Казкоммерцбанктегі жүргізілетін қызметтер
Кіріспе.
І. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы.
1.1.Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен айырмашылығы.
1.2. Қазақстан Республикасының қызметі нарығының даму болашағы.
1.3. Банк қызметін пруденциялды реттеу.
ІІ. Казкоммерцбанктегі жүргізілетін қызметтер.Тәжірибелік жұмыстың нәтижесі .
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялары
2.2. Казкоммерцбанктің депозит түрлері
2.3. Казкоммерцбанктің несие беру қызметтері
ІІІ. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің мәні.
3.1. Банктің қаржылық қызметін бағалау.
3.2. Банк қызметін автоматтандырудың ерекшеліктері.
ІV. Қазіргі кездегі төлем жүйелерінің атқаратын ролі.
4.1.Төлем жүйесінің төлем карточкалар арқылы жұмыс жасауының экономикалық аспектілері.
4.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары.
4.3. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша қызметтері.
4.4. Банктің электрондық қызметі.
Қортынды.
Қосымша мәліметтер
Қолданылған әдебиеттер.
І. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы.
1.1.Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен айырмашылығы.
1.2. Қазақстан Республикасының қызметі нарығының даму болашағы.
1.3. Банк қызметін пруденциялды реттеу.
ІІ. Казкоммерцбанктегі жүргізілетін қызметтер.Тәжірибелік жұмыстың нәтижесі .
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялары
2.2. Казкоммерцбанктің депозит түрлері
2.3. Казкоммерцбанктің несие беру қызметтері
ІІІ. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің мәні.
3.1. Банктің қаржылық қызметін бағалау.
3.2. Банк қызметін автоматтандырудың ерекшеліктері.
ІV. Қазіргі кездегі төлем жүйелерінің атқаратын ролі.
4.1.Төлем жүйесінің төлем карточкалар арқылы жұмыс жасауының экономикалық аспектілері.
4.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары.
4.3. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша қызметтері.
4.4. Банктің электрондық қызметі.
Қортынды.
Қосымша мәліметтер
Қолданылған әдебиеттер.
Жоспар
Кіріспе.
І. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы.
1.1.Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен
айырмашылығы.
1.2. Қазақстан Республикасының қызметі нарығының даму болашағы.
1.3. Банк қызметін пруденциялды реттеу.
ІІ. Казкоммерцбанктегі жүргізілетін қызметтер.Тәжірибелік жұмыстың нәтижесі
.
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялары
2.2. Казкоммерцбанктің депозит түрлері
2.3. Казкоммерцбанктің несие беру қызметтері
ІІІ. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің мәні.
3.1. Банктің қаржылық қызметін бағалау.
3.2. Банк қызметін автоматтандырудың ерекшеліктері.
ІV. Қазіргі кездегі төлем жүйелерінің атқаратын ролі.
4.1.Төлем жүйесінің төлем карточкалар арқылы жұмыс жасауының
экономикалық аспектілері.
4.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары.
4.3. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша қызметтері.
4.4. Банктің электрондық қызметі.
Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді. Әр ғалымдардың пікірі әр
түрлі. Кейбір ғалымдардың пікірінше банк капитализмнің мануфактура тұсында
пайда болды десе, келесілері одан ерте мерзімде феодализм тұсында пайда
болды делінген. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі
делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Банк сөзі banco - деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасау алаңдарында
құрылады.
Банктік ерекшелік оның қызметінің ерекшелігімен анықталады. Бұл
қызметтің нәтижесі банктік өнімдер жасау болып табылады. Банктік өнімдер
болып:
- төлем қаражатын құру;
- қызмет көрсету.
Төлем қаражатын құру экономика деңгейінде тұтасымен көрініс табады
(немесе макро деңгейінде). Еңбек өнімдерінің айырбасы бір өнімнің екінші
өнімге айырбастау нысанымен өндірілмей, алып-сатар нысанында өндірілетіні
белгілі.
Тауар өндіруші нарыққа өз тауарын ұсынады. Сатып алушы өзінің өнімін
сатқаннан кейін ғана, өзіне қажетті тауарды сатып алады. Нарықтық
шаруашылықта алып-сату актін төлеу үшін жалпы төлем қаражаты ретінде ақша
қажет. Олардың көмегінсіз тауар өндірушілердің арасында еңбек айырбасы
болмауы да мүмкін. Банк Ұлттық банктің беті ретінде, айналысқа қажетті ақша
шығарады.Екінші банктік өнімнің бөлігі оларға ұсынылған қызмет болып
табылады.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.
Қазақстандық банктер әлемдік банк жүйесінің стандарттарына сүйене
отырып, өз клиенттеріне көрсететін банк қызметтерін арттыруда. Осыған орай
бұрынғы дәстүрлі банк қызметтерімен қатар жаңа қызметтер практикаға
енгізілуде. Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, электронды есеп
айырысулар банкаралық, интернет желісіндегі қаржы нарығы жайлы білім және
т.б. сондай-ақ банктер клиенттер тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық-анықтамалық, қор және т.б. қызметтерді жүргізеді.
Менің осы жазған дипломдық жұмысымда қарастырып өтетінім ол, банктің
жаңа өнімдері және қызметтері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден басталады. Содан кейін, төрт тараудан
тұрады, соңында қортынды мен қолданылған әдебиеттермен аяқталады.
Бірінші тарауда, Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі
кездегі дамуы қарастырылған. Әр тараудың кішкене бөлімшелері бар. Банкілік
қызметтің банкілік істен айырмашылығы, Қазақстан республикасының даму
болашағы, банк қызметін пруденциалды реттеу қарастырылған.
Екінші тарауда, Казкоммерцбанкте өткен тәжірибелік жұмысымды қамтыдым.
Мұнда Казкоммерцбанктің жүргізетін операцияларын қарастырдым. Депозиттік
операциялар, несиелік операциялар, банктік шоттар бойынша жүргізілетін
операцияларын қарастырдым.
Үшінші тарауда, банк қызметін басқарудағы банк тәуекелдерінің мәні
жайлы жазылған. Банктің қаржылық қызметін дұрыс бағалау, банктің қызметін
автоматтандырудың ерекшеліктерін толығырақ қарастырылған.
Төртінші тарауда, банктің өнімі төлем жүйесінің төлем карточкалары
арқылы атқаратын ролі. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша
қызметтері. Төлем жүйелерінің технологиясын, ақша айналымының
тенденцияларын және клиенттердің мүдделерін ескере отырып, банкілердегі
есеп айырысу қызметтерінің модельдерін жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстар
қарастырылған.
І. ҚР банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы.
1.1. Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен айырмашылығы.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы заңнан бастау алады.
Қазақстанда бүгінгі күні 42 екінші деңгейдегі банк , оның 1-мемлекет
аралық, 2-мемлекттік, 16-шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.(1-кесте)
ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктердің динамикасы
1.01.04ж.1.01.05ж. 1.01.06ж. 1.01.07ж.
Екінші деңгейдегі 38 34 34 42
банктер,оның ішінде:
Шетел қатысушыларының 14 15 14 16
банкі
Мемлекеттік банк 2 1 1 2
Халқаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 17-
екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып
танылды. ҚР банк жүйесінің көшбасшылары болып Тұран-Әлем банкі,
Казкоммерцбанк, еліміздің халықты сақтандыру банкі табылады.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды кпиталдандырудың өсу үрдісі
сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002
жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе 128,3 млрд.теңгеге дейін өсті. Банктік жүйе
бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғарғы капиталдандырылған болып қалуда –
орташа капиталдандыру деңгейі – 20 млн. АҚШ доллары.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде,бұл
негізінде банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген.
Тек қана соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса
алғанда) банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің
үлес салмағы 22,7 % -тен 29,3 % -ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы
кезеңде банк жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл
банктік институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам
көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8
млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық
банкке – 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді.
Қазіргі уақытта банктердің барлық активтерінің 60% -нен астамы экономиканы
кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған
болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң
бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебеп банктерінде активтер құрылымындағы
кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
Банктер активтерінің және кредиттік портфельінің сапасы күмән
туғызбайды. Соңғы жылдары банктердің жиынтық кредиттық портфельінде
стандарттық кредиттер үлесі 70% жуық болғанда, үмітсіз кредиттердің үлесі 2-
2,5% -тен аспайды. Мұндай көрсеткіштердің сақталуы көп жағдайларда орталық
банктің кредиттік портфельдің сапасына қатаң талап қоюының арқасында
банктердің өздері жұмысты сауатты жүргізуіне байланысты.
Оң үрдістердің сақталуы жақын жылдардың ішінде қазақстандық банк
жүйесінің белсенді реформалау кезеңінен және халықаралық стандарттарға
көшуден тұрақты дамудың және халықаралық стандарттарды жетілдірудің жаңа
кезеңіне қадам басатыны туралы тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.
Ол үшін ең алдымен, қаржылық институттардың, оның ішінде банктердің
қызметін мемлекеттік реттеу жүйесін жолға қоюдың маңызы зор. Мәлім болып
отырғанындай,Қазақстан болашақта қаржылық рынокқа барлық қатысушыларға
қадағалауды бір ғана тәуелсіз орган жүзеге асыратын әдісті таңдап алды.
Осыған байланысты өткен жылдың ортасында Қазақстан Ұлттық Банкіне
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның
қызметі біріктірілді. Осы кезеңнің өзінде жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін реттеу функциясы да Ұлттық Банкке шоғырландырылуда, мұның өзі
барлық қаржылық секторға қатысушыларды қадағалауды Ұлттық банктің жүзеге
асыруына мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде қаржылық қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы заңның жобасы әзірленді. Осы заңның жобасы қабылданған
жағдайда қаржылық қадағалау агенттігі бөлек құрылады. Егер жаңа агенттіктің
қарамағына Ұлттық Банктің қаржы институттарын реттеу және қадағалау
жөніндегі барлық уәкілеттігі көшетін болса, Ұлттық Банк те барлық дамыған
елдердің орталық банктері сияқты тек қана класикалық қызметтерді орындайтын
болады (ақша-кредиттік және валюталық реттеу,төлем жүйесін ұйымдастыру,ақша-
банктік статистика, төлем балансын қалыптастыру және болжау және т.б.).
Қазақстан бұл әдісті кездейсоқ таңдап алмағанын атап айтқан жөн,
әлемдік тәжірибе мұқият зерделенді. Мысалы, Германия, Канада, Автралия,
Бельгия сияқты дамыған мемлекеттерде және өтпелі экономикасы бар Польша,
Венгрия, Эстония сияқты жетекші елдерде қаржылық секторды реттеудің осындай
жүйесі табысты жұмыс істеп жатыр. Мұндай схема қаржылық секторды дамыту,
қаржылық құралдарды жетілдіру және қаржы саласында делдалдықтың сапасын
жақсарту үшін неғұрлым тиімді.
Бұдан әрі қаржылық рынокта банктік институттарды шоғырландыру және
ірілендіру, сондай-ақ қаржылық жүйенің басқа сегменттеріне банктік
капиталды жедел енгізу үрдісі күшейе түседі. Сондықтан да Ұлттық Банк
Банктерді қадағалау жөніндегі Базель комитетінің негізгі қағидалары мен
стандарттарына сәйкес және қаржылық ұйымдардың қызметтеріне
шоғырландырылған қадағалау жүйесін енгізу бойынша ағымдағы қадағалауды
жетілдіру шараларын жетілдіру бойынша жұмысты жандандыра түседі. Сонымен
қатар банктердің халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасын орындауына
барынша қатаң талаптар қойылады. Банкт2003 жылғы 1 сәуірге дейінгі мерзімде
Ұлттық Банкке рәсімдері халықаралық стандарттарға сай келетін уәкілетті
ұйымдардың бірінің тәуекелдерді басқару жүйесін бағалауы мен жүйенің бар
екендігін растайтын аудиторлық қортындысын ұсынады.
Банк жүйесін тұрақты дамыту үшін рыноктан коммерциялық икемсіз және
проблемалы банктердің кетуіне қол жеткізу және өз ісіне адал әрі сенімді
банктік институттарға қолдау көрсету қажет. Сондықтан қадағалау үрдісі
шеңберінде банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен олардың
қызметтерін жақсартуға бағытталған алдын алу шараларын жедел қабылдау
мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады. Бұл банктердің жоғары сапалы
банктік қызмет көрсетуін және банктік институттар арасында шынайы
бәсекелестікті дамытуды қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.
Халықтың және экономикалық субъектілердің банктік секторға сенімін
арттыру мақсатында банктер жұмысының неғұрлым айқындылығын қамтамассыз ету
қажет. Осыған байланысты банктерде ақша тазартуды жүзеге асыруға және
көлеңкелі капиталдың банктік жүйе арқылы өткізілуіне бөгет жасайтын жүйені
құру жөніндегі жұмыстар жүзеге асырылатын болады.
Сонымен қатар алдағы уақытта банктердің экономиканы кредиттеуін күшейте
түсетін түрлі тетіктерге жағдай жасау және оны әзірлеуге айырықша көңіл
бөлетін болады. Мұндай жағдайда банктердің экономиканың басым салаларын
кредиттеуін ынталандыру және қаржылық делдалдықты, оның ішінде қаржы
лизингін неғұрлым белсенді дамытудың маңызы бар. Ипотекалық кредиттеу және
құрылыс жинақ ақшасы жүйесін дамыту да сол сияқты мемлекеттің басым
міндеттері болып қалады. Құрылыс жинақ ақшасы жүйесінің қажетті заңдық
негізі қаланғандықтан құрылыс жинақ банктерін құруды жеделдету және құрылыс
жинақ ақшасы жүйесін еліміздің түрлі аймақтарында іске қосуды тездеткен
орынды.
Банктердің көрсететін қызметтерінің аясын кеңейту, қолма-қол
жасалмайтын төлемді дамыту, сондай-ақ бөлшек саудада операцияларды
айқындылығын арттыру мақсатында ұлттық төлем жүйесін құру және төлем
карточкаларының бірыңғай процессинг орталығының жұмыс істеуін қамтамассыз
ету жөніндегі жұмыстар жалғаса түседі. Төлем карточкаларының осы жүйенің
бірқатар артықшылықтары болады. Банктер көрсетілетін сервистің деңгейін
арттыра, төлем карточкаларын шығаруға қызмет байланысты қызмет тарифін
азайта, төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын төлемді өңдеуге
жұмсалатын уақытша шығындарды барынша азайта алады. Жоғары емес тарифтер
халықтың төлем карточкаларын сауда және бизнес сласында кез келген жерде
пайдалануына, олай болса, қолма-қол жасалмайтын төлем көлемінің артуына жол
ашады.
Әлемдік практикадан көрініп отырғандай, қаржылық сектордың қызмет
көрсетуі халықтың барлық жіктері мен клиенттер санаттарын қамтуы тиіс. Ірі,
сол сияқты ұсақ клиенттермен жұмыс істейтін қаржы институттары желілерінің
кеңейтілуі елдегі бүкіл даму және ілгерілеу дәрежесін көрсетеді. Сондықтан
банктік емес қаржылық ұйымдарды дамыту үшін қалыпты жағдайлар жасалады. Ең
алдымен, кредиттік серіктестік және микрокредиттік ұйымдар сияқты қаржылық
институттар туралы сөз болады. Мұндай қаржылық институттардың экономиканың
қаржылық жүйесін дамытудағы ролі аса маңызды. Соның ішінде, микрокредиттеу
схемасы арқылы банктердің назарына ілікпеген шағын кәсіпкерлердің негізгі
бөлігіне қызмет көрсетіледі. Бұған қоса, банктік қызмет көрсетудің ауыл
тұрғындары үшін қол жетерліктей болуын қамтамассыз ету мақсатында Ұлттық
Банк почта-жинақ мекемелерін дамытуға жәрдем беруге ниеттенуде.
Соңғы кездері бұқаралық ақпарат құралдарында және экономикалық
басылымдарда Қазақстанның банктік жүйесі туралы оң пікірдегі материалдар
жиі кездесуде. Шындығында да бұрынғы кеңестік ауқымда біздің банктік жүйе
ең жоғары бағаға лайықты. Мұны көптеген қаржылық ұйымдар да, тәуелсіз
экономикалық сарапшылар да мойындайды.
Алайда, қол жеткен нәтижелер – барлық қаржылық жүйенің жемісті жұмыс
істеуінің бастапқы кезеңі ғана. Болашақта қаржылық сектордағы негізгі
бөліктің тұрлаулылығын нығайту, банктік институттарға халықтың сенімін
арттыру және экономиканың нақты секторын кредиттеу үшін банктерді
ынталандыруға мемлекет тарапынан қандай шаралардың қабылданатынына
байланысты болмақ.
Осылайша, қаржылық секторды, оның ішінде негізгі сегментін – банктік
жүйені кешенді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болып қала
бермек. Қаржылық секторды тұрақты дамыту жоғары экономикалық өсуді
сақтаудың және елімізде халықтың өмірін жақсартудың маңызды алғышарты болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында, кәсіпкерлік қызметтің дамуында ел
экономикасы үшін банктердің атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейдегі
болмасын банктер өз қызметтерін толық көлемде жүзеге асырып отырады. Ал
екінші деңгейдегі банктер өз қызметтерін пайда табу мақсатында жүзеге
асырады. Бұл банктер өз қызметтерін операциялар мен мәмілелер жасау арқылы
жүзеге асыратыны белгілі. Енді осы банкілік қызметке, банкілік қызмет
түрлеріне жеке-жеке сипаттама беріп өтейік.
Банкілік қызмет. Банкілік іс. Бұл ұғымдарды қалай түсінуге болады?
Банкілік қызметті екі тұрғыдан түсіндіруге болады. Біріншісі,
теориялық, ал екіншісі құқықтық тұрғыдан. Теориялық тұрғыдан түсіндіретін
болсақ, Ресей ғалымы О.М. Олейниктің айтқанындай, банкілік қызметтің
теориялық анықтамасы ретінде қарапайым субъектілік критерийлер арқылы, яғни
банктің атқаратын жұмыстарының барлығы деп айтуға болады. Банктер
есептесуді жүзеге асырады және несие береді, сондай-ақ басқа да қызметтерді
жүзеге асырады. Осы автордың өзі айтып өткендей, теориялық тұрғыдан
банкілік қызметке тек субъектілік критерийлер арқылы анықтама беруі
жеткіліксіз. Субъектілік критериймен қатар объектілік критерий арқылы да
банкілік қызметті анықтау қажет.
Объектілік немесе пеәндік критерий банкілік қызметке айырықша
ерекшеліктер беріп, оның мәні мен мазмұнын анықтайды. Банкілік қызметті
анықтау үшін ең алдымен банкілік құқық құралдарымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың шектерін, түсінігін білу керек. Осылармен қатар тағы бір
ескере кететін жағдай, банкілік құқық құралдарымен реттеу арқылы жүзеге
асырылатын қызметтермен байланысты субъектілер тобы тек банк шегінен ғана
шыға алады.
Негізінен заңдарды алсақ, банкілік қызметті банктер мен несие
ұйымдарының нақты бір немесе басқа да әрекеттерді ақша, бағалы қағаздар
және валюталық құндылықтар ретінде қаржылық құралдармен жүзеге асыру арқылы
түсіндіріледі. Осы аталған объектілер банкілік құқықтың түсінігі мен
мазмұнына өзіндік ерекшеліктер беріп, түрліше әсер етеді.
Француз ғалымдары К.Гавальда мен Жан Стуфле банкілік қызметті келесідей
жолдармен түсіндірген. Банкілік қызмет клиенттермен немесе басқа несие
ұйымдарымен жасалған шарт нысанда көрініс табады. Бұл жерде француздық
ғалымдар банктер клиенттермен тікелей шарт жасау арқылы операцияларды
орындай отырып, өз қызметтерін жүзеге асырады деп түсіндірілген.
Сонымен банкілік қызметке теориялық тұрғыдан берілген анықтамаларға
тоқтала келіп, келесідей тұжырымдар жасауға болады. Субъектілік немесе
объектілік критерийлерді қарастыра келе, банкілік қызметті осы қызмет
түрлерімен айналысатын субъектілердің әрекеттері, қоғамдық қатынастардың
банкілік қызметке байланысты шегі, яғни банкілік қызметтің қоғамдық
қатынастарда алатын орны, сондай-ақ қаржылық құралдар ретінде ақша, бағалы
қағаздар немесе валюталық құндылықтар арқылы түсіндіруге болады.
Ендігі кезекте банкілік қызметті ұқықтық тұрғыдан түсіндіріп өтейік.
Банкілік қызмет теориялық трғыдан субъектілер әрекеті, қоғамдық қатынастар
және тағы басқа да факторлар арқылы түсіндірілсе, құқықтық тұрғыдан заңдар
мен құқықтық актілер арқылы түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, осы заңдық
актілерде банкілік қызмет анықтамасы, банкілік қызметті жүзеге аксыруды
құқықтық реттеу, банкілік қызмет түрлері (операциялар) және тағы басқа да
мәселелер қарастырылған.
Банктер және банкілік қызмет туралы 31.08.1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығында банкілік
қызметке келесідей анықтама берілген (30-бап): Банкілік қызмет – банктердің
банкілік операцияларды, сондай-ақ осы заңда көрсетілген басқа да
операцияларды жүзеге асыруы. Бұл операциялар тізімі заңның осы бабында
көрсетілген.
Ресей ғалымдары банкілік қызметке түрлі анықтамалар береді. О. М.
Олейник банкілік қызметті екі мағынада қарастырып өткен. Тар мағынада,
операциялар жинақталып жүзеге асырылғанда ғана банкілік қызметті құрайды.
Яғни, кез келген ұйымның негізінде үш қағидадан құралған операцияларды
жүзеге асырған кезде ғана мемлекет тарапынан банкті тіркеу туралы талап қою
құқығы пайда болады. Шектеу ретінде үш қағиданың біреуінсіз, мысалы есеп
жүргізу қызметі ұйымдарға банк құрмай-ақ ақшалай операцияларды жүргізу мен
несие беруге мүмкіндік береді. Бұл қызметтерді несие ұйымдары, ссуда
жинақтаушы кассалар және тағы басқа ұйымдар жүзеге асырады. Бұл жердегі
операциялар үшін берілетін үш қағида, олар: қайтарымдылығы, төлемділігі
және тездігі.
Ал кең мағынада банкілік қызмет туралы мәселе тек заңмен көрсетілген
банкілік операциялар осы банктің өзімен, сондай-ақ несие ұйымдарымен жүзеге
асырылғанда ғана қозғалады. Кең мағынада банкілік қызметке осы
опернацияларымен қатар шетел валютасын сатып алу-сату, есеп айырысуды
жүргізу,ақша қаражаттарын инкассалау, ақша қаражаттарын сенімді басқару,
лизинг операциялары және басқа да операцияларды енгізуге болады. Басқа
сөзбен айтқанда, банкілік қызмет кең мағынада айналым, жинақтау және тауар
құралдары ретінде ақша және басқа да қаржылық құралдар бойынша арнайы
субъект болып табылатын коммерциялық банктер мен несие ұйымдарының банкілік
операцияларды жүзеге асыруы. Бұл қызмет сандық және сапалық сипатқа ие,
уақыт пен кеңістікке таралады немесе пайда не шығын алып келуі мүмкін. Ал,
К. Гавальданың айтуы бойынша, банкілік қызмет үш түрлі банкілік
операциялардан: кассалық операциялар, несие операциялары және қызмет
көрсетуден тұрады. Осы ғалымның тағы бір айтып кеткен сөзі, кассалық
операциялар – бұл ақша айналымын тұжырымдайтын операциялар.
Бұл анықтамалардан келесідей тұжырымдар жасауға болады. Банкілік
қызметті тек банкілік операциялар жиынтығы деп қана түсініп қоймай, сонымен
қатар қызмет пен операциялар анықтамасын беріп өтейік. Қызмет ретінде
адамдар мүддесіне қарай қоршаған ортаның толық өзгеруі мен қайта құрылуын
түсіну керек. Ал операциялар ретінде біртұтас стратегиялық жоспарлар мен
оған бағынышты мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерді немесе
жеке бір мақсатты орындауды, жеке істерді өңдеуді, мекемелер мен
кәсіпорындардағы жеке актілерді түсінуге болады.
Сонымен банкілік қызметті жалпы мақсатқа біріктірілген ақша және басқа
да қаржылық құралдар бойынша операциялар түрін тұрақты немесе жүйелі түрде
жұзеге асырылуының жиынтығы ретінде түсінуге болады. Бұл операциялар
жиынтығы банкілік қызметте тек келесі белгілер болғанда ғана көрініс
табады.
- жүзеге асырылу жүйелілігі, яғни жүзеге асырылатын әрекеттерді
біріктіретін белгілердің болуы;
- тұрақтылық, операцияларды жүзеге асыру қызметі, яғни нақты
операциялар ұзақ уақыт немесе нақты белгіленбеген уақытта жүзеге
асырылады;
- барлық операцияларды тұтас алғандағы бір бағыттылығы.
Тағы бір қарастырып кететін мәселе, банкілік қызметтің өзіне тән
ерекшеліктері болып табылады. Банкілік қызмет кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі болып танылғандықтан, оның өзіне тән ерекшеліктері де болады.
Кәсіпкерлік қызмет пайда табу, өз мүлкі шегінде жауап беру, тәуекелге бару
секілді ерекшеліктерге ие болғандықтан, банкілік қызметтің келесідей
ерекшеліктерін атап өтуге болады. Олар:
- өздерінің ғана емес, сонымен қатар тартылған құрал-қаражаттармен
тәуекел ету арқылы айналымнан пайда түсіру;
- мемлекеттің болуы мен оның егемендігін қамтамассыз ету шарты
болып табылатын қаржылық құралдар айналымнан пайда табу;
- алғашқы екі ерекшеліктің болуымен қатар бірінші кезекте жалпы
мүддені, одан кейін жеке мүдделер балансын қамтамассыз ету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің осы түріне нақты мемлекеттік
реттеудің болуы.
Банкілік қызметте өзіне тән құқықтық режимдері болады. Бұл жерде
құқықтық режим ретінде банкілік операциялар мен мәмілелерді жүзеге асыруды
және бекітілген ережелерді сақтамаудың салдары туралы айтып өтуге болады.
Бірінші режим ретінде лицензиялауды талап ету болып табылады.
Банктердің және жекелеген банкілік операциялар түрлерімен айналысатын
ұйымдардың банкілік және басқа да операцияларды жүргізуі тек Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі беретін лицензия негізінде мүмкін. Банкілік
операцияларды жүргізуге лицензияны алу үшін банктер немесе несиелік ұйымдар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін бір жыл ішінде барлық міндетті
талаптарды орындауы керек. Олар: техникалық-ұйымдастыру шараларын, сонымен
қатар ғимараттар мен құрал жабдықтарды (Ұлттық Банк талап ететін
нормативтерге сәйкес) дайындау мен орындау; сондай-ақ талапқа сай
персоналдарды жалдау; белгіленген жарғылық капиталды төлеу.
Сонымен қатар лицензия беруден негізсіз бас тартса, онда банктер немесе
несие ұйымдары сотқа жүгінуге құқылы.
Банктік қызметтегі ерекше шектеулер өндірістік, сауда және сақтандыру
қызметтеріне заңмен тыйым салу болып табылады. Бұл дегеніміз несие ұйымы
ретіндегі кез келген заңды тұлғаның әрекет қабілеттігінің шектелуі болып
табылады. Бұл тыйым салулар банктерді арнайы құзреттегі коммерциялық заңды
тұлғаларға айналдырады. Өйткені осындай несие ұйымдары тек қана заңмен
көрсетілетін мәмілелерді немесе осы мәмілелерді қамтамассыз ететін
әрекеттерді жасай алады.
Банкілік қызмет пен банкілік істің айырмашылығына тоқталмастан бұрын
осы екі ұғымның анықтамасына тоқталып өтейік. Анықтама беріа өту себебіміз,
осы екі ұғым анықтамасына қарай отырып айырмашылықтар шығару жеңілірек
болады.
Банкілік қызмет теориялық тұрғыдан алғанда субъектілердің әрекеті мен
әлеуметтік-экономикалық өмір ортасы болады. Ал құқықтық тұрғыдан алсақ,
банкілік қызмет банктердің банкілік операцияларды, сондай-ақ банктер туралы
заңдарда көрсетілген басқа да операцияларды жүзеге асыруы болып табылады.
Бұл анықтама Банктер және банкілік қызмет туралы Заңның 30-бабында
көрсетілген. Олар:
• депозиттер қабылдау мен несие беру операциялары;
• кассалық операциялар;
• ақша аудару операциялары;
• сейфтік операциялар;
• ломбарттық операциялар;
• төлем карточкалары мен чек кітапшаларын шығару операциялары.
Сондай-ақ банктер бағалы қағаздар рыногында брокерлік, диллерлік,
клирингтік қызметтермен де айналыса алады. Ескере кететін жағдай, банктер
осындай қызмет түрлерімен айналысу үшін Ұлттық Банктің арнайы лицензиясын
алуы керек.
Келесі кезекте банкілік іске анықтама беріп өтейік. Экономикалық
сөздікте көрсетілгендей, банкілік іс – бұл банкілік жүйені, банкілік
саладағы мемлекет саясатын, банкілік реттеу жүйесін, нақты банкілік
қызметті, теория мен жинақталған тәжірибені біріктіретін жиынтық.
Бұл жерде банкілік ісанықтамасынан байқайтынымыз, банкілік іс: банкілік
жүйе – бірінші және екінші деңгейдегі банктерден; банкілік саладағы
мемлекет саясаты – ақша айналымы, банктер арасындағы ақша аударуды жүзеге
асыру, банктер мен клиенттер арасындағы қатынастарды, Қазақстанның
экономикалық дамуы мен әлемдік экономиканың интеграциясы мақсатында
ұйымдастыру, жүргізу; банкілік жүйені реттеу – банктерді ашу, олардың
қызметін тоқтата тұру және жабу, лицензия беру, банк қызметін реттеуді
жүргізу; банкілік қызмет – банктердің банкілік операциялар жүргізіп, қызмет
көрсетуі секілді бірнеше ұғымдар жиынтығынан тұрады. Банкілік қызмет
дегенде түсінетініміз, банкілік операциялар мен қызмет көрсетулер ғана, ал
банкілік іс дегенде – банкілік саладағы мемлекет саясаты, банкілік жүйе,
банкілік қызмет және банкілік жүйені реттеу туралы мәселе қозғалады. Бұл
жерден шығаратын тұжырымдамамыз келесідей.
Банкілік қызмет салыстырмалы түрде тар мағынада айтылса, ал банкілік іс
кең мағыналы ұғым. Сонымен банкілік қызмет тек банкілік операцияларды ғана
қарастырса, банкілік іс жалпы банкілік жүйені, соның ішінде банкілік
саясатты, банкілік қызметті құқықтық реттеуді және жинақталған тәжірбиені
қарастырады.
1.2.ҚР-дағы банк қызметі нарығының даму болашағы.
Банк – коммерциялық болып табылтын заңды тұлға және заңға сәйкес
банктік операцияларды жүргізуге құқылы. Банктер қаржылық делдалдар ретінде
өзіне шаруашылық органдарының капиталын, тұрғындардың жинақтары мен
шаруашылық әрекеттерден босаған бос ақша құралдарынтартады және оларды
зайымшыларға уақытша қолдануға береді, ақша есеп айырысуларын жүргізеді
және өзгеде көптеген қызметтерді көрсетеді.
Елде жүргізіліп отырған экономикалық реформа банк ісінің дамуына жаңа
кезең ашты. Нарыққа өту жағдайында маңызды орынды еліміздегі банктер мен
басқа да несиелік институттардың даму перспиктивалары мен олардың
практикалық іске асуы жайлы сұрақтар алады.
Қазақстандық банктер әлемдік банк жүйесінің стандарттарына сүйене
отырып, өз клиенттеріне көрсететін банк қызметтерін арттыруда. Осыған орай
бұрынғы дәстүрлі банк қызметтері мен қатар жаңа қызметтер практикаға
енгізілуде.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, электронды есеп айырысулар
банкаралық, Интернет желісіндегі қаржы нарығы жайлы білім және т.б.
Сондай-ақ банктер клиенттер тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық-анықтамалық, қор және т.б. қызметтерді жүргізеді.
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму кезеңін қарай
отырып,біз банктердің азаю кестесін байқаймыз. Егер 1993 жылы Қазақстанда
204 банк болса, 1997 жылы 82 банк, 2002 жылы 44 банк қалған. Банктердің
бұлай күрт қысқаруына сыртқы факторларымен қоса мысалы, республикадағы
экономикалық жағдай, банк заңдылықтарының даму дәрежесі, банк қызметі
нарығындағы бәсекелестік, ішкі факторлар да мысалы,банк ресурстарының бар
болуы, банк саясатының дұрыс болмауы, сәтсіздік және т.б. әсер етті.
Сондай факторлардың бірі –қызмет көрсету аясындағы банктердің
бәсекелестігі. Бәсекелестіктен жеңіп шығудың ең басты жолдары – клиенттерге
көрсетілетін қызмет сапасын арттыру, жаңа қызмет түрлерін енгізу болып
табылады. Бұл мәселені қарастырмастан бұрын біз ең әуелі банк,банк қызметі
дегеніміз не, банктер немен айналысады немесе немен айналыса алады деген
сұрақтарды қарастыруымыз керек.
Банк – бұл ақша ағынымен байланысты ерекше өнім өніретін экономикалық
арнайы институт. Банк әр түрлі банктік қызметтерді атқарады. Қазақстан
Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына сәйкес банктер
келесі функцияларды орындай алады:
- депозиттер тарту;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, ақылық және мерзімділік
жағдайларында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер беру;
- өз бағалы қағаздарын шығару чек,вексель, аккредитив,акция және
т.б.
- төлем құжаттарын және басқада бағалы қағаздарды сатып алу, сақтау,
сату және осыларға қатысты басқа да операциялар жүргізу;
- брокерлік қызмет көрсету;
- консультациялық қызмет көрсету;
- клиенттер үшін құжаттар мен құндылықтарды сақтауға қатысты
қызметтерсейфтік бизнес
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру және т.б.
Банктердің осы операцияларын топтастыра келіп,оларды келесідей негізгі
функцияға бөліп көрсетуге болады:
- депозиттік операциялар
- экономиканы және халықты несиелендіру
- қолма-қолсыз есеп айырысуды уйымдастыру мен жүргізу
- инвестициялық әрекеттер
- өзге де клиенттерге қаржылық қызметтер.
Жалпы алғанда Қазақстанның банк жүйесінің жалпы жағдайы айтарлықтай
тұрақты болып табылады. Республика банктерінің ең ірілері және тең
жартысынан астамы 52,3%Алматыда орналасса да, жергілікті жерлерде
аймақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын банктер құрылуда.
Республиканың экономикасына несиелік қатынастардың жалпы көлемі 1995
жылы 1,6 есе өсті және 1996 жылдың 1 қаңтарында 73,5 млрд. теңгеге жетті,
соныңжартысынан астамы 43 млрд.-экономиканың салаларын несиелендіруге.
Банкаралық несие берудің де көлемі артуда: 1994 жылы – 9 есе, 1995 жылы- 4
есе артты. 1995 жылдың екінші жартысында екінші деңгейлі банктердің
арасындағы несие нарығының операциялары активтендірілді. 1995 жылы қайта
қаржыландыру мөлшері 9 рет қарастырылды және 210%-дан 52,5% -ға дейін
төмендеді. Қазіргі уақытта қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – банктердің
барлық ресурстық базасының жағдайын көрсететін индекатор және ақшаға деген
сұраныстың негізгі параметрі болып табылатындығын атап өткен жөн. Бұл
банктердің соңғы уақытқа дейін құны қайта қаржыландыру мөлшерлемесімен
анықталатын аукциондармен, банкаралық ресурстармен активті түрде жұмыс
істегендігімен түсіндіріледі.
Рспубликамыздағы банктерге сенімсіздік пен өтімсіздік сипаты тән. Оның
артында банктердің алында тұрған есеп айырысудың құжаттық фомаларымен
операциялар жүргізу,экспорт-импорт операцияларын қаржыландыру, халықаралық
саудадағы қызмет көрсету мәселелері жатыр. Солардың негізгілеріне келесілер
жатуы мүмкін:
1) құжаттық немесе құжатсыз есеп айырысудың барлық түрлерінің
құқықтық базасының болмауы
2) қазақстандық банктердің сенімсіздігі мен өтімсіздігі
3) шетел банктерінің сенімсіздігі
4) құжаттық есеп айырысу бойынша дұрыс дамымаған бухгалтерлік есеп
5) вексельдік айналымның дұрыс дамымауы
Жоғарыда аталып өткен мәселелер қазақстандық кәсіпкерлер мен банктердің
алдында тұрған мәселелердің тізімін толық бере алмайды. Қатаң бәсекелестік
жағдайында банктер өз клиенттеріне қызметтердің үлкен спектірін ұсынуға
тырысады. Республика экономикасы тұрақану процесін бастан өткізуде,
сондықтан бұл балалық аурулардың бәрі тез уақытта жойылуы тиіс.
Банк қызметтері нарығының әрі қарай дамуы қор нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық Комиссиясымен бірге акция және басқа да бағалы қағаздардың қор
нарығында айналымын арттыратын жұмыстар жүргізуде. БҚҰК-мен бірге арнайы
қарыз міндеттемелерімен қоса, банк активтерінің секьюритизациясы механизмі
іаке асырылады. Ұлттық Банктің арқасында қор нарығының даму аумағында
банктердің корпоративтік вексельдермен операциялар жүргізуге толық құқылы
хеджирлеу қоры, ипотекалық қор сияқты қаржылық институттардың пайда болуына
жол ашады. Сонымен қатар, Ұлттық Банк жылжымайтын мүлік нарығының құрылуы
мен ипотекалық операциялардың дамуына да жағдай жасайды.
Банк салымшыларының қызығушылығын арттырудың перспективті бағыты банк
қызметі нарығының әрі қарай дамуы, әсіресе, клиенттерге көрсетілетін қызмет
сапасын көтеру, жаңа формаларды енгізу, банк қызметінің әдістерін кеңірек
қолдану болып табылады. Банктерге инвестиция тарту үшін жаңа қаржылық
құралдарды пайдалана отырып, қор нарығындағы өз әрекетін арттыру қажет
болады. Мұндай құралдардың бірі болып халықаралық капитал нарығындағы
еврооблигациялар эмиссиясы евробондтар табылады. Бұл қаржылық операция
бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге көмектеседі. Біріншіден, шетелдік
валютамен займдар теңгемен займдарға тән жоғары пайыздық мөлшерлеме мен
қарыз өтемі құнынан құтылуға жағдай жасайды. Екіншіден, республикадағы
бағалы қағаздар нарығы дәл қазіргі даму кезеңінде әлі банктердің
қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды. Үшіншіден, банк сыртқы
капитал нарығындағы несиеге нарығындағы несиеге икемді эмитент ретінде өз
іс-әрекетінің аумағын арттыруға және халықаралық қаржы институттарымен
тікелей қарым-қатынастарды жүзеге асыруға қызығушылық білдіруге тиіс.
Банктің стратегиялық мақсаты кез келген уақытта халықаралық капитал
нарығына еркін шығуға жол табу болып табылады.
Келесі бір қаржылық құрал – корпоративтік облигациялар шығару. Қазіргі
уақытта ішкі қор нарығында басты орында мемлекеттік бағалы қағаздар, ал
корпоративтіктерден – акциялар айналымда. Корпоративтік акциялар практикада
жиі қолданыс таба бермейді. Тек кейінгі кезде ғана Қазақстанда қор нарығы
тарихында бірінші рет корпаративтік қарыздық міндеттемлер пайда болды.
Облигациялардың бірінші эмитенті болып 1998 жылы қостанайлық Фарватер
акционерлік қоғамы 5 млн. теңге көлемінде қарыз міндеттемелерін шығарды.
Табысты тәжірбиеден кейін Фарватер қарыз міндеттемелерінің екінші
эмиссиясын жүзеге асырды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банктерге бағалы қағаздар
нарығындағы облигациялар эмитенті ретінде танылу ұсынылады. Бұл
облигациялардың отандық нарығындағы қаржы құралдарының өткір тапшылығы
жағдайында активтерді басқару мәселесімен бас қатырып жүргендер мен өз
капиталын ыңғайлырақ және аз тәуекелмен орналастырғысы келетіндерді бірден
тарататындығы сөзсіз.
Кастодиандық қызмет. Республикада зейнетақы реформасының нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қорлары құрылғаны белгілі. Осыған ограй банк
қызметінің жаңа түріне - кастодиандық қызмет көрсетуге қажеттілік
туындады. Бұл әдіс зейнетақы қорларындағы ақша құралдарының қозғалысын
бақылауға ерекше әдіс болып табылады. Банк – кастодиан оған өткізілген
бағалы қағаздар мен ақша құралдарын тіркеуді және әр түрлі жағдайлардан
сақтауды жүзеге асырады. Бұл үшін банк комиссиялық сыйлық алады. Мысалы,
Алматы сауда-қаржы банкі кастодиандық қызмет көрсеткені үшін бағалы
қағаздардың номиналды құнының 0,15%-ы мөлшерінде ақы алады. Бұл төмен
мөлшерлеме клиенттердің қызығушылығын тудырады.
Банк кастодиандық қызметі өзге де қаржылық институттармен жүргізе алады
сақтандыру фирмалары,инвестициялық компаниялар. Бүгінде республикада
катодиандық қызметке лицензия алған 12 банкті 7-і ғана жұмыс істеуде. Бұл
болашақта жеткіліксіз болатындығы сөзсіз. Сондықтан кастодиандық қызмет
банк қызметінің маңызды перспективі формасы болып табылады.
Сауда қаржыландыруының ерекше формаларының бірі форфейтинг болып
табылады. Форфейтинг - сыртқы операцияларда қолданылатын экспортердің
сатушының тауарды сату кезінде несиелендірудің өзінше бір формасы. Банк –
форфейтор сатушыдан сатып алушының ақшалай міндеттемелерін ала отырып,
сатып алушының алған тауарының толық немесе бөлшек төлемін өткізеді. Ал
соңында импортер сатып алушы тауар құнындағы төлемді төлейді. Мерзімінен
бұрынғы төлем үшін банк-форфейтор экспортерден пайыздар ұстап қалады. Бұл
қызметті алғаш рет 1998 жылдың соңынан бастап ТуранӘлемБанкі ЖАҚ-ы
практикаға енгізді.
Микронесиелеу. Бұл операцияға да көп көңіл бөлінуде. Біздің елімізде
1998 – 2000 жылдарда аз қамтамассыз етілген азаматтарды микронесиелеу
бағдарламасы қабылданған болатын. Ол 1998 жылы 245 аз қамтылған, көп балалы
жанұя пайызсыз қарыз түрінде әрқайсысы 400 доллардан микронесиелер алды.
Берілген микронесиелердің жалпы сомасы 7 368 мың теңгені құрайды. Бұл
несиелер коммерциялық әрекетпен айналысуға, үй шаруашылығын дамытуға, және
т.б. әрекеттерге бағытталған. Кейбір қазақстандық банктер микронесиені
практикаға енгізуде. Мысалы, ТұранӘлемБанкі өз клиенттеріне микронесиені
келесі жағдайларда береді:
- несие мөлшері – 500-ден 30000 АҚШ долларына дейін
- несие мерзімі – 6 айдан 12 айға дейін
- пайыз – айына 1,8 – 2,6 пайыз
Макронесиелер өсіп келе жатқан жұмыссыздық пен кедейлікке қарсы
әрекеттер ролін атқаратындықтан, халықарасында кең таралым табады.
Қазақстан Республикасының банк қызметі дамуының маңызды перспективті
бағыты – банк операцияларында әлемдік Интернет желісін қолдану. Бүгінгі
күнде банк қызметінде компьютерлік технологияны қолданатын банктер көбеюде.
Мысалы, Халық Банкі өз қызметтерін Интернет арқылы жарнамалайды,
клиенттерге кассалық есеп айырысу қызметін Интернетті және компьютерлік
технологияларды қолдану арқылы ұсынады.
Инкассация. Банктердің өз клиенттерне көрсететін қызметтерінің бірі –
инкассация. Инкассация кәсіпорын, ұйымдардың және мекемелердің кассаларында
қолма-қол ақша мен құндылықтарды жинап, оларды қаржы-несие мекемелеріне
жеткізуіді жүзеге асырады. Сондай-ақ аталған қызмет инкассатор көлігінің
клиенттерге жол тартуын,ақша құралдарының банктерге жеткізілуі мен
қабылдауын,олардың есеп айырысу шотына түсуін қарастырады.
Жаңа бағдарлама енгізе отырып, банк өз клиенттеріне банктік
қызметтердің жаңа түрін қабылдауға мүмкіндік береді. Республикадағы банк
қызметі нарығының әрі қарай дамуы мен кемелденуіне орай банктерге өз
қызметінде репо, трасттық операциялар, анденррайтинг сияқты дәстүрлі емес
операцияларды, ипотекалық несие беру операциясын активті түрде қолдану
көзделеді.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндесек, Қазақстанның банк қызметі нарығы
болашақта айтарлықтай кеңиді, алдыңғы қатарлы тәжірбиелермен баийды,жаңа
дәстүрлі емес банк операцияларымен жаңа заманауи технологиялармен толыға
түседі. Бұл банк қызметінің сапасы мен деңгейін арттыруға, қаржы жүйесін
нығайтуға, сәтті ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкіндік береді.
1.3.банк қызметін пруденциялды реттеу.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктердің
қызметін ретту және қадағалау бойынша ногрмативтік құқықтық актілермен
анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Банктер және банктік қызмет туралы
ҚР заңының 41-бабына сәйкес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі екінші
деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамассыз ету мақсатында
аталған банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге асырады:
* пруденциялық нормативтер белгілеу;
* банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
* Банктердің қызметін шығару;
* банктің қаржылық жағдайын сақтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
* банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
* банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
ҚР Ұлттық банкі халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді.
Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы
мәселені шешу мақсатында ҚР Ұлттық банкі белгілі мөлшерде банк капиталының
көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін және
оларды есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру
мерзімін Ұлттық банк белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктердің
резервтік қорларының көлемін ҚР Ұлттық банкі белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне байланысты
өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамассыз ету үшін олар
Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, ҚР Ұлттық банк
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213
қаулысымен бекітілген Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық
нормативтер туралы Ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1) жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2) меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффиценті;
3) бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4) өтімділік коэффиценті;
5) ашық валюталық позиция лимиті;
6) негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффиценті.
1. Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және пимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффиценті.
Меншікті капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал мен ІІ деңгейлі капитал
қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы – акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуі тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы мен аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан, қор
биржасының А категориясына енуге тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standart & Poors
және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің Арейтингінен
төмен болмауға тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар,резервтер);
шегерілген ( - ):
- материалдық емес активтер ( Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламалық қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық
сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық
сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәукелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % -нан
аспайтын сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординарлық қарызы – бұл мынадай талаптарға сәйкес келетін,
банктің қамтамассыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар талаптары
бойынша кепілдік ретінде қамтамассыз етілмеуге тиіс;
3) алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
ІІ. Казкоммерцбанктегі
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялар.
1990 жылы құрылған Казкоммерцбанк 2004 жылғы желтоқсан айындағы ортақ
активтерінің өлшемі бойынша, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көсететін
және басқа да қызметтер көрсететін Қазақстандағы ең ірі банктердің
қатарында. Банктің негізгі қызметі, дәстүрлі түрде депозит қабылдау және
ссуда мен несиені теңге немесе шетел валютасында ұсыну. Сонымен қатар банк
клиенттердің ағымдағы есеп шотымен кең көлемде қызмет көрсетеді. Төлемдер,
дебеттік және кредиттік карточкалар, инкассолау, бөлшек сауда банкингі.
Өз жағдайына байланысты 2004 жылдың 31 желтоқсанында өз бас офистен
басқа банктің Қазақстан аумағында 22 әмбебап филиалдарында қызметкерлер
қызмет көрсетеді.
Заңды тұлғаларға, индивидуальдық кәсіпкерлерге және крестияндық
шаруашылыққа банктік счет ашу үшін, банк қызметкері банктік счетты ашқаннан
кейін (3-күн ішінде) Қазақстан Республикасының салық төлеушісінің
куәлігінде көрсетілген салық комитетіне хабарлама береді.
Банктік счеттар ашу үшін, клиенттердің ұсынатын құжаттары.
Банктік счет ашу үшін клиенттер банкке келесідей құжаттар ұсынулары
қажет:
1.1. Қазақстан Республикасының Резиденттері – заңды тұлғаларға:
- Қол қою үлгілері бар құжаттар және печаты
- Салық органының қызметімен берілген,клиенттің салық учетына фактінің
қойылуын білдіретін құжаттардың копиялары.
- Статистикалық карточканың копиясы.
- Мемлекеттік тіркелу куәлігінің копиясы.
- Нотариалдық куәландыру уставының копиясы.
- Тұлғаның өкілеттілігін көрсететін, қол үлгілерімен печаты бар
құжатқа кірген қолдардың үлгілерінің копиялары.
- Операция жүргізу барысында уәкілеттің төлем құжатына қол қоюына
байланысты клиенттің банктік счетын енгізуі туралы,жеке тұлғаны
куәландыратын құжаттың копиясы.
1.2. Қазақстан Республикасының Резиденттері – индивидуальдық
кәсіпкерлерге:
- Қол қою үлгілері бар құжаттар және печаты
- Салық органының қызметімен берілген,клиенттің салық учетына фактінің
қойылуын білдіретін құжаттардың копиялары.
- Тұлғаның өкілеттілігін көрсететін, қол үлгілерімен печаты бар
құжатқа кірген қолдардың үлгілерінің копиялары.
- Операция жүргізу барысында уәкілеттің төлем құжатына қол қоюына
байланысты клиенттің банктік счетын енгізуі туралы,жеке тұлғаны
куәландыратын құжаттың копиясы.
1.3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І. Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі кездегі дамуы.
1.1.Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен
айырмашылығы.
1.2. Қазақстан Республикасының қызметі нарығының даму болашағы.
1.3. Банк қызметін пруденциялды реттеу.
ІІ. Казкоммерцбанктегі жүргізілетін қызметтер.Тәжірибелік жұмыстың нәтижесі
.
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялары
2.2. Казкоммерцбанктің депозит түрлері
2.3. Казкоммерцбанктің несие беру қызметтері
ІІІ. Банк қызметін басқарудағы банктік тәуекелдердің мәні.
3.1. Банктің қаржылық қызметін бағалау.
3.2. Банк қызметін автоматтандырудың ерекшеліктері.
ІV. Қазіргі кездегі төлем жүйелерінің атқаратын ролі.
4.1.Төлем жүйесінің төлем карточкалар арқылы жұмыс жасауының
экономикалық аспектілері.
4.2. Төлем жүйелерінің түрлері және қатысушылары.
4.3. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша қызметтері.
4.4. Банктің электрондық қызметі.
Қортынды.
Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Ежелгі ғасырлар тарихы кейінгі ұрпаққа банктердің қашан пайда болғаны
туралы ғана емес, сондай-ақ олардың қандай операцияларды орындағандығы
туралы да толық мәліметтер қалдырмаған секілді. Әр ғалымдардың пікірі әр
түрлі. Кейбір ғалымдардың пікірінше банк капитализмнің мануфактура тұсында
пайда болды десе, келесілері одан ерте мерзімде феодализм тұсында пайда
болды делінген. Олар феодалдық шаруашылық тұсында банктердің төлемдегі
делдалдық қызметінің қажеттігінен пайда болғандығын тілге тиек етеді.
Банк сөзі banco - деген ағылшын тілінен аударғанда айырбас столы
дегенді білдіреді. Бұл айырбас столы тауарлармен сауда жасау алаңдарында
құрылады.
Банктік ерекшелік оның қызметінің ерекшелігімен анықталады. Бұл
қызметтің нәтижесі банктік өнімдер жасау болып табылады. Банктік өнімдер
болып:
- төлем қаражатын құру;
- қызмет көрсету.
Төлем қаражатын құру экономика деңгейінде тұтасымен көрініс табады
(немесе макро деңгейінде). Еңбек өнімдерінің айырбасы бір өнімнің екінші
өнімге айырбастау нысанымен өндірілмей, алып-сатар нысанында өндірілетіні
белгілі.
Тауар өндіруші нарыққа өз тауарын ұсынады. Сатып алушы өзінің өнімін
сатқаннан кейін ғана, өзіне қажетті тауарды сатып алады. Нарықтық
шаруашылықта алып-сату актін төлеу үшін жалпы төлем қаражаты ретінде ақша
қажет. Олардың көмегінсіз тауар өндірушілердің арасында еңбек айырбасы
болмауы да мүмкін. Банк Ұлттық банктің беті ретінде, айналысқа қажетті ақша
шығарады.Екінші банктік өнімнің бөлігі оларға ұсынылған қызмет болып
табылады.
Банктік мекемелердің қызметі сан алуан. Қазіргі қоғамда банктер әр
түрлі операциялармен айналысады. Банктер арқылы халық шаруашылығын
қаржыландыру, бағалы қағаздарды сатып алу-сату, кей жағдайларда делдалдық
мәмілелер мен мүлікті басқаруға байланысты қызметтер жүзеге асырылады.
Қазақстандық банктер әлемдік банк жүйесінің стандарттарына сүйене
отырып, өз клиенттеріне көрсететін банк қызметтерін арттыруда. Осыған орай
бұрынғы дәстүрлі банк қызметтерімен қатар жаңа қызметтер практикаға
енгізілуде. Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, электронды есеп
айырысулар банкаралық, интернет желісіндегі қаржы нарығы жайлы білім және
т.б. сондай-ақ банктер клиенттер тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық-анықтамалық, қор және т.б. қызметтерді жүргізеді.
Менің осы жазған дипломдық жұмысымда қарастырып өтетінім ол, банктің
жаңа өнімдері және қызметтері.
Дипломдық жұмыс кіріспеден басталады. Содан кейін, төрт тараудан
тұрады, соңында қортынды мен қолданылған әдебиеттермен аяқталады.
Бірінші тарауда, Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қазіргі
кездегі дамуы қарастырылған. Әр тараудың кішкене бөлімшелері бар. Банкілік
қызметтің банкілік істен айырмашылығы, Қазақстан республикасының даму
болашағы, банк қызметін пруденциалды реттеу қарастырылған.
Екінші тарауда, Казкоммерцбанкте өткен тәжірибелік жұмысымды қамтыдым.
Мұнда Казкоммерцбанктің жүргізетін операцияларын қарастырдым. Депозиттік
операциялар, несиелік операциялар, банктік шоттар бойынша жүргізілетін
операцияларын қарастырдым.
Үшінші тарауда, банк қызметін басқарудағы банк тәуекелдерінің мәні
жайлы жазылған. Банктің қаржылық қызметін дұрыс бағалау, банктің қызметін
автоматтандырудың ерекшеліктерін толығырақ қарастырылған.
Төртінші тарауда, банктің өнімі төлем жүйесінің төлем карточкалары
арқылы атқаратын ролі. Дамудың жаңа бағытындағы төлем жүйесінің қосымша
қызметтері. Төлем жүйелерінің технологиясын, ақша айналымының
тенденцияларын және клиенттердің мүдделерін ескере отырып, банкілердегі
есеп айырысу қызметтерінің модельдерін жетілдіру бойынша бірқатар ұсыныстар
қарастырылған.
І. ҚР банк жүйесінің қазіргі кезеңдегі дамуы.
1.1. Банкілік қызмет анықтамасы және оның банкілік істен айырмашылығы.
Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылдың
желтоқсанында ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған Банктер және банк
қызметі туралы заңнан бастау алады.
Қазақстанда бүгінгі күні 42 екінші деңгейдегі банк , оның 1-мемлекет
аралық, 2-мемлекттік, 16-шет елдің қатысуымен жұмыс істейді.(1-кесте)
ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктердің динамикасы
1.01.04ж.1.01.05ж. 1.01.06ж. 1.01.07ж.
Екінші деңгейдегі 38 34 34 42
банктер,оның ішінде:
Шетел қатысушыларының 14 15 14 16
банкі
Мемлекеттік банк 2 1 1 2
Халқаралық стандарттарға көшу бағдарламасы шегінде 4 банк бірінші, 17-
екінші топқа енгізілді, 12-сі бағдарлама талаптарын орындаған болып
танылды. ҚР банк жүйесінің көшбасшылары болып Тұран-Әлем банкі,
Казкоммерцбанк, еліміздің халықты сақтандыру банкі табылады.
Банктер санының азаюына қарамастан оларды кпиталдандырудың өсу үрдісі
сақталуда. Соңғы 2 жылда банктік сектордағы жиынтық меншік капитал 2002
жылғы наурыздың аяғында 1,8 есе 128,3 млрд.теңгеге дейін өсті. Банктік жүйе
бұрынғы кеңестік ауқымда ең жоғарғы капиталдандырылған болып қалуда –
орташа капиталдандыру деңгейі – 20 млн. АҚШ доллары.
Банктердің міндеттемелері жеткілікті жылдам қарқынмен өсуде,бұл
негізінде банктік секторға ішкі көздерден келетін ақша ағынына негізделген.
Тек қана соңғы жылда (2001 жылғы сәуірден бастап 2002 жылғы наурызды қоса
алғанда) банктер міндеттемелерінің жалпы көлеміндегі халық депозиттерінің
үлес салмағы 22,7 % -тен 29,3 % -ке дейін өсті. Тұтастай алғанда, осы
кезеңде банк жүйесіндегі халық салымдарының үлесі 2 есеге жуық өсті, бұл
банктік институттарға халықтың сенімінің артқандығын білдіреді.
Банктердің ресурстық базаларының ұдайы өсуі олардың активтерінің жылдам
көбеюіне мүмкіндік береді. Қазіргі уақытта банктік жүйе активтері 817,8
млрд. теңгеге (5,37 млрд. АҚШ долл.) жетті. Осылайша, бір қазақстандық
банкке – 128 млн. АҚШ долларына жуық.
Банктер экономиканың нақты секторын барынша белсенді кредиттейді.
Қазіргі уақытта банктердің барлық активтерінің 60% -нен астамы экономиканы
кредиттеуге бағытталған, бұл көрсеткіш бір жыл бұрын 53%-тен аспаған
болатын. Банктік сектордың жоғары өтімділігін ескере отырып, бұл фактіні оң
бағалаған жөн. Дамыған елдердің әмбебеп банктерінде активтер құрылымындағы
кредиттік портфель де 60-65% шамасында.
Банктер активтерінің және кредиттік портфельінің сапасы күмән
туғызбайды. Соңғы жылдары банктердің жиынтық кредиттық портфельінде
стандарттық кредиттер үлесі 70% жуық болғанда, үмітсіз кредиттердің үлесі 2-
2,5% -тен аспайды. Мұндай көрсеткіштердің сақталуы көп жағдайларда орталық
банктің кредиттік портфельдің сапасына қатаң талап қоюының арқасында
банктердің өздері жұмысты сауатты жүргізуіне байланысты.
Оң үрдістердің сақталуы жақын жылдардың ішінде қазақстандық банк
жүйесінің белсенді реформалау кезеңінен және халықаралық стандарттарға
көшуден тұрақты дамудың және халықаралық стандарттарды жетілдірудің жаңа
кезеңіне қадам басатыны туралы тұжырым жасауымызға мүмкіндік береді.
Ол үшін ең алдымен, қаржылық институттардың, оның ішінде банктердің
қызметін мемлекеттік реттеу жүйесін жолға қоюдың маңызы зор. Мәлім болып
отырғанындай,Қазақстан болашақта қаржылық рынокқа барлық қатысушыларға
қадағалауды бір ғана тәуелсіз орган жүзеге асыратын әдісті таңдап алды.
Осыған байланысты өткен жылдың ортасында Қазақстан Ұлттық Банкіне
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның
қызметі біріктірілді. Осы кезеңнің өзінде жинақтаушы зейнетақы қорларының
қызметін реттеу функциясы да Ұлттық Банкке шоғырландырылуда, мұның өзі
барлық қаржылық секторға қатысушыларды қадағалауды Ұлттық банктің жүзеге
асыруына мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде қаржылық қызмет көрсетуді мемлекеттік реттеу және
қадағалау туралы заңның жобасы әзірленді. Осы заңның жобасы қабылданған
жағдайда қаржылық қадағалау агенттігі бөлек құрылады. Егер жаңа агенттіктің
қарамағына Ұлттық Банктің қаржы институттарын реттеу және қадағалау
жөніндегі барлық уәкілеттігі көшетін болса, Ұлттық Банк те барлық дамыған
елдердің орталық банктері сияқты тек қана класикалық қызметтерді орындайтын
болады (ақша-кредиттік және валюталық реттеу,төлем жүйесін ұйымдастыру,ақша-
банктік статистика, төлем балансын қалыптастыру және болжау және т.б.).
Қазақстан бұл әдісті кездейсоқ таңдап алмағанын атап айтқан жөн,
әлемдік тәжірибе мұқият зерделенді. Мысалы, Германия, Канада, Автралия,
Бельгия сияқты дамыған мемлекеттерде және өтпелі экономикасы бар Польша,
Венгрия, Эстония сияқты жетекші елдерде қаржылық секторды реттеудің осындай
жүйесі табысты жұмыс істеп жатыр. Мұндай схема қаржылық секторды дамыту,
қаржылық құралдарды жетілдіру және қаржы саласында делдалдықтың сапасын
жақсарту үшін неғұрлым тиімді.
Бұдан әрі қаржылық рынокта банктік институттарды шоғырландыру және
ірілендіру, сондай-ақ қаржылық жүйенің басқа сегменттеріне банктік
капиталды жедел енгізу үрдісі күшейе түседі. Сондықтан да Ұлттық Банк
Банктерді қадағалау жөніндегі Базель комитетінің негізгі қағидалары мен
стандарттарына сәйкес және қаржылық ұйымдардың қызметтеріне
шоғырландырылған қадағалау жүйесін енгізу бойынша ағымдағы қадағалауды
жетілдіру шараларын жетілдіру бойынша жұмысты жандандыра түседі. Сонымен
қатар банктердің халықаралық стандарттарға көшу бағдарламасын орындауына
барынша қатаң талаптар қойылады. Банкт2003 жылғы 1 сәуірге дейінгі мерзімде
Ұлттық Банкке рәсімдері халықаралық стандарттарға сай келетін уәкілетті
ұйымдардың бірінің тәуекелдерді басқару жүйесін бағалауы мен жүйенің бар
екендігін растайтын аудиторлық қортындысын ұсынады.
Банк жүйесін тұрақты дамыту үшін рыноктан коммерциялық икемсіз және
проблемалы банктердің кетуіне қол жеткізу және өз ісіне адал әрі сенімді
банктік институттарға қолдау көрсету қажет. Сондықтан қадағалау үрдісі
шеңберінде банктердің қаржылық жағдайының тұрақтылығы мен олардың
қызметтерін жақсартуға бағытталған алдын алу шараларын жедел қабылдау
мәселелеріне ерекше назар аударылатын болады. Бұл банктердің жоғары сапалы
банктік қызмет көрсетуін және банктік институттар арасында шынайы
бәсекелестікті дамытуды қамтамассыз етуге мүмкіндік береді.
Халықтың және экономикалық субъектілердің банктік секторға сенімін
арттыру мақсатында банктер жұмысының неғұрлым айқындылығын қамтамассыз ету
қажет. Осыған байланысты банктерде ақша тазартуды жүзеге асыруға және
көлеңкелі капиталдың банктік жүйе арқылы өткізілуіне бөгет жасайтын жүйені
құру жөніндегі жұмыстар жүзеге асырылатын болады.
Сонымен қатар алдағы уақытта банктердің экономиканы кредиттеуін күшейте
түсетін түрлі тетіктерге жағдай жасау және оны әзірлеуге айырықша көңіл
бөлетін болады. Мұндай жағдайда банктердің экономиканың басым салаларын
кредиттеуін ынталандыру және қаржылық делдалдықты, оның ішінде қаржы
лизингін неғұрлым белсенді дамытудың маңызы бар. Ипотекалық кредиттеу және
құрылыс жинақ ақшасы жүйесін дамыту да сол сияқты мемлекеттің басым
міндеттері болып қалады. Құрылыс жинақ ақшасы жүйесінің қажетті заңдық
негізі қаланғандықтан құрылыс жинақ банктерін құруды жеделдету және құрылыс
жинақ ақшасы жүйесін еліміздің түрлі аймақтарында іске қосуды тездеткен
орынды.
Банктердің көрсететін қызметтерінің аясын кеңейту, қолма-қол
жасалмайтын төлемді дамыту, сондай-ақ бөлшек саудада операцияларды
айқындылығын арттыру мақсатында ұлттық төлем жүйесін құру және төлем
карточкаларының бірыңғай процессинг орталығының жұмыс істеуін қамтамассыз
ету жөніндегі жұмыстар жалғаса түседі. Төлем карточкаларының осы жүйенің
бірқатар артықшылықтары болады. Банктер көрсетілетін сервистің деңгейін
арттыра, төлем карточкаларын шығаруға қызмет байланысты қызмет тарифін
азайта, төлем карточкаларын пайдалана отырып жасалатын төлемді өңдеуге
жұмсалатын уақытша шығындарды барынша азайта алады. Жоғары емес тарифтер
халықтың төлем карточкаларын сауда және бизнес сласында кез келген жерде
пайдалануына, олай болса, қолма-қол жасалмайтын төлем көлемінің артуына жол
ашады.
Әлемдік практикадан көрініп отырғандай, қаржылық сектордың қызмет
көрсетуі халықтың барлық жіктері мен клиенттер санаттарын қамтуы тиіс. Ірі,
сол сияқты ұсақ клиенттермен жұмыс істейтін қаржы институттары желілерінің
кеңейтілуі елдегі бүкіл даму және ілгерілеу дәрежесін көрсетеді. Сондықтан
банктік емес қаржылық ұйымдарды дамыту үшін қалыпты жағдайлар жасалады. Ең
алдымен, кредиттік серіктестік және микрокредиттік ұйымдар сияқты қаржылық
институттар туралы сөз болады. Мұндай қаржылық институттардың экономиканың
қаржылық жүйесін дамытудағы ролі аса маңызды. Соның ішінде, микрокредиттеу
схемасы арқылы банктердің назарына ілікпеген шағын кәсіпкерлердің негізгі
бөлігіне қызмет көрсетіледі. Бұған қоса, банктік қызмет көрсетудің ауыл
тұрғындары үшін қол жетерліктей болуын қамтамассыз ету мақсатында Ұлттық
Банк почта-жинақ мекемелерін дамытуға жәрдем беруге ниеттенуде.
Соңғы кездері бұқаралық ақпарат құралдарында және экономикалық
басылымдарда Қазақстанның банктік жүйесі туралы оң пікірдегі материалдар
жиі кездесуде. Шындығында да бұрынғы кеңестік ауқымда біздің банктік жүйе
ең жоғары бағаға лайықты. Мұны көптеген қаржылық ұйымдар да, тәуелсіз
экономикалық сарапшылар да мойындайды.
Алайда, қол жеткен нәтижелер – барлық қаржылық жүйенің жемісті жұмыс
істеуінің бастапқы кезеңі ғана. Болашақта қаржылық сектордағы негізгі
бөліктің тұрлаулылығын нығайту, банктік институттарға халықтың сенімін
арттыру және экономиканың нақты секторын кредиттеу үшін банктерді
ынталандыруға мемлекет тарапынан қандай шаралардың қабылданатынына
байланысты болмақ.
Осылайша, қаржылық секторды, оның ішінде негізгі сегментін – банктік
жүйені кешенді дамыту мемлекеттің басым міндеттерінің бірі болып қала
бермек. Қаржылық секторды тұрақты дамыту жоғары экономикалық өсуді
сақтаудың және елімізде халықтың өмірін жақсартудың маңызды алғышарты болып
табылады.
Нарықтық экономика жағдайында, кәсіпкерлік қызметтің дамуында ел
экономикасы үшін банктердің атқаратын қызметі өте зор. Қай деңгейдегі
болмасын банктер өз қызметтерін толық көлемде жүзеге асырып отырады. Ал
екінші деңгейдегі банктер өз қызметтерін пайда табу мақсатында жүзеге
асырады. Бұл банктер өз қызметтерін операциялар мен мәмілелер жасау арқылы
жүзеге асыратыны белгілі. Енді осы банкілік қызметке, банкілік қызмет
түрлеріне жеке-жеке сипаттама беріп өтейік.
Банкілік қызмет. Банкілік іс. Бұл ұғымдарды қалай түсінуге болады?
Банкілік қызметті екі тұрғыдан түсіндіруге болады. Біріншісі,
теориялық, ал екіншісі құқықтық тұрғыдан. Теориялық тұрғыдан түсіндіретін
болсақ, Ресей ғалымы О.М. Олейниктің айтқанындай, банкілік қызметтің
теориялық анықтамасы ретінде қарапайым субъектілік критерийлер арқылы, яғни
банктің атқаратын жұмыстарының барлығы деп айтуға болады. Банктер
есептесуді жүзеге асырады және несие береді, сондай-ақ басқа да қызметтерді
жүзеге асырады. Осы автордың өзі айтып өткендей, теориялық тұрғыдан
банкілік қызметке тек субъектілік критерийлер арқылы анықтама беруі
жеткіліксіз. Субъектілік критериймен қатар объектілік критерий арқылы да
банкілік қызметті анықтау қажет.
Объектілік немесе пеәндік критерий банкілік қызметке айырықша
ерекшеліктер беріп, оның мәні мен мазмұнын анықтайды. Банкілік қызметті
анықтау үшін ең алдымен банкілік құқық құралдарымен реттелетін қоғамдық
қатынастардың шектерін, түсінігін білу керек. Осылармен қатар тағы бір
ескере кететін жағдай, банкілік құқық құралдарымен реттеу арқылы жүзеге
асырылатын қызметтермен байланысты субъектілер тобы тек банк шегінен ғана
шыға алады.
Негізінен заңдарды алсақ, банкілік қызметті банктер мен несие
ұйымдарының нақты бір немесе басқа да әрекеттерді ақша, бағалы қағаздар
және валюталық құндылықтар ретінде қаржылық құралдармен жүзеге асыру арқылы
түсіндіріледі. Осы аталған объектілер банкілік құқықтың түсінігі мен
мазмұнына өзіндік ерекшеліктер беріп, түрліше әсер етеді.
Француз ғалымдары К.Гавальда мен Жан Стуфле банкілік қызметті келесідей
жолдармен түсіндірген. Банкілік қызмет клиенттермен немесе басқа несие
ұйымдарымен жасалған шарт нысанда көрініс табады. Бұл жерде француздық
ғалымдар банктер клиенттермен тікелей шарт жасау арқылы операцияларды
орындай отырып, өз қызметтерін жүзеге асырады деп түсіндірілген.
Сонымен банкілік қызметке теориялық тұрғыдан берілген анықтамаларға
тоқтала келіп, келесідей тұжырымдар жасауға болады. Субъектілік немесе
объектілік критерийлерді қарастыра келе, банкілік қызметті осы қызмет
түрлерімен айналысатын субъектілердің әрекеттері, қоғамдық қатынастардың
банкілік қызметке байланысты шегі, яғни банкілік қызметтің қоғамдық
қатынастарда алатын орны, сондай-ақ қаржылық құралдар ретінде ақша, бағалы
қағаздар немесе валюталық құндылықтар арқылы түсіндіруге болады.
Ендігі кезекте банкілік қызметті ұқықтық тұрғыдан түсіндіріп өтейік.
Банкілік қызмет теориялық трғыдан субъектілер әрекеті, қоғамдық қатынастар
және тағы басқа да факторлар арқылы түсіндірілсе, құқықтық тұрғыдан заңдар
мен құқықтық актілер арқылы түсіндіріледі. Нақтырақ айтсақ, осы заңдық
актілерде банкілік қызмет анықтамасы, банкілік қызметті жүзеге аксыруды
құқықтық реттеу, банкілік қызмет түрлері (операциялар) және тағы басқа да
мәселелер қарастырылған.
Банктер және банкілік қызмет туралы 31.08.1995 жылы қабылданған
Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығында банкілік
қызметке келесідей анықтама берілген (30-бап): Банкілік қызмет – банктердің
банкілік операцияларды, сондай-ақ осы заңда көрсетілген басқа да
операцияларды жүзеге асыруы. Бұл операциялар тізімі заңның осы бабында
көрсетілген.
Ресей ғалымдары банкілік қызметке түрлі анықтамалар береді. О. М.
Олейник банкілік қызметті екі мағынада қарастырып өткен. Тар мағынада,
операциялар жинақталып жүзеге асырылғанда ғана банкілік қызметті құрайды.
Яғни, кез келген ұйымның негізінде үш қағидадан құралған операцияларды
жүзеге асырған кезде ғана мемлекет тарапынан банкті тіркеу туралы талап қою
құқығы пайда болады. Шектеу ретінде үш қағиданың біреуінсіз, мысалы есеп
жүргізу қызметі ұйымдарға банк құрмай-ақ ақшалай операцияларды жүргізу мен
несие беруге мүмкіндік береді. Бұл қызметтерді несие ұйымдары, ссуда
жинақтаушы кассалар және тағы басқа ұйымдар жүзеге асырады. Бұл жердегі
операциялар үшін берілетін үш қағида, олар: қайтарымдылығы, төлемділігі
және тездігі.
Ал кең мағынада банкілік қызмет туралы мәселе тек заңмен көрсетілген
банкілік операциялар осы банктің өзімен, сондай-ақ несие ұйымдарымен жүзеге
асырылғанда ғана қозғалады. Кең мағынада банкілік қызметке осы
опернацияларымен қатар шетел валютасын сатып алу-сату, есеп айырысуды
жүргізу,ақша қаражаттарын инкассалау, ақша қаражаттарын сенімді басқару,
лизинг операциялары және басқа да операцияларды енгізуге болады. Басқа
сөзбен айтқанда, банкілік қызмет кең мағынада айналым, жинақтау және тауар
құралдары ретінде ақша және басқа да қаржылық құралдар бойынша арнайы
субъект болып табылатын коммерциялық банктер мен несие ұйымдарының банкілік
операцияларды жүзеге асыруы. Бұл қызмет сандық және сапалық сипатқа ие,
уақыт пен кеңістікке таралады немесе пайда не шығын алып келуі мүмкін. Ал,
К. Гавальданың айтуы бойынша, банкілік қызмет үш түрлі банкілік
операциялардан: кассалық операциялар, несие операциялары және қызмет
көрсетуден тұрады. Осы ғалымның тағы бір айтып кеткен сөзі, кассалық
операциялар – бұл ақша айналымын тұжырымдайтын операциялар.
Бұл анықтамалардан келесідей тұжырымдар жасауға болады. Банкілік
қызметті тек банкілік операциялар жиынтығы деп қана түсініп қоймай, сонымен
қатар қызмет пен операциялар анықтамасын беріп өтейік. Қызмет ретінде
адамдар мүддесіне қарай қоршаған ортаның толық өзгеруі мен қайта құрылуын
түсіну керек. Ал операциялар ретінде біртұтас стратегиялық жоспарлар мен
оған бағынышты мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған әрекеттерді немесе
жеке бір мақсатты орындауды, жеке істерді өңдеуді, мекемелер мен
кәсіпорындардағы жеке актілерді түсінуге болады.
Сонымен банкілік қызметті жалпы мақсатқа біріктірілген ақша және басқа
да қаржылық құралдар бойынша операциялар түрін тұрақты немесе жүйелі түрде
жұзеге асырылуының жиынтығы ретінде түсінуге болады. Бұл операциялар
жиынтығы банкілік қызметте тек келесі белгілер болғанда ғана көрініс
табады.
- жүзеге асырылу жүйелілігі, яғни жүзеге асырылатын әрекеттерді
біріктіретін белгілердің болуы;
- тұрақтылық, операцияларды жүзеге асыру қызметі, яғни нақты
операциялар ұзақ уақыт немесе нақты белгіленбеген уақытта жүзеге
асырылады;
- барлық операцияларды тұтас алғандағы бір бағыттылығы.
Тағы бір қарастырып кететін мәселе, банкілік қызметтің өзіне тән
ерекшеліктері болып табылады. Банкілік қызмет кәсіпкерлік қызметтің бір
түрі болып танылғандықтан, оның өзіне тән ерекшеліктері де болады.
Кәсіпкерлік қызмет пайда табу, өз мүлкі шегінде жауап беру, тәуекелге бару
секілді ерекшеліктерге ие болғандықтан, банкілік қызметтің келесідей
ерекшеліктерін атап өтуге болады. Олар:
- өздерінің ғана емес, сонымен қатар тартылған құрал-қаражаттармен
тәуекел ету арқылы айналымнан пайда түсіру;
- мемлекеттің болуы мен оның егемендігін қамтамассыз ету шарты
болып табылатын қаржылық құралдар айналымнан пайда табу;
- алғашқы екі ерекшеліктің болуымен қатар бірінші кезекте жалпы
мүддені, одан кейін жеке мүдделер балансын қамтамассыз ету
мақсатында кәсіпкерлік қызметтің осы түріне нақты мемлекеттік
реттеудің болуы.
Банкілік қызметте өзіне тән құқықтық режимдері болады. Бұл жерде
құқықтық режим ретінде банкілік операциялар мен мәмілелерді жүзеге асыруды
және бекітілген ережелерді сақтамаудың салдары туралы айтып өтуге болады.
Бірінші режим ретінде лицензиялауды талап ету болып табылады.
Банктердің және жекелеген банкілік операциялар түрлерімен айналысатын
ұйымдардың банкілік және басқа да операцияларды жүргізуі тек Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкі беретін лицензия негізінде мүмкін. Банкілік
операцияларды жүргізуге лицензияны алу үшін банктер немесе несиелік ұйымдар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін бір жыл ішінде барлық міндетті
талаптарды орындауы керек. Олар: техникалық-ұйымдастыру шараларын, сонымен
қатар ғимараттар мен құрал жабдықтарды (Ұлттық Банк талап ететін
нормативтерге сәйкес) дайындау мен орындау; сондай-ақ талапқа сай
персоналдарды жалдау; белгіленген жарғылық капиталды төлеу.
Сонымен қатар лицензия беруден негізсіз бас тартса, онда банктер немесе
несие ұйымдары сотқа жүгінуге құқылы.
Банктік қызметтегі ерекше шектеулер өндірістік, сауда және сақтандыру
қызметтеріне заңмен тыйым салу болып табылады. Бұл дегеніміз несие ұйымы
ретіндегі кез келген заңды тұлғаның әрекет қабілеттігінің шектелуі болып
табылады. Бұл тыйым салулар банктерді арнайы құзреттегі коммерциялық заңды
тұлғаларға айналдырады. Өйткені осындай несие ұйымдары тек қана заңмен
көрсетілетін мәмілелерді немесе осы мәмілелерді қамтамассыз ететін
әрекеттерді жасай алады.
Банкілік қызмет пен банкілік істің айырмашылығына тоқталмастан бұрын
осы екі ұғымның анықтамасына тоқталып өтейік. Анықтама беріа өту себебіміз,
осы екі ұғым анықтамасына қарай отырып айырмашылықтар шығару жеңілірек
болады.
Банкілік қызмет теориялық тұрғыдан алғанда субъектілердің әрекеті мен
әлеуметтік-экономикалық өмір ортасы болады. Ал құқықтық тұрғыдан алсақ,
банкілік қызмет банктердің банкілік операцияларды, сондай-ақ банктер туралы
заңдарда көрсетілген басқа да операцияларды жүзеге асыруы болып табылады.
Бұл анықтама Банктер және банкілік қызмет туралы Заңның 30-бабында
көрсетілген. Олар:
• депозиттер қабылдау мен несие беру операциялары;
• кассалық операциялар;
• ақша аудару операциялары;
• сейфтік операциялар;
• ломбарттық операциялар;
• төлем карточкалары мен чек кітапшаларын шығару операциялары.
Сондай-ақ банктер бағалы қағаздар рыногында брокерлік, диллерлік,
клирингтік қызметтермен де айналыса алады. Ескере кететін жағдай, банктер
осындай қызмет түрлерімен айналысу үшін Ұлттық Банктің арнайы лицензиясын
алуы керек.
Келесі кезекте банкілік іске анықтама беріп өтейік. Экономикалық
сөздікте көрсетілгендей, банкілік іс – бұл банкілік жүйені, банкілік
саладағы мемлекет саясатын, банкілік реттеу жүйесін, нақты банкілік
қызметті, теория мен жинақталған тәжірибені біріктіретін жиынтық.
Бұл жерде банкілік ісанықтамасынан байқайтынымыз, банкілік іс: банкілік
жүйе – бірінші және екінші деңгейдегі банктерден; банкілік саладағы
мемлекет саясаты – ақша айналымы, банктер арасындағы ақша аударуды жүзеге
асыру, банктер мен клиенттер арасындағы қатынастарды, Қазақстанның
экономикалық дамуы мен әлемдік экономиканың интеграциясы мақсатында
ұйымдастыру, жүргізу; банкілік жүйені реттеу – банктерді ашу, олардың
қызметін тоқтата тұру және жабу, лицензия беру, банк қызметін реттеуді
жүргізу; банкілік қызмет – банктердің банкілік операциялар жүргізіп, қызмет
көрсетуі секілді бірнеше ұғымдар жиынтығынан тұрады. Банкілік қызмет
дегенде түсінетініміз, банкілік операциялар мен қызмет көрсетулер ғана, ал
банкілік іс дегенде – банкілік саладағы мемлекет саясаты, банкілік жүйе,
банкілік қызмет және банкілік жүйені реттеу туралы мәселе қозғалады. Бұл
жерден шығаратын тұжырымдамамыз келесідей.
Банкілік қызмет салыстырмалы түрде тар мағынада айтылса, ал банкілік іс
кең мағыналы ұғым. Сонымен банкілік қызмет тек банкілік операцияларды ғана
қарастырса, банкілік іс жалпы банкілік жүйені, соның ішінде банкілік
саясатты, банкілік қызметті құқықтық реттеуді және жинақталған тәжірбиені
қарастырады.
1.2.ҚР-дағы банк қызметі нарығының даму болашағы.
Банк – коммерциялық болып табылтын заңды тұлға және заңға сәйкес
банктік операцияларды жүргізуге құқылы. Банктер қаржылық делдалдар ретінде
өзіне шаруашылық органдарының капиталын, тұрғындардың жинақтары мен
шаруашылық әрекеттерден босаған бос ақша құралдарынтартады және оларды
зайымшыларға уақытша қолдануға береді, ақша есеп айырысуларын жүргізеді
және өзгеде көптеген қызметтерді көрсетеді.
Елде жүргізіліп отырған экономикалық реформа банк ісінің дамуына жаңа
кезең ашты. Нарыққа өту жағдайында маңызды орынды еліміздегі банктер мен
басқа да несиелік институттардың даму перспиктивалары мен олардың
практикалық іске асуы жайлы сұрақтар алады.
Қазақстандық банктер әлемдік банк жүйесінің стандарттарына сүйене
отырып, өз клиенттеріне көрсететін банк қызметтерін арттыруда. Осыған орай
бұрынғы дәстүрлі банк қызметтері мен қатар жаңа қызметтер практикаға
енгізілуде.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, электронды есеп айырысулар
банкаралық, Интернет желісіндегі қаржы нарығы жайлы білім және т.б.
Сондай-ақ банктер клиенттер тапсырысы бойынша маркетингтік зерттеулер,
валюталық операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық-анықтамалық, қор және т.б. қызметтерді жүргізеді.
Қазақстан Республикасындағы банк жүйесінің даму кезеңін қарай
отырып,біз банктердің азаю кестесін байқаймыз. Егер 1993 жылы Қазақстанда
204 банк болса, 1997 жылы 82 банк, 2002 жылы 44 банк қалған. Банктердің
бұлай күрт қысқаруына сыртқы факторларымен қоса мысалы, республикадағы
экономикалық жағдай, банк заңдылықтарының даму дәрежесі, банк қызметі
нарығындағы бәсекелестік, ішкі факторлар да мысалы,банк ресурстарының бар
болуы, банк саясатының дұрыс болмауы, сәтсіздік және т.б. әсер етті.
Сондай факторлардың бірі –қызмет көрсету аясындағы банктердің
бәсекелестігі. Бәсекелестіктен жеңіп шығудың ең басты жолдары – клиенттерге
көрсетілетін қызмет сапасын арттыру, жаңа қызмет түрлерін енгізу болып
табылады. Бұл мәселені қарастырмастан бұрын біз ең әуелі банк,банк қызметі
дегеніміз не, банктер немен айналысады немесе немен айналыса алады деген
сұрақтарды қарастыруымыз керек.
Банк – бұл ақша ағынымен байланысты ерекше өнім өніретін экономикалық
арнайы институт. Банк әр түрлі банктік қызметтерді атқарады. Қазақстан
Республикасының Банк және банк қызметтері туралы Заңына сәйкес банктер
келесі функцияларды орындай алады:
- депозиттер тарту;
- клиенттер мен банк-корреспонденттердің шоттарын жүргізу және оларға
кассалық қызмет көрсету;
- заңды және жеке тұлғаларға қайтарымдылық, ақылық және мерзімділік
жағдайларында ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несиелер беру;
- өз бағалы қағаздарын шығару чек,вексель, аккредитив,акция және
т.б.
- төлем құжаттарын және басқада бағалы қағаздарды сатып алу, сақтау,
сату және осыларға қатысты басқа да операциялар жүргізу;
- брокерлік қызмет көрсету;
- консультациялық қызмет көрсету;
- клиенттер үшін құжаттар мен құндылықтарды сақтауға қатысты
қызметтерсейфтік бизнес
- лизингтік операцияларды жүзеге асыру және т.б.
Банктердің осы операцияларын топтастыра келіп,оларды келесідей негізгі
функцияға бөліп көрсетуге болады:
- депозиттік операциялар
- экономиканы және халықты несиелендіру
- қолма-қолсыз есеп айырысуды уйымдастыру мен жүргізу
- инвестициялық әрекеттер
- өзге де клиенттерге қаржылық қызметтер.
Жалпы алғанда Қазақстанның банк жүйесінің жалпы жағдайы айтарлықтай
тұрақты болып табылады. Республика банктерінің ең ірілері және тең
жартысынан астамы 52,3%Алматыда орналасса да, жергілікті жерлерде
аймақтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын банктер құрылуда.
Республиканың экономикасына несиелік қатынастардың жалпы көлемі 1995
жылы 1,6 есе өсті және 1996 жылдың 1 қаңтарында 73,5 млрд. теңгеге жетті,
соныңжартысынан астамы 43 млрд.-экономиканың салаларын несиелендіруге.
Банкаралық несие берудің де көлемі артуда: 1994 жылы – 9 есе, 1995 жылы- 4
есе артты. 1995 жылдың екінші жартысында екінші деңгейлі банктердің
арасындағы несие нарығының операциялары активтендірілді. 1995 жылы қайта
қаржыландыру мөлшері 9 рет қарастырылды және 210%-дан 52,5% -ға дейін
төмендеді. Қазіргі уақытта қайта қаржыландыру мөлшерлемесі – банктердің
барлық ресурстық базасының жағдайын көрсететін индекатор және ақшаға деген
сұраныстың негізгі параметрі болып табылатындығын атап өткен жөн. Бұл
банктердің соңғы уақытқа дейін құны қайта қаржыландыру мөлшерлемесімен
анықталатын аукциондармен, банкаралық ресурстармен активті түрде жұмыс
істегендігімен түсіндіріледі.
Рспубликамыздағы банктерге сенімсіздік пен өтімсіздік сипаты тән. Оның
артында банктердің алында тұрған есеп айырысудың құжаттық фомаларымен
операциялар жүргізу,экспорт-импорт операцияларын қаржыландыру, халықаралық
саудадағы қызмет көрсету мәселелері жатыр. Солардың негізгілеріне келесілер
жатуы мүмкін:
1) құжаттық немесе құжатсыз есеп айырысудың барлық түрлерінің
құқықтық базасының болмауы
2) қазақстандық банктердің сенімсіздігі мен өтімсіздігі
3) шетел банктерінің сенімсіздігі
4) құжаттық есеп айырысу бойынша дұрыс дамымаған бухгалтерлік есеп
5) вексельдік айналымның дұрыс дамымауы
Жоғарыда аталып өткен мәселелер қазақстандық кәсіпкерлер мен банктердің
алдында тұрған мәселелердің тізімін толық бере алмайды. Қатаң бәсекелестік
жағдайында банктер өз клиенттеріне қызметтердің үлкен спектірін ұсынуға
тырысады. Республика экономикасы тұрақану процесін бастан өткізуде,
сондықтан бұл балалық аурулардың бәрі тез уақытта жойылуы тиіс.
Банк қызметтері нарығының әрі қарай дамуы қор нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық Комиссиясымен бірге акция және басқа да бағалы қағаздардың қор
нарығында айналымын арттыратын жұмыстар жүргізуде. БҚҰК-мен бірге арнайы
қарыз міндеттемелерімен қоса, банк активтерінің секьюритизациясы механизмі
іаке асырылады. Ұлттық Банктің арқасында қор нарығының даму аумағында
банктердің корпоративтік вексельдермен операциялар жүргізуге толық құқылы
хеджирлеу қоры, ипотекалық қор сияқты қаржылық институттардың пайда болуына
жол ашады. Сонымен қатар, Ұлттық Банк жылжымайтын мүлік нарығының құрылуы
мен ипотекалық операциялардың дамуына да жағдай жасайды.
Банк салымшыларының қызығушылығын арттырудың перспективті бағыты банк
қызметі нарығының әрі қарай дамуы, әсіресе, клиенттерге көрсетілетін қызмет
сапасын көтеру, жаңа формаларды енгізу, банк қызметінің әдістерін кеңірек
қолдану болып табылады. Банктерге инвестиция тарту үшін жаңа қаржылық
құралдарды пайдалана отырып, қор нарығындағы өз әрекетін арттыру қажет
болады. Мұндай құралдардың бірі болып халықаралық капитал нарығындағы
еврооблигациялар эмиссиясы евробондтар табылады. Бұл қаржылық операция
бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге көмектеседі. Біріншіден, шетелдік
валютамен займдар теңгемен займдарға тән жоғары пайыздық мөлшерлеме мен
қарыз өтемі құнынан құтылуға жағдай жасайды. Екіншіден, республикадағы
бағалы қағаздар нарығы дәл қазіргі даму кезеңінде әлі банктердің
қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайды. Үшіншіден, банк сыртқы
капитал нарығындағы несиеге нарығындағы несиеге икемді эмитент ретінде өз
іс-әрекетінің аумағын арттыруға және халықаралық қаржы институттарымен
тікелей қарым-қатынастарды жүзеге асыруға қызығушылық білдіруге тиіс.
Банктің стратегиялық мақсаты кез келген уақытта халықаралық капитал
нарығына еркін шығуға жол табу болып табылады.
Келесі бір қаржылық құрал – корпоративтік облигациялар шығару. Қазіргі
уақытта ішкі қор нарығында басты орында мемлекеттік бағалы қағаздар, ал
корпоративтіктерден – акциялар айналымда. Корпоративтік акциялар практикада
жиі қолданыс таба бермейді. Тек кейінгі кезде ғана Қазақстанда қор нарығы
тарихында бірінші рет корпаративтік қарыздық міндеттемлер пайда болды.
Облигациялардың бірінші эмитенті болып 1998 жылы қостанайлық Фарватер
акционерлік қоғамы 5 млн. теңге көлемінде қарыз міндеттемелерін шығарды.
Табысты тәжірбиеден кейін Фарватер қарыз міндеттемелерінің екінші
эмиссиясын жүзеге асырды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, банктерге бағалы қағаздар
нарығындағы облигациялар эмитенті ретінде танылу ұсынылады. Бұл
облигациялардың отандық нарығындағы қаржы құралдарының өткір тапшылығы
жағдайында активтерді басқару мәселесімен бас қатырып жүргендер мен өз
капиталын ыңғайлырақ және аз тәуекелмен орналастырғысы келетіндерді бірден
тарататындығы сөзсіз.
Кастодиандық қызмет. Республикада зейнетақы реформасының нәтижесінде
жинақтаушы зейнетақы қорлары құрылғаны белгілі. Осыған ограй банк
қызметінің жаңа түріне - кастодиандық қызмет көрсетуге қажеттілік
туындады. Бұл әдіс зейнетақы қорларындағы ақша құралдарының қозғалысын
бақылауға ерекше әдіс болып табылады. Банк – кастодиан оған өткізілген
бағалы қағаздар мен ақша құралдарын тіркеуді және әр түрлі жағдайлардан
сақтауды жүзеге асырады. Бұл үшін банк комиссиялық сыйлық алады. Мысалы,
Алматы сауда-қаржы банкі кастодиандық қызмет көрсеткені үшін бағалы
қағаздардың номиналды құнының 0,15%-ы мөлшерінде ақы алады. Бұл төмен
мөлшерлеме клиенттердің қызығушылығын тудырады.
Банк кастодиандық қызметі өзге де қаржылық институттармен жүргізе алады
сақтандыру фирмалары,инвестициялық компаниялар. Бүгінде республикада
катодиандық қызметке лицензия алған 12 банкті 7-і ғана жұмыс істеуде. Бұл
болашақта жеткіліксіз болатындығы сөзсіз. Сондықтан кастодиандық қызмет
банк қызметінің маңызды перспективі формасы болып табылады.
Сауда қаржыландыруының ерекше формаларының бірі форфейтинг болып
табылады. Форфейтинг - сыртқы операцияларда қолданылатын экспортердің
сатушының тауарды сату кезінде несиелендірудің өзінше бір формасы. Банк –
форфейтор сатушыдан сатып алушының ақшалай міндеттемелерін ала отырып,
сатып алушының алған тауарының толық немесе бөлшек төлемін өткізеді. Ал
соңында импортер сатып алушы тауар құнындағы төлемді төлейді. Мерзімінен
бұрынғы төлем үшін банк-форфейтор экспортерден пайыздар ұстап қалады. Бұл
қызметті алғаш рет 1998 жылдың соңынан бастап ТуранӘлемБанкі ЖАҚ-ы
практикаға енгізді.
Микронесиелеу. Бұл операцияға да көп көңіл бөлінуде. Біздің елімізде
1998 – 2000 жылдарда аз қамтамассыз етілген азаматтарды микронесиелеу
бағдарламасы қабылданған болатын. Ол 1998 жылы 245 аз қамтылған, көп балалы
жанұя пайызсыз қарыз түрінде әрқайсысы 400 доллардан микронесиелер алды.
Берілген микронесиелердің жалпы сомасы 7 368 мың теңгені құрайды. Бұл
несиелер коммерциялық әрекетпен айналысуға, үй шаруашылығын дамытуға, және
т.б. әрекеттерге бағытталған. Кейбір қазақстандық банктер микронесиені
практикаға енгізуде. Мысалы, ТұранӘлемБанкі өз клиенттеріне микронесиені
келесі жағдайларда береді:
- несие мөлшері – 500-ден 30000 АҚШ долларына дейін
- несие мерзімі – 6 айдан 12 айға дейін
- пайыз – айына 1,8 – 2,6 пайыз
Макронесиелер өсіп келе жатқан жұмыссыздық пен кедейлікке қарсы
әрекеттер ролін атқаратындықтан, халықарасында кең таралым табады.
Қазақстан Республикасының банк қызметі дамуының маңызды перспективті
бағыты – банк операцияларында әлемдік Интернет желісін қолдану. Бүгінгі
күнде банк қызметінде компьютерлік технологияны қолданатын банктер көбеюде.
Мысалы, Халық Банкі өз қызметтерін Интернет арқылы жарнамалайды,
клиенттерге кассалық есеп айырысу қызметін Интернетті және компьютерлік
технологияларды қолдану арқылы ұсынады.
Инкассация. Банктердің өз клиенттерне көрсететін қызметтерінің бірі –
инкассация. Инкассация кәсіпорын, ұйымдардың және мекемелердің кассаларында
қолма-қол ақша мен құндылықтарды жинап, оларды қаржы-несие мекемелеріне
жеткізуіді жүзеге асырады. Сондай-ақ аталған қызмет инкассатор көлігінің
клиенттерге жол тартуын,ақша құралдарының банктерге жеткізілуі мен
қабылдауын,олардың есеп айырысу шотына түсуін қарастырады.
Жаңа бағдарлама енгізе отырып, банк өз клиенттеріне банктік
қызметтердің жаңа түрін қабылдауға мүмкіндік береді. Республикадағы банк
қызметі нарығының әрі қарай дамуы мен кемелденуіне орай банктерге өз
қызметінде репо, трасттық операциялар, анденррайтинг сияқты дәстүрлі емес
операцияларды, ипотекалық несие беру операциясын активті түрде қолдану
көзделеді.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндесек, Қазақстанның банк қызметі нарығы
болашақта айтарлықтай кеңиді, алдыңғы қатарлы тәжірбиелермен баийды,жаңа
дәстүрлі емес банк операцияларымен жаңа заманауи технологиялармен толыға
түседі. Бұл банк қызметінің сапасы мен деңгейін арттыруға, қаржы жүйесін
нығайтуға, сәтті ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкіндік береді.
1.3.банк қызметін пруденциялды реттеу.
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
механизмінің тәртібі ҚР Ұлттық банкінің екінші деңгейдегі банктердің
қызметін ретту және қадағалау бойынша ногрмативтік құқықтық актілермен
анықталады.
1995 жылы 31 тамызда қабылданған Банктер және банктік қызмет туралы
ҚР заңының 41-бабына сәйкес, ҚР Қаржылық қадағалау агенттігі екінші
деңгейдегі банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамассыз ету мақсатында
аталған банктердің қызметін реттеуді мынадай жолдармен жүзеге асырады:
* пруденциялық нормативтер белгілеу;
* банктердің орындауына міндетті нормативтік құқықтық актілер шығару;
* Банктердің қызметін шығару;
* банктің қаржылық жағдайын сақтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
* банктерге ықпал ететін шектеу шараларын қолдану;
* банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
ҚР Ұлттық банкі халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді белгілеуге құқылы. Ол, сонымен қатар банктердің пруденциялық
нормативтерді және орындауға міндетті басқа да нормалар мен міндеттерді
бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді.
Қойылған талаптарға банктің қаржылық жағдайының сәйкестігі туралы
мәселені шешу мақсатында ҚР Ұлттық банкі белгілі мөлшерде банк капиталының
көлемін анықтауға құқылы.
Пруденциялық нормативтер немесе орындауға міндетті басқа да нормалар
мен лимиттердің нормативтік белгілері мен есептеу әдістемесін, белгіленген
күнге банктің капиталының көлемін, ашық валюта позициясының лимиттерін және
оларды есептеу әдісін, есеп берудің сәйкес формалары мен оны тапсыру
мерзімін Ұлттық банк белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивиденттерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктердің
резервтік қорларының көлемін ҚР Ұлттық банкі белгілейді.
Банктер жүргізетін операцияларының түрлері мен көлеміне байланысты
өздерінің қызметінің сенімділігіне бақылауды қамтамассыз ету үшін олар
Қазақстан Республикасындағы банктер туралы заңға сәйкес, ҚР Ұлттық банк
бекіткен тәртіпте күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы арнайы провизиялар
құру арқылы берілген несиелер мен басқа да активтерді жіктеуге міндетті.
Банк қызметін реттеу шараларының ішіндегі ең маңыздысы пруденциялық
нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 213
қаулысымен бекітілген Екінші деңгейлі банктерге арналған пруденциялық
нормативтер туралы Ережеге сәйкес оларға мыналар жатады:
1) жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2) меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффиценті;
3) бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4) өтімділік коэффиценті;
5) ашық валюталық позиция лимиті;
6) негізгі қорларға және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалынған
банк инвестициясының ең жоғары мөлшерінің коэффиценті.
1. Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк Басқармасы
бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық бағадан төменгі
деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар және пимиттерді
бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффиценті.
Меншікті капитал (К) – бұл І деңгейлі капитал мен ІІ деңгейлі капитал
қосындысынан банктің инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы – акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ақ басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуі тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық
стандартқа сәйкес жасалуы мен аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазақстан, қор
биржасының А категориясына енуге тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standart & Poors
және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің Арейтингінен
төмен болмауға тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (К1) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар,резервтер);
шегерілген ( - ):
- материалдық емес активтер ( Халықаралық қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламалық қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылдағы табыстардан артық
сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан құралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылдағы шығыстардың артық
сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәукелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % -нан
аспайтын сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординарлық қарызы – бұл мынадай талаптарға сәйкес келетін,
банктің қамтамассыз етілмеген міндеттемесі:
1) депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2) банктің немесе онымен байланысты аффилиирленген тұлғалар талаптары
бойынша кепілдік ретінде қамтамассыз етілмеуге тиіс;
3) алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4) банктің таратылуы барысында соңғы кезекте қанағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
ІІ. Казкоммерцбанктегі
2.1. Казкоммерцбанктің шоттар бойынша операциялар.
1990 жылы құрылған Казкоммерцбанк 2004 жылғы желтоқсан айындағы ортақ
активтерінің өлшемі бойынша, жеке және заңды тұлғаларға қызмет көсететін
және басқа да қызметтер көрсететін Қазақстандағы ең ірі банктердің
қатарында. Банктің негізгі қызметі, дәстүрлі түрде депозит қабылдау және
ссуда мен несиені теңге немесе шетел валютасында ұсыну. Сонымен қатар банк
клиенттердің ағымдағы есеп шотымен кең көлемде қызмет көрсетеді. Төлемдер,
дебеттік және кредиттік карточкалар, инкассолау, бөлшек сауда банкингі.
Өз жағдайына байланысты 2004 жылдың 31 желтоқсанында өз бас офистен
басқа банктің Қазақстан аумағында 22 әмбебап филиалдарында қызметкерлер
қызмет көрсетеді.
Заңды тұлғаларға, индивидуальдық кәсіпкерлерге және крестияндық
шаруашылыққа банктік счет ашу үшін, банк қызметкері банктік счетты ашқаннан
кейін (3-күн ішінде) Қазақстан Республикасының салық төлеушісінің
куәлігінде көрсетілген салық комитетіне хабарлама береді.
Банктік счеттар ашу үшін, клиенттердің ұсынатын құжаттары.
Банктік счет ашу үшін клиенттер банкке келесідей құжаттар ұсынулары
қажет:
1.1. Қазақстан Республикасының Резиденттері – заңды тұлғаларға:
- Қол қою үлгілері бар құжаттар және печаты
- Салық органының қызметімен берілген,клиенттің салық учетына фактінің
қойылуын білдіретін құжаттардың копиялары.
- Статистикалық карточканың копиясы.
- Мемлекеттік тіркелу куәлігінің копиясы.
- Нотариалдық куәландыру уставының копиясы.
- Тұлғаның өкілеттілігін көрсететін, қол үлгілерімен печаты бар
құжатқа кірген қолдардың үлгілерінің копиялары.
- Операция жүргізу барысында уәкілеттің төлем құжатына қол қоюына
байланысты клиенттің банктік счетын енгізуі туралы,жеке тұлғаны
куәландыратын құжаттың копиясы.
1.2. Қазақстан Республикасының Резиденттері – индивидуальдық
кәсіпкерлерге:
- Қол қою үлгілері бар құжаттар және печаты
- Салық органының қызметімен берілген,клиенттің салық учетына фактінің
қойылуын білдіретін құжаттардың копиялары.
- Тұлғаның өкілеттілігін көрсететін, қол үлгілерімен печаты бар
құжатқа кірген қолдардың үлгілерінің копиялары.
- Операция жүргізу барысында уәкілеттің төлем құжатына қол қоюына
байланысты клиенттің банктік счетын енгізуі туралы,жеке тұлғаны
куәландыратын құжаттың копиясы.
1.3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz