Қазақ ұлттық интеллигенциясының қалыптасуы және отарлау саясатына қарсы күресі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ . ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКАНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1. ХІХғ.ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе бастауы ... ... ... 10
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен әдістері ... ... ... .19
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ КҮРЕСІ ... ... ... ..34
2.1. Қазақ зиялы қауымының жер мәселесіндегі көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2.Орыс интеллигенциясының қазақ жері туралы айтқан ойлары ... ... ... ... ... ... .48
2.3. Қазақ жерінің Ресей Мемлекеттік Думасында талқылануы ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ . ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК . ЭКАНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.1. ХІХғ.ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе бастауы ... ... ... 10
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен әдістері ... ... ... .19
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНА ҚАРСЫ КҮРЕСІ ... ... ... ..34
2.1. Қазақ зиялы қауымының жер мәселесіндегі көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ..34
2.2.Орыс интеллигенциясының қазақ жері туралы айтқан ойлары ... ... ... ... ... ... .48
2.3. Қазақ жерінің Ресей Мемлекеттік Думасында талқылануы ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ – ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 10
1.1. ХІХғ-ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНА
ҚАРСЫ КҮРЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1. Қазақ зиялы қауымының жер мәселесіндегі
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2.Орыс интеллигенциясының қазақ жері туралы айтқан
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Қазақ жерінің Ресей Мемлекеттік Думасында
талқылануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Еуразияның жүрегінде, өркениеттер тоғысында
талай халықтарды тал бесігінде тербеткен ұлы даланың төсінде дүниеге
келген біздің халқымыздың барша тарихы – ұлт пен ұлыс ретінде сақталып қалу
жолындағы толассыз күрестерге толы тарих.
Тәуелсіздігімізді алған 16 жылдың ішінде Қазақстанның төл тарихы
негізгі тақырыпқа айналғаны белгілі. Осының негізінде назардан тыс қалып
келген мәселелердің шешімін табуға, бұрын біржақты баға беріліп келген,
идеологиялық себептермен айтыла бермейтін жабық тақырыптарды зерттеп,
ғылыми талдаудан өткізу үшін жаңа міндеттер жүктеп отыр. Отан тарихына
жаңаша көзқарас бұл- соңғы жылдары тарихи айналымға енген құжаттар мен
деректерді пайдалана отырып, бұрын Кеңестік тарих арқылы белгілі,
бұрмалағнан мәселелерді қайта қарау мен бағалау екендігі белгілі.
Кеңестік тарихнамада қазақ даласын отарлау мәселесі көптеген, іргелі
зерттеулерге арқау болса да, нақты өз бағасын ашық түрде ала алмады. Кеңес
өкіметі жылдары патша өкіметінің отарлау саясатының ақиқатын ашып көрсетпек
болған зертеулерге халықтар достығына зиянын тигізді деген желеумен тиым
салғаны белгілі.
Қазіргі кезеңде, еліміздің тарихына жаңаша ой-пікірдің қалыптаса
бастаған шағында осы мәселені жан-жақты зерттеуге мүмкіндіктер туды.
Отарлық кезең тарихының толықтай зерттеліп үлгермеген, өзінің лайықты
бағасын ала алмаған мәселелеріне ғылыми талдау жасауға жол ашылды. Бұл
Қазақстан тарихындағы аса маңызды осы мәселені тиянақты түрде саралауға,
қоғам дамуының заңдылықтары негізінде әлеуметтік құбылыстарды ұсынуға
көмектеседі.
ХІХ ғасырдың ІІ-жартысы мен ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін күреске
толы кезең. Өйткені, Ресей үкіметінің қол астында болып, патша мен оның
шенеуніктерінің езгісін көрген қазақ халқы басқа да бұратана халықтармен
қатар өз азаттығы үшін күреске шықты. Бұл кезде қазақ қоғамында ұлттың
еңсесін көтеріп, патша саясатына ашық түрде қарсы шыққан қазақ
интеллигенциясының қатары қалыптаса бастаған болатын.
Осы зиялы топ қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, ұлт-азаттық
жолындағы күресте көш бастаушы болды. Қазақ интеллигенттерінің бұрыннан
алға қойған басты мақсаттарының бірі – жер мәселесі еді. Жер мәселесін
шешуде қазақ интеллигенттері Ресей Мемлекеттік Думасын, патша үкіметінің
әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты. Зиялы қауымның осы қызметі және
олардың қоғамдық-саяси көзқарастары жете көңіл бөліп, зерттеу елегінен
өткізуді талап етеді. ХХғ. бас кезінде қазақтың зиялы қауымы өкілдері,
қоғам қайраткерлері мен ағартушылары Айқап журналы мен Қазақ, Дала
уалаятының газеті, Алаш, Сарыарқа, Қазақстан газеттерінде өз ойларын
жариялап, қазақ қоғамының келешегі, қазақ шаруаларының тағдыры, жер
мәселесі мен отырықшылыққа көшуге байланысты пікірталастар ұйымдастырды.
Олардың сол кездегі қызметі мен көзқарасы бүгінде маңызын жойған жоқ. Соңғы
кездерде зерттеушілер қазақ интеллигенциясының пайда болып, қалыптасу
ерекшеліктерін, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
дамуында оның атқарған ролін анықтап және мұны әр сала бойынша қарастыруда.
Сондықтан бүгінгі қазақ тарихнамасында ғасыр басындағы осындай көкейтесті
мәселелерді шешуге тырысқан ұлттық интеллигенцияның көзқарастарын әр
қырынан толықтай ашып беретін зерттеу қажет. Міне, сол себепті қарастырылып
отырған тақырып арнайы ғылыми тұжырымдар қажет, жаңаша көзқараспен талдауда
тарих ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірін орыс
тарихшылары мен саяхатшыларының зерттеулері мен жазбаларынан, ресми
құжаттарынан оқып білуге болады. Алайда, олардың барлығы отырықшылықты
көздеген патша үкіметінің арнайы нұсқауымен орындалған еді. Өйткені, қазақ
даласын түгелдей отарлық меншікке айналдырып, бодандықта ұстау үшін,
халықтың тұрмысын, әлеуметтік өмірін, жерінің табиғи-географиялық жағдайын,
мәдениеті мен тілін, дінін, жалпы психологиясын зерттеу өте қажет болды.
Жалпы отарлық кезеңде жарияланған мұндай зерттеулердің сыни талдау арқылы
пайдалануға болады. Ал қазақ интеллигенциясы өкілдерінің пайда болуы,
қалыптасуы, қоғам ісіне араласуы, жер мәселесіне байланысты қызметі
мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары мен арнайы ғылыми
еңбектерінен белгілі. Бұл ретте Ә.Бөкейхановтың (Киргизы. 1910ж, Үшінші
Дума һәм қазақ), А.Байтұрсыновтың (Жер мәселесі, Қазақ өкпесі),
Р.Мәрсековтың (Қазақ қайтсе жерге ие болады?), Ж.Сейдалиннің (Бас қосу,
Тағыда съез жайында), М.Дулатовтың еңбектерін айтқан жөн.
ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ тарихына байланысты елді
отарлау, орыстандыру, қоныстандыру саясатына арналған орыс
зерттеушілерінің де еңбектері баршылық. Бұл зерттеулер қазақ өлкесінің
Ресей қол астына енуінің, патша үкіметінің жүргізген әскери, әкімшілік-
шаруашылық отарлауы, орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудартуы сияқты
жолдарын ашып бере алады.
Патша үкіметінің арнайы нұсқауымен жіберілген қазақ әскерлерінің қазақ
жерін иемденуі И.Бородиннің (Уральская казачье войска. Статистическое
описание в двух томах. –Уральск, 1891), В.А.Остафьевтің, Н.Г.Путинцевтің,
Н.В.Лебедевтің (История Семиреченского казачье войска. –Верный, 1908)
еңбектерінде, отарлау саясаты А.Кауфманның (Переселение и колонизация.
–СПб, 1905, По новым местам –СПб, 1905) еңбектерінде баян етіледі.
П.Румянцевтің (Киргизский народ в прошлом и настоящем. –СПб, 1905,
Материалы по обследованию туземного и русского старожильческого хозяйства и
землепользования в Семиреченской области, собранные и разработанные под
руководством П.П.Румянцева. СП.б 1911-1916), П.М.Головачев, Н.Коншин,
Т.Седельниковтың (Борьба за землю в киргизской степи. –СПб, 1907, Борьба за
землю в Казахской степи.А, 2007), А.Л.Трегубовтың, Бератовтың (Страна
свободных земель. –СПб, 1908), М.А.Терентьевтің (История завоевания Средней
Азии. –СПб, 1905.)еңбектері де қазақ даласын отарлау тарихына арналған.
Аталған авторлар кезінде орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру
қозғалысының нақты себептерін ашып беруге тырысқан болатын.
1868 ж. Патша реформалары мен оның қазақ жеріне тигізген әсерін,
отарлау аппараты шенеуніктерінің жүгенсіздіктерін, жергілікті құқық
ұйымдарының заңсыздық әрекеттерін М.Н.Вяткин (Очерки истории Казахской ССР.
–М.Л, 1941) мен В.Федоров (Казахстан-колонизация царизма в конце ХІХ и
начале ХХв. АГУ им. Абая. -1941. Т-2), А.Баймурзин өз еңбектерінде
көрсетуге тырысты.
Қазақстан жеріндегі аграрлық мәселенің зерттелуіне П.Г.Галузоның
(Особенности аграрного строя Росии в период империализма. –М.1960),
С.Сүндетовтың (О генезисе капитализма в сельском хозяйстве Казахстана.
–А.1970), Б.Сүлейменованың, А.Тұрсынбаевтің (Из истории крестьянского
переселения в Казахстане. –А.1950), В.Шахматовтың (Казахская пастбищно-
кочевая община. Алма-Ата, 1964), М.Х.Асылбековтың (Желездорожники
Казахстана в первой русской революции1905-1907гг А. 1965), С.Әсіптің
(Қатерлі дерт, қалжыраған халық. –А.1998), Л.Әуезованың еңбектері зор үлес
қосты. Аталмыш зерттеушілер патшалық Ресей үкіметінің қазақ даласында
жүргізіп келген аграрлық саясатын, оның қазақ халқына тигізген әсерлерін,
ұлттық интеллигенцияның экономикалық және саяси күрес барысын әр қырынан
ашып көрсетуге тырысты.
ХХ ғасырдың бас кезінде патша үкіметінің саясатына қарсы мақсаттағы
азаттық қозғалыстар тек ішкі Ресей аймағын қамтыған жоқ, сондай-ақ, патша
үкіметінің қол астындағы бұратана елдерді де шарпыды. Қазақстандағы
аграрлық қозғалыстарға ұйытқы болып, жөн сілтеп, жол көрсеткен ұлттық
интеллигенция өкілдерінің саяси мақсатын Ә.Бөкейхановтың, М.Тынышпаевтің
(Из истории казахского народа. –А.1993) еңбектері айқындайды. Сонымен
қатар, көрнекті ғалым Телжан Шонанұлының Жер тағдыры – ел тағдыры
еңбегінде қазақ жерін талан-таражыға салып, сырттан жаппай қоныстандыру
саясатын жүргізіп келген патша үкіметінің заңсыз әрекеттері нақты
әшкереленген. Ол қазақ жеріндегі отарлаудың түрлерін кезеңдерге бөліп,
тигізген зиянын, осының нәтижесінде қазақ-орыс арасында туындаған
қақтығыстарды баса көрсетеді.
Бірінші орыс революциясынан кейінгі Қазақстандағы азаттық қозғалыстар
кезінде орыс пен қазақ шаруалары арасындағы жер мәселесіне байланысты
ұлттық интеллигенция өкілдерінің саяси күрес бағытын айқындауда кеңес
дәуірінде шыққан зерттеулер өз алдына бір сала. Мысалы: зерттеуші – ғалым
А.Ф.Якунин Қазақстандағы 1905-1907 жж. революция атты еңбегінде 1905-1907
жылдар аралығында Қазақстанда екі түрлі бағыттағы зиялы қауым тобының
болғанын атап өтеді. Ол буржуазиялық-ұлтшыл бағыттың өзін екіге:
батысшылдар (Ә.Бөкейханов басқарған), мұсылмандық (Б.Қаратаев
басқарған) деп бөліп, олардың патша шенеуніктеріне қарсы жүргізген күрес
барысын айқындап беруге тырысты.
Интеллигенция тақырыбы әрбір дәуір тынысы, оқиғалардың және үстем
идеологияның ықпал - әсерімен қарастырылып келгені белгілі. Ұлттық
интеллигенцияның пайда болуы мен қалыптасу тарихына және қызмет барысына
арнап кеңес ғалымдары мен шетелдік тарихшылар да, бүгінгі зерттеушілер де
біраз еңбектер жазған. Шетел ғалымдарының қазақтар жөнінде жазған
еңбектерін зерттеуші К.Есмағамбетовтың аударып, құрастырған Қазақтар шетел
әдебиетінде кітабынан оқып білуімізге болады. Шетелдік әдебиет ішінен Алаш
қайраткерлерінің өмірі мен қызметі туралы Х.Оралтайдың (Алаш-Түркістан
түркілерінің үлт-азаттық ұраны Азат.-1991.№8.10) еңбегін атаған жөн. Алаш
қозғалысына қатысты мәселелер М.Олкоттың Қазақтар атты монографиясында да
атап өтіледі. Алайда ғалым еңбегін орыс басылымдарындағы деректерге сүйеніп
жазған және көпшілігі шындыққа жанаспайды.
Шетел зерттеушілерінің қарастырылып отырған проблемаға қатысты
еңбектерінің арасынан Дж Демконың Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-
1917) деген кітабын атап өткен жөн. Алайда, еңбек орыс зерттеулері
негізінде ғана жазылып, тек статистикалық мәліметтерді келтірумен
шектелген.
Тақырыптың деректік негізіне байланысты қазақ интеллигенциясының
үкімет ісіне араласып, Мемлекеттік Думаға қатысуы жөнінде (1905-1907 жж.)
орыс революциясынан кейін шыққан және кеңес дәуірі кезеңінде жарық көрген
еңбектер біршіма мағлұмат береді. Мемлекеттік Думаның стенографиялық
есептері қазақ депутаттарының жүргізген қызметіне толық мәліметтер бере
алады. І,ІІ Мемлекеттік Думаларға сайланып, мұсылман фракциясының мүшелері
болған қазақ депутаттары Ш.Қосшығұлов, А.Бірімжанов, Б.Қаратаев,
У.Алдабергеновтердің ондағы қоғамдық-саяси қызметі татар зиялысы Усалдың
Бірінші, екінші, үшінші думадағы мұсылман депутаттар және олардың атқарған
істері деген еңбегінде қарастырылды.
Ұлттық интеллигенция тарихы мен қызметі 20-40 жылдары сол заман
ағымымен зерттелгені белгілі. 1930-1938 жылдардағы интеллигенция өкілдеріне
қарсы жүргізілген жаппай қудалау саясаты бұл тақырыптың зерттелуіне кедергі
келтірді. Т.Рыскулов (Из прошлого казахской нацеональной интеллигенции.
Избранные труды. –А. 1987) қазақ интеллигенциясының пайда болуы мен
қалыптасуына зор көңіл бөліп, олардың саяси қызметін саралап көрсетуге
ұмтылса, ал қазіргі қазақ тарихы ғылымының негізін қалаушылардың бірі
С.Асфендияров (Қазақстан тарихының очерктері. –А. 1994) қазақ
интеллигенциясының пайда болуын ХІХ ғасырдың аяғына жатқызып, олардың іс-
әрекеттерін дәйекті түрде көрсетуге тырысты. Бұл ғалымдар үкімет тарапынан
қудалануға түсті.
Патша үкіметінің отарлық саясатын, жер, су, тіл мәселелерін
көрсетугде қазақ зиялыларының бірі Қошмұхамет Кеменгерұлының (Таңдамалы.
–А. 1994) еңбегі де маңызды. Автор онда патша үкіметінің жерге, тілге,
дінге қатысты қабылданған әділетсіз заңдарын сынға алып, осы заңдардың
тигізген зардабын нақты түрде көрсетеді.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеу 50-60 жылдары едәуір жандана
түсті. Мысалы: Ә.Әтішев (Политическая мысль казахстана второй половине ХІХ-
начала ХХ века. –А. 1979), Қ.Бисембиев (Идейно-политические течения в
Казахстане конца ХІХ- начале ХХ века. А. 1961.), С.Зиманов (В.И.Ленин және
Қазақстандағы Кеңестік ұлттық мемлекеттілік. –А. 1970), Д.Қабдиевтардың
(Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ-начала ХХ века). –А.
1978) еңбектері қазақ интеллигенттері қызметінің жекелеген қырларын
зерделеуге арналып, олардың дүниетанымдық көзқарастарын тереңірек көрсетуге
тырысқан. Ал 80-жылдардың соңына қарай қоғамдық ғылымдар саласындағы
бетбұрыс отандық тарихты жаңаша тұрғыдан зерттеуге жол ашты. Зерттеліп
отырған дәуірге байланысты Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған
М.Бурабаевтың (Общественная мысль Казахстана 1917-1940 гг. –А. 1991)
зерттеуі, қазақ интеллигенттеріне қатысты құнды мәліметтер берсе, С.Зиманов
пен К.Ыдырысов (Общественно-политические взгляды Мухамеджанова Сералина. А.
1991) еңбектері көрнекті қазақ интеллигенті, Айқап журналының редакторы
М.Сералиннің қоғамдық-саяси қызметін баяндайды.
Тәуелсіз қазақстан кезеңіндегі өзгерістер Алаш қозғалысы мен Алашорда
тарихын қайта қарап, ақиқат тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік береді. Қазақ
интеллигенциясы тарихын, Алаш партиясы мен алаш қайраткерлерін, олардың
ұлттық ерекшеліктерін айқындауда жаңа тарихи таныммен сараланған күрделі
зерттеулер басылып шықты. Бұған М.Қозыбаевтың (Ақтаңдақтар ақиқаты.А.,1992;
Тарих зердесі. 1-2 кітап. А.,1998), К.Нұрпейісовтың (Алаш һәм Алаш орда.
А.,1995), М.Қойгелдиевтің (Алаш қозғалысы. А.,1995), Д.Аманжолованың (Пртия
Алаш: история и историография. Семей, 199; Казахский автономизм и Россия.
История движения Алаш. М.,1994), Ә.Пірманов пен А.Қапаеваның (Қазақ
интеллигенциясы. А.,1998), Х. Әбжанов. пен Ә. Әлпейсовтың (Қазақ
интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. А. 1992), М.Құл-Мұхаммедтің (Алаш
ардагері Жақып Ақбаев. А., 1996; Алаш қайраткерлері: саяси-құқықтық
көзқарастарының эволюциясы. А.,1998), С.Өзбекұлының (Арыстары Алаштың:
Тарихи очерктер. -А.1998) еңбектері айқын дәлел. Сондай-ақ Ж.Б.Әбілхожиннің
еңбектерінде ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерінің 20-жылдары
қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі тиісті
бағасын алған.
Кеңестік тарихнамада буржуазиялық-ұлтшылдықтың көрінісі ретінде
бағаланып келген зиялы қауым өкілдері, қазақтың біртуар ұлдары
Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, М.Тынышпаевтардың саяси көзқарастарын анықтауда
белгілі тарихшы М.Қойгелдиевтің Қазақ демократиялық интеллигенциясының
1905-1907 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі деп аталатын докторлық
диссертациясы мол мағлұмат беріп, тың тұжырымдар жасайды. Интеллигенция
тарихында әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап, қазақ ұл-азаттық қозғалысын
бүгінгі ғылыми және қоғамдық сұранысқа сай зерттеуде академик М.Қозыбаев
(История и современность. –А. 1991) еңбектерінің орны ерекше.
Бұрын аты айтылмай келген Алаш қайраткерлерінің өмірі мен
творчестволық мұрасын зерттеуге Р.Сыздықова (А.Байтұрсынов. –А. 1991),
Б.Қойшыбаев (Б.Қаратаев. –А. 1993), С.Созақбаев, С.Өзбекұлы (Б.Сыртанов.
–А. 1996), Ө.Өзғанбаевтың (Рух күрескері. – Астана. 1999), Б.Байғалиев және
басқалары өз үлесін қосты.
ХІХ ғ.соңы мен ХХ ғ. Басындағы Қазақстандағы жер мәселесі, қазақ
депутаттарының Ресей Мемлекеттік Думасындағы қызметі, қазақ зиялы қауымы
өкілдерінің Ресей мұсылмандық қозғалысына қатынасуы С.Малтұсыновтың
(Социально-экономическое и политическое положение Казахстана и
Государственная Дума (1905-1907). Канд. дисс. –А. 1981), С.Рүстемовтың (ХХ
ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық саяси өміріндегі мұсылмандық
қозғалыс) кандидаттық диссертацияларында қаралған. Ғалым Ө.Озғанбаевтың
докторлық диссертациясы мен сол негізінде шыққан монографиясы Мемлекеттік
Дума мәселесін, оған қазақтардың қатысу барысын қарастырады. Соңғы жылдары
Ресей империясының отаршылдық саясаты туралы В.З.Галиевтің (Ссыльные
революционеры в казахстане. – А. 1978, Общественная деятельность
политических ссылных в северо-восточной Казахстане (1890-1904г), А. 2004),
Ж.Қасымбавтың, Құл-Мұхаммед Мұхтар (Колониальный режим в Казахстане (1868-
1917 жж). А. 2000.), Садвакасова З.Т. (Духовная экспанция царизма в
Казахстане в области оброзования и религии (ІІ-пол. ХІХв – нач. ХХв). А.
2005), М.Егембердиевтің Ресей империясының Оңтүстік Қазақстандағы
орыстандыру саясаты. (ХІХғ ІІ-ж - ХХғ басы) атты кандидаттық
диссертацияларында, М.Мырзахметовтың, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан өңірін
отарлауда Жетісу казачествосының үлесін ашқан М.Абдировтың жұмыстарын
атауға болады. 2003 жыл Қазақстанның Ресейдегі жылы болып аталып өтуіне
байланысты – Г.Хабижанова, Э.Валиханов, А.Кривков авторларының жиынтығы,
М.Қойгелдиевтің басшылығымен 2003 жылы Мәскеуде жарық көрген Русская
демократическая интеллигенция в казахстане (вторая полавина ХІХ – начало ХХ
в) - деген еңбекті айта кету керек. Бұл еңбек ХІХ ғ ІІ-жартысы – ХХғ
басындағы Қазақстан жеріндегі Ресей интеллигенциясы туралы мағлұмат береді.
Орыс демократиялық және қазақ интеллигенцияларының арасындағы қарым-
қатынастарының даму кезеңдерін аша түседі. Бір өкініштісі еңбек орыс
зерттеулері негізінде жазылғанын көреміз.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Қазақ өлкесін орыстандыру
мәселсі отандық тарих ғылымында аз зерттелген мәселелерінің бірі деуге
болады. ХІХ ғ аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патша үкіметінің Қазақстанға
сырттан қоныстандыру саясаты нәтижесінде аграрлық және отарлау мәселесінің
қайшылығын, отарлау мен қоныстандыру саясатының қазақ шаруа қауымының
әлеуметтік-экономикалық өміріне тигізген әсерін, қазақ ұлттық
интеллигенциясының Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі жер мәселесіне
қатысты атқарған қызметінің рөлін анықтап. Тарихи шындық, жаңа көзқарастар
тұрғысында талдай отырып төмендегі міндеттерді қарастыруды көздедік:
- ХІХ ғ жартысы мен ХХғ басындағы Патша өкіметінің Қазақстан даласына
жүргізген отарлау, Қоныстандыру, орыстандыру саясатының қазақ
қоғамына тигізген зардабын ашу;
- қазақ елінің саяси-қоғамдық өміріне белсенді орналасқан ұлт
зиялыларының жер мәселесіне қатысты ой-пікірлері мен отаршылдықпн жүргізген
күрес тәсілдерін талдау;
- осы тақырыпқа байланысты қазіргі кезеңдегі тарихшылардың еңбектерін
талдау;
- орыс интеллигенциясының ұлттық мәселеде, Қазақстандағы отарлау
саясатының жүргізілуіндегі аграрлық мәселедегі көзқарастарын көрсету;
- мемлекеттік дума мен оған мүше болған қазақ депутаттарының жер
мәселсіне қатысты атқарған қызметі мен жұмыс баысындағы рөлін көрсету.
Зерттеудің дерек көзі: Зерттеу жұмысын жазу барысында тұлғалы
ғалымдар К.Нүрпейісов, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, т.б. ғалымдардың және
орыс зерттеушілерінің зерттеу еңбектері, соңғы бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары кеңінен талданып, ғылыми айналымға енгізілді. ҚР
Орталық Мемлекеттік Архив құжаттары, Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасы, Орталық ғылыми кітапхана, Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика
институтының кітапхана қорындағы материалдары мен ғылыми зерттеу еңбектері
қолданылған.
Зерттеудің нысаны: Магистрлық жұмыс ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ бас
кезіндегі кезеңді қамтиды. Онда Патшалық Ресейдің қазақ жеріне жүргізген
қоныстандыру саястының, яғни реформаларды қамти отырып, шарықтау шегіне
жетіп, кең ауқымда жүргізілу барысы, өлкедегі қозғалыстар, қазақ жеріндегі
орыс интеллигенциясының өлкедегі аграрлық мәселе туралы айтқан ойлары,
Мемлекттік дума қызметінің 1914 жыл аралығындағы жұмыс барысы қамтылған.
Ғылыми жаңалығы: Негізгі дерек негізінде патша үкіметінің
қоныстандыру қозғалысы мен аграрлық саясатына қарсы қазақ зиялылары мен
жалпы қазақ қауымының жүргізген күрес барысын, оның бағыттары мен әдістерін
жан-жақты талдап көрсетік. Ресейдің І-ші, ІІ-ші, ІІІ-ші Мемлекеттік
Думасында қазақтың жер мәселесін қазақ депутаттары мен қазақ қауымыа
тілектес өзге ұлттар депутаттарының қызметін айқындап, патшалық Ресейдің
Қазақстан жеріне жүргізген саясатын әшкереленді. Соңғы баспасөз
материалдары талданды.
Зерттеудің әдісі: Қазіргі кезде Қазақстан тарихын жаңаша көзқараспен
жазу мүмкіншідігіне қол жеткізген кезеңде сыншыл талдау мен сараптау
принцпі алынды. Қоғам дамуының диалектикалық заңдылықтарына сүйендік.
Зерттеу барысында статистикалық, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістері
кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеліп отырған тақырыбым кіріспеден, 2
тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жоғарыдағы 2 тараудың, І – шісі 2 парагрофтан, ІІ – шісі 3 парагрофтан
тұрады.
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ – ХХ Ғ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1. ХІХғ-ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе
бастауы
Қазақстан жері екі ғасырдан астам Ресей империясының бодандығында
болды. Қазақ елі Ресей патшалығының құрамына енгеннен кейін, отаршыл орыс
әкімшілігі біржолата билікті қолына топтастыруға тырысты. Сол мақсатпен
1822 жылы 22 шілдеде Сібір қырғыздары туралы Жарғыны шығарып, қазақ
қоғамындағы хандық билікті жою ісіне көшті. Жарғы авторы – Ресей
империясының отарлық саясатын уағыздаушы патшалық жендет – реформатор
М.М.Сперанский еді[1,58б]. М.М.Сперанскийдің бұл Жарғыны дайындаудағы
мақсаты Орта жүз қазақтарын басқаруды біржолата жақсарту арқылы мұндағы
ел байлығын тонап, халықты қанауды күшейтуге жағдай жасау еді. Сөйтіп,
орталық саясат шекара бойынан әрі өтіп ішкі далаға ене бастайды. Мұның өзі
қазақ даласын шексіз отарлауға, халықты мөлшерсіз қанауға мүмкіндік берді.
Нәтижесінде қысқа мерзім ішінде барша қазақ жері Ресей патшалығының отарлы
аймағына айналып, жергілікті халық өз жерінде екінші қатарлы өгейшілікке
ұшырады, еркіндігінен айырылып, орыс билеушілеріне тәуелділікке түсті. 1824
жылы 20 наурызда Сыртқы-істер Министрлігінің жанындағы Азия депортаменті
комиссиясының мәжілісінде Орынбор қазақтарын басқарудың жобасы
бекітіледі[2,35б]. Бұл құжатта тек қана шекара басқармасының жүйесі
өзгертілді. Реформа бойынша кіші жүзде хандық билік жойылып, даланы үш
бөлікке бөліп, Орынбор генерал-губернаторлығына бағынды. Ал 1844 жылы 14
маусымда Орынбор қазақтарын басқарутуралы ереже жасалады. Бұл әкімшілік
реформаның 1824ж. реформадан көптеген ерекшеліктері болды [2,88б]. Патша
үкіметі отарлау саясатын күшейту мақсатында 1854 жылы 19 мамырда Семей
облысын басқару жөнінде жаңа ереже енгізеді. Аталған ережеге сәйкес қазақ
даласының сол қанаттағы бөліктерінен: Көкпекті, аягөз сыртқы округінен жіне
Жетісу өлкесінен, Семей, Өскемен қалаларынан, Бұқтырма бекінісінен және
Ертістің оң жағалауындағы кейбір қазақтар қоныстанған жерлерден Семей деп
аталатын айрықша облыс құрылды[3,23б]. Облыс басшылығына әсери губернатор
тағайындалды. Семей облысы округтік, болыстық және ауылдық басқару
жүйелеріне басқа өлкелермен салыстырғанда көбірек өзгеріс енгізіледі.
Округтер әскери приказға бағындырылады. Олардың төраға құқығында округтік
әскери бастық басқарады. Округтік приказдың құрамына аға сұлтан, үш орыфс
шенеунігі және бір құрметті қазақ енеді. Дәл осы Семей облысында орталық
әкімшіліктің ықпалы күшейді. Өйткені мұндағы округтердің басында сайланбалы
сұлтандар емес, Ресей әскерилері тұр еді. Округ басшылары аға сұлтандардың
билігін шектеп, облыстар мен ауыл старшындарына үлкен өкілеттілік беріп,
соларға сүйенуге тырысты. Патша үкіметі түрлі реформалар жасады. 1865
жылы патша үкіметі Қазақ даласын басқару туралы ереженің жобасын жасау үшін
Дала комиссиясын құрып, оған ішкі істер министрлігінен, әскери
министрліктерлің өкілдері мен Орынбор өлкесі, сондай-ақ Батыс Сібірден
депутаттар еніп 1865-1866 жылдары ол Сібір және Орынбор қазақтары
облыстарын және Түркістан облысын зерттеп, қазақ даласын басқару туралы
ереженің жобасын жасады[4,54б].
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі
толығымен аяқталып, қазақ даласында орыс патшалығы билік жүргізбеген жер
қалмаған еді. Сол себепті, өлкедегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және
мәдени өмірдің даму барысы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген
әкімшілдік-отаршылдық саясатымен тығыз байланысты болды. Бүкілресейлік
капиталистік рыноктың нығаюына жағдай жасаған орыс капитализмінің дамуы
шикізат көзіне айналған Қазақстанды да тысқары қалдыра алмады. Капиталистік
өндірістік қатынасқа негізделген Ресей экономикасының өркендеуі Қазақстан
сияқты шеткі ұлт аймақтарымен тығыз шаруашылық байланысына түспейінше
мүмкін болмады. Өйткені, Орталық Ресейдегі ірі-ірі өндіріс орындарын
шикізатпен қамтамасыз ететін аудандардың негізгісінің бірі қазақ даласы
болды.
Сондай-ақ 1861 жылы 19 ақпандағы Крепостнойлық құқықты жою туралы
реформа да Қазақстанды отарлауға қолайлы ең негізгі реформа есебінде
көрінді. Осы крепостнойлық құқықтың жойылуы шаруаларды жерлерінің бестен
бірінен айырды. Бұл помещиктерге қарсы күреске патшалық биліктің негізінің
әлсіреуіне де себепші болды. Сондықтан Ресей патшалығы шаруаларды шет
жерлерге қоныстандыру арқылы осы мәселені шешуге тырысты. Осы кезеңде
Қазақстан патшалы Ресейдің ең артта қалған отарланушы аймағы болды. Реформа
бойынша крепостниктік тәртіп жойылғанымен, Ресейдегі аграрлық мәселенің өз
шешімін табуы өте киынға түсті. Енді, күнкөріс үшін орыс мұжықтары басқа
жақтарға табыс іздеп кете бастады[5,37б].
Ғалым Санжар Асфендияров Ресей империясының қазақ өлкесін басқаруда
отарлау саясатының өте сорақы түрде әскерлік-феодалдық әдісін қолданғанын
айта келе, қоныс аударушылардың отарлық құрылымын әскери отарлау, қара
шекпенлілердің отарлау және 1905 жылғы революциядан кейінгі переселен
саясаты деп үш дәуірге бөледі[6,67б].
Патша өкіметінің қоныс аудару саясатының негізгі жолдары мыналар:
1. Ең шұрайлы жерлерді патша өкіметінің көшіп келгендер жұмысын
басқаратын шенеуніктердің жолсыз зорлықпен алуы.
2. Қазақ елінің ешбір жағдайымен санаспай халықтың қолайлы қоныс
тәртібін бұзуы.
3. Қазақ ауылдарын бұрынғы үйреншікті жерінен қуып жіберіп,
отырықшылыққа қолайлы жерді, егін суаратын жақсы азықтарды, өсірген
бақтарды, тағы басқа осы сияқты елдің еңбегі сіңген ел тіршілігіне керекті
орындарды патша өкіметінің қоныстанушыларға күштеп алып беруі.
4. Қоныстанушылар өз беттерімен келіп қазақ жерін зорлықпен басып
алуға да патша өкіметі ерік берді.
Патша өкіметі қоныстандыру саясатын жүргізе отырып осы төрт жолды
қолданды деп көрсетті С.Асфендияров өз еңбегінде[6,73б]. Ол қоныстандыру
қозғалысын патшалық Ресейдің жер мәселесін, қазақ жерін тонаумен
байланыстырады.
Ал Қазақтардағы жер мәселесі тарихын зерттеген көрнекті ғалым Телжан
Шонанұлы қазақ жерін отарлауды екі кезеңге бөлген болатын:
1. Орысқа бағынғаннан бастап ХІХ ғ. 80-жылдарының басына дейін. Бұл
қазақтардың, әскерилердің пайдасына деп жер алу дәуірі. Екінші сөзбен
айтқанда Сары орыстың келе бастауы.
2. 80-жылдардың аяғы – 90-жылдардан бастап патша құлағанға шейін. қара
шекпенділер үшін жер алу дәуірі. Қазақтың қара орыс қаптағанда сары
орысты әкеңдей көресің деген мәтелі осы кезеңді сипаттайды [7,209б] -дейді
Т.Шонанұлы.
Әскери отарлау саясаты Қазақстанның Ресей империясының бодандығына
енуінен басталды. Крепостнойлық қанаудан қашқан қара шаруалар (казактар)
қазақ жеріне келіп (Орал өңірі) казак-орыстардың әскери міндеткерлігін
атқарды.
Қазақстанды отарлау саясатымен патша үкіметі оны үшке бөліп, Орынбор,
Батыс Сібір және Түркістан генерал-губернаторлығы арқылы биледі. Бұл
жерлерде казак-орыстардан құрылған үш әскери топ – Батыс Қазақстанда, Орал
әскері, Арқада-Сібір әскері, Оңтүстікте – Жетісу әскері болды.
Оралдағы казак-орыс әскерінің қолында 6 миллион десятина жер болды
(3,4 десятина-1гектор). Осы Орал бойындағы казак-орыс әскрлерінің
станицалары мен поселкелерінің саны 116 еді. Ал Сібірдегі казак-орыс
әскерінің жері 5 миллион десятина болды. 11 610 484 десятинаға жетті [6,69-
70бб]. 1895 жылғы мәлімет бойынша Сібір әскерлері мүшелерінің әрқайсысына
орта есеппен шаққанда 50 десятинадан қазақ жері тиді. Ал Ақмола облысының
1894 жылғы көрсеткіші бойынша Петропавл мен Омбы уезіндегі әрбір казак-орыс
жанұяларына берілген жер мөлшері 200 десятина болды.
Жетісу казак-орыс әскерлерінің ең шұрайлы деген жері 610519 десятинаға
жетті, яғни жанбасына 2 десятинадан келді. Сөйтіп қазақтың ең құнарлы
жерлері казак әскерлерінің қалына кетті. Отаршыл казактар ешқандай
шектеусіз, өздері қалаған жерлерге жыртып егін екті. Мәселен, Жетісу
облысының 387 жандық Сегейопль станциясындағы казак-орыс әскерінің қазақ
кедейлерінен тартып алынған жерлері 117618 десятинаға жеткен, яғни әр
жанұяға 300 десятинадан келген.
Қазақ шаруалары өз жерін отаршыларға жалға беруге мәжбүр болды.
Мысалы, негізгі әскери капиталдық мөлшері 240 355 сом, ал жерді жалға беру
жыл сайын казак әскерлеріне 13 474 сом кіріс әкелді. Сонымен бірге орыс-
казактар егіндік жермен қатар мал басын да ұстады. Жетісу әскерлерінің
қолында 29 850 жылқы, 24 477 бас ірі қара мен 21 800 қой, ешкі болған. Әр
100 адамға 181 бас малдан келді. Бұл барлық казак-орыс әскерлерінің
арасындағы ең жоғарғы көрсеткіш еді.
Телжан Шонанұлы Жер тағдыры – ел тағдыры еңбегінде: Генерал
Маслокавектің 1905 жылғы есебінше: Орал атты казагында 6 446 400 десятина
жер берілген. 1894 жылғы сынақ бойынша бір казак-орысқа 45 десятинадан жер
келді. Бір бас малына 5 десятинадан жер, болмаса 4,4 десятина жақсы жер
келді [7,105б]- деп көрсеткен еді.
1855 пен 1860 жылдар аралығында Іле өңірінде әскери отарлау саясаты
белсенді жүрді. Әскери станциялар, поселкелер салынып, олардың саны жылдан-
жылға көбейді. Казак-орыс әскерлері қазақтардың 10 млн. десятина жерін
алды. 1867 жылға қарай Сібір казак әскерлерінің 15 мыңдай тұрғыны бар 14
станциялары мен паселкелері болды.
Өздерінің отарлар саясатын одан әрі өркендету үшін Ресей патшалығы
шаруа-мұжықтарға қазақ жеріне қоныстануға мүмкіншіліктер (кеңшіліктер)
жасай бастады. Мәселен, 1859 жылы Том губерниясының қазақ жеріне шару-
аңшылардың 300-дей жанұялары келіп, казак-орыс паселкелеріне орналасты.
Үкімет жанұяға 55 сом мөлшерінде ақша, казактармен қатар бұларға да 30
десятина жерберді, 2жылға дейін алым-салықтан босатты[8,63б]. Міне,
осындай жағдайлар үй-күйсіз, жерсіз орыс шаруаларының жаппай қоныс
аударуларына алып келді.
Үкімет ХІХ ғ. 90 жылдарының басынан бері қарай қазақ жеріне атты казак-
орыс әскері үшін Түрлі содырлар, некесіз туғандар, ауыр, жаман
қылмыстылар, басына бостандық беріліп қуып жіберілген құлдар, әйтеуір соғыс
қызметіне жарамсыз, салық төлей алмайтындарды жіберді.
Қазақстанға россиядан қонысаудару қозғалысы жыл өткенсайын күшейе
түсті. Тек 1885-1893 жылдары Ақмола облысы жергілікті тұрғындарының 250мың
десятина жері тартылып алынып, 10 мың халқы бар 24 орыс селолары бой
көтерді. Осы жылдары бір ғана Семей облысы қазақ шаруаларының 33 мың
десятина құнарлы жерлері орыс шаруаларының есебіне көшті.
1861 жылғы крепостниктік құқықты жою Ресейдегі отарлық мәселені шеше
қойған жоқ. Бұл шаруаларды кесімді жерінен айырды. Помещиктер шаруалардың
жерін тонады. Жерсіз қалған шаруаға Ресейдің ішкі аймақтарынан қаңғып жұмыс
істеуден басқа еш нәрсе қалған жоқ. Жерінен айырылып, күйсіз қалған
шаруалар аштыққа ұрынды. Осындай жағдайда патша үкіметі шаруаларды
революциялық қозғалыстардан бұрып жіберетін бір қатар шаралар қолданды,
атап айтқанда, қоныс аудару саясатын жандандыра түсті.
Шаруалар жер іздеп Сібірге, қазақ даласына ағылды. Әсіресе, бұл толқын
1870 жылдың аяғында кеңінен қанат жайды. Орыс шаруаларының қазақ жеріне
тоқтаусыз ағылуының себептерін қазақ зиялыларының бірі Қошке Кеменгерұлы
былай деп көрсетті: Соңғы кезде үкіметтің құшағын ашып келімсектерге
жәрдем көрсетіп неше жылдай алым-шығымнан азат қылып қазақ жеріне
шегірткедей қаптауының мәні: 1) Ішкі Россиядағы қара шекпенділердің
байлардың жеріне ауыз сала бастауынан; 2) Мал баққан орыс байлары Сібірге
келіп орныға бастаған соң бұларға жұмыскер керек болды. Байлардың тілін
далада қалдырмайтын үкіметтің байлардың жұмыскері көбейсін дегендігінен; 3)
Шоқындырумақсатынан; 4) Келімсекпен қазақты жауластырып саясатқа қаратайық
дегенінен; 5) бәрінен де күшті пікір; қазақты жауынгерлерден бездіріп,
айдауына жүретін, ұрғанына көнетін халыққылу мақсатынан.
Ресейлік патша қонысаударуға тиым салса да бұл көне тоқтамады. Ерікті
шаруалар қазақ жеріне нобайлап келмеді олар аздап шөбі шұрайлы Торғай,
Ақтөбе, Қостанай облыстарына келді. Терістік Қазақтандағы Петрапавл (Қызыл
жар), Көкшетау уездеріне (бұрынғы Ақмола обл) орналасты. Олардың қанша
мөлшерде келгендігі төмендегі №1 кестеден байқалады [7,71б].
Кесте №1.
Жылдар Үй саны Адамның саны
1860-1876 30 үй 150 адам
1875-1878 237 1700
1878-1881 304 1800
1882-1884 373 2200
1885-1887 418 2500
1888-1890 2140 13 000
Алғашқы кездерде орыс шаруалары (еріктілер) қазақ жеріне тамақтану
үшін келді. Жергілікті халықтан бірнеше жылға ақшасын төлеп арендеға жер
алды. Бос кезінде қоныстанушы орыс шаруалары қазақтардан жерді арендаға
ақысыз алды. Себебі, қазақтың егін егуге еш мүмкіншілігі болмаған еді.
Екінші жылдары аренда ақысы 25-30 тиынға, ал үшінші жылдары 75 тиыннан 1
сомға дейін көтерілді.
Сонымен Қазақстанға шаруалардың қоныстануы Патшалықтың таптық
саясатымен тікелей байланысты болды; бұл таптық қарсылықты бәсеңдетуге
бағытталды. Сонымен қатар, айта кетуіміз керек бұл іс-шаралар біріншіден
самодержавиенің империализм кезеңіндегі отаршылдық саясаты болып табылды.
Патша өкіметі орыстардың құндылықтар мүддесін көздей отырып Қазақстанда
отаршылдықты жүзеге асырды, капиталистер мен помещиктерге кең жол ашты,
оларға әртүрлі жолдармен көмектесті.
Арендаға алған жер мерзімінің уақыты жақындағанда шаруаларға қайтадан
аренда мерзімін ұзартты және ақырындап сол ауданды өздерінің меншігіне
айналдыра бестады. Қоныстанушы шаруалардың паселкелері пайда болды. Әбден
орнығып үй-жағдайларын салып алғаннан кейін олар қоныстандыру мәселелеріне
осы жерді бекітіп беруге өтініш-арыз жазады[9,16-17бб]. Осындай жолдармен
бірнеше қоныстанушылар паселкелері құрылды. Бірақ та мұндай стихиялы
қоныстану тек белгілі уақытқа дейін созылды. Ресей жерінің тар болуы,
олардың жаңа жерлерді және жаңа шикізат көздерін іздеуге итермеледі.
Қазақ халқына отаршылдық саясатын жүргізу негізінде, қазақстан
территориясында көптеген нығайтылған аудандар және орыс казактарын
қоныстандыра отырып, патша өкіметі жаулап алған өлкенің мәдениеті жөнінде
ойламады. Жергілікті халықты отаршылдық құлға айналдырып, олар жақсы
жерлерді жаулап алып, ол жерлерге өздерінің сенімді адамдарын
қоныстандыруды көздеді.
Қазақстанды отарлы елге айналдыру ісіне патша өкіметі жан-жақты,
сақтықпен әзірленді. 1865 жылдарға қарай қазақ жері Ресей үкіметінің әскери
линияларыменқоршалған темір құрсауында қалды. Бұл әскери отаршылдық
кезеңінің толықтай аяқталғанын білдірді. Енді әскери отарлаудың орнын
шаруашылықпен отарлаудың кезеңі басты.
1865жылы Қазақстанға ішкі Істер министрлігі мен әскери министрліктің
өкілдерінен, сондай-ақ Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлардың
депутаттарынан құралған комиссия құрамы жіберілді. Комиссия жұмысының
негізгі мақсаты Қазақстанды басқару жөніндегі Ереженің жобасын даярлау еді.
1865 жылы, Ресейдегі реформадан кейінгі жаңа әскери әкімшілігін
аудандастыруға байланысты Батыс Сібір әскери округі құрылды. Оның құрамына
Семей және Сергиополь, Қапал, Алатау округтері мен Жетісу енді. Сол, 1865
жылы Ташкент алынғаннан кейін болашақ Сырдария облысының бүкіл
территориясымен болашақ Жетісу облысының біраз жері қараған Ташкент облысы
құрылды. Түркістан облысы үш әскери бөлімге бөлініп, Орынбор генерал-
губернаторына бағынды. 1865 жылы 6 тамызда Ресей патшасының Ташкент облысын
басқару туралы уақытша ережесі бекітілді. Комиссия жұмысының нәтижесінде
1867 жылдың 11 шілдесінде Жетісу мен Сырдария облыстарының басқару жобасы
және 1868жылы 21 қазанда Ақмола, Семей. Орал, Торғай далалық облыстарын
Уақытша басқару Ережесі қабылданып бекітілді[10,76б].
Патша өкіметі жер мәселесін шешуде біріншіден қазақтың ежелден келе
жатқан әдет-ғұрпын сақтай отырып, жергілікті халықтың қажеттерін қамтамасыз
етуді, екіншіден, өздерінің көздеген мақсаттарына жетуді көздеді.
Қазақ елі қоныстандыру саясатына дейін көшпелі мал шаруашылығымен
айналысты. Бұл (көп дәрежеде) жергілікті ерекшеліктеріне, өмір сүру
орталықтарына – табиғи-климаттық, орографиялық, ландшафтық және т.б.
бейімделді. Яғни, қазақ халқының тіршілік өркениетінде басты көшпелі мал
шаруашылығы тұрақты және жүйелі экономикалық стратегиялық рөлде болды. Ол
тек басқада шаруашылықтың дамуын сипаттаған жоқ, сонымен қатар әлеуметтік
тирихи құбылыстарды және қозғалысын, өмір сүру бейнесін, материалдық және
діни мәдениетін т.б айқындады. Қазақ жерінде шаруашылықтың үш түрі:
көшпелі мал шаруашылығы, жартылай көшпелі және отырықшы шаруашылық дамыды.
Қазақ халқының негізгі шаруашылығы – мал шаруашылығы еді. Ғалым Н.Масанов
өзінің зерттеуінде Қазақстан территориясында үш ғасырға жуық көшпелі мал
шаруашылығы ең басты шаруашылық түрі болғанын баса көрсетті [11,16-17бб].
Көпелі шаруашылықта тұрақты негізі болып жайылым шөбінде малды жыл бойы
ұстау болып табылды. Қазақтардың жайылым жерлерін алып жатқан территория
олардың айрықша өмір сүру негізінде қолданылды. Қыста – қыстауға, жазда –
жайлауда, көктемде – көктеуге, күзде – күздеуге көшіп отырды. Сондықтан
негізгі қысқы жайылым шөлді және шөлейтті табиғи-ландшафты зоналар,
негізінен Оңтүстік қазақстан болды. Жазғы жайылым солтүстік немесе таулы
және аласа таулы аймақтарда өтті. Жайлауды таңдауда басты таңдау су
көздерінің көптігі ескерілді. Көшу ұзақтығы орташа есеппен бір жыл ішінде
50-100 км құрады, кейбір жағдайда 1000-2000 км жетті. Көшпенділер
шаруашылығында: қой, ешкі, жылқы, түйе және ірі қара мал ұстады.
ХІХ-ХХ ғасырдың 60-70 жылдары Қазақстанда жалпы жылқы саны 4 млн
құрады. Шаруашылықта жылқы өсіру көп мақсаттылығымен сипатталды: ет, сүт,
көлік, күш ретінде.
Сонымен қатар негізгі көшпелі шаруашылық негізі қой болды. Қой
жергілікті жерге бейімділігі мен төзімділігімен ерекшеленді. ХІХ-ХХғғ қой
18-18,5 млн, ешкі – 3-3,5 млн жетті.
Қуаңшылық және сусыз климатқа бейімділігімен түйе ерекшеленді. Түйелер
негізінен 10 күнге дейін су ішпей жүре алды. ХІХ-ХХғғ басында түйе саны бір
миллионға жетті.
Ірі қара мал негізінен ет-сүт өнімінің көптілігімен сипатталды. Бірақ
та мүйізді ірі қараны ұстау және көбейтуде көшпелі шаруашылықта
қиыншылықтар туғызды. Ірі қара мал қорада ұстауды қажет етті. Қазақстанда
мүйізді ірі қара малдың жалпы саны ХІХ-ХХғғ 3,5-4 млн болды.
Қазақстанның өзен көлдерінде қазақтар балық аулаумен айналысты. Балық
аулау екінші орында түрды. Көбнесе өзіндік орын ала алмады [11,65,75бб]
1868 жылғы Ереже қазақ шаруаларына өте ауыр тиді. Ереже бұрынғы ата-
бабадан келе жатқан заңдылықтарды бұзды. Бұл заң көшпелі қазақтарға өте
тиімсіз болды. Ал отырықшы шаруаларға көптеген мүмкіншіліктер жасалды.
Реформалардың іске асырылуымен қазақ даласында Ресей империясының
мемлекеттік аппаратының бір бөлігі құрылды.
Казак әскери бөлімдерінен жаңадан тартып алынған немесе бұрыннан
пайдаланып жүрген жерлері оларға Ереже бойынша заңдастырылып берілді.
Сондай-ақ, Ереженің 225 пунктінде казак әскерлерінің жерінде көшіп-қонып
жүрген қазақ тұрғындарының ақысын алуға мүмкіндік берілді. Ережеде: Сібір
әскерлеріне жер беруде көптеген артықшылықтар жасалды. 1895 жылдың
мәліметіне сүйенсек,орта есеппен алғанда жер бір адамға 50 десятинадан
келді. Сібір казак әскерлері жергілікті қазақ тұрғындарының өте
жақсы,шұрайлыдеген 5миллионға жуық жерінтартып алды.
1868 жылғы 21 қазандағы реформа бойынша Қазақстан территориясы үш
генерал-губернаторлыққа бөлінді: Түркістан, Орынбор, Батыс Сібір. Әрбір
генерал-губернаторлықтар облыстардан құрылды. Орынбор генерал-
губернаторлығына – Орал мен Торғай облыстары, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына – Ақмола мен Семей, Түркістан генерал-губернаторлығына –
Жетісу мен Сырдария облыстары кірді. Өз кезегінде облыстар бірнеше
уездерге, уездер болыстарға бөлінді. Генерал-губернаторлықтардың міндетіне
әскери және азаматтық биліктің ажыратылмауы – қазақ даласын жаңа реформа
бойынша әкімшілік жолмен қайта құрудың және басқарудың басты принципі
болды. 1867-1868 жылғы ережелер бойынша облыс басқарушысы өз қолына
полицейлік және тәртіп орнататын билікті шоғырландырды.
1867-1868 жылдары Қазақстанда жүргізілген реформалар патша үкіметінің
отарлау саясатының маңызды бүтақтарының бірі еді. Яғни, ол өлкенің
әкімшілік құрылымы, жер мәселесі, сот жүйесі, халық ағарту, салық
саясатысынды аса маңызды салаларын қамтыған болатын. Уақытша ережеге
қолқойылған соң бір жыл өткенде Орынбор генерал-губернаторлғы Кржижановский
Бұдан әрі қазақ даласын шын мәнінде орыс жері...Бұдан былай қазақтар орыс
билігіне бағынуға мәжбүр болады деп жазады.
70-жылдардың ортасына қарай Батыс Сібірдің генерал-губернаторлығы
Казнаков қазақ жеріне толассыз ағылған орыс шаруаларының толқынына көңіл
аударды. Ол қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру үшін арнайы комиссия
құру қажет екенін ескертті. Бұл комиссия жұмысы 4 жылға созылды.
Нәтижесінде Ақмола облысында Ақмола, Атбасар, Көкшетау және Петрапавл
аралығын байланыстыратын орыс паселкелері пайда болды. Комиссия зертеген 30
участкенің 19-ында 4 000 жаннан келген қоныстанушылар орналастырылды.
Міне, осы жағдайдан кейін өз бетінше қазақ жеріне қоныс аудару жылдан-
жылға ұлғая берді. Патша үкіметі бұл толқынды тоқтатуға тырысты. 1881
жылдыңа яғына қарай үкімет Қазақстан облыстарына шаруаларды қоныстандыру
Ережесін қабылдауға мәжбүр болады. Ереже бойынша үкімет орындарының арнайы
рұқасты барларға қоныстануға мүмкіндік берілді. 1881 жылы Уақытша Ереже
шыққаннан кейін қазақ жеріне мына мөлшерде ерікті шаруа жанұяларының
қоныстануына, яғни 1881 жылы-15 жанұяға, 1882-1277, 1883-377, 1884-550,
1885-1277, 1886-5490, 1887-9094, 1888-13 109 рұқсат етілді.
Үкіметтің рұқсатымен келген шаруаларға 45 десятинадан жер және де
басқадай жеңілдіктер берілді. Алайда, екі жылдан кейін, яғни 1883 ж
Қазақстанға қоныс аудару уақытша тоқтатылды.
Батыс Сібір генерал-губернаторлығы ревизиясынан кейін Ақмола
облысының әкімшілігіне қоныстанушылардың толқынын тоқтату жөнінде нұсқау
келді. Нұсқауда: 1) уезд басшыларының қатал бақылауымен Европалық Ресейден
келушілерге қоныстануға тиым салу; 2) қоныстанушы шаруаларға облыстың
жеріне өз еркімен қоныстануына жол бермеу; 3) ерікті қоныстанушыларды
белгілі тәртіппен қайтадан Ресейге қайтару.
Дала уалаяты газетінде Ресей шаруаларының қазақ жеріне топ-топ
болып келуі жайында: Жыл сайын Дала уалаятының ішінде тұрған болыстарға
Ресейдің ішкі жағынан мұжықтар көп көшіп келген, мұжықтарды орнатпақ үшін
бұлардың шаруасына тиесілі жақсы, сулы, ағашты, шөбі көп өсімтал жерді және
ыңғайлы жүретін жолы бар орындарды оларға силап, бөліп беру қажет болды.
Дала уалаятының ішінде тұрған облыстарға көшіп келетін мұжықтардың көп, аз
мөлшерін күні бұрын болжап білуге болмайды. Ішкі губерниядағы адамдар өсіп
көбейе берген сайын олар ықтиярсыз, астындағы бос жерлерге қарай ұмтылып,
көшіп жүре береді, - деп жазды.
1861ж мен 1885 жылдар аралығында Оралға 300 мыңдай шаруа-мұжықтар
қоныстанды, яғни 1 жыл ішінде 12 мыңдай. Шаруалардың өңірге ерікті түрде
қоныстануы 1885-тен 1894 жылдар аралығында 450 мың, 1 жылда 45 мыңдай, 1895-
тен 1906 жылдар аралығында 1400мың, 1 жылда 131 мыңдай, 1906 жылдан 1913
жылдар аралығында 3274 мың, 1 жылда 409 мың болған. Ал қоныстандыру
статистикасы бойынша 1885 пен 1913 жылдар аралығында Орал өңіріне 5 млн.
қара шекпенділер қоныстанды.
Ерікті шаруалардың қоныстануынан қазақ жері күннен-күнге тарыла
бастады. Бұл жердің азаюы қазақтарға көптеген қиыншылықтар әкелді. Оның
үстіне бұрын мал баққан шұрайлы, шөбі мол жерлер енді егістік жерлерге
айналды.
Қоныстандыру мекемелері қазақ жерлерін тартып алумен бір тонаса,
саудамен екі тонады. ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстандағы Ресей сауда
айналымы жүз миллион сомға жетті. Қазақстаннан Ресейге мал, тері, май, ет,
жүн, сондай-ақ астық та әкетілді. Оның мөлшері 1900 жылы 9 млн сом, ал 10
жылдан кейін 15,3 млн сомға жеткен еді. Орыс саудагерлері мен қазақ
малшыларының арасында сауда тез дамыды. Қазақстардың шаруашылығын нарық
қажеттілігіне сай болуға итермеледі. Екінші жағынан қазақтардың үлкен
жемісті жерлерінің аумағын және жақсы жайылымдарын алып, ірі мал
иеліктерінің кедей көшпелілерді ығыстыра отырып, олардың азды-көпті тұрақты
шаруа мүмкіншілігінен айырды және оларды отырықшылыққа көшуге мәжбүр ете
отырып немесе басқа бір кәсіпшілікпен айналысуға алып келді. Қазақтардың
мал шаруашылығы жан түршігерлік негізде төмендеді. Мал басының азаюы,
өзінен-өзі белгілі негізінен кедей мал өсірушілерді кедейлендіру
нәтижесінде болып отырды. Екіншіден қазақ мал өсірушілері үшін қатты соққы
болған жұт еді[9,42-43бб].
Жер тағдыры – тіршілік тағдыры. Халықтың бүгіні мен болашағының ең
өзекті мәселесі екендігі белгілі.
Қазақ жеріндегі назар аударарлық тағы бір келеңсіз жайт етек алды.
Жергілікті халық пен жай жұрттардың ( орыстар, татарлар мен сарттар)
арасындағы дау-талас әкімшіліктің араласуымен көбінесе сол кірмелердің
пайдасына шешілді. Әр түрлі жағдайда кірме шаруалар мен орыс казактарының
жаласымен де жергілікті қазақтар соттан көп қиыншылықтар көрді. Мұнда
сауатсыздық пен аудармашыны сатып алушылықтың да әсері болмай қалған жоқ.
Біз бұл жерде Ресей империясының түпкі ойы, мақсаты, жергілікті ұлт
өкілдерінің үлес салмағын азайтып, оларды қорлай отырып, жер асты және жер
үсті байлықтарын қомағайлана тонау барысында құлдықтың бұғауынан
құтрармауды көздегенін көреміз.
Ал ХІХ ғасырдың соңында патша үкіметінің көздеген мақсаты толықтай
жүзеге асып, отарлауға қатысты қабылданған реформалар одан әрі жүргізіле
берді.
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен
әдістері
Патша үкіметі Қазақстандағы мақсатына негіздеп өзінің аграрлық
саясатын одан әрі жүзеге асыруға кірісті. Өлкенің барлық облыстарына
Ресейдің ішкі аймағынан шаруаларды жоспарлы түрде қоныс аударту үшін
бірнеше шаралар іске асырыла бастады. Қоныстандыру саясатының бастамасын ең
алғаш болып қолға алған Жетісу облысының билеушісі Колпаковский 1868 жылы
Жетісу өлкесіне шаруаларды уақытша қоныстандыру Ережесін қабылдады. Бұл
Ереже 1883 жылға дейін қолданды. Осы ереже бойынша қоныстанушы
келімсектерге бірнеше жеңілдіктер жасалды: әрбір қоныс аударушы ер адамға
30 десятинадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ – ХХ Ғ. БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК - ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 10
1.1. ХІХғ-ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе
бастауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
ІІ. ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОТАРЛАУ САЯСАТЫНА
ҚАРСЫ КҮРЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1. Қазақ зиялы қауымының жер мәселесіндегі
көзқарастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.2.Орыс интеллигенциясының қазақ жері туралы айтқан
ойлары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
2.3. Қазақ жерінің Ресей Мемлекеттік Думасында
талқылануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 82
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Еуразияның жүрегінде, өркениеттер тоғысында
талай халықтарды тал бесігінде тербеткен ұлы даланың төсінде дүниеге
келген біздің халқымыздың барша тарихы – ұлт пен ұлыс ретінде сақталып қалу
жолындағы толассыз күрестерге толы тарих.
Тәуелсіздігімізді алған 16 жылдың ішінде Қазақстанның төл тарихы
негізгі тақырыпқа айналғаны белгілі. Осының негізінде назардан тыс қалып
келген мәселелердің шешімін табуға, бұрын біржақты баға беріліп келген,
идеологиялық себептермен айтыла бермейтін жабық тақырыптарды зерттеп,
ғылыми талдаудан өткізу үшін жаңа міндеттер жүктеп отыр. Отан тарихына
жаңаша көзқарас бұл- соңғы жылдары тарихи айналымға енген құжаттар мен
деректерді пайдалана отырып, бұрын Кеңестік тарих арқылы белгілі,
бұрмалағнан мәселелерді қайта қарау мен бағалау екендігі белгілі.
Кеңестік тарихнамада қазақ даласын отарлау мәселесі көптеген, іргелі
зерттеулерге арқау болса да, нақты өз бағасын ашық түрде ала алмады. Кеңес
өкіметі жылдары патша өкіметінің отарлау саясатының ақиқатын ашып көрсетпек
болған зертеулерге халықтар достығына зиянын тигізді деген желеумен тиым
салғаны белгілі.
Қазіргі кезеңде, еліміздің тарихына жаңаша ой-пікірдің қалыптаса
бастаған шағында осы мәселені жан-жақты зерттеуге мүмкіндіктер туды.
Отарлық кезең тарихының толықтай зерттеліп үлгермеген, өзінің лайықты
бағасын ала алмаған мәселелеріне ғылыми талдау жасауға жол ашылды. Бұл
Қазақстан тарихындағы аса маңызды осы мәселені тиянақты түрде саралауға,
қоғам дамуының заңдылықтары негізінде әлеуметтік құбылыстарды ұсынуға
көмектеседі.
ХІХ ғасырдың ІІ-жартысы мен ХХ ғасырдың басы қазақ қоғамы үшін күреске
толы кезең. Өйткені, Ресей үкіметінің қол астында болып, патша мен оның
шенеуніктерінің езгісін көрген қазақ халқы басқа да бұратана халықтармен
қатар өз азаттығы үшін күреске шықты. Бұл кезде қазақ қоғамында ұлттың
еңсесін көтеріп, патша саясатына ашық түрде қарсы шыққан қазақ
интеллигенциясының қатары қалыптаса бастаған болатын.
Осы зиялы топ қазақ елін отарлық езгіден құтқарып, ұлт-азаттық
жолындағы күресте көш бастаушы болды. Қазақ интеллигенттерінің бұрыннан
алға қойған басты мақсаттарының бірі – жер мәселесі еді. Жер мәселесін
шешуде қазақ интеллигенттері Ресей Мемлекеттік Думасын, патша үкіметінің
әкімшілік органдарын пайдалануға тырысты. Зиялы қауымның осы қызметі және
олардың қоғамдық-саяси көзқарастары жете көңіл бөліп, зерттеу елегінен
өткізуді талап етеді. ХХғ. бас кезінде қазақтың зиялы қауымы өкілдері,
қоғам қайраткерлері мен ағартушылары Айқап журналы мен Қазақ, Дала
уалаятының газеті, Алаш, Сарыарқа, Қазақстан газеттерінде өз ойларын
жариялап, қазақ қоғамының келешегі, қазақ шаруаларының тағдыры, жер
мәселесі мен отырықшылыққа көшуге байланысты пікірталастар ұйымдастырды.
Олардың сол кездегі қызметі мен көзқарасы бүгінде маңызын жойған жоқ. Соңғы
кездерде зерттеушілер қазақ интеллигенциясының пайда болып, қалыптасу
ерекшеліктерін, қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени
дамуында оның атқарған ролін анықтап және мұны әр сала бойынша қарастыруда.
Сондықтан бүгінгі қазақ тарихнамасында ғасыр басындағы осындай көкейтесті
мәселелерді шешуге тырысқан ұлттық интеллигенцияның көзқарастарын әр
қырынан толықтай ашып беретін зерттеу қажет. Міне, сол себепті қарастырылып
отырған тақырып арнайы ғылыми тұжырымдар қажет, жаңаша көзқараспен талдауда
тарих ғылымындағы өзекті мәселелердің бірі деп айтуға болады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңдегі
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық, саяси және мәдени өмірін орыс
тарихшылары мен саяхатшыларының зерттеулері мен жазбаларынан, ресми
құжаттарынан оқып білуге болады. Алайда, олардың барлығы отырықшылықты
көздеген патша үкіметінің арнайы нұсқауымен орындалған еді. Өйткені, қазақ
даласын түгелдей отарлық меншікке айналдырып, бодандықта ұстау үшін,
халықтың тұрмысын, әлеуметтік өмірін, жерінің табиғи-географиялық жағдайын,
мәдениеті мен тілін, дінін, жалпы психологиясын зерттеу өте қажет болды.
Жалпы отарлық кезеңде жарияланған мұндай зерттеулердің сыни талдау арқылы
пайдалануға болады. Ал қазақ интеллигенциясы өкілдерінің пайда болуы,
қалыптасуы, қоғам ісіне араласуы, жер мәселесіне байланысты қызметі
мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған мақалалары мен арнайы ғылыми
еңбектерінен белгілі. Бұл ретте Ә.Бөкейхановтың (Киргизы. 1910ж, Үшінші
Дума һәм қазақ), А.Байтұрсыновтың (Жер мәселесі, Қазақ өкпесі),
Р.Мәрсековтың (Қазақ қайтсе жерге ие болады?), Ж.Сейдалиннің (Бас қосу,
Тағыда съез жайында), М.Дулатовтың еңбектерін айтқан жөн.
ХІХ ғ. аяғы – ХХ ғ. бас кезіндегі қазақ тарихына байланысты елді
отарлау, орыстандыру, қоныстандыру саясатына арналған орыс
зерттеушілерінің де еңбектері баршылық. Бұл зерттеулер қазақ өлкесінің
Ресей қол астына енуінің, патша үкіметінің жүргізген әскери, әкімшілік-
шаруашылық отарлауы, орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныс аудартуы сияқты
жолдарын ашып бере алады.
Патша үкіметінің арнайы нұсқауымен жіберілген қазақ әскерлерінің қазақ
жерін иемденуі И.Бородиннің (Уральская казачье войска. Статистическое
описание в двух томах. –Уральск, 1891), В.А.Остафьевтің, Н.Г.Путинцевтің,
Н.В.Лебедевтің (История Семиреченского казачье войска. –Верный, 1908)
еңбектерінде, отарлау саясаты А.Кауфманның (Переселение и колонизация.
–СПб, 1905, По новым местам –СПб, 1905) еңбектерінде баян етіледі.
П.Румянцевтің (Киргизский народ в прошлом и настоящем. –СПб, 1905,
Материалы по обследованию туземного и русского старожильческого хозяйства и
землепользования в Семиреченской области, собранные и разработанные под
руководством П.П.Румянцева. СП.б 1911-1916), П.М.Головачев, Н.Коншин,
Т.Седельниковтың (Борьба за землю в киргизской степи. –СПб, 1907, Борьба за
землю в Казахской степи.А, 2007), А.Л.Трегубовтың, Бератовтың (Страна
свободных земель. –СПб, 1908), М.А.Терентьевтің (История завоевания Средней
Азии. –СПб, 1905.)еңбектері де қазақ даласын отарлау тарихына арналған.
Аталған авторлар кезінде орыс шаруаларын қазақ жеріне қоныстандыру
қозғалысының нақты себептерін ашып беруге тырысқан болатын.
1868 ж. Патша реформалары мен оның қазақ жеріне тигізген әсерін,
отарлау аппараты шенеуніктерінің жүгенсіздіктерін, жергілікті құқық
ұйымдарының заңсыздық әрекеттерін М.Н.Вяткин (Очерки истории Казахской ССР.
–М.Л, 1941) мен В.Федоров (Казахстан-колонизация царизма в конце ХІХ и
начале ХХв. АГУ им. Абая. -1941. Т-2), А.Баймурзин өз еңбектерінде
көрсетуге тырысты.
Қазақстан жеріндегі аграрлық мәселенің зерттелуіне П.Г.Галузоның
(Особенности аграрного строя Росии в период империализма. –М.1960),
С.Сүндетовтың (О генезисе капитализма в сельском хозяйстве Казахстана.
–А.1970), Б.Сүлейменованың, А.Тұрсынбаевтің (Из истории крестьянского
переселения в Казахстане. –А.1950), В.Шахматовтың (Казахская пастбищно-
кочевая община. Алма-Ата, 1964), М.Х.Асылбековтың (Желездорожники
Казахстана в первой русской революции1905-1907гг А. 1965), С.Әсіптің
(Қатерлі дерт, қалжыраған халық. –А.1998), Л.Әуезованың еңбектері зор үлес
қосты. Аталмыш зерттеушілер патшалық Ресей үкіметінің қазақ даласында
жүргізіп келген аграрлық саясатын, оның қазақ халқына тигізген әсерлерін,
ұлттық интеллигенцияның экономикалық және саяси күрес барысын әр қырынан
ашып көрсетуге тырысты.
ХХ ғасырдың бас кезінде патша үкіметінің саясатына қарсы мақсаттағы
азаттық қозғалыстар тек ішкі Ресей аймағын қамтыған жоқ, сондай-ақ, патша
үкіметінің қол астындағы бұратана елдерді де шарпыды. Қазақстандағы
аграрлық қозғалыстарға ұйытқы болып, жөн сілтеп, жол көрсеткен ұлттық
интеллигенция өкілдерінің саяси мақсатын Ә.Бөкейхановтың, М.Тынышпаевтің
(Из истории казахского народа. –А.1993) еңбектері айқындайды. Сонымен
қатар, көрнекті ғалым Телжан Шонанұлының Жер тағдыры – ел тағдыры
еңбегінде қазақ жерін талан-таражыға салып, сырттан жаппай қоныстандыру
саясатын жүргізіп келген патша үкіметінің заңсыз әрекеттері нақты
әшкереленген. Ол қазақ жеріндегі отарлаудың түрлерін кезеңдерге бөліп,
тигізген зиянын, осының нәтижесінде қазақ-орыс арасында туындаған
қақтығыстарды баса көрсетеді.
Бірінші орыс революциясынан кейінгі Қазақстандағы азаттық қозғалыстар
кезінде орыс пен қазақ шаруалары арасындағы жер мәселесіне байланысты
ұлттық интеллигенция өкілдерінің саяси күрес бағытын айқындауда кеңес
дәуірінде шыққан зерттеулер өз алдына бір сала. Мысалы: зерттеуші – ғалым
А.Ф.Якунин Қазақстандағы 1905-1907 жж. революция атты еңбегінде 1905-1907
жылдар аралығында Қазақстанда екі түрлі бағыттағы зиялы қауым тобының
болғанын атап өтеді. Ол буржуазиялық-ұлтшыл бағыттың өзін екіге:
батысшылдар (Ә.Бөкейханов басқарған), мұсылмандық (Б.Қаратаев
басқарған) деп бөліп, олардың патша шенеуніктеріне қарсы жүргізген күрес
барысын айқындап беруге тырысты.
Интеллигенция тақырыбы әрбір дәуір тынысы, оқиғалардың және үстем
идеологияның ықпал - әсерімен қарастырылып келгені белгілі. Ұлттық
интеллигенцияның пайда болуы мен қалыптасу тарихына және қызмет барысына
арнап кеңес ғалымдары мен шетелдік тарихшылар да, бүгінгі зерттеушілер де
біраз еңбектер жазған. Шетел ғалымдарының қазақтар жөнінде жазған
еңбектерін зерттеуші К.Есмағамбетовтың аударып, құрастырған Қазақтар шетел
әдебиетінде кітабынан оқып білуімізге болады. Шетелдік әдебиет ішінен Алаш
қайраткерлерінің өмірі мен қызметі туралы Х.Оралтайдың (Алаш-Түркістан
түркілерінің үлт-азаттық ұраны Азат.-1991.№8.10) еңбегін атаған жөн. Алаш
қозғалысына қатысты мәселелер М.Олкоттың Қазақтар атты монографиясында да
атап өтіледі. Алайда ғалым еңбегін орыс басылымдарындағы деректерге сүйеніп
жазған және көпшілігі шындыққа жанаспайды.
Шетел зерттеушілерінің қарастырылып отырған проблемаға қатысты
еңбектерінің арасынан Дж Демконың Орыстардың Қазақстанды отарлауы (1896-
1917) деген кітабын атап өткен жөн. Алайда, еңбек орыс зерттеулері
негізінде ғана жазылып, тек статистикалық мәліметтерді келтірумен
шектелген.
Тақырыптың деректік негізіне байланысты қазақ интеллигенциясының
үкімет ісіне араласып, Мемлекеттік Думаға қатысуы жөнінде (1905-1907 жж.)
орыс революциясынан кейін шыққан және кеңес дәуірі кезеңінде жарық көрген
еңбектер біршіма мағлұмат береді. Мемлекеттік Думаның стенографиялық
есептері қазақ депутаттарының жүргізген қызметіне толық мәліметтер бере
алады. І,ІІ Мемлекеттік Думаларға сайланып, мұсылман фракциясының мүшелері
болған қазақ депутаттары Ш.Қосшығұлов, А.Бірімжанов, Б.Қаратаев,
У.Алдабергеновтердің ондағы қоғамдық-саяси қызметі татар зиялысы Усалдың
Бірінші, екінші, үшінші думадағы мұсылман депутаттар және олардың атқарған
істері деген еңбегінде қарастырылды.
Ұлттық интеллигенция тарихы мен қызметі 20-40 жылдары сол заман
ағымымен зерттелгені белгілі. 1930-1938 жылдардағы интеллигенция өкілдеріне
қарсы жүргізілген жаппай қудалау саясаты бұл тақырыптың зерттелуіне кедергі
келтірді. Т.Рыскулов (Из прошлого казахской нацеональной интеллигенции.
Избранные труды. –А. 1987) қазақ интеллигенциясының пайда болуы мен
қалыптасуына зор көңіл бөліп, олардың саяси қызметін саралап көрсетуге
ұмтылса, ал қазіргі қазақ тарихы ғылымының негізін қалаушылардың бірі
С.Асфендияров (Қазақстан тарихының очерктері. –А. 1994) қазақ
интеллигенциясының пайда болуын ХІХ ғасырдың аяғына жатқызып, олардың іс-
әрекеттерін дәйекті түрде көрсетуге тырысты. Бұл ғалымдар үкімет тарапынан
қудалануға түсті.
Патша үкіметінің отарлық саясатын, жер, су, тіл мәселелерін
көрсетугде қазақ зиялыларының бірі Қошмұхамет Кеменгерұлының (Таңдамалы.
–А. 1994) еңбегі де маңызды. Автор онда патша үкіметінің жерге, тілге,
дінге қатысты қабылданған әділетсіз заңдарын сынға алып, осы заңдардың
тигізген зардабын нақты түрде көрсетеді.
Ұлттық интеллигенция тақырыбын зерттеу 50-60 жылдары едәуір жандана
түсті. Мысалы: Ә.Әтішев (Политическая мысль казахстана второй половине ХІХ-
начала ХХ века. –А. 1979), Қ.Бисембиев (Идейно-политические течения в
Казахстане конца ХІХ- начале ХХ века. А. 1961.), С.Зиманов (В.И.Ленин және
Қазақстандағы Кеңестік ұлттық мемлекеттілік. –А. 1970), Д.Қабдиевтардың
(Развитие экономической мысли в Казахстане (конец ХІХ-начала ХХ века). –А.
1978) еңбектері қазақ интеллигенттері қызметінің жекелеген қырларын
зерделеуге арналып, олардың дүниетанымдық көзқарастарын тереңірек көрсетуге
тырысқан. Ал 80-жылдардың соңына қарай қоғамдық ғылымдар саласындағы
бетбұрыс отандық тарихты жаңаша тұрғыдан зерттеуге жол ашты. Зерттеліп
отырған дәуірге байланысты Қазақстанның қоғамдық өміріне арналған
М.Бурабаевтың (Общественная мысль Казахстана 1917-1940 гг. –А. 1991)
зерттеуі, қазақ интеллигенттеріне қатысты құнды мәліметтер берсе, С.Зиманов
пен К.Ыдырысов (Общественно-политические взгляды Мухамеджанова Сералина. А.
1991) еңбектері көрнекті қазақ интеллигенті, Айқап журналының редакторы
М.Сералиннің қоғамдық-саяси қызметін баяндайды.
Тәуелсіз қазақстан кезеңіндегі өзгерістер Алаш қозғалысы мен Алашорда
тарихын қайта қарап, ақиқат тұрғысынан зерттеуге мүмкіндік береді. Қазақ
интеллигенциясы тарихын, Алаш партиясы мен алаш қайраткерлерін, олардың
ұлттық ерекшеліктерін айқындауда жаңа тарихи таныммен сараланған күрделі
зерттеулер басылып шықты. Бұған М.Қозыбаевтың (Ақтаңдақтар ақиқаты.А.,1992;
Тарих зердесі. 1-2 кітап. А.,1998), К.Нұрпейісовтың (Алаш һәм Алаш орда.
А.,1995), М.Қойгелдиевтің (Алаш қозғалысы. А.,1995), Д.Аманжолованың (Пртия
Алаш: история и историография. Семей, 199; Казахский автономизм и Россия.
История движения Алаш. М.,1994), Ә.Пірманов пен А.Қапаеваның (Қазақ
интеллигенциясы. А.,1998), Х. Әбжанов. пен Ә. Әлпейсовтың (Қазақ
интеллигенциясы мен мәдениеті туралы. А. 1992), М.Құл-Мұхаммедтің (Алаш
ардагері Жақып Ақбаев. А., 1996; Алаш қайраткерлері: саяси-құқықтық
көзқарастарының эволюциясы. А.,1998), С.Өзбекұлының (Арыстары Алаштың:
Тарихи очерктер. -А.1998) еңбектері айқын дәлел. Сондай-ақ Ж.Б.Әбілхожиннің
еңбектерінде ұлттық-демократиялық интеллигенция өкілдерінің 20-жылдары
қазақтың әлеуметтік-экономикалық өмірін зерттеуге қосқан үлесі тиісті
бағасын алған.
Кеңестік тарихнамада буржуазиялық-ұлтшылдықтың көрінісі ретінде
бағаланып келген зиялы қауым өкілдері, қазақтың біртуар ұлдары
Ә.Бөкейханов, Ж.Ақбаев, М.Тынышпаевтардың саяси көзқарастарын анықтауда
белгілі тарихшы М.Қойгелдиевтің Қазақ демократиялық интеллигенциясының
1905-1907 жылдардағы қоғамдық-саяси қызметі деп аталатын докторлық
диссертациясы мол мағлұмат беріп, тың тұжырымдар жасайды. Интеллигенция
тарихында әділетсіз бағаның ақиқатын анықтап, қазақ ұл-азаттық қозғалысын
бүгінгі ғылыми және қоғамдық сұранысқа сай зерттеуде академик М.Қозыбаев
(История и современность. –А. 1991) еңбектерінің орны ерекше.
Бұрын аты айтылмай келген Алаш қайраткерлерінің өмірі мен
творчестволық мұрасын зерттеуге Р.Сыздықова (А.Байтұрсынов. –А. 1991),
Б.Қойшыбаев (Б.Қаратаев. –А. 1993), С.Созақбаев, С.Өзбекұлы (Б.Сыртанов.
–А. 1996), Ө.Өзғанбаевтың (Рух күрескері. – Астана. 1999), Б.Байғалиев және
басқалары өз үлесін қосты.
ХІХ ғ.соңы мен ХХ ғ. Басындағы Қазақстандағы жер мәселесі, қазақ
депутаттарының Ресей Мемлекеттік Думасындағы қызметі, қазақ зиялы қауымы
өкілдерінің Ресей мұсылмандық қозғалысына қатынасуы С.Малтұсыновтың
(Социально-экономическое и политическое положение Казахстана и
Государственная Дума (1905-1907). Канд. дисс. –А. 1981), С.Рүстемовтың (ХХ
ғасыр басындағы Қазақстанның қоғамдық саяси өміріндегі мұсылмандық
қозғалыс) кандидаттық диссертацияларында қаралған. Ғалым Ө.Озғанбаевтың
докторлық диссертациясы мен сол негізінде шыққан монографиясы Мемлекеттік
Дума мәселесін, оған қазақтардың қатысу барысын қарастырады. Соңғы жылдары
Ресей империясының отаршылдық саясаты туралы В.З.Галиевтің (Ссыльные
революционеры в казахстане. – А. 1978, Общественная деятельность
политических ссылных в северо-восточной Казахстане (1890-1904г), А. 2004),
Ж.Қасымбавтың, Құл-Мұхаммед Мұхтар (Колониальный режим в Казахстане (1868-
1917 жж). А. 2000.), Садвакасова З.Т. (Духовная экспанция царизма в
Казахстане в области оброзования и религии (ІІ-пол. ХІХв – нач. ХХв). А.
2005), М.Егембердиевтің Ресей империясының Оңтүстік Қазақстандағы
орыстандыру саясаты. (ХІХғ ІІ-ж - ХХғ басы) атты кандидаттық
диссертацияларында, М.Мырзахметовтың, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстан өңірін
отарлауда Жетісу казачествосының үлесін ашқан М.Абдировтың жұмыстарын
атауға болады. 2003 жыл Қазақстанның Ресейдегі жылы болып аталып өтуіне
байланысты – Г.Хабижанова, Э.Валиханов, А.Кривков авторларының жиынтығы,
М.Қойгелдиевтің басшылығымен 2003 жылы Мәскеуде жарық көрген Русская
демократическая интеллигенция в казахстане (вторая полавина ХІХ – начало ХХ
в) - деген еңбекті айта кету керек. Бұл еңбек ХІХ ғ ІІ-жартысы – ХХғ
басындағы Қазақстан жеріндегі Ресей интеллигенциясы туралы мағлұмат береді.
Орыс демократиялық және қазақ интеллигенцияларының арасындағы қарым-
қатынастарының даму кезеңдерін аша түседі. Бір өкініштісі еңбек орыс
зерттеулері негізінде жазылғанын көреміз.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері: Қазақ өлкесін орыстандыру
мәселсі отандық тарих ғылымында аз зерттелген мәселелерінің бірі деуге
болады. ХІХ ғ аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы патша үкіметінің Қазақстанға
сырттан қоныстандыру саясаты нәтижесінде аграрлық және отарлау мәселесінің
қайшылығын, отарлау мен қоныстандыру саясатының қазақ шаруа қауымының
әлеуметтік-экономикалық өміріне тигізген әсерін, қазақ ұлттық
интеллигенциясының Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі жер мәселесіне
қатысты атқарған қызметінің рөлін анықтап. Тарихи шындық, жаңа көзқарастар
тұрғысында талдай отырып төмендегі міндеттерді қарастыруды көздедік:
- ХІХ ғ жартысы мен ХХғ басындағы Патша өкіметінің Қазақстан даласына
жүргізген отарлау, Қоныстандыру, орыстандыру саясатының қазақ
қоғамына тигізген зардабын ашу;
- қазақ елінің саяси-қоғамдық өміріне белсенді орналасқан ұлт
зиялыларының жер мәселесіне қатысты ой-пікірлері мен отаршылдықпн жүргізген
күрес тәсілдерін талдау;
- осы тақырыпқа байланысты қазіргі кезеңдегі тарихшылардың еңбектерін
талдау;
- орыс интеллигенциясының ұлттық мәселеде, Қазақстандағы отарлау
саясатының жүргізілуіндегі аграрлық мәселедегі көзқарастарын көрсету;
- мемлекеттік дума мен оған мүше болған қазақ депутаттарының жер
мәселсіне қатысты атқарған қызметі мен жұмыс баысындағы рөлін көрсету.
Зерттеудің дерек көзі: Зерттеу жұмысын жазу барысында тұлғалы
ғалымдар К.Нүрпейісов, М.Қойгелдиев, Т.Омарбеков, т.б. ғалымдардың және
орыс зерттеушілерінің зерттеу еңбектері, соңғы бұқаралық ақпарат
құралдарының материалдары кеңінен талданып, ғылыми айналымға енгізілді. ҚР
Орталық Мемлекеттік Архив құжаттары, Қазақстан Республикасының Ұлттық
кітапханасы, Орталық ғылыми кітапхана, Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика
институтының кітапхана қорындағы материалдары мен ғылыми зерттеу еңбектері
қолданылған.
Зерттеудің нысаны: Магистрлық жұмыс ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ бас
кезіндегі кезеңді қамтиды. Онда Патшалық Ресейдің қазақ жеріне жүргізген
қоныстандыру саястының, яғни реформаларды қамти отырып, шарықтау шегіне
жетіп, кең ауқымда жүргізілу барысы, өлкедегі қозғалыстар, қазақ жеріндегі
орыс интеллигенциясының өлкедегі аграрлық мәселе туралы айтқан ойлары,
Мемлекттік дума қызметінің 1914 жыл аралығындағы жұмыс барысы қамтылған.
Ғылыми жаңалығы: Негізгі дерек негізінде патша үкіметінің
қоныстандыру қозғалысы мен аграрлық саясатына қарсы қазақ зиялылары мен
жалпы қазақ қауымының жүргізген күрес барысын, оның бағыттары мен әдістерін
жан-жақты талдап көрсетік. Ресейдің І-ші, ІІ-ші, ІІІ-ші Мемлекеттік
Думасында қазақтың жер мәселесін қазақ депутаттары мен қазақ қауымыа
тілектес өзге ұлттар депутаттарының қызметін айқындап, патшалық Ресейдің
Қазақстан жеріне жүргізген саясатын әшкереленді. Соңғы баспасөз
материалдары талданды.
Зерттеудің әдісі: Қазіргі кезде Қазақстан тарихын жаңаша көзқараспен
жазу мүмкіншідігіне қол жеткізген кезеңде сыншыл талдау мен сараптау
принцпі алынды. Қоғам дамуының диалектикалық заңдылықтарына сүйендік.
Зерттеу барысында статистикалық, жан-жақтылық, салыстырмалық әдістері
кеңінен қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеліп отырған тақырыбым кіріспеден, 2
тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жоғарыдағы 2 тараудың, І – шісі 2 парагрофтан, ІІ – шісі 3 парагрофтан
тұрады.
І. ХІХ Ғ. АЯҒЫ – ХХ Ғ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКАНОМИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ САЯСИ ЖАҒДАЙ
1.1. ХІХғ-ХХғ Патша үкіметінің Қазақстанға отарлау жүйесін енгізе
бастауы
Қазақстан жері екі ғасырдан астам Ресей империясының бодандығында
болды. Қазақ елі Ресей патшалығының құрамына енгеннен кейін, отаршыл орыс
әкімшілігі біржолата билікті қолына топтастыруға тырысты. Сол мақсатпен
1822 жылы 22 шілдеде Сібір қырғыздары туралы Жарғыны шығарып, қазақ
қоғамындағы хандық билікті жою ісіне көшті. Жарғы авторы – Ресей
империясының отарлық саясатын уағыздаушы патшалық жендет – реформатор
М.М.Сперанский еді[1,58б]. М.М.Сперанскийдің бұл Жарғыны дайындаудағы
мақсаты Орта жүз қазақтарын басқаруды біржолата жақсарту арқылы мұндағы
ел байлығын тонап, халықты қанауды күшейтуге жағдай жасау еді. Сөйтіп,
орталық саясат шекара бойынан әрі өтіп ішкі далаға ене бастайды. Мұның өзі
қазақ даласын шексіз отарлауға, халықты мөлшерсіз қанауға мүмкіндік берді.
Нәтижесінде қысқа мерзім ішінде барша қазақ жері Ресей патшалығының отарлы
аймағына айналып, жергілікті халық өз жерінде екінші қатарлы өгейшілікке
ұшырады, еркіндігінен айырылып, орыс билеушілеріне тәуелділікке түсті. 1824
жылы 20 наурызда Сыртқы-істер Министрлігінің жанындағы Азия депортаменті
комиссиясының мәжілісінде Орынбор қазақтарын басқарудың жобасы
бекітіледі[2,35б]. Бұл құжатта тек қана шекара басқармасының жүйесі
өзгертілді. Реформа бойынша кіші жүзде хандық билік жойылып, даланы үш
бөлікке бөліп, Орынбор генерал-губернаторлығына бағынды. Ал 1844 жылы 14
маусымда Орынбор қазақтарын басқарутуралы ереже жасалады. Бұл әкімшілік
реформаның 1824ж. реформадан көптеген ерекшеліктері болды [2,88б]. Патша
үкіметі отарлау саясатын күшейту мақсатында 1854 жылы 19 мамырда Семей
облысын басқару жөнінде жаңа ереже енгізеді. Аталған ережеге сәйкес қазақ
даласының сол қанаттағы бөліктерінен: Көкпекті, аягөз сыртқы округінен жіне
Жетісу өлкесінен, Семей, Өскемен қалаларынан, Бұқтырма бекінісінен және
Ертістің оң жағалауындағы кейбір қазақтар қоныстанған жерлерден Семей деп
аталатын айрықша облыс құрылды[3,23б]. Облыс басшылығына әсери губернатор
тағайындалды. Семей облысы округтік, болыстық және ауылдық басқару
жүйелеріне басқа өлкелермен салыстырғанда көбірек өзгеріс енгізіледі.
Округтер әскери приказға бағындырылады. Олардың төраға құқығында округтік
әскери бастық басқарады. Округтік приказдың құрамына аға сұлтан, үш орыфс
шенеунігі және бір құрметті қазақ енеді. Дәл осы Семей облысында орталық
әкімшіліктің ықпалы күшейді. Өйткені мұндағы округтердің басында сайланбалы
сұлтандар емес, Ресей әскерилері тұр еді. Округ басшылары аға сұлтандардың
билігін шектеп, облыстар мен ауыл старшындарына үлкен өкілеттілік беріп,
соларға сүйенуге тырысты. Патша үкіметі түрлі реформалар жасады. 1865
жылы патша үкіметі Қазақ даласын басқару туралы ереженің жобасын жасау үшін
Дала комиссиясын құрып, оған ішкі істер министрлігінен, әскери
министрліктерлің өкілдері мен Орынбор өлкесі, сондай-ақ Батыс Сібірден
депутаттар еніп 1865-1866 жылдары ол Сібір және Орынбор қазақтары
облыстарын және Түркістан облысын зерттеп, қазақ даласын басқару туралы
ереженің жобасын жасады[4,54б].
ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында Қазақстанның Ресейге қосылу процесі
толығымен аяқталып, қазақ даласында орыс патшалығы билік жүргізбеген жер
қалмаған еді. Сол себепті, өлкедегі әлеуметтік-экономикалық, саяси және
мәдени өмірдің даму барысы патша үкіметінің қазақ даласында жүргізген
әкімшілдік-отаршылдық саясатымен тығыз байланысты болды. Бүкілресейлік
капиталистік рыноктың нығаюына жағдай жасаған орыс капитализмінің дамуы
шикізат көзіне айналған Қазақстанды да тысқары қалдыра алмады. Капиталистік
өндірістік қатынасқа негізделген Ресей экономикасының өркендеуі Қазақстан
сияқты шеткі ұлт аймақтарымен тығыз шаруашылық байланысына түспейінше
мүмкін болмады. Өйткені, Орталық Ресейдегі ірі-ірі өндіріс орындарын
шикізатпен қамтамасыз ететін аудандардың негізгісінің бірі қазақ даласы
болды.
Сондай-ақ 1861 жылы 19 ақпандағы Крепостнойлық құқықты жою туралы
реформа да Қазақстанды отарлауға қолайлы ең негізгі реформа есебінде
көрінді. Осы крепостнойлық құқықтың жойылуы шаруаларды жерлерінің бестен
бірінен айырды. Бұл помещиктерге қарсы күреске патшалық биліктің негізінің
әлсіреуіне де себепші болды. Сондықтан Ресей патшалығы шаруаларды шет
жерлерге қоныстандыру арқылы осы мәселені шешуге тырысты. Осы кезеңде
Қазақстан патшалы Ресейдің ең артта қалған отарланушы аймағы болды. Реформа
бойынша крепостниктік тәртіп жойылғанымен, Ресейдегі аграрлық мәселенің өз
шешімін табуы өте киынға түсті. Енді, күнкөріс үшін орыс мұжықтары басқа
жақтарға табыс іздеп кете бастады[5,37б].
Ғалым Санжар Асфендияров Ресей империясының қазақ өлкесін басқаруда
отарлау саясатының өте сорақы түрде әскерлік-феодалдық әдісін қолданғанын
айта келе, қоныс аударушылардың отарлық құрылымын әскери отарлау, қара
шекпенлілердің отарлау және 1905 жылғы революциядан кейінгі переселен
саясаты деп үш дәуірге бөледі[6,67б].
Патша өкіметінің қоныс аудару саясатының негізгі жолдары мыналар:
1. Ең шұрайлы жерлерді патша өкіметінің көшіп келгендер жұмысын
басқаратын шенеуніктердің жолсыз зорлықпен алуы.
2. Қазақ елінің ешбір жағдайымен санаспай халықтың қолайлы қоныс
тәртібін бұзуы.
3. Қазақ ауылдарын бұрынғы үйреншікті жерінен қуып жіберіп,
отырықшылыққа қолайлы жерді, егін суаратын жақсы азықтарды, өсірген
бақтарды, тағы басқа осы сияқты елдің еңбегі сіңген ел тіршілігіне керекті
орындарды патша өкіметінің қоныстанушыларға күштеп алып беруі.
4. Қоныстанушылар өз беттерімен келіп қазақ жерін зорлықпен басып
алуға да патша өкіметі ерік берді.
Патша өкіметі қоныстандыру саясатын жүргізе отырып осы төрт жолды
қолданды деп көрсетті С.Асфендияров өз еңбегінде[6,73б]. Ол қоныстандыру
қозғалысын патшалық Ресейдің жер мәселесін, қазақ жерін тонаумен
байланыстырады.
Ал Қазақтардағы жер мәселесі тарихын зерттеген көрнекті ғалым Телжан
Шонанұлы қазақ жерін отарлауды екі кезеңге бөлген болатын:
1. Орысқа бағынғаннан бастап ХІХ ғ. 80-жылдарының басына дейін. Бұл
қазақтардың, әскерилердің пайдасына деп жер алу дәуірі. Екінші сөзбен
айтқанда Сары орыстың келе бастауы.
2. 80-жылдардың аяғы – 90-жылдардан бастап патша құлағанға шейін. қара
шекпенділер үшін жер алу дәуірі. Қазақтың қара орыс қаптағанда сары
орысты әкеңдей көресің деген мәтелі осы кезеңді сипаттайды [7,209б] -дейді
Т.Шонанұлы.
Әскери отарлау саясаты Қазақстанның Ресей империясының бодандығына
енуінен басталды. Крепостнойлық қанаудан қашқан қара шаруалар (казактар)
қазақ жеріне келіп (Орал өңірі) казак-орыстардың әскери міндеткерлігін
атқарды.
Қазақстанды отарлау саясатымен патша үкіметі оны үшке бөліп, Орынбор,
Батыс Сібір және Түркістан генерал-губернаторлығы арқылы биледі. Бұл
жерлерде казак-орыстардан құрылған үш әскери топ – Батыс Қазақстанда, Орал
әскері, Арқада-Сібір әскері, Оңтүстікте – Жетісу әскері болды.
Оралдағы казак-орыс әскерінің қолында 6 миллион десятина жер болды
(3,4 десятина-1гектор). Осы Орал бойындағы казак-орыс әскрлерінің
станицалары мен поселкелерінің саны 116 еді. Ал Сібірдегі казак-орыс
әскерінің жері 5 миллион десятина болды. 11 610 484 десятинаға жетті [6,69-
70бб]. 1895 жылғы мәлімет бойынша Сібір әскерлері мүшелерінің әрқайсысына
орта есеппен шаққанда 50 десятинадан қазақ жері тиді. Ал Ақмола облысының
1894 жылғы көрсеткіші бойынша Петропавл мен Омбы уезіндегі әрбір казак-орыс
жанұяларына берілген жер мөлшері 200 десятина болды.
Жетісу казак-орыс әскерлерінің ең шұрайлы деген жері 610519 десятинаға
жетті, яғни жанбасына 2 десятинадан келді. Сөйтіп қазақтың ең құнарлы
жерлері казак әскерлерінің қалына кетті. Отаршыл казактар ешқандай
шектеусіз, өздері қалаған жерлерге жыртып егін екті. Мәселен, Жетісу
облысының 387 жандық Сегейопль станциясындағы казак-орыс әскерінің қазақ
кедейлерінен тартып алынған жерлері 117618 десятинаға жеткен, яғни әр
жанұяға 300 десятинадан келген.
Қазақ шаруалары өз жерін отаршыларға жалға беруге мәжбүр болды.
Мысалы, негізгі әскери капиталдық мөлшері 240 355 сом, ал жерді жалға беру
жыл сайын казак әскерлеріне 13 474 сом кіріс әкелді. Сонымен бірге орыс-
казактар егіндік жермен қатар мал басын да ұстады. Жетісу әскерлерінің
қолында 29 850 жылқы, 24 477 бас ірі қара мен 21 800 қой, ешкі болған. Әр
100 адамға 181 бас малдан келді. Бұл барлық казак-орыс әскерлерінің
арасындағы ең жоғарғы көрсеткіш еді.
Телжан Шонанұлы Жер тағдыры – ел тағдыры еңбегінде: Генерал
Маслокавектің 1905 жылғы есебінше: Орал атты казагында 6 446 400 десятина
жер берілген. 1894 жылғы сынақ бойынша бір казак-орысқа 45 десятинадан жер
келді. Бір бас малына 5 десятинадан жер, болмаса 4,4 десятина жақсы жер
келді [7,105б]- деп көрсеткен еді.
1855 пен 1860 жылдар аралығында Іле өңірінде әскери отарлау саясаты
белсенді жүрді. Әскери станциялар, поселкелер салынып, олардың саны жылдан-
жылға көбейді. Казак-орыс әскерлері қазақтардың 10 млн. десятина жерін
алды. 1867 жылға қарай Сібір казак әскерлерінің 15 мыңдай тұрғыны бар 14
станциялары мен паселкелері болды.
Өздерінің отарлар саясатын одан әрі өркендету үшін Ресей патшалығы
шаруа-мұжықтарға қазақ жеріне қоныстануға мүмкіншіліктер (кеңшіліктер)
жасай бастады. Мәселен, 1859 жылы Том губерниясының қазақ жеріне шару-
аңшылардың 300-дей жанұялары келіп, казак-орыс паселкелеріне орналасты.
Үкімет жанұяға 55 сом мөлшерінде ақша, казактармен қатар бұларға да 30
десятина жерберді, 2жылға дейін алым-салықтан босатты[8,63б]. Міне,
осындай жағдайлар үй-күйсіз, жерсіз орыс шаруаларының жаппай қоныс
аударуларына алып келді.
Үкімет ХІХ ғ. 90 жылдарының басынан бері қарай қазақ жеріне атты казак-
орыс әскері үшін Түрлі содырлар, некесіз туғандар, ауыр, жаман
қылмыстылар, басына бостандық беріліп қуып жіберілген құлдар, әйтеуір соғыс
қызметіне жарамсыз, салық төлей алмайтындарды жіберді.
Қазақстанға россиядан қонысаудару қозғалысы жыл өткенсайын күшейе
түсті. Тек 1885-1893 жылдары Ақмола облысы жергілікті тұрғындарының 250мың
десятина жері тартылып алынып, 10 мың халқы бар 24 орыс селолары бой
көтерді. Осы жылдары бір ғана Семей облысы қазақ шаруаларының 33 мың
десятина құнарлы жерлері орыс шаруаларының есебіне көшті.
1861 жылғы крепостниктік құқықты жою Ресейдегі отарлық мәселені шеше
қойған жоқ. Бұл шаруаларды кесімді жерінен айырды. Помещиктер шаруалардың
жерін тонады. Жерсіз қалған шаруаға Ресейдің ішкі аймақтарынан қаңғып жұмыс
істеуден басқа еш нәрсе қалған жоқ. Жерінен айырылып, күйсіз қалған
шаруалар аштыққа ұрынды. Осындай жағдайда патша үкіметі шаруаларды
революциялық қозғалыстардан бұрып жіберетін бір қатар шаралар қолданды,
атап айтқанда, қоныс аудару саясатын жандандыра түсті.
Шаруалар жер іздеп Сібірге, қазақ даласына ағылды. Әсіресе, бұл толқын
1870 жылдың аяғында кеңінен қанат жайды. Орыс шаруаларының қазақ жеріне
тоқтаусыз ағылуының себептерін қазақ зиялыларының бірі Қошке Кеменгерұлы
былай деп көрсетті: Соңғы кезде үкіметтің құшағын ашып келімсектерге
жәрдем көрсетіп неше жылдай алым-шығымнан азат қылып қазақ жеріне
шегірткедей қаптауының мәні: 1) Ішкі Россиядағы қара шекпенділердің
байлардың жеріне ауыз сала бастауынан; 2) Мал баққан орыс байлары Сібірге
келіп орныға бастаған соң бұларға жұмыскер керек болды. Байлардың тілін
далада қалдырмайтын үкіметтің байлардың жұмыскері көбейсін дегендігінен; 3)
Шоқындырумақсатынан; 4) Келімсекпен қазақты жауластырып саясатқа қаратайық
дегенінен; 5) бәрінен де күшті пікір; қазақты жауынгерлерден бездіріп,
айдауына жүретін, ұрғанына көнетін халыққылу мақсатынан.
Ресейлік патша қонысаударуға тиым салса да бұл көне тоқтамады. Ерікті
шаруалар қазақ жеріне нобайлап келмеді олар аздап шөбі шұрайлы Торғай,
Ақтөбе, Қостанай облыстарына келді. Терістік Қазақтандағы Петрапавл (Қызыл
жар), Көкшетау уездеріне (бұрынғы Ақмола обл) орналасты. Олардың қанша
мөлшерде келгендігі төмендегі №1 кестеден байқалады [7,71б].
Кесте №1.
Жылдар Үй саны Адамның саны
1860-1876 30 үй 150 адам
1875-1878 237 1700
1878-1881 304 1800
1882-1884 373 2200
1885-1887 418 2500
1888-1890 2140 13 000
Алғашқы кездерде орыс шаруалары (еріктілер) қазақ жеріне тамақтану
үшін келді. Жергілікті халықтан бірнеше жылға ақшасын төлеп арендеға жер
алды. Бос кезінде қоныстанушы орыс шаруалары қазақтардан жерді арендаға
ақысыз алды. Себебі, қазақтың егін егуге еш мүмкіншілігі болмаған еді.
Екінші жылдары аренда ақысы 25-30 тиынға, ал үшінші жылдары 75 тиыннан 1
сомға дейін көтерілді.
Сонымен Қазақстанға шаруалардың қоныстануы Патшалықтың таптық
саясатымен тікелей байланысты болды; бұл таптық қарсылықты бәсеңдетуге
бағытталды. Сонымен қатар, айта кетуіміз керек бұл іс-шаралар біріншіден
самодержавиенің империализм кезеңіндегі отаршылдық саясаты болып табылды.
Патша өкіметі орыстардың құндылықтар мүддесін көздей отырып Қазақстанда
отаршылдықты жүзеге асырды, капиталистер мен помещиктерге кең жол ашты,
оларға әртүрлі жолдармен көмектесті.
Арендаға алған жер мерзімінің уақыты жақындағанда шаруаларға қайтадан
аренда мерзімін ұзартты және ақырындап сол ауданды өздерінің меншігіне
айналдыра бестады. Қоныстанушы шаруалардың паселкелері пайда болды. Әбден
орнығып үй-жағдайларын салып алғаннан кейін олар қоныстандыру мәселелеріне
осы жерді бекітіп беруге өтініш-арыз жазады[9,16-17бб]. Осындай жолдармен
бірнеше қоныстанушылар паселкелері құрылды. Бірақ та мұндай стихиялы
қоныстану тек белгілі уақытқа дейін созылды. Ресей жерінің тар болуы,
олардың жаңа жерлерді және жаңа шикізат көздерін іздеуге итермеледі.
Қазақ халқына отаршылдық саясатын жүргізу негізінде, қазақстан
территориясында көптеген нығайтылған аудандар және орыс казактарын
қоныстандыра отырып, патша өкіметі жаулап алған өлкенің мәдениеті жөнінде
ойламады. Жергілікті халықты отаршылдық құлға айналдырып, олар жақсы
жерлерді жаулап алып, ол жерлерге өздерінің сенімді адамдарын
қоныстандыруды көздеді.
Қазақстанды отарлы елге айналдыру ісіне патша өкіметі жан-жақты,
сақтықпен әзірленді. 1865 жылдарға қарай қазақ жері Ресей үкіметінің әскери
линияларыменқоршалған темір құрсауында қалды. Бұл әскери отаршылдық
кезеңінің толықтай аяқталғанын білдірді. Енді әскери отарлаудың орнын
шаруашылықпен отарлаудың кезеңі басты.
1865жылы Қазақстанға ішкі Істер министрлігі мен әскери министрліктің
өкілдерінен, сондай-ақ Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлардың
депутаттарынан құралған комиссия құрамы жіберілді. Комиссия жұмысының
негізгі мақсаты Қазақстанды басқару жөніндегі Ереженің жобасын даярлау еді.
1865 жылы, Ресейдегі реформадан кейінгі жаңа әскери әкімшілігін
аудандастыруға байланысты Батыс Сібір әскери округі құрылды. Оның құрамына
Семей және Сергиополь, Қапал, Алатау округтері мен Жетісу енді. Сол, 1865
жылы Ташкент алынғаннан кейін болашақ Сырдария облысының бүкіл
территориясымен болашақ Жетісу облысының біраз жері қараған Ташкент облысы
құрылды. Түркістан облысы үш әскери бөлімге бөлініп, Орынбор генерал-
губернаторына бағынды. 1865 жылы 6 тамызда Ресей патшасының Ташкент облысын
басқару туралы уақытша ережесі бекітілді. Комиссия жұмысының нәтижесінде
1867 жылдың 11 шілдесінде Жетісу мен Сырдария облыстарының басқару жобасы
және 1868жылы 21 қазанда Ақмола, Семей. Орал, Торғай далалық облыстарын
Уақытша басқару Ережесі қабылданып бекітілді[10,76б].
Патша өкіметі жер мәселесін шешуде біріншіден қазақтың ежелден келе
жатқан әдет-ғұрпын сақтай отырып, жергілікті халықтың қажеттерін қамтамасыз
етуді, екіншіден, өздерінің көздеген мақсаттарына жетуді көздеді.
Қазақ елі қоныстандыру саясатына дейін көшпелі мал шаруашылығымен
айналысты. Бұл (көп дәрежеде) жергілікті ерекшеліктеріне, өмір сүру
орталықтарына – табиғи-климаттық, орографиялық, ландшафтық және т.б.
бейімделді. Яғни, қазақ халқының тіршілік өркениетінде басты көшпелі мал
шаруашылығы тұрақты және жүйелі экономикалық стратегиялық рөлде болды. Ол
тек басқада шаруашылықтың дамуын сипаттаған жоқ, сонымен қатар әлеуметтік
тирихи құбылыстарды және қозғалысын, өмір сүру бейнесін, материалдық және
діни мәдениетін т.б айқындады. Қазақ жерінде шаруашылықтың үш түрі:
көшпелі мал шаруашылығы, жартылай көшпелі және отырықшы шаруашылық дамыды.
Қазақ халқының негізгі шаруашылығы – мал шаруашылығы еді. Ғалым Н.Масанов
өзінің зерттеуінде Қазақстан территориясында үш ғасырға жуық көшпелі мал
шаруашылығы ең басты шаруашылық түрі болғанын баса көрсетті [11,16-17бб].
Көпелі шаруашылықта тұрақты негізі болып жайылым шөбінде малды жыл бойы
ұстау болып табылды. Қазақтардың жайылым жерлерін алып жатқан территория
олардың айрықша өмір сүру негізінде қолданылды. Қыста – қыстауға, жазда –
жайлауда, көктемде – көктеуге, күзде – күздеуге көшіп отырды. Сондықтан
негізгі қысқы жайылым шөлді және шөлейтті табиғи-ландшафты зоналар,
негізінен Оңтүстік қазақстан болды. Жазғы жайылым солтүстік немесе таулы
және аласа таулы аймақтарда өтті. Жайлауды таңдауда басты таңдау су
көздерінің көптігі ескерілді. Көшу ұзақтығы орташа есеппен бір жыл ішінде
50-100 км құрады, кейбір жағдайда 1000-2000 км жетті. Көшпенділер
шаруашылығында: қой, ешкі, жылқы, түйе және ірі қара мал ұстады.
ХІХ-ХХ ғасырдың 60-70 жылдары Қазақстанда жалпы жылқы саны 4 млн
құрады. Шаруашылықта жылқы өсіру көп мақсаттылығымен сипатталды: ет, сүт,
көлік, күш ретінде.
Сонымен қатар негізгі көшпелі шаруашылық негізі қой болды. Қой
жергілікті жерге бейімділігі мен төзімділігімен ерекшеленді. ХІХ-ХХғғ қой
18-18,5 млн, ешкі – 3-3,5 млн жетті.
Қуаңшылық және сусыз климатқа бейімділігімен түйе ерекшеленді. Түйелер
негізінен 10 күнге дейін су ішпей жүре алды. ХІХ-ХХғғ басында түйе саны бір
миллионға жетті.
Ірі қара мал негізінен ет-сүт өнімінің көптілігімен сипатталды. Бірақ
та мүйізді ірі қараны ұстау және көбейтуде көшпелі шаруашылықта
қиыншылықтар туғызды. Ірі қара мал қорада ұстауды қажет етті. Қазақстанда
мүйізді ірі қара малдың жалпы саны ХІХ-ХХғғ 3,5-4 млн болды.
Қазақстанның өзен көлдерінде қазақтар балық аулаумен айналысты. Балық
аулау екінші орында түрды. Көбнесе өзіндік орын ала алмады [11,65,75бб]
1868 жылғы Ереже қазақ шаруаларына өте ауыр тиді. Ереже бұрынғы ата-
бабадан келе жатқан заңдылықтарды бұзды. Бұл заң көшпелі қазақтарға өте
тиімсіз болды. Ал отырықшы шаруаларға көптеген мүмкіншіліктер жасалды.
Реформалардың іске асырылуымен қазақ даласында Ресей империясының
мемлекеттік аппаратының бір бөлігі құрылды.
Казак әскери бөлімдерінен жаңадан тартып алынған немесе бұрыннан
пайдаланып жүрген жерлері оларға Ереже бойынша заңдастырылып берілді.
Сондай-ақ, Ереженің 225 пунктінде казак әскерлерінің жерінде көшіп-қонып
жүрген қазақ тұрғындарының ақысын алуға мүмкіндік берілді. Ережеде: Сібір
әскерлеріне жер беруде көптеген артықшылықтар жасалды. 1895 жылдың
мәліметіне сүйенсек,орта есеппен алғанда жер бір адамға 50 десятинадан
келді. Сібір казак әскерлері жергілікті қазақ тұрғындарының өте
жақсы,шұрайлыдеген 5миллионға жуық жерінтартып алды.
1868 жылғы 21 қазандағы реформа бойынша Қазақстан территориясы үш
генерал-губернаторлыққа бөлінді: Түркістан, Орынбор, Батыс Сібір. Әрбір
генерал-губернаторлықтар облыстардан құрылды. Орынбор генерал-
губернаторлығына – Орал мен Торғай облыстары, Батыс Сібір генерал-
губернаторлығына – Ақмола мен Семей, Түркістан генерал-губернаторлығына –
Жетісу мен Сырдария облыстары кірді. Өз кезегінде облыстар бірнеше
уездерге, уездер болыстарға бөлінді. Генерал-губернаторлықтардың міндетіне
әскери және азаматтық биліктің ажыратылмауы – қазақ даласын жаңа реформа
бойынша әкімшілік жолмен қайта құрудың және басқарудың басты принципі
болды. 1867-1868 жылғы ережелер бойынша облыс басқарушысы өз қолына
полицейлік және тәртіп орнататын билікті шоғырландырды.
1867-1868 жылдары Қазақстанда жүргізілген реформалар патша үкіметінің
отарлау саясатының маңызды бүтақтарының бірі еді. Яғни, ол өлкенің
әкімшілік құрылымы, жер мәселесі, сот жүйесі, халық ағарту, салық
саясатысынды аса маңызды салаларын қамтыған болатын. Уақытша ережеге
қолқойылған соң бір жыл өткенде Орынбор генерал-губернаторлғы Кржижановский
Бұдан әрі қазақ даласын шын мәнінде орыс жері...Бұдан былай қазақтар орыс
билігіне бағынуға мәжбүр болады деп жазады.
70-жылдардың ортасына қарай Батыс Сібірдің генерал-губернаторлығы
Казнаков қазақ жеріне толассыз ағылған орыс шаруаларының толқынына көңіл
аударды. Ол қазақ жеріне орыс шаруаларын қоныстандыру үшін арнайы комиссия
құру қажет екенін ескертті. Бұл комиссия жұмысы 4 жылға созылды.
Нәтижесінде Ақмола облысында Ақмола, Атбасар, Көкшетау және Петрапавл
аралығын байланыстыратын орыс паселкелері пайда болды. Комиссия зертеген 30
участкенің 19-ында 4 000 жаннан келген қоныстанушылар орналастырылды.
Міне, осы жағдайдан кейін өз бетінше қазақ жеріне қоныс аудару жылдан-
жылға ұлғая берді. Патша үкіметі бұл толқынды тоқтатуға тырысты. 1881
жылдыңа яғына қарай үкімет Қазақстан облыстарына шаруаларды қоныстандыру
Ережесін қабылдауға мәжбүр болады. Ереже бойынша үкімет орындарының арнайы
рұқасты барларға қоныстануға мүмкіндік берілді. 1881 жылы Уақытша Ереже
шыққаннан кейін қазақ жеріне мына мөлшерде ерікті шаруа жанұяларының
қоныстануына, яғни 1881 жылы-15 жанұяға, 1882-1277, 1883-377, 1884-550,
1885-1277, 1886-5490, 1887-9094, 1888-13 109 рұқсат етілді.
Үкіметтің рұқсатымен келген шаруаларға 45 десятинадан жер және де
басқадай жеңілдіктер берілді. Алайда, екі жылдан кейін, яғни 1883 ж
Қазақстанға қоныс аудару уақытша тоқтатылды.
Батыс Сібір генерал-губернаторлығы ревизиясынан кейін Ақмола
облысының әкімшілігіне қоныстанушылардың толқынын тоқтату жөнінде нұсқау
келді. Нұсқауда: 1) уезд басшыларының қатал бақылауымен Европалық Ресейден
келушілерге қоныстануға тиым салу; 2) қоныстанушы шаруаларға облыстың
жеріне өз еркімен қоныстануына жол бермеу; 3) ерікті қоныстанушыларды
белгілі тәртіппен қайтадан Ресейге қайтару.
Дала уалаяты газетінде Ресей шаруаларының қазақ жеріне топ-топ
болып келуі жайында: Жыл сайын Дала уалаятының ішінде тұрған болыстарға
Ресейдің ішкі жағынан мұжықтар көп көшіп келген, мұжықтарды орнатпақ үшін
бұлардың шаруасына тиесілі жақсы, сулы, ағашты, шөбі көп өсімтал жерді және
ыңғайлы жүретін жолы бар орындарды оларға силап, бөліп беру қажет болды.
Дала уалаятының ішінде тұрған облыстарға көшіп келетін мұжықтардың көп, аз
мөлшерін күні бұрын болжап білуге болмайды. Ішкі губерниядағы адамдар өсіп
көбейе берген сайын олар ықтиярсыз, астындағы бос жерлерге қарай ұмтылып,
көшіп жүре береді, - деп жазды.
1861ж мен 1885 жылдар аралығында Оралға 300 мыңдай шаруа-мұжықтар
қоныстанды, яғни 1 жыл ішінде 12 мыңдай. Шаруалардың өңірге ерікті түрде
қоныстануы 1885-тен 1894 жылдар аралығында 450 мың, 1 жылда 45 мыңдай, 1895-
тен 1906 жылдар аралығында 1400мың, 1 жылда 131 мыңдай, 1906 жылдан 1913
жылдар аралығында 3274 мың, 1 жылда 409 мың болған. Ал қоныстандыру
статистикасы бойынша 1885 пен 1913 жылдар аралығында Орал өңіріне 5 млн.
қара шекпенділер қоныстанды.
Ерікті шаруалардың қоныстануынан қазақ жері күннен-күнге тарыла
бастады. Бұл жердің азаюы қазақтарға көптеген қиыншылықтар әкелді. Оның
үстіне бұрын мал баққан шұрайлы, шөбі мол жерлер енді егістік жерлерге
айналды.
Қоныстандыру мекемелері қазақ жерлерін тартып алумен бір тонаса,
саудамен екі тонады. ХІХ ғасырдың аяғында Қазақстандағы Ресей сауда
айналымы жүз миллион сомға жетті. Қазақстаннан Ресейге мал, тері, май, ет,
жүн, сондай-ақ астық та әкетілді. Оның мөлшері 1900 жылы 9 млн сом, ал 10
жылдан кейін 15,3 млн сомға жеткен еді. Орыс саудагерлері мен қазақ
малшыларының арасында сауда тез дамыды. Қазақстардың шаруашылығын нарық
қажеттілігіне сай болуға итермеледі. Екінші жағынан қазақтардың үлкен
жемісті жерлерінің аумағын және жақсы жайылымдарын алып, ірі мал
иеліктерінің кедей көшпелілерді ығыстыра отырып, олардың азды-көпті тұрақты
шаруа мүмкіншілігінен айырды және оларды отырықшылыққа көшуге мәжбүр ете
отырып немесе басқа бір кәсіпшілікпен айналысуға алып келді. Қазақтардың
мал шаруашылығы жан түршігерлік негізде төмендеді. Мал басының азаюы,
өзінен-өзі белгілі негізінен кедей мал өсірушілерді кедейлендіру
нәтижесінде болып отырды. Екіншіден қазақ мал өсірушілері үшін қатты соққы
болған жұт еді[9,42-43бб].
Жер тағдыры – тіршілік тағдыры. Халықтың бүгіні мен болашағының ең
өзекті мәселесі екендігі белгілі.
Қазақ жеріндегі назар аударарлық тағы бір келеңсіз жайт етек алды.
Жергілікті халық пен жай жұрттардың ( орыстар, татарлар мен сарттар)
арасындағы дау-талас әкімшіліктің араласуымен көбінесе сол кірмелердің
пайдасына шешілді. Әр түрлі жағдайда кірме шаруалар мен орыс казактарының
жаласымен де жергілікті қазақтар соттан көп қиыншылықтар көрді. Мұнда
сауатсыздық пен аудармашыны сатып алушылықтың да әсері болмай қалған жоқ.
Біз бұл жерде Ресей империясының түпкі ойы, мақсаты, жергілікті ұлт
өкілдерінің үлес салмағын азайтып, оларды қорлай отырып, жер асты және жер
үсті байлықтарын қомағайлана тонау барысында құлдықтың бұғауынан
құтрармауды көздегенін көреміз.
Ал ХІХ ғасырдың соңында патша үкіметінің көздеген мақсаты толықтай
жүзеге асып, отарлауға қатысты қабылданған реформалар одан әрі жүргізіле
берді.
1.2. Ресей патшалығының қазақ жерін тартып алудағы жолдары мен
әдістері
Патша үкіметі Қазақстандағы мақсатына негіздеп өзінің аграрлық
саясатын одан әрі жүзеге асыруға кірісті. Өлкенің барлық облыстарына
Ресейдің ішкі аймағынан шаруаларды жоспарлы түрде қоныс аударту үшін
бірнеше шаралар іске асырыла бастады. Қоныстандыру саясатының бастамасын ең
алғаш болып қолға алған Жетісу облысының билеушісі Колпаковский 1868 жылы
Жетісу өлкесіне шаруаларды уақытша қоныстандыру Ережесін қабылдады. Бұл
Ереже 1883 жылға дейін қолданды. Осы ереже бойынша қоныстанушы
келімсектерге бірнеше жеңілдіктер жасалды: әрбір қоныс аударушы ер адамға
30 десятинадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz