтастары мен оппозиционерлер арасында қарулы
күрес болды. Ол Сирия мен Сауд Арабияның араға түсуімен тоқтады.
1983-жылы 22-желтоқсанда Ясир Арафат Египет президенті
Мубаракпен кездесті. Ұйымның бірқатар мүшелері Ясир Арафатты
рұқсатсыз кездесуге барды деп айыптады.
1984-жылы 1-наурызда Иордан – Палестин келісімі жасалынды. Ясир
Арафат Сирияның қолдауына сүйенді.
1984-жылы қыркүйекте Амманда Палестина Ұлттық кеңесінің XVII –
сессиясы өтті. Сессияда Рейганның жоспарынан бас тарту, Израильмен
қарулы күрес жүргізу керектігі айтылды.
Ясир Арафат Палестина Азат ету ұйымының төрағасы болып қайта
сайланды.
1985-жылы 11-ақпанда Амманда Хусейн мен Ясир Арафат Палестина
мәселесін шешуде бірлесе әрекет ететiндігін мәлімдеді.
1985-жылы 22-ақпанда Египет президенті Мубарак аммандық
келісімді дамыту үшін, өзінің ұсыныстарымен шықты. Ол 3 сатыдан
тұрады:
1. Иордан – Палестин және американ делегациялары арасында.
2. Израиль делегацияларымен.
3. БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері арасында.
Израиль премьер-министрі Ш. Перес 5 сатыдан тұратын жобаны
ұсынды. [8]
1985-жылы 1-қазанда Израиль әуе күштері Тунистегі Палестинаның
Азат ету ұйымы штаб пәтерін бомбалады. Оның басты себебі Ларнак
портындағы 3 – израильдіктің мерт болуы еді. Оның артынша Таяу
Шығыстағы жағдай одан әрі өршіп кетті.
1987-жылы қарашада Амманда өткен араб елдері басшыларының
жиылысында, бірқатар маңызды құжаттар қабылданды. Онда ең алдымен
ішкі саясатты тұрақтандыру, Израильмен соғысуға дайын тұрған елдерге
көмек көрсету, Иран – Ирак соғысын, Ливан соғысын тоқтатуға
бағытталған БҰҰ-ның резолюциясын қабылдау қаралды. Бұл құжаттың
қабылдануы палестиндіктердің қозғалысын одан әрі күшейтті.
1988-жылы маусымда Алжирде өткен араб елдері басшыларының
жиылысында, Палестина мәселесі талқыланып, олардың қозғалысын бір
ауыздан қолдайтындығын білдірді.
1988-жылы 15-қарашада Палестинаның Азат ету ұйымы Палестинаның
тәуелсіздігін жариялады. Алайда Палестина тәуелсіздігін араб елдері,
КСРО мойындағанымен сол кезеңде, Израиль және оның жақтастары
мойындамады. Осы кезеңнен бастап Газа секторы мен Батыс Иордан
жағалауында “Интифада” басталды, алайда ол израильдіктердің күшімен
басып тасталынды.
1991-жылы қаңтар айында Ирак Израильді “Скад” ракеталарымен
атқылады. Американдық “Пэтриот” кешені “Скад” ракеталарын атып
түсіре алмады. Тель – Авивтің 3 тұрғыны қаза тапты, жүзге жуығы
жараланды. Ағылшынның “Санди таймс” газеті Парсы шығанағы
аймағындағы соғыс кезінде Израиль Иракқа арнаулы отряд жіберіп, С.
Хусейннің көзін жоймақ болғанын хабарлады. С. Хусейнді өлтіру туралы
бұйрық Израильге “Скад” ракеталары түсе бастағаннан кейін барып
берілген.
Иран Ислам республикасының сыртқы істер министрі Әли Акбар Велаяти
Таяу Шығыс дағдарысына байланысты мәлімдеме таратты. Онда Таяу Шығыс
дағдарысының шешімі бүкіл Палестинаны сионистік басқыншылардан азат етуде
екендігі және Тегеранның, осыдан басқа ешқандай шешімді мойындамайтыны
айтылған [9].
Ясир Арафат Парижде мынадай мәлімдеме жасады. “Егер Палестинада
бейбітшілік болмаса, Таяу Шығыста ешқашан да бейбітшілік орнамайды” деп
мәлімдеді. Ясир Арафат француздың “Фигара” газетінде жарияланған
сұхбатында БҰҰ-ның Таяу Шығыстағы жағдайды реттеуге байланысты барлық
қарарын орындау қажеттігін атап көрсетті. Палестина Азат ету ұйымы
Израилъдің шарттарына бағынуға келіспейді және қабылдамайды делінген.
Израиль басып алған жерлерінде, Палестина автономиясын құру туралы
құжатқа қол қойылды деп хабарлады Амманда шығатын “Ар-Рай” газеті.
Қазірдің өзінде деп қуаттайды газет, Палестина мен Израильдің арасында
аталған жобаның 30 пункті бойынша келісімге қол жетті. Атап айтқанда,екі
жақ “территориялардағы” Израилъ әскери және азаматтық әкімшіліктерін жойып,
оларда Палестинаның өзін-өзі басқару органдарын құруға және ол жерлерден
Израиль әскерлерін әкету туралы уағдаласты.
Келісімде сондай – ақ палестина полициясын құру да көзделген.
Оған “территорияда” қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті жүктелді.
Палестинаның өзін - өзі басқару органдарына үкімет билігін беру
сайлау өткізілгеннен кейін бір айдан соң басталды, өтпелі кезең
бес жылға созылады.
Палестина мен Израильдің арасындағы бұл келісімде Иерусалим
мәселесі шешілмеген күйінде қалды.
1992-жылы тамыз айында Израильге 6450 еврей қоныс аударды,
соның бес мыңнан астамы ТМД елдерінен шыққан. Жыл басынан бері
ТМД елдерінен 67 мыңнан астам еврейлер басқа жаққа қоныс аударса,
соның тек 30 мыңы ғана Израильге, ал ќалған 37 мыңы АҚШ пен
Германияға қоныс тепті.
Израильде еврей қоныстанушыларыны санының өсуі, жаңа елді
мекендердің пайда болуына септігін тигізді. Бұл Палестина
мәселесінің шиеленісуін одан әрі күшейтті.
1993-жылы Ослодағы коференцияда Таяу Шығыс мәселесі қаралды.
Палестина Азат ету ұйымы мен Израиль арасындағы келісім сәтті
аяқталды, араб елдері Израильдің өмір сүруге құқылы екендігін
мойындады, ал Израиль жағы Палестина Араб республикасының болашақта
құрылатындығына келісті .
1998-жылы Израиль премьері Биньямин Нетаньяху мен Палестина
автономиясының басшысы Ясир Арафат арасында болуы тиіс келіссөздер
болмады. АҚШ – тың осы аймақтағы арнайы өкілі Д. Росс Вашингтонға
оралуға мәжбүр болды. Оның делдалдық саясаты жүзеге аспады. АҚШ
ұсынысын Я. Арафат қолдап отыр, ол бойынша аймақта тұрақтылықты
орнату үшін халықаралық кеңес шақырылуы тиіс еді. Ал Израиль
үкіметі оған қатысудан бас тартты. 1998-жылы АҚШ президенті Б.
Клинтон өзінің Таяу Шығысқа сапарын Израильден бастап, Палестинаның
Газа секторында да болып қайтты.
АҚШ президенті Б. Клинтонның сапары Иран парламентінде сыңға
алынды, Ясир Арафатты Палестина ісіне опасыздық жасады деп
айыптады. Иран парламентіндегі 270 депутаттың 152 – сі осы
мәлімдемеге қол қойды.
1999-жылы Яхуд Барактың сайлаудағы жеңісінен кейін Таяу Шығыста
тұрақтылыќ орнай бастады. Яхуд Барак пен АЌШ президенті Б.
Клинтонның 4 күндік келіссөздерінде Таяу Шығыс мәселесі талқыланды.
Яхуд Барак бұл келіссөздерді “Таяу Шығыста бейбітшілікті орнатудың
қадамы” деп атады.
1999-жылы маусым айында Израиль мен Ливан шекарасында әскери
қақтығыс болды. Ливанның оңтүстігін қамтыған қақтығыстан 8 ливандыќ
қаза тауып, 50 – ден астам жарақаттанды [10].
“Хезбаллах” жауынгерлеріне қарсы Израиль әскерлері батылдау қимыл
жасай бастады.
Яхуд Барак пен Мысыр (Египет) президенті Хосни Мүбарак, Таяу
Шығыстағы жағдайға байланысты Александрия қаласында бас қосты. Онда
жасалған Уай – Плентейшн келісімі бойынша Израиль Иордан өзенінің
Батыс жағалауынан әскерлерінен алып кетуге мідеттенді. Яхуд Барак
оған тез кірісетiнін Израиль телевизиясы арќылы хабарлады. Алайда
Газа секторы мен Батыс жағалауда бейбітшілік орнамады. “Ислам
жићады” және “Хамас” ұйымдары террорлық әрекетті көбірек пайдалануға
тырысты. Ол аймаќтағы жанжалды одан әрі өршітті.
Әу баста Израиль Ливанның оңтүстігін ливан және палестин
партизандарының шабуылынан өзінің солтүстік аудандарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін деген желеумен басып алған болатын. Алайда
партизандарды тежеу оңайға соќпады. Олармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. “Таяу Шығыс” қақтығысының пайда болу себептері мен тарихи
алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..51.2. “Таяу Шығыстағы” қақтығыстың
екінші кезеңі (1948-2007 жж.) ... ... ..12
2. Таяу Шығыстағы саяси дағдарыс
2.1. Араб-Израиль қақтығысын реттеудегі ірі мемлекеттердің ұстанымдары мен
мүдделері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 25
2.2. “Таяу Шығыс”дағдарысының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ..34
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жарты ғасырдан астам уақыт бойы
әділетті саяси шешімін таппай келе жатқан Таяу Шығыстағы теке-тірес
әлдеқашан жергілікті шеңберден шығып, халықаралық дәрежедегі шешілуі аса
қиын қатерлі саяси проблемаға айналып отыр. Палестиндік ғалым С.Ғ.К. Исса
Люайдың пікірінше осы жағдайдың өзі бұл тақырыптың ғылыми өзектілігін
айқындайды және жанжалдың бейбітшілік орнату жолдарынан пайдалы тәжірибе
алып, аймақтық қақтығыстардың алдын - алуда, шешуде қолдануға болады.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаев Тарих толқынында атты еңбегінде Таяу
Шығыс қақтығысының тарихына үңілу арқылы Орталық Азияның жас, тәуелсіз
мемлекеттері өздеріне аса маңызды тарихи тағылым алуы қажет екендігін
айтады.
Араб-Израиль қақтығысын зерттеуші С. Сайлауқызы атап көрсеткендей
қазіргі таңда көптеген әлемдік БАҚ-тар мен ғылыми әдебиеттерде қақтығысқа
қатысты мәліметтер біржақты сионистік немесе жеке геосаяси мүдделер
тұрғысынан берілуде. Міне осы орайда отандық тарихнамада қақтығысқа қатысты
объективті де әділетті ғылыми пікірлер жүйесін қалыптастыру ғылыми тұрғыдан
қажеттілік болып табылады.
Жоғарыдағы ғылыми пікірлер көрсеткендей Таяу Шығыс дағдарысын зерттеу
ғылыми-танымдық тұрғыдан да, қолданбалы бағыты бойынша да өзекті болып
табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Араб-Израиль соғыстарын
тарихи тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу және аймақтағы саяси процестердегі БҰҰ
мен басқа да халықаралық ұйымдардың рөлін, сондай-ақ ірі державалар мен
қақтығысқа қатысушы тараптардың саясатын жан-жақты талдау. Аталмыш
мақсаттарға жету үшін төмендегідей нақты міндеттерді шешуді көздейді:
- Таяу Шығыс теке-тіресінің пайда болу себептері мен тарихи алғышарттарын
анықтау;
- Сионизм мен Израиль мемлекетінің қалыптасуын және оның аймақтағы
әскери, саяси, экономикалық дамыған күшке айналуын сараптау;
- 1917-2007 ж.ж. Таяу Шығыстағы саяси жанжалдар мен әскери қақтығыстарға
талдау жасау.
- Таяу Шығыс дағдарысын реттеудегі ірі державалардың, бірқатар араб
елдері мен Қазақстанның ұстанымдары мен мүдделерін көрсету.
- БҰҰ-ның және бірқатар халықаралық ұйымдардың рөлін, осы мәселені
шешуге бағытталған қарарлары мен шешімдерін талдау.
- Израиль мен Араб елдері арасында жасалған бейбіт келісім-шарттарды
талдау, олардың тарихи орны мен бүгінгі ықпалын көрсету.
Курстық жұмысы тақырыбының зерттеу дәрежесі. Қарастырылып отырған
тақырыпқа тарихнамалық сараптау қазақ, ресей ізденушілерінің, сондай-ақ
американдық және мұсылман мемлекеттерінің және ТМД елдерінің жеке
авторларының еңбектерін зерттеу негізінде жасалды. Зерттеу тақырыбының
проблемасына қатысты араб елдері ғалымдарының зерттеулері қарастырылды.
Олардың ішінде М.А. Хрейзат еңбектері мен монографиялары аймақтық
қауіпсіздік, бейбітшілік және жер мәселелеріне ерекше көңіл бөледі. Ресей
зерттеушілерінің бұл мәселе бойынша көзқарастары еуропалықтарға жақын
келеді. Бұл мәселелерді А.Ю.Олимпиев, А.И. Смирнов сияқты зерттеушілер мен
ғалымдардың енбектерінен байқауға болады. Кеңес дәуірінде жарық көрген
ғалымдардың еңбектері өзінің кұндылығы жағынан осы күнге дейін маңызды
еңбектер қатарына жатады. Ол Г.С. Никитина, Ф. Алестин, Б.И. Киселев,
Н.Д. Несук, С.П. Полюк, Е. Пастухов еңбектері болып табылады. Бұл авторлар
өз зерттеулері арқылы Араб - Израиль соғыстарына және сионистер араб
жерлерін басып алған соң, оны аннексиялау, яғни қосып алу саясатына талдау
жасаған. Бұрынғы КСРО құрамындағы Қазақ КСР тарихнамасына шолу жасасақ,
араб-израиль жанжалына арналған зерттеу, монография не болмаса жалпы
мағлұмат беретін қазақ тілінде еңбектер мүлде жазылмапты.
Тек Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан соң ғана қазақстандық
ғалымдар, саясаткерлер, дипломаттар К.К. Кожахметов, К.Ж. Өтегенова, М.Б.
Заславская, А. Абаев, М. Ауэзов Таяу Шығыс проблемаларымен шұғылданып,
өздерінің іргелі зерттеулерін жарыққа шығарды.
Тақырыптың әдістемелік негізі: курстық жұмыс тарихи, Таяу Шығыстағы
аймақтық мәселені зерттеу, Таяу Шығыстағы мәселе бойынша халықаралық
ұйымдардың қызметін талдау, барлық ақпараттарды сараптау мен халықаралық
қауіпсіздік теориясын жүйелеу әдістерін қолдана отырып жазылған.
Жұмыстың құрылымы: курстық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытындыдан
және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Таяу Шығыс
1.1. Таяу Шығыс теке-тіресінің пайда болу себептері мен тарихи
алғышарттары
Палестинаның ислам әлемінде алатын орны ерекше. Исламның саяси және
діни тарихында, ислам дінінің қалыптасуында бұл аймақтың маңызы зор.
Палестина территориясы Омар Халифтың (634-644) билігі кезінде Византиядан
тартып алынды. Иерусалимнің мұсылман әлемінде діни орталыққа айналуы
Омейядтар (661-750) династиясымен байланысты болды. Омейядтар халифаты
құлағаннан кейін оның орнына Аббасидтер династиясы келді. Халифаттың
астанасы Бағдадқа көшірілді, Иерусалимнің ислам әлеміндегі маңызы
төмендеді. ХI ғасырда Палестина ислам мен христиан діндерінің
арасындағы қақтығыс аймағына айналады. Фатимидтердің шиттік
династиясының халифы Әл-Хаким аймақта ислам дінінің маңызын өсіре
отырып, христиандарды қуғындауға ұшыратты. Сонымен қатар иудейлер де
қуғындалады. Халифтың бұйыруымен Иерусалимдегі бірқатар шіркеулер
қиратылды. Бұл жағдайды Рим шіркеуі крест жорықтарының бағытын
мұсылмандарға қарсы қолданудың сылтауы ретінде пайдаланды. 1099 жылы
Иерусалимді крестшілер жаулап алды, және олар мұсылмандарды ғана емес
иудейлерді, шығыс христиан шіркеуінің өкілдерін тонады. Иерусалим
қаласының құлауы ислам әлемінде туындаған саяси бөлінумен
байланысты еді.
Герман императоры Фридрих II мен сұлтан Әл-Малик Әл-Камил
(1218-1238) арасында бейбіт келісім жасалды. Келісім нәтижесінде
Иерусалим мен Назарет христиандарға қайтарылды. Тек 1244 жылы ғана
мұсылмандар Иерусалимді қайтара алды. 1516 ж Палестинаны түрік-
османдары жаулап алды. Осы кезеңнен бастап бұл аймақ Осман
империясының құрамына кірді. Палестина империяның құрамында
болғандықтан, сұлтан өзінің сенімді өкілін аймаққа басшы етіп
тағайындады. Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін бұл аймақ Осман
империясының құрамында болды. Еуропаның отаршыл державалары Осман
империясының жерлерін бөлуді өздерінің мақсаты етіп қойды.
Ағылшындар империяны әлсірету үшін арабтарды түріктерге қарсы
қойды. Сонымен қатар сионистерде түріктерге қарсы шаралар қолданды.
Иерусалимнің осы кезеңде діни маңызы арта түсті.
XIX ғасырдың орта шенінде Палестинадағы еврей халқының саны 11
мыңға әрең жететін еді. Көпшілігі дін қызметкерлері қажылар еді,
олардың бұл жерде орналасуының басты себебі де діни көзқарастан
еді.
XIX ғасырдың соңында Еуропаның отаршыл державалары Осман
империясын білуге ұмтылды. Осы кезде ағылшындар және сионистер
Абдул Хамид II–ге Палестинаны еврей мемлекетін құру үшін беруін
сұрайды. Сұлтан оған келіспеді де, 1900-1901 жылдары Палестина жерінде
шетелдік еврейлердің 3–айдан артық болмауы туралы жарлық шығарды.
Одан басқа ол Палестина жерін еврей саудагерлеріне сатуға шек қойды.
Англия мен Франция өздерінің араб әлемінде отарлау саясатына “еврей
мәселесін” белсенді түрде қолданды. Лондон әуел бастан-ақ Палестинаны
Таяу Шығыстағы маңызды стратегиялық пункт ретінде қолына
алғысы келген еді. 1917 жылы Осман империясының құрамында болған
Палестина әкімшілік жағынан Сирия мен Бейрут вилаятына, Иерусалим аймағына
бөлінді. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың бірінші жартысында сионистердің
Палестинаны отарлауы күшейе түсті. Сионизмнің негізін қалаушылардың бірі
Т.Герцл “арабтардың мәселесін ” шешуде бір ғана жол арабтарды шетелге
қуғындау деп түсіндірді. 1920 ж. сәуірде Палестинада Ұлттар лигасының
бақылауындағы ағылшындардың мандаты орнады. Бұл ағылшындардың ашық
отарлауына жол ашты. Бірінші дүниежүзілік соғыс аяқталысымен Палестина
территориясында жаппай арабтардың ұлт-азаттық қозғалысы басталды. Сонымен
қатар ағылшын үкіметі Палестинаны Шамнан ( Сириядан ) бөліп тастағысы
келгенімен ешнәрсе шықпады, өйткені 1920 ж. Палестиндіктер бірінші Ұлттық
көтеріліске шықты. 1920 ж. басында Ислам жоғары кеңесі алға қойған
мақсатын жүзеге асыру үшін үнді халифаты қозғалысы көсемдерiмен байланыс
орнатты. Олар Туркияны еуропалық державалардың бөлуін мойындамады. 1929
жылы тамызда Палестинада антисионистік бағыттағы қозғалыстар жаппай
етек алды. Қозғалыс Иерусалимде діни мәселеге байланысты туындады.
Тель – Авивте сионистер діни манифестацияға шығып, Соломон храмының
бұзылуын еске алуға арналған демонстрация өткізді. Оларға қарсы
мұсылмандар бас көтерді. Қозғалыс басында еврейлерге қарсы
жүргізілгенімен, кейіннен сионистерге бағытталды. Ливанда
палестиндіктердің қозғалысына қолдау көрсету үшін 20- жылдардың
ортасында Ислам жастарының одағы құрылды. Оның көсемі Мұхаммед
Жәмил Байхум сионистерге қарсы Ұлттар лигасына және ағылшын
парламентіне бірнеше телеграмма жіберді. “Ислам жастарының одағы”
Амин ал – Хусейнмен тұрақты байланыс орнатып, арабтардың бірігіп
күресуіне ат салысты.
1939 жылы “Ақ кітап” деген атпен жаңа құжат қабылданды. Онда
Палестинаны бөлу жобасының қате екендігі, болашақта араб – еврей
біріккен мемлекеті құрылатындығы, араб жерлерінің сатылуына шек
қойылатындығы қаралған. Сионистердің ағылшындар тарапынан қолдау
таппауы, жаңа одақтас іздеуге мәжбүр етті.
1946 ж. Палестинада 1237 мың араб және 608 мың еврей тұрды. Осы
жылдары сионистік ұйымдардың қолында Палестина жерінің 6 % болды. Израиль
мемлекетінің қалыптасуына негіз жасаушылар, арабтарды жаппай қудалай
бастады [1].
Бас Ассамблеясы өзінің екінші сессиясында (1947ж 29 қараша)
Палестинаны бөлу туралы 181 резолюцияны қабылдады. Ол бойынша Палестина 8
бөлікке бөлінуі тиіс еді, 3 – бөлігі еврейлерге, 3 – бөлігі араб еліне, 1 –
бөлігі Яффа қаласы – еврей территориясындағы араб анклавын құруы тиіс еді.
Ал соңғы бөлігі Иерусалимге халықаралық режим орнатылуы қажет болатын.
3236 (XXIX) резолюция (1974 жылы 22 – қараша) арқылы Бас Ассамблея
палестина халқының құқын бекітті, бұл бойынша олар сыртқы араласусыз ұлттық
тәуелсіздікке, егемендікке және өз ошақтарына оралуына құқықты болды. 1974
жылы Бас Ассамблея бекіткен палестина халқының құқықтары жыл сайын қайта
бекітіліп келуде. 1974 жылы Москвада ашылған Палестина Азат ету ұйымының
өкілдігі, 1990 жылы палестина мемелекетінің елшілігі ретінде өзгерді. 15 –
қараша тәуелсіздік күні ретінде тойланады.
Палестина мәселесі БҰҰ -ның Бас Ассамблеясында 1947 жылдың
мамырында және 1947 жылдың қыркүйек – қазан айларында болған
сессияларында қаралды. Бұл отырыста мәселеге екі жақты келісу
болды: бір жағынан АҚШ пен Англия, екінші жағынан Совет Одағы мен
Англия БҰҰ - ның шартын тек кеңес ретінде көрсе, АҚШ Палестинаның
еврей және араб мемлекетіне бөлінуін қалады. Совет Одағы егер екі
Ұлтты мемлекеттің құрылуы жүзеге аспаса, онда Палестинада араб және
еврей мемлекетінің құрылуы туралы да жобаны ұсынды. Бірақ ұзақ
келіссөздерден кейін, ақыры 1947 жылы 29 - қарашада БҰҰ - ның Бас
Ассамблеясы 181 (II) резолюциясында мандаттың әрекеттерін тоқтатып,
елді араб және еврей екі демократиялы мемлекет құрылуын қабылдады.
Осыдан соң Иерусалим аймағы дау-дамайдың ошағына айналады. Резолюцияда
Иерусалимнiң халықаралық қадағалауда болатындығы айтылған болатын. 1947
жылы Сауд Арабия королі Сауд өзінің АҚШ – қа жасар сапары алдында
мынадай мәлімдеме жасады: Біз арабтар мұсылмандармыз, ал еврейлер
ислам діні пайда болғаннан бастап біздің дінімізге қарсы. Еврейлер
біздің жауымыз емес, олардың сионистік саясаткерлері біздің
жауымыз. 1947 жылы 9-қазанда Хасан ал – Банна Араб елдері
лигасының кеңесінде қысқа мобилизация жариялауды ұсынды, ол бойынша
Палестинаға 10 мың моджахедтер “Мұсылман бауырлар” қоғамынан
жіберілуі көзделді. Көп ұзамай жекелеген әскери топтар египет –
палестина шекарасын бұза бастады, олардың мақсаты еврей қоныстарында
қақтығыстар тудыру еді. Египет үкіметі мен мұсылман діни топтары
арасында қарама - қайшылықтарда туып отырды, олардың соғысқа ресми
қатысуы кейіннен қолдау тапты. Таяу Шығыстағы араб және еврей
ұлтының арасындағы шиеленістің тереңдеуі, мыңдаған палестиндік
арабтарды өз отанын тастап кетуге мәжбүр етті. Бұл жағдай көрші
араб елдерінде де қайшылық тудырды.
Елдегі саяси құрылымның өзегі Палестинаның Азат ету ұйымы болып
табылады. Палестина Азат ету ұйымының атқару комитетінде 18 адам (төрағасы
Я. Арафат). Палестинаның Азат ету ұйымы бағытына қарай шыққан топтар:
Палестина халықтық Азат ету фронты, Палестина демократиялық азат ету
фронты, Хамас жєне т. б. Палестиндік арабтар ұзақ уақыт 181- резолюцияны
мойындамаған болатын, ондаған жылдар бойы қарулы күрес жүргізіп келуде,
бірақ белгілі бір нәтижеге қол жетпеді. Халқының көпшілігі ислам дінін
ұстайды, христиан мен иуда діндері де кең тараған.
XIX ғ. соңында сионистер халықаралық аренаға “еврей мемлекетінің”
құрылуы деген ұранмен шықты. Еврей буржуазиясының ірі топтары Англияда,
Германияда, Францияда және АҚШ-та саяси және экономикалық ықпалын
күшейтуді ойлады. Палестинада еврей мемлекетінің құрылуын, көптеген
еврей капиталистері қолдаған жоқ. 40- жылдары сионизм көппартиялық
құрылымға айналды, оны әр түрлі тап өкілдері біріктірді. Екінші
дүниежүзілік соғыс кезеңі Палестинадағы сионистердің орталығы күшейген
уақыт. 1946 жылы еврей мемлекетінің құрылуын американ сионистері мен
палестиндік сионистер бір ауыздан қолдады. Нью-Йоркте американ
сионистерінің бөлімі ашылды, және оның төрағасы А.Сильверан болды.
Израиль мемлекетіндегі сионистер тек қана билікке ұмтылған жоқ, олар
мемлекеттің құрылымына да өздерінің бағдарламаларын енгізуге тырысты.
Израиль мемлекетінің ресми идеологиясы сионизм болды. Израильдің алғашқы
премьер - министрі Д. Бен. Гурион еврей халқына мынадай үндеу тастады:
“Израильдің тағдыры жер шарына шашырап кеткен еврейлердің қолында” .
1948 жылы 14-мамырда Израиль мемлекеті Палестина мандаттығының
территориясында құрылды. Израиль үкіметі елдің аумағын ұлғайту
арқылы, еврей қоныстарының санын өсірді. АЌШ- тың сионистерді
қолдауы, олардың өз мемлекетін құруына әсер етті. Израиль
мемлекеті құрылмай тұрып, оның жасақшыларын КСРО қаруландырды. Сталин
Израиль мемлекетін құруды құптай отырып, Чехословакияда
еврейлерді қаруландырды. КСРО- ның мұндағы мүддесі жаңадан
құрылатын Израиль мемлекетін Таяу Шығыстағы Кеңес плацдарымына айналдыру
еді. 1950 ж Израильде еврей қоныс аударушыларына арналған заң
қабылданды. Онда әрбір еврей Израильге келуге құқылы деген
мәлімдеме жасалынды. Израиль мемлекетінің құрылуымен қатар, елдегі
жаңа парламент (Кнессет) бірқатар заңдар шығарды. Онда 1947 ж 29-
қарашадан, 1948 ж 9-қаңтарға дейінгі кезеңде елден кеткендерге кіруге тыйым
салды, және олардың меншігі мемлекет тарапынан тартып алынды. Израиль
мемлекетінің құрылуы мыңдаған арабтардың өз отанын тастап кетуіне мәжбүр
етті. Израиль мемлекетінің барлық аймақтарында арабтар қудаланды. Израиль
жұмысшыларының көпшілігін құрайтын арабтардың тұрмысы еврейлермен
салыстырғанда ауыр болды. Араб шаруаларының күйзеліске ұшырауы, оларды
қалаға кетуге итермеледі.
Араб елді мекендерінің көпшілігінде әлі күнге дейін электр жарығы жоқ.
Араб шаруаларында ең қиын мәселе судың болмауы, ал еврей шаруалары
үшін бұл мәселе шешілген. Арабтардың балалары көбінесе орта біліммен
шектеледі, жоғары оқу орнына түсу өте қиын.
1949 ж. ақпанда Израильдің тұңғыш заң актісі қабылданды, оны кейде
“кіші конституция” деп те атайды. Яғни қабылданған заңға үнемі толықтырулар
енгізілуде. Елдің кнессеті (парламент) президентті 5 жылға сайлайды. Оның
билігі шектеулі, сот қызметкерлерін, елшілерді, ресми өкілдерді үкімет пен
кнессеттің қолдауымен тағайындайды. 1948ж тәуелсіздік жарияланған кезеңде,
Израиль территориясында 806 мың адам тұрды. Соның 650 мыңы еврейлер, 156
мыңы арабтар болды. 1950 жылдың басында Иеменнен (45 мың) және Ирактан (123
мың) еврейлерді көшіру операциясы жүргізілді.
Иерусалим университетінде арабтар 1,5% құрады, яғни ол ең төмен
көрсеткіш еді. Арабтар барлық жерде кемсітушілікке ұшырады. Израильдік
ғалым Амитан Бен – Иены өзінің бір сөзінде: “араб ғалымдары еврейлерге
немесе Израиль үкіметіне қарсы бір сөз айтса, жұмыстан шығып кетер еді”,-
деп ашық айтқан болатын. Кейбір Израиль бұқаралық ақпарат құралдарында
арабтарды шектен тыс жау ретінде бейнелейді. Израиль әскерлері араб
территориясына енгеннен кейін, олар арабтарды қудалады. Газа ауданы мен
Патхат – Рафиахта еврейлердің жері ұлғайды. 1967 жылы Израильдің араб
елдеріне жасаған агрессиясынан мына жерлерді тартып алды: Газа секторы мен
Синай түбегін Египеттен, Батыс Иордан өзенінің жағалауы мен Шығыс
Иерусалимді Иорданиядан, Голан үстіртін Сириядан өзінің ќол астына алды.
Израиль үкіметі бұл әрекетті агрессия емес, қауіпсіздік шараларын алдын –
алу деп түсіндірді [2]. 1972 жылы Рафах аумағында мекен еткен араб
будуилері жаппай қуғынға ұшырады. Газа секторы территориясы үлкен емес
Палестинаның бір бөлігі. Солтүстігінде Жерорта теңізімен шектелсе,
батысында Египетпен, ал оңтүстігі мен шығысында Израильмен шекаралас. Газа
секторы халық тығыз орналасқан аймақтардың бірі болып табылады. Израиль
әскерлері көбінесе осы жерлерде қарама – қарсылықтарға ұшырап отырады.
Газада болған Израиль әскерлерінің жауыздығы әлі күнге дейін жалғасып
келуде. Газадағы арабтарды күштеу жаңа еврей қоныстарының пайда болуына жол
ашты.
Израильдің бүгінгі территориясы 20,7 мың км2 дейін жетті,
солтүстіктен оңтүстікке 470 км–ге созылып жатыр. Солтүстігінде Ливанмен,
солтүстік шығысында Сириямен, шығысында Иорданиямен, оңтүстік – батысында
Египетпен шекаралас, ал Батысында Жерорта теңізімен шайылады. Астанасы және
үкімет резиденциясы Иерусалим болып танылғанымен, көп мемлекеттер оны
мойындамайды. Олардың елшілігі Тель-Авивте орналасқан. Израиль көппартиялы
парламенттік республика. 1998 жылдың ортасында елдегі халыќтың саны 6,1
млн. – ға өсті, соның 81% еврейлер және 17 % арабтар. Израиль урбандалған
мемлекет, халқының 90% қалада тұрады. Израильдегі еврейлердің өзі екі
негізгі топқа бөлінеді: ашкеназы және сефарды болып. Израиль бүгінде
экономикасы дамыған елдердің қатарына жатады. Елде машина жасау,
электроника, радиотехника, әскери өнеркәсіпте жоғары дамыған. АҚШ – тың
қолдауымен Израильде әскери кешен де дамуда. Израиль сонымен қатар әлемдегі
алмаз өңдейтін және саудалайтын елге айналды. Израильде сыртқа бриллиантты
экспорттау соңғы он жылда тез өсті. КСРО бірінші болып Израильдің
тәуелсіздігін мойындаған ел. Израильдің сыртқы саясатындағы негізгі
“стратегиялыќ одақтасы” АҚШ болып табылады. Израильдегі арабтар мен
еврейлер арасында қақтығыстар, жиі – жиі болып тұрады. Палестина Азат ету
ұйымындағы кейбір қозғалыстар әлі күнге дейін террористік әдістерді
қолдануда. Әрбір террористік әрекеттен кейін, Израиль Газа секторы мен
Батыс Иордан жағалауына өз әскерлерін енгізіп палестиндіктердің үйлерін
атқылауда.
Бұл Таяу Шығыстағы жағдайды одан әрі өршітіп жіберді. 1996 жылы
Израиль премьер министрі Беньямин Нетаньяхо билік басына келгеннен кейін
“Үш жоқ” саясатын жүргізетіндігін мәлімдеді.
- Голан үстіртінен кету жоқ.
- Палестина мемлекетінің құрылуы жоқ.
- Иерусалимге байланысты келісімге келу жоқ.
1999 жылы Эхуд Барактың сайлаудағы жеңісінен кейін, бірнеше бейбіт
келісімдер жасалынды. А. Шаронның билігі кезеңінде де бірқатар бейбіт
келісімдерге қол қойылды, бірақ бәрі сәтсіз аяқталды.
Бірінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында, Ұлыбританияның алдына қойған
негізгі мақсаты Палестинаны өз қолына алу болатын. Палестина аймағы Таяу
Шығыстағы стратегиялық маңыздылығымен ерекшеленеді. Осман империясының
шығыс иеліктерін француздар мен ағылшындар бөліске салды. Палестинада
француздар мен ағылшындар арасындағы келісім нәтижесінде халықаралық
бақылау орнады.
Версаль конференциясында ағылшын мандатының шекаралары белгіленді, ол
бойынша Англия Сайдадан, Литани, Иордан, Хоран өзендеріне дейінгі
территорияны алса, Шығыста Акаба мен Синай шөлін қамтыды. Отар ісінің
министрі Уинстон Черчилль тағайындалғаннан соң, ол Каирде аймақтағы ағылшын
әскерлеріне конференция өткізді. Араб конгрессі Палестинадағы еврей
иммиграциясына қарсы үндеу жүргізді. Араб конгрессінің көсемдері
мақсатқа жетудің діни бағытын ұстады. Сионистердің жерді жаппай
сатып алуы, араб шаруаларының күйзелуіне алып келді. 20-жылдары Араб
конгрессінің басшылығы мұсылман және араб христиандарын Ұлттық
қозғалысқа шақырды. Осы мақсатқа жету үшін мұсылман – христиан
ассоциациясы (МХА) құрылды. Алайда бұл ассоциацияның ішкі жағдайында
ауыз бірлік болмады [3].
Араб – мұсылмандары мен еврейлер арасындағы қақтығыстың тереңдеуі
жағдайды одан әрі шиеленістірді. Ағылшындар екі жаққа да
жеңілдіктер бере отырып, делдалдық саясат жүргізді. Мұсылмандардың
жаппай көтерілуінен сескенген ағылшын үкіметі мұсылман діндарларымен
келісімге келді. Дәл осы бағыттың жүзеге асуы мандаттық биліктің
алғашқы жылдары күшіне енді. 20 - жылдардың басында Ислам жоғары
кеңесі құрылды, ол барлық мұсылмандар қауымының басқару органы
ретінде қалыптасты. Оны “Ұлы муфти” басқарды, және бұл лауазым
Осман империясы кезеңінде жоқ еді. Ислам жоғары кеңесінің төрағасы
жєне “Ұлы муфти” болып Мухаммед Амин ал – Хусейн тағайындалды. Амин
ал – Хусейн палестиндік мұсылмандардың көсемі ретінде өзінің қызметін
“исламның қасиетті мекендерін қорғау” деген бағытпен бастады.
Палестинада және басқа араб елдерінде өзінің беделін өсіруге
тырысты. Бальфур декларациясы шыққанда, сионистер мұсылмандар мен
христиандардың әрекетіне бейтараптық жүргізе отырып, Иерусалимде
еврей иммиграциясын өсірді. Сионистер Ал – Акса мешітінің орнына
Соломон храмын орналастыруға тырысты, бұл араб – еврей қатынасын одан
әрі шиеленістірді. Амин ал- Хусейн діни қызметімен ғана емес, сонымен
қатар Араб конгрессімен саяси байланысты да орнатты. Ағылшындар Араб
Шығысын отарлай отырып көпшілік мұсылмандардың да талабын орындады. Осман
империясының еуропалық державалар тарапынан бөлінуі, ислам
халифатшылдарының ашу ызасын тудырды. Бальфур декларациясының пайда болуы
Үндістандағы мұсылмандар мен халифатшылдарға қарсы Ұлыбританияның діни
соғысы деп бағаланды [4].
1.2. Таяу Шығыстағы теке-тірестің екінші кезеңі (1948-2007 жж.)
1948-1949 жылдары тұтанған соғыс, Египетте “Мұсылман бауырлар”
қоғамының тарихында қаралы күн болып танылды. “Мұсылман бауырлар”
ұйымы Египет саясаткерлеріне бірнеше қастандық ұйымдастырды, 1948 жылы
желтоқсанда “ислам төңкерісінен” сескенген үкімет оларға қарсы
шаралар жүргізді. Осыдан кейін қастандық премьер-министр Нукрашиге
жасалды. Ұйымға қарсы жаппай күрес жүргізілді, барлық мүшелері
тұтқындалды. 22-қыркүйекте Араб елдері лигасы біртұтас Палестина
үкіметінің құрылғандығын сөз жүзінде жария етті, билік басына
кәсіпкер Ахмед Хильми келді. Газа қаласында бірнеше күннен кейін
палестиндік араб ассамблеясы өтті, мұнда Палестина мемлекетінің
басшысы етіп Амин ал – Хусейн сайланды. Трансиорданиядан басқа Араб
елдері лигасының барлық мүшелері Хильми ал – Хусейннің үкіметін
мойындады. 1949-жылдың бірінші жартысында араб әскерлері жеңіліске
ұшырады, БҰҰ-ның араға түсуімен келісімдер жасалынып, екі жақты
қақтығыс тоқтатылды. Араб елдерінің әскери жолмен Израильді жою
әрекеті сәтсіз аяқталды. Израиль армиясы 181 (II) резолюция бойынша
құрылуы тиіс, Палестина территориясының едәуір бөлігін жаулап алды.
Солтүстік Палестинада (Галилея) және оңтүстік – батыс аймақтарында
өз аумағын кеңейтті. Шығыс Палестина Трансиордания армиясының
бақылауында болып, 1950 жылы Иорданияның құрамына ресми түрде
кірді. Иерусалим қаласы екіге бөлінді: бір бөлігі Израильдіктерге,
екінші бөлігі Иорданияға тиесілі болды. Газа қаласы египеттіктердің
бақылауында болды. Соғыстың зардабын негізінен палестиндік арабтар
көрді, олар үшін өз мемелекетін құру адам қолы жетпес арманға
айналды. Аймақтағы жағдайға “қырғиқабақ соғыстың” ықпалы басым болды.
Сонымен қатар ол араб елдерінің арасында қайшылық тудырды. 1950-
жылдары Сауд Арабиясы мұсылман елдері ішінде жетекшi болу үшін
белсенді күрес жүргізді. 1950 – 1960 жылдары Сауд Арибиясы мен
Египет арасында бірқатар қайшылықтар туындады. Насерлік Египет “Араб
елдерінің бірігуі” үшін күрес жүргізсе, Сауд Арабиясы оларға
қарсы саясат жүргізді. Сауд Арабия басшылығы Египеттің үкіметін
“Израильге қарсы жеңіл саясат ұстауда” деп айыптады. Өзінің ықпалын
өсіру үшін Сауд Арабиясы мұсылман елдерін, жақтастарын тарта
бастады. 1965 – 1966 жылдары корол Фейсал ислам пактісін құру
туралы жобаны ұсынды. Египет және бірқатар араб елдері өздерінің
қарсылығын көрсеттi [5].
1966-жылы күзде Израиль соғысқа дайындықты бастады. Қараша
айының басында ер адамдарға әскери міндеткерлік 26 дан 36 айға
дейін ұзартылды. 13-қарашада Израиль өзінің әскери операциясын
Иорданияға қарсы жүргізді, желтоқсан айының соңында Сирия мен
Израиль шекарасында қақтығыстар кең етек алды.
1967-жылы 7–сәуірде Тивернад көлінде Израиль мен Сирия арасында
болған соғыс 7 сағатқа созылды.
1968-жылы наурызда палестиндік партизандар мен израильдік
әскерлер арасында үлкен қақтығыс болды.
1969-жылы Палестинаны Азат ету Ұйымың төрағасы болып Ясир
Арафат сайланды.
1969–1970 жылдары Израиль үкіметі палестиндік партизандарды
түпкілікті жою үшін, Иорданиядағы фидаиндер базасына қарсы әскери
күштерін түсірді.
Палестина халқының көпшілік бөлігі көрші араб елдеріне қоныс
аударды, және осы елдерде азаттық күресті жүргізді.
1968–1969 жылдары Ливанда жергілікті халық пен палестиндіктер
арасында жанжал туды. 1969-жылы қазандағы қақтығыстан кейін Насердің
делдалдығымен ливан – палестин келісіміне қол қойылды. Ондағы қаралған
мәселелер Ливандағы палестиндіктердің құқын мойындау, әскери
дайындығына кедергі жасамау; ал палестиндіктерге Ливан заңын бұзбау
туралы келісімдерге қол жетті.
1970-жылы 17-қыркүйекте Иордания әскерлері палестиндік қозғалысқа
қарсы қанды соғыс жүргізді. Иордания үкіметі елдегі
палестиндіктердің әскери базаларын, ұйым мекемелерін тарата бастады.
1971-жылы сәуірде әскери базалар мен ұйымдар Сирия, Ливан елдеріне
көшірілді. 1971-жылы қыркүйек – қарашада Джиддада иордан – палестин
келісімі жасалынды, ол сәтсіз аяқталды .
1970–1971 жылдары Палестинаны Азат ету қозғалысындағы бірқатар
топтар, ұйымдар арасында келіспеушіліктер туды, ол бір орталықтан
басқарудың әлсіздігін көрсетті. Иордания үкіметі Иордан өзенінің
Шығыс және Батыс жағалауындағы палестиндіктер тұратын территорияларды
қоса отырып, федерациялы Біріккен Араб королдігін құру туралы
жобаны алға тартты. Бұл жоба 1972-жылы наурызда жасалып “Хусейн”
жоспары деп аталды.
Палестинаны Азат ету ұйымы құрамындағы топтар арасында ауыз
бірлік болмады. Әсіресе Палестина ұлттық азат ету фронты ұйымы барлық
террорлық әрекеттерге басшылық жасады. Олардың негізінен шабуыл жасайтын
объектілері кәсіпорындар, авиалайнерлер, Израиль азаматтары көп болатын
мекемелер, Иорданияның, Батыс елдерінің кеңселері болды. Палестина азаттық
қозғалысының террористік әрекетке көшуі, олардың беделіне нұқсан келтірді.
Израиль және бірқатар батыстың елдері террористік әрекетті желеу ретінде
пайдаланып, Палестина Азаттық қозғалысына қарсы күрес жүргізді.
1973–жылы Араб – Израиль соғысында палестиндіктердің қозғалысы
біраз болса да жетістіктерге жетті, соның ішінде фидаиндер ерекше
ерлігімен танылды.
Бұл соғыста палестиндіктер саяси жетістікке ие болды. Израиль
әскерлері Батыс жағалау мен Газа секторынан алып кетілді. Оның
артынша Женева конференциясы шақырылды.
1973-жылы қарашада Алжирде (Иорданиядан басқа) барлық араб
елдері қатысқан жиналыс өтті. Онда палестиндіктердің құқын қалпына
келтіруде, бірқатар шешімдер қабылданды.
1973-жылы қазандағы соғыстан кейін Таяу Шығыста АҚШ өзінің
ықпалын өсіруге тырысты. Вашингтон басшылары делдалдық саясат ұстай
отырып, арабтардың бірлігін жоюға талпынды. Араб елдерін
қаруландырған КСРО – да өз кезегінде американдарға қарсы саясат
жүргізді.
1974-жылы Палестинаның Азат ету ұйымы палестиндіктердің құқын
қорғау үшін күрескен жалғыз заңды басшылық болды.
Вашингтонның ұстаған бағыты бойынша бейбітшілікті орнатудың
алғашқы қадамы Израиль мен Иорданияның келісімге келуі деп
мәлімдеді.
1974-жылы жазда АҚШ – тың қолдауымен Израиль және Иордан
басшылығы Иордан өзенінің бойындағы шекараны анықтауы тиіс еді.
Жоспар Израильдің жағына көбірек шешілгендіктен, Хусейн
тарапынан қолдау таппады.
1975-жылы 4-қыркүйекте АҚШ – тың делдалдығымен Израиль мен Египет
арасында екі елдің Синайдағы әскерлерін ажыратуды көздейтін екінші синай
келісіміне қол қойылды.
1974–1975 жылдары Палестинаның Азат ету ұйымы американ
дипломатиясына қарсы күрес жүргізді. Палестинаның Азат ету ұйымы
президент А. Садатты Израильмен келісім жасағаны үшін айыптады. Араб
елдерінің ауыз бірлігі болмауы, Палестинаның Азат ету қозғалысын
бәсеңдетіп жіберді.
1974-жылы қарашада қарулы күрес жаппай батыс жағалау қалаларын
қамтыды: Иерусалимнің Шығыс бөлігін, Эль – Халиль, Наблус, Дженин,
Рамаллах, Тулькарм және т.б. Израиль үкіметі көтерілісті күшпен басып
тастады, мыңдаған адамдарды түрмеге жапты, көтеріліс басшылары
репрессияға ұшырады.
1975-жылы Ливан территориясында азамат соғысы тұтанды. Азамат
соғысы діни түрде сипатталғанымен, шын мәнінде әлеуметтік - саяси
қайшылық еді. Израиль үкіметі осы соғысты пайдалана отырып,
палестиндіктердің қозғалысын әлсіретуге тырысты. Ливанның оңшыл
христиандар тобы палестиндіктердің елден кетуін талап етті.
1976-жылы 22-қаңтарда Сирияның араға түсуімен соғыс тоқтатылды.
Оның артынша Жоғары әскери ливан – палестин – сирия комитеті құрылды.
Ол елдегі жағдайды реттей алмады [6].
Оңшыл христиандарды Израиль мен АҚШ қолдады. Олар палестиндік
босқындар лагеріне шабуыл жасап, оларды қатаң жазалады.
1976-жылы 17-қазанда Эр – риядта Сауд Арабия, Кувейт, Египет,
Сирия; Ливан және Палестина Азат ету ұйымының басшылары қатысқан
жиылыс өтті. Мынадай келісімдерге қол қойылды: Ливандағы соғысты
тоқтату, елдегі жағдайды қалпына келтіру, Каирдегі келісімдердің
баптарын орындау. Ал Палестинаның Азат ету ұйымы Араб елдерінің
ішкі саясатына араласпауға міндеттенді, осы келiсiмнен кейiн Ливанда
соғыс тоқтады, оңтүстік аудандарында Литани өзені бойында Израиль
бақылауы орнады.
АҚШ–тағы президенттік сайлауда Картердің жеңісі, палестиндіктерге
қатысты жаңа бағыттың тууына себепші болды. Картер “Палестина
ошағын” құру ұсынысымен шықты. АҚШ саяси бағытын өзгерту арқылы
Палестинаның Азат ету ұйымымен байланыс орнатуды көздеді. Картер
бастаған іс сынға алынып, сионистер тарапынан қолдау таппады.
Американ дипломатиясы Израиль мен Араб елдері арасында жасалатын
келісімдерге делдалдық жасады. Осы уақытта Израильдегі билікті
Ликуд пен Херут партиясы бөліске салды, оның басында М. Бегин
болды. 1977-жылы 17- мамырда билік басына келген бұл саяси блок,
палестина мәселесін шешуде қатаң саясат ұстады. Батыс жағалау мен
Газа секторын израильдіктер оккупациялаған жер емес, азат етілген
“Израильдің жері” деп атады.
Египеттің президенті Анвар Садаттың Израильмен бейбіт келісімге
келуі араб елдерінің Израильге қарсы күресін бәсеңдетті. Бұл келісім
1978-жылы қыркүйекте Кэмп – Дэвидте АҚШ-тың делдалдығымен жасалды.
1979-жылы 26-наурызда Египет пен Израиль арасындағы
келіссөздерде, “Палестина автономиясы” туралы мәселелер талқыланды.
“Палестина автономиясы” жобасын Ликуд партиясы ұсынды. Бегиннің
басшылығымен жасалған бұл жоба араб территорияларын бақылауына ұстай
отырып, жаңа еврей қоныстарының пайда болуына жол ашу еді. 1977 –
1978 жылдары Батыс жағалауда 28, Газа секторында – 3, Голан
үстіртінде – 5 жаңа еврей қоныстары пайда болды. 1980 жылдары еврей
қоныстарының жалпы саны 100 – ге дейін жетті. Ликуд партиясы өзінің
саяси бағдарламасымен қатар “экономикалық интеграциялау” бағытын
ұстады. Батыс жағалау мен Газа секторы арзан жұмыс күшін беретін
аймаққа айналды.
1980-жылы 29-шілдеде кнессетте қабылданған заңға сәйкес
Иерусалимді Израильдің “мәңгі және бөлінбейтін” астанасы деп
жариялады. Шығыс Иерусалимде Иерусалим қаласын қоршай 8 еврей
кварталы, 40 – қа жуық жаңа еврей қоныстары пайда болды.
Кэмп – Дэвид келісімін көптеген араб елдері қолдамады.
Палестинаның Азат ету ұйымы келісімді жоққа шығарып, оларға қарсы
күресті үдетті.
1981-жылы сәуірде Дамскіде Палестина Ұлттық кеңесінің XV –
сессиясы өтті, онда ұйымның болашақтағы қызметi талқыланды.
АҚШ – тың билік басына республикашылдар келгеннен кейін, олар
араб – израиль қақтығысын шешуде ұйымды қатыстырмауға тырысты. Р.
Рейган басқарған әкімшілік тәуелсіз Палестина мемлекетін құруды емес,
Израильдің ықпалын күшейтуді ұсынды.
1981-жылы сәуірде Израиль АҚШ – тың қолдауымен Ливанға қарсы
агрессия жүргізді, 21-шілдеде тоқтатуға мәжбүр болды. АҚШ Палестина
мәселесін шешуде “Иордан вариантын” ұсынды [10, 44б].
Палестина Азат ету ұйымының қарсыласуымен “Иордан варианты”
жүзеге аспады.
1982-жылы маусымда Израильдіктер Ливанға қарсы кең көлемді
агрессияны бастады. Олардың агрессиясы Палестина Азат ету ұйымының
мекемелеріне, базаларына қарсы бағытталды. Парсы шығанағындағы
дағдарыс араб елдерінің назарын сол жаққа аудартты. 1982-жылы
сәуірде Египетке қайтарылмай қалған бөлігі қайтарылды.
Тель – Авив араб елдерімен шекаралас жерлерге жаңа әскери
базалар орнықтырды. Әскери күшті пайдалану арқылы Батыс жағалау мен
Газа секторына бақылауын орнатты.
1982-жылы 3-маусымда Лондонда Израильдік елшіге қастандық
жасалды деген желеумен жаңа агрессия басталды. 6 - маусымда БҰҰ -
ның уақытша күштері тұрған территорияға Израильдің армиясы енді.
“Галилееде бейбітшілік” деген атпен операция жүргізді. Онда олар
солтүстік территорияда қауіпсіздікті қамтамасыз етеміз деген
желеумен, өздерінің агрессиясын Бейрутке дейін ұлғайтты.
Батыс Бейрутті қоршау кезеңінде 87 мың бейбіт тұрғын жараланды
және қаза тапты [7].
1982-жылы маусым – тамыз аралығында БҰҰ - ның Қауіпсіздік
Кеңесінде Израильдің агрессиясы талқыланды. Палестинаның Азат ету
ұйымы Бейруттегі әскери күшін алып кетуге келісті. Ұйымның әскери
күші Алжирде, Тунисте, Суданда, Иеменде орныќты. Ұйымның штаб
пәтері Туниске көшірілді. Израильдің жасаған агрессиясы сәтсіз
аяқталды.
1982-жылы қазанда Амманда Ясир Арафат пен Иордания королі
Хусейн келісімге келді.
Иордания басшылығы Батыс жағалау мен Газа секторында тәуелсіз
Палестина мемлекетінiң құрылуын қолдайтындығын білдірді.
1983-жылы ақпанда Алжирде Палестина Ұлттық кеңесінің XVI –
сессиясы өтті. Онда Иордания мен мәмілеге келу мәселесі және “Рейган
жоспары” қаралды.
1983-жылы сәуірде Иорданиямен келіссөздер тоқтатылды. 1983- жылы
мамырда Арафатқа қарсы ФАТХ бөлімінің мүшелері Әбу Салех, Әбу
Мұса, Әбу Халед бас көтерді. 1983 жылы қараша – желтоқсан аралығында
Триполиде Арафаттың жақтастары мен оппозиционерлер арасында қарулы
күрес болды. Ол Сирия мен Сауд Арабияның араға түсуімен тоқтады.
1983-жылы 22-желтоқсанда Ясир Арафат Египет президенті
Мубаракпен кездесті. Ұйымның бірқатар мүшелері Ясир Арафатты
рұқсатсыз кездесуге барды деп айыптады.
1984-жылы 1-наурызда Иордан – Палестин келісімі жасалынды. Ясир
Арафат Сирияның қолдауына сүйенді.
1984-жылы қыркүйекте Амманда Палестина Ұлттық кеңесінің XVII –
сессиясы өтті. Сессияда Рейганның жоспарынан бас тарту, Израильмен
қарулы күрес жүргізу керектігі айтылды.
Ясир Арафат Палестина Азат ету ұйымының төрағасы болып қайта
сайланды.
1985-жылы 11-ақпанда Амманда Хусейн мен Ясир Арафат Палестина
мәселесін шешуде бірлесе әрекет ететiндігін мәлімдеді.
1985-жылы 22-ақпанда Египет президенті Мубарак аммандық
келісімді дамыту үшін, өзінің ұсыныстарымен шықты. Ол 3 сатыдан
тұрады:
1. Иордан – Палестин және американ делегациялары арасында.
2. Израиль делегацияларымен.
3. БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелері арасында.
Израиль премьер-министрі Ш. Перес 5 сатыдан тұратын жобаны
ұсынды. [8]
1985-жылы 1-қазанда Израиль әуе күштері Тунистегі Палестинаның
Азат ету ұйымы штаб пәтерін бомбалады. Оның басты себебі Ларнак
портындағы 3 – израильдіктің мерт болуы еді. Оның артынша Таяу
Шығыстағы жағдай одан әрі өршіп кетті.
1987-жылы қарашада Амманда өткен араб елдері басшыларының
жиылысында, бірқатар маңызды құжаттар қабылданды. Онда ең алдымен
ішкі саясатты тұрақтандыру, Израильмен соғысуға дайын тұрған елдерге
көмек көрсету, Иран – Ирак соғысын, Ливан соғысын тоқтатуға
бағытталған БҰҰ-ның резолюциясын қабылдау қаралды. Бұл құжаттың
қабылдануы палестиндіктердің қозғалысын одан әрі күшейтті.
1988-жылы маусымда Алжирде өткен араб елдері басшыларының
жиылысында, Палестина мәселесі талқыланып, олардың қозғалысын бір
ауыздан қолдайтындығын білдірді.
1988-жылы 15-қарашада Палестинаның Азат ету ұйымы Палестинаның
тәуелсіздігін жариялады. Алайда Палестина тәуелсіздігін араб елдері,
КСРО мойындағанымен сол кезеңде, Израиль және оның жақтастары
мойындамады. Осы кезеңнен бастап Газа секторы мен Батыс Иордан
жағалауында “Интифада” басталды, алайда ол израильдіктердің күшімен
басып тасталынды.
1991-жылы қаңтар айында Ирак Израильді “Скад” ракеталарымен
атқылады. Американдық “Пэтриот” кешені “Скад” ракеталарын атып
түсіре алмады. Тель – Авивтің 3 тұрғыны қаза тапты, жүзге жуығы
жараланды. Ағылшынның “Санди таймс” газеті Парсы шығанағы
аймағындағы соғыс кезінде Израиль Иракқа арнаулы отряд жіберіп, С.
Хусейннің көзін жоймақ болғанын хабарлады. С. Хусейнді өлтіру туралы
бұйрық Израильге “Скад” ракеталары түсе бастағаннан кейін барып
берілген.
Иран Ислам республикасының сыртқы істер министрі Әли Акбар Велаяти
Таяу Шығыс дағдарысына байланысты мәлімдеме таратты. Онда Таяу Шығыс
дағдарысының шешімі бүкіл Палестинаны сионистік басқыншылардан азат етуде
екендігі және Тегеранның, осыдан басқа ешқандай шешімді мойындамайтыны
айтылған [9].
Ясир Арафат Парижде мынадай мәлімдеме жасады. “Егер Палестинада
бейбітшілік болмаса, Таяу Шығыста ешқашан да бейбітшілік орнамайды” деп
мәлімдеді. Ясир Арафат француздың “Фигара” газетінде жарияланған
сұхбатында БҰҰ-ның Таяу Шығыстағы жағдайды реттеуге байланысты барлық
қарарын орындау қажеттігін атап көрсетті. Палестина Азат ету ұйымы
Израилъдің шарттарына бағынуға келіспейді және қабылдамайды делінген.
Израиль басып алған жерлерінде, Палестина автономиясын құру туралы
құжатқа қол қойылды деп хабарлады Амманда шығатын “Ар-Рай” газеті.
Қазірдің өзінде деп қуаттайды газет, Палестина мен Израильдің арасында
аталған жобаның 30 пункті бойынша келісімге қол жетті. Атап айтқанда,екі
жақ “территориялардағы” Израилъ әскери және азаматтық әкімшіліктерін жойып,
оларда Палестинаның өзін-өзі басқару органдарын құруға және ол жерлерден
Израиль әскерлерін әкету туралы уағдаласты.
Келісімде сондай – ақ палестина полициясын құру да көзделген.
Оған “территорияда” қауіпсіздікті қамтамасыз ету міндеті жүктелді.
Палестинаның өзін - өзі басқару органдарына үкімет билігін беру
сайлау өткізілгеннен кейін бір айдан соң басталды, өтпелі кезең
бес жылға созылады.
Палестина мен Израильдің арасындағы бұл келісімде Иерусалим
мәселесі шешілмеген күйінде қалды.
1992-жылы тамыз айында Израильге 6450 еврей қоныс аударды,
соның бес мыңнан астамы ТМД елдерінен шыққан. Жыл басынан бері
ТМД елдерінен 67 мыңнан астам еврейлер басқа жаққа қоныс аударса,
соның тек 30 мыңы ғана Израильге, ал ќалған 37 мыңы АҚШ пен
Германияға қоныс тепті.
Израильде еврей қоныстанушыларыны санының өсуі, жаңа елді
мекендердің пайда болуына септігін тигізді. Бұл Палестина
мәселесінің шиеленісуін одан әрі күшейтті.
1993-жылы Ослодағы коференцияда Таяу Шығыс мәселесі қаралды.
Палестина Азат ету ұйымы мен Израиль арасындағы келісім сәтті
аяқталды, араб елдері Израильдің өмір сүруге құқылы екендігін
мойындады, ал Израиль жағы Палестина Араб республикасының болашақта
құрылатындығына келісті .
1998-жылы Израиль премьері Биньямин Нетаньяху мен Палестина
автономиясының басшысы Ясир Арафат арасында болуы тиіс келіссөздер
болмады. АҚШ – тың осы аймақтағы арнайы өкілі Д. Росс Вашингтонға
оралуға мәжбүр болды. Оның делдалдық саясаты жүзеге аспады. АҚШ
ұсынысын Я. Арафат қолдап отыр, ол бойынша аймақта тұрақтылықты
орнату үшін халықаралық кеңес шақырылуы тиіс еді. Ал Израиль
үкіметі оған қатысудан бас тартты. 1998-жылы АҚШ президенті Б.
Клинтон өзінің Таяу Шығысқа сапарын Израильден бастап, Палестинаның
Газа секторында да болып қайтты.
АҚШ президенті Б. Клинтонның сапары Иран парламентінде сыңға
алынды, Ясир Арафатты Палестина ісіне опасыздық жасады деп
айыптады. Иран парламентіндегі 270 депутаттың 152 – сі осы
мәлімдемеге қол қойды.
1999-жылы Яхуд Барактың сайлаудағы жеңісінен кейін Таяу Шығыста
тұрақтылыќ орнай бастады. Яхуд Барак пен АЌШ президенті Б.
Клинтонның 4 күндік келіссөздерінде Таяу Шығыс мәселесі талқыланды.
Яхуд Барак бұл келіссөздерді “Таяу Шығыста бейбітшілікті орнатудың
қадамы” деп атады.
1999-жылы маусым айында Израиль мен Ливан шекарасында әскери
қақтығыс болды. Ливанның оңтүстігін қамтыған қақтығыстан 8 ливандыќ
қаза тауып, 50 – ден астам жарақаттанды [10].
“Хезбаллах” жауынгерлеріне қарсы Израиль әскерлері батылдау қимыл
жасай бастады.
Яхуд Барак пен Мысыр (Египет) президенті Хосни Мүбарак, Таяу
Шығыстағы жағдайға байланысты Александрия қаласында бас қосты. Онда
жасалған Уай – Плентейшн келісімі бойынша Израиль Иордан өзенінің
Батыс жағалауынан әскерлерінен алып кетуге мідеттенді. Яхуд Барак
оған тез кірісетiнін Израиль телевизиясы арќылы хабарлады. Алайда
Газа секторы мен Батыс жағалауда бейбітшілік орнамады. “Ислам
жићады” және “Хамас” ұйымдары террорлық әрекетті көбірек пайдалануға
тырысты. Ол аймаќтағы жанжалды одан әрі өршітті.
Әу баста Израиль Ливанның оңтүстігін ливан және палестин
партизандарының шабуылынан өзінің солтүстік аудандарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін деген желеумен басып алған болатын. Алайда
партизандарды тежеу оңайға соќпады. Олармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz