Парламент құзыреті және оны жүзеге асырудың ұйымдық-құқықтық нысандары
КІРІСПЕ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Парламентаризм ұғымы
1.2. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қазақстандық Парламентаризмнің қалыптасуы
1.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны
2. ПАРЛАМЕНТ ҚҰЗЫРЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің құзыреті
2.2. Қазақстан Парламентіндегі заң шығару процесі . Парламенттің ерекше құзыры ретінде.
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Парламентаризм ұғымы
1.2. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қазақстандық Парламентаризмнің қалыптасуы
1.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны
2. ПАРЛАМЕНТ ҚҰЗЫРЕТІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ҰЙЫМДЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ НЫСАНДАРЫ
2.1. Қазақстан Республикасы Парламентінің құзыреті
2.2. Қазақстан Парламентіндегі заң шығару процесі . Парламенттің ерекше құзыры ретінде.
2.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
1991-жылы өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның бүкіл әлемге тәуелсіз,
егеменді ел болып танылғанына да он алты жылдай өтті. Осы жылдар ішінде
оның қоғамдық және мемлекеттік өмір салаларында үлкен өзгерістер болды.
Осыған сәйкес еліміздің құқықтық, саяси, экономикалық жүйелері де түбегейлі
өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру үстінде[1].
Елбасы өзінің 2007-жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Жаңа кезеңдегі
міндет – жалпыға танылған демократиялық құндылықтар мен өзіміздің көпұлтты
және көпконфессиялы қоғамымыздың дәстүрлі үйлесімді ұштасатын ашық
демократиялық және құқықтық мемлекеттің негіздерін одан әрі нығайта беру.
Дамуымыздың негізгі бағыттары ең алдымен мыналар: - мемлекеттік билік
тармақтары арасындағы өзара ықпалдастық тиімділігін арттырып, тежемелік пен
тепе-теңдік жүйесін нығайта беру; - биліктің өкілді органдарының
өкілеттіктерін кеңейте бе- ру... [2]-дейді.
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтік мемлекет
орнатуы - қазіргі өркениетті әлемдік тәжірибеде нық қалыптасқан билік бөлу
принципіне негізделеді. Билік бөлу принципіне сәйкес Республикадағы
біртұтас мемлекеттік билік Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлініп, олрдың тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципінесәйкес жүзеге
асырылады. Айтылған билік тармақтарының ішінде заң шығарушы билік негізгі
орынды иемденеді.1995-жылғы Республика Конституциясында заң шығарушы
билікті жүзеге асырушы жаңа орган-қос палаталы Парламент бекітіліп, бүгінгі
күні оның үшінші сайланымы өз әрекетін жүзеге асырды. Бұл - бұрын-соңды
Қазақстан тарихында болмаған жаңа институт.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасы
Парламентінің құзырына шынайы парламентаризм тұрғысына қарау арқылы зерттеу
барысында парламентаризм элементтерінің Республика Парламентінде тұрақты
орнығуын көздеу. Осы орайда Қазақстандық паламентаризмнің қалыптасуы мен
дамуы үшін Парламент құзыретін жетілдіру жолдарын қарастыру барысында
Республика Конституциясына, Парламент туралы заңдарға, осы саланы зерттеуші
беделді ғалымдар еңбектеріне талдау жасау.
Бұл көрсетілген мақсаттардың жүзеге асырылуын келесі міндеттермен
баланыстырылады:
1. Парламентаризм мен Қазақстан Республикасы Парламентінің
конституциялық құқықтық мәртебесінің ара қатынасын зерттеу барысында
Қазақстандық парламентаризм ұғымын анықтау.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің Республика заңдарына сәйкес
қалыптасу кезеңдеріне талдау жасау.
3. Республика Парламентінің басқа мемлекеттік органдармен қарым-
қатынастарын талдау арқылы мемлекеттік билік органдар жүйесіндегі Парламент
рөлінің ерекшелігін анықтау.
4. Парламент қызметінің негізгі бағыттарын анықтай отырып, оның
құзырындағы мәселелерді жан-жақты зерттеу барысында туындаған сұрақтардың
жауабын табуға әрекет жасау.
5. Заң шығару процесінің сатыларына талдау жасай отырып, заң шығару
процесінің негізгі сатысы – заң шығару бастамасына, оның субъектілеріне
тереңірек талдау жасау.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми негізділігі ең алдымен "заң
шығарушы органның әлемдік стандартқа сәйкес жаңа үлгісі"[3] - Республика
Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесін жан-жақты зерттеу
қажеттілігімен анықталады.
1995-жылғы Конституцияның күшіне енуімен қазақстандық үлгідегі
президенттік басқару нысаны анықталған жаңа мемлекеттіліктің бұрынғыдан
өзгеше, жаңа заң шығару органы – қос палаталы Парламент пайда болды. Әрбір
жаңалықтың тұрақты, сапалы, тиімді енгізілуі, оны мұқият зерттеуді қажет
етуіне байланысты жаңа Парламент тұрғысындағы мәселелер көптеген
қазақстандық мемлекеттанушылардың зерттеу тақырыптарының арқауы болды. Бұл
зерттеулердің заң шығару қызметін жүзеге асырушы жаңа орган үшін аса
маңыздылығына, әрине, шек келтіруге болмайды. Айталық, кейбір пікірлер
парламентаризм ұғымын парламенттік басқару жүйесі ұғымына бара-бар[4]
парламентаризм – бұл парламенттің бірден-бір демократиялық институт болып
табылуын көздейтін тәртіп, ал үкімет билігі парламенттік сенім білдіруге
толығымен тәуелді деп ұйғарса[5], оған қарама-қарсы пікір: парламенттік
басқару нысаны мен парламентаризмді шатастырмай, парламентаризімге, басқару
нысанынан тәуелсіз, қазіргі демократияның ажырамас бөлігі ретінде қарауды
ұсынады. Сонымен бірге кейінгі пікірдің иесі жоғарыдағы көзқарастардан
туындаған парламентаризмнің Кеңестер республикасымен сыйымсыздығына
қосыла отырып, оның Президенттік республикамен сәйкессіздігіне шүбә
келтіреді. Бұл парламентаризмнің бір жақты, тар түсінігі деп біледі[6]
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ
ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Парламентаризм ұғымы
Батыс демократиялары заң шығару институттарын көптеген ғасырлар бойы
дамытып отырған. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің дербес
заң билігін дамыту үстінде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашы-лығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесінен ғана емес,
сонымен бірге экономикалық жүйесінен, өзінің көп ұлттық сипатынан,
қоғамдық мәдени тарихынан көрініс береді. Сол себепті батыс
тәжірибесін, осыншама айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң
билігі-не енгізе қою мүмкін емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы
егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болғаннан бергі жылдарда қайта құру
бойынша ба-тыл қадам жасағандықтан, басқа елдердің нақты тәжірибелерінің
Республи-камыздың заң шығару шараларына салыстырмалы негіздегі сайлауларға,
сай-лаушылармен қатынастарға және қоғамдық мінез құлық нормаларына қатыс-
ты маңызы зор екені айқын.
Легислатуралар алғаш рет Англияда, содан соң Францияда құрылды. Бұл
елдерде корольдар үнемі ақшаға тәуелді болып отырғанды. Бұйрықты тәртіпте
ақша жинаудың көптеген тәсілдерін қолданған олар ақыр соңында, қоғамның
қалың тобының қолдауына сүйену керек екенін түсінді. Бірге шақырылған
қоғам өкілдері халықтан салық жинауға көмектесу үшін, осы жиналған
қаржыны бөлуге қатысу шартын қояды. Міне, осылай, атқарушы билік пен
заң билігінің өзара қарымқатынастарының қалыптсуы салық пен бюджетке
бақылау жасау күресінен басталды. Арада біраз уақыт өткеннен кейін заң
билігі құзыретіне саяси мәселелер жиынтығы енгізілді.
Король билігі рөлінің төмендеуіне байланысты мемлекетті басқару атқару-
шы қызметте азаматтар алдында жауапты шенеуніктер басқарған күшті бю-
рократияның қолына шоғырлана басталды. Атқарушы билік пен заң билігінің
арасындағы қатынастар Батыста екі бағытта дамыды. Мұнда атқарушы билік-тің
заң билігі алдында есеп беруін қарастыратын парламенттік жүйе кеңіне
қарастырылды.
Батыстағы парламенттік жүйе монарх қолындағы мемлекеттік
биліктің шексіздігін мойындамаудан пайда болған. Осылай бола тұра бұл жүйе
ежелгі және орта ғасырлық демократиялардан олардың жалпы мемлекеттік
рухын, мемлекеттілікпен халықтың жақындасу ынтасын мұра еткен.
Парламента-ризмнің қазіргі үлгісі өркениетті даму жолына бет бұрған
қоғамдардағы күр-делі интеграциялық процестердің нәтижесі болып табылады.
Бұл бұрын-соң-ды болмаған технологиялық жаңалықтар негізінде бірыңғай
капиталистік на-рық қалыптасып жатқан кезең болатын. Экономикадағы
өзгерістермен қатар терең саяси және әлеуметтік өзгерісте жүріп жатты
және еуропалық ұлттар-дың нығаюы мен еуропалық мәндегі ұлттық
мемлекеттердің құрылуы - осы өзгерістердің ішіндегі ең маңыздысы болып
табылады. Парламентте қоғамды басқаруда сословиелік қағидаға негізделген
бұрынғы саяси ұйымы қарама-қарсы бірыңғай ұлттық мемлекеттің ең
жоғары болмыс пікірі жүзеге асыры-лады. Егер бұрын мемлекет тұтастығы
оның княздықтар, ерікті қалалар си-патты бөліктерінен тұрса, өздерінің
өмір сүруі үшін жекелеген әлеуметтік топтар күресінің саяси
құралдары экономикалық құралдарға орын берген жаңа кезеңде парламент
пен өзге де саяси институттар арқылы органикалық үлгідегі мемлекеттік
бірлікке, мемлекет идеясын жалпыұлттық, жалпыхалық-тық іс ретінде жүзеге
асыруға жақындау мүмкіншілігі пайда болды. Осыған сәйкес жалпы саяси
өкілдік сипаты түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Жоғарыда айтылған сословиелік негіздегі мемлекеттік өкілдік
мекемелер парламентаризмнің пайда болуынан көп бұрын болғанына көңіл
аударалық. ХІІ-ғасырдан бастап Батыс Еуропада әр түрлі атпен сословие-
өкілдік мекеме-лер пайда болды. Осылардың қатарына орыстардың Земдік
соборларын жат-қызуға болады. Орыстың тарихшысы В. О. Ключевскийдің
пікірі бойынша, Еуропадағы ортағасырлық мемлекет сословиелік федерация
болды, яғни олда іштей, бірақ өзге белгілері бойынша бөлініп, ақырында
тұтас бір ұлт болып құрылған сословиелер федерациясы. Сословиелер өздерінің
мүдделерін айту үшін өкілді мекемелер арқылы мемлекеттік жүйенің жоғары
деңгейіне шыға алған. Батыс Еуропалық сословие-өкілдік мекемелер
жөнінде В.О. Ключев-ский былай деп жазды: Мұнда әрбір ерікті сословиеге
өзінің мемлекеттегі орнын жеңіп алу немесе сақтап қалу қажет болды және
жоғары билік бәсеке-лес саяси күштердің құбылмалы ара қатынасына
бейімделуге мәжбүр болды: ол осы күштерді бірде бір-бірімен татуластырса,
бірде біреулерін басқалар-мен күресте қолдап отырды, ал енді бірде
олардың жекелеген немесе бірлес-кен шабуылдарынан қорғанып отырды.
Сословиелік өкілдер бір-біріне не үкіметке тітестерін неғұрлым ашық және
жиі қайраса, мұндай жағдайларда өкілдік жиналыстар соғұрлым үлкен
саяси маңыз алды[7]. Жалпы мемлекет-тік мүддені бұрын қай күйде
қалыптасса, сол күйде сақтаушы сословие өкіл-дері емес, монарх және
оның үкіметі болды, бірақ олар да өздерін билік шыңында сақтау
немесе нығайту мәселелерін бірінші орынға қойды. Бүкіл-әлемдік тарихта
берілген мәліметтерге сәйкес күшті монархтың жеке мүдде-сі мемлекеттің
шынайы пайдасынан жиі басым түсіп отырды: монарх өзінің қол
астындағыларға пайдасы жоқ, тіпті олар үшін қауіпті үндесулерге келі-
сіп, жерді және қалаларды бере алды, өздерін қорғай алмайтын сословиялар-
ға шамадан тыс міндедтемелер салды.
Сословиялардың өкілдік мекемелерге өздерінің шаш ал десе, бас алатын
саясатшыларын жібергендері, әрине, түсінікті, сонымен бірге олар өз
өкіл-дерінің жиналыстағы мінез-құлқын қатал бақылап отыруға тырысты.
1993-жылғы Қазақстан Республикасына дейін еліміздің жоғары өкілді органы
мү-шелерін өз сайлаушылары алдында есеп беруге міндеттеуші аманатты ман-
дат осылай пайда болған. Тарихи және қисынды түрде аманатты мандат сос-
ловиелік принциптен және сословие-өкілдік мекемелердің ортағасырлық
жүйесінен басталған. Қоғамда қандайда болмасын бір түрде әлеуметтік ірік-
телу пайда болып, адамдар топтары, ұлттары, кәсіптері және басқа да
бел-гілері бойынша бөлінгенде сословиелік және одақтық рух жанданады,
демек, аманатты мандат пайда болады.
Парламенттік кезең жалпы және тұтас алғанда ерікті мандатқа
негіздел-ген саяси өкілдік ретінде сипатталады. Саяси өкіл парламент
мүшесі барлық ұлттың, барлық халықтың өкілі ретінде жалпы мемлекеттік
мүддені қоғам мен мемлекеттің кез-келген бөлігінің мүддесінен жоғары
қойып әрекет етеді.
Ерікті депутаттық мандат, оны жүзеге асыруда кездескен барлық қиындық-
тарға қарамастан, кез-келген демократиялық қоғам ұмтылуға тұрарлық инс-
титут болып табылады, өйткені ол нағыз, жақсы ұйымдастырылған демокра-
тияның жүйелі табиғатына сай. Мемлекет ішіндегі әлеуметтік-саяси күш-
тердің теңдігі орныққанда қоғам дамуында демократияның салыстырмалы
шарықтауы пайда болатынын және осы теңдік қанша уақыт болса, оның
да сонша уақыт созылатынын тарих тәлімі куәләк етеді. Демократияның таза
таптық-пролетарлық немесе буржуазиялық болуы мүмкін емес, және де ол
таптық бейтарап та құбылыс емес. Демократия – бұл мемлекет нысаны, тап-
аралық қатынастардың немесе, жалпы айтқанда, әр алуан әлеуметтік таптар
арасындағы қатынастардың теңдік жағдайын көрсетуші мемлекеттік билеу
жүйесі. Сабырлы саяси процесс, мемлекеттік құрылымдардың әлеуметтік
қақтығыстарды зорлық-зомбылықсыз шешуі, сонымен қатар, пікір әр алуан-
дылығы, шыдамдылық, негізгі мақсатқа жетуде әлеуметтік және саяси күш-
тердің ынтымақтастығы осындай жағдайдың өлшемі болып табылады. Көп-теген
әлеуметтік-таптық мүдделердің қиылысу, бір-бірінен өзгешелену және
үйлесу, бір бағытқа беттеу, қоғамға-өркендеу, ал мемлекетке-әлемдегі
бедел мен абырой әкелетін күш құру саласында демократиялық басқару
пайда бо-лады.
Парламентаризм өзінің мұратты мақсатында жалпымемлекеттік мүддеге
демократиялық дәстүрлерде қызмет етуге негізделген. Мемлекеттік орган-
дары мен саяси қайраткерлері ынтымақтастық пен азаматтық бейбітшілікті
нығайтатын, әр қилы шексіз әлеуметтік мүдделердің келісім саяатын ақыл-
мен жүзеге асыратын, жалпы көпшіліктен жалпымемлекеттік және бүкіл-
халықтық мүдделерді шебер ажыратып, оларды басқа мүдделермен үйле-
сімді байланыстыра алатын қоғамға нұр жауары сөзсіз. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары мүддесін көрсете отырып, саяси күштер жүйесінен тең
әсерлі күшті іздейтін, айтыс-тартыс, келісімдер және дауысқа салу
жолы-мен қоғам мүшелерінің барлығының немесе көпшілігінің ойынан шығатын
шешімдер қабылдайтын орган Парламент болып, ал Парламент мүшелері
осындай әрекеттерге барлық ынта-жігерімен кірісетін шынайы саяси қайрат-
керлер болу керек. Парламенттің, сонымен бірге атқарушы билік пен
сот биліктері жоғары органдарының жалпы қоғам мүдделеріне сәйкес
әрекет етуін, сырттан келген қысымға, жоғарыдан келген үстемдікке
шалдықпай мемлекеттік істерді еркін, өз жауапкершілігіне алып
жүргізуін қамтамасыз етуші құқықтық, ең алдымен, конституциялық
институттар орнату керек.
Құқық мамандары мемлекеттік биліктің жоғары органдары жұмысын не-
ғұрлым терең зерттеген сайын, соғүрлым өткір, қиын сұрақтар туындайды:
Парламент арқылы саяси мекеменің қандай түрін орнаттық, оны осы сөз-
дің жалпы қабылданған мағынасына сәйкес Парламент деп есептеуге бола
ма немесе бұл кезекті асығыстықпен тосыннан орнатылған эксперименттік
құрылым ба? Демократиялық ынта толқынында сайланған, саяси ең белсен-ді
қайраткерлерден тұратын өкілді органның қоғамғы бұрынғы экономика-лық
деңгейінің көз ілеспес жылдамдықпен төмендеуін болдырмау немесе сол
қалпында ұстау мүмкіншілігінің болмауын қалай түсіндіруге болады.Бұл сая-си
өкілдік жүйесінің сапасыздығы ма? Не болмаса ол шешуге келмейтін
қиындықтарға тап болды ма? Әлде осы жүйенің сапасыздығы мен шешілмей-тін
қиындықтардың қатар келуінен бе?
Көбінесе депутаттар өздерінің өкілдік қызметіндегі атқарушы билік
пайда-сына жасалған кез-келген шектеуді парламенттік құқыққа қол салғандық
деп есептеуге бейім тұрады. Дегенмен, іс жүзінде көрінгендей, парламенттің
сая-си салмағы мен абыройы оған берілген құықтардың санымен ғана өлшенбей-
ді, сонымен қатар депутаттардың өздері шақырылған жалпымемлекеттік іс-
тің мәнін айқын, дәл ұғынуларынының да маңызы зор. Жалпы, барлық елдер-де
дерлік парламенттер мемлекетті нығайту үшін қызмет етеді.
Бәсең сайлау құқығына ие әрбір азаматтың Парламент мүшесі бола алаты-
ны, әрине, сөзсіз. Дегенмен, саяси этика тұрғысынан қарағанда, өзінің
икем-ділігіне сенімді және қоғамды бөліп-жармай, бүтіндей халыққа қызмет
етуге дайын азамат қана халық өкілі болу қажет. Халықпен сайланған
мемлекет-тік органдар мен лауазымды адамдар өзінің, өзіне әлеуметтік
жақын халық тобының немесе саяси күштердің емес, мемлекет боп біріккен
жалпы халық-тың мүддесін көрсетуі керек.
Кез-келген мемлекет жалпыхалықтық ұйым болғандықтан, оның жекеле-
ген таптар, әлеуметтік топтар арасында өз сүйіктісі болуы мүмкін
емес. Мемлекеттік егемендікке барлық халық ие және халықтың ешқандай
жеке тұлға оны жүзеге асыруды иемдене алмайды. Қазақ КСР-ның
Егемендік туралы Декларациясының 4-тармағында Республиканың барлық
ұлт аза-маттары Қазақстан халқын құрады және ол егемендіктің
бірден-бір иесі болып табылады[8] делінген. Қазақстан Республикасының
әрекеттігі Негізгі Заңы осы қағиданы бұдан әрі нақтылай түсіп,
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық екенін, халық пен
мемлекет атынан билік жүргізуге Республика президентінің, сондай-ақ
өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы барын,
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген
өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізетінін бекітеді. Бұл,
жалпы қағида, көптеген қазіргі мемлекеттердің конституцияларында
белгіленген. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдар, егер олар
аталған қағиданы басшылыққа алса, жалпы қоғамға, бүтін халыққа қызмет
етеді.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттік биліктің мызғымастығы және қоғам-дық
мүдделерге барынша сай саяси бағыт табу парламенттік қызметтің же-місті
нәтижесі болып табылады. Жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық
мүдделерден ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтары-
на, халыққа емес, тек оның құрамына кіретін кейбір әлеуметтік топтарға
ғана қызмет етеді, ал мұндай парламент шын мәніндегі парламент емес.Егер
депу-таттар ұлттық, аумақтық, таптық, топтық және басқа мүдделерді
мемлекет-тік мүдделерден жоғары қойса – бұл парламеттік қызметтің
азғындауы. Депу-таттар өздерінің сайлаушыларының, өздері кіретін немесе
өздеріне ұнаған топтар мен партиялардың жоғын жоқтау үшін әрекет
етсе, парламент өзі-нің жалпыхалықтық мәртебесін жоғалтады. Өзінің
шынайы орнына сәйкес парламент – бұл әлеуметтік мүдделер келісімі,
оларды ортақ қорытындыға – мүдделерге және, демек, басқарудың
демократиялық нысаны кезінде – бүкіл халық мүдделеріне келтіру үшін
құрылатын өкілді орган. Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев
Парламент қызметін әлеуметтік және ұлттық мүдделердің келісімімен,
олардың жалпы ұлттық мүддеге, жалпы мемлекет мүддесіне айналуымен
байланыстырады[9].
Республика парламентаризмінің қалыптасуы барысында осы құбылысты
зерттеу мәселесі қазақстандық заңгерлердің назарынан тыс қалған жоқ.
А. К. Котов парламентаризмді қоғамдағы тіршілік әрекетінің жалпыға бір-
дей міндетті ережелерін орнату бойынша ой мен тәжірибе деп түсінеді. Со-
нымен бірге автор билік бөлу принципін парламентаризмнің басты
белгісі ретінде тани отырып, қай жерде және қай уақытта билік бөлу
принципі кон-ституциялық деңгейде бекікітілетін болса, сол жерде және
сол уақытта пар-ламентаризм дамиды дейді.
С. К. Амандықова парламент пен парламентаризмнің өзара байланысты
ұғымдар болғанымен маңызы бірдей еместігін, ал парламентаризмнің
парламентсіз болуы мүмкін еместігін, ал парламенттің парламентаризм
элементтерінсіз де әрекет ете алатынын осындай паламенттердің кеңестер
кезеңінде болғанын баяндайды. С. К. Амандықова парламентаризм элементтері,
ең алдымен билік бөлу, өкілдік, заңдылық[10] деп біледі.
А.А. Черняков парламентаризм - маңызды мемлекеттік міндеттерді орын-
дайтын, заң шығару өкілеттіктерін жүзеге асыратын, өзге билік тармақтары-
мен құқықтар және заңдық шараларды, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін
пайдаланып өзара іс-қимыл жасаушы, халықтың өкілді органы ретінде би-
лік бөлу жүйесіндегі парламенттің басымдық жағдайы[11] - дейді.
Депутаттар жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді жан-жақ-ты
білсе, мемлекеттің бүкілхалықтық саяси ұйым ретінде дамуына қандай
кедергі барын немесе қандай көмек керектігін айқын ұғына алса,
мемлекет конституциясына берілгендік үлгісін көрсетіп, жалпыхалықтық және
жалпы-мемлекеттік мүдделерді құрмет тұтса, қадірлесе, оларға жан-
тәнімен беріл-се, жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді
өздерінің парла-менттегі мінез-құлықтарының, онда қарастырылатын
барлық мәселелер бойынша дауыс беру себептерінің басты белгісі етсе
ғана парламенттік қыз-меттің шынайы демократиялық заңдылығына мүмкіншілік
туады.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, парламенттік қызмет - бұл, мем-
лекетке қызмет ету, мұндай қызмет, адамгершілік жағынан қарағанда, жігер-
лікті, ептілікті, жан-тәнімен берілгендікті қажет етеді. Ал, заң жағы
– пар-ламентке жоғары азаматтық қасиеттерге ие, мемлекеттік қызметке
өзгелер-ге қарағанда әлдеқайда бейім және жоғары тұлғалардың сайлануына
құқық-тық нормалардың көмегімен қалай жету керектігі мәселесін
қамтиды. Өкі-нішке орай, сайлаушы депутаттыққа кандидаттың жақсысын
жаманынан айыра біледі деген демократиялық енім көбіне ақталмайды.
Сайлаушылар сайлау барысында ықпал етуші факторлардың аса көптігін
еске алсақ, бар-лық жағынан демократияға лайық өткізілді деген сайлаудың
өзі – ұтыс ойы-ны, оның нәтижесі кездейсоқ. Электорандық үдеріс қандай
ұқыптылықпен реттелсе де, жақсылардың жақсысын таңдауды қамтамасыз ете
алмайды. Заң-дық тыйымдар салу, сайланудың қатал шарттарын белгілеу, жалпы
мемлекет-тік мүдделерге немқұрайды қарайтын депутаттық мандаттарын
өздерінің топтық немесе жеке мүдделері үшін пайдаланатындарын жасырмайтын
кез-дейсоқ тұлғалардың парламентке кіруіне жол бермейтін құқықтық
кедергілер қою, әрине, оңай. Бірақ, мұндай әрекеттер азаматтардың саяси
саладағы тең құқықтылығын бұзуға әкеліп соқтырады. Егер мұндай құқықтық
кедергілер қою қисынсыз болса, онда халықтың, мемлекеттің мүддесіне
парламент қыз-метін, оның мүшелерінің бостандығы мен тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін құқықтық және,ең алдымен, конституциялық институттар
жүйесі болу қажет.
Жалпы мемлекеттік істерді жүргізуші өкілдік мекеме ретіндегі шынайы пар-
ламент құру бойынша жұмыс парламент мүшесі бүкіл халықтың өкілі бо-
лып табылады деген конституциялық қағиданы жариялаудан басталады.Осы
қағидаға сәйкес Қазақстан Республикасының 1995-жылғы Негізгі Заңы ман-
дат аманаттығынан бас тартты. Осы Заңның 52-бабы 1-тармағына сәйкес
Парламент депутаты қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмай-
ды. Ал 1993-жылғы Қазақстан Республикасы алғашқы Конституциясының 67-
бабында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Республика хал-қының
өкілі болып табылады деп бекітілген болатын[12]. Демек, Республика
бүкіл халқының өкілі болып табылатын орган жекелеген топ мүдделеріне
емес, жалпыхалықтық мүдделерге сәйкес қызмет ету керек. Осылай бола тұра
алғашқы Конституция аталмыш бапты нақтылауды, яғни жалпы мемлекеттік ұйым
ретінде бүкіл халыққа қызмет ететін орган мүшесін осы халықтың оны
сайлаған жекелеген бөлігі өз көңілдерінен шықпаған жағдайда кері шақыра
алмайтынын назардан тыс қалдырды.Керісінше, әрекеттегі Конституция ама-
наттық мандатты жоққа шығарып, оның не себепті " жоғалғанын " нақты-
лаған жоқ. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-
бабы 1-тармағын келесі редакцияда қабылдаған дұрыс тәрізді: Парламент
депутаты бүкіл халық өкілі болып табылады, ол қандай да болсын аманаттық
мандатқа тәуелді болмайды. Себебі бұл қағидалар өздерінің мазмұны жағы-
нан бір-бірімен тығыз байланысты, бір-бірін толықтырып нақтылап отырады.
Оның үстіне қазіргі өркениетті мемлекеттер конституциялары да бұл қағи-
даларды бөле-жарып отырған жоқ.
Парламенттік жүйе, ерікті мандаттан басқа, ел дамуының жалпы-
ұлттық бағдарламасын құратын және депутаттыққа өздері ұсынған кандидаттар
үшін жауапкершілікте болатын саяси партиялардың депутаттыққа
кандидаттар іріктеуге қатысуын да ұйғарады.
Осы талапқа сәйкес Республика Конституциясы 50-бабының 3-тармағы он
депутаттың бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық
сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланаты-
нын бекітеді.
Жоғарыда айтқандардан шығатын қорытынды – мемлекет Парламенті алыс-
жақын шет ел тәжірибелеріне сүйене отырып, өзінің тура жолын тапса, жалпы-
халықтық мәртебесіне сәйкес өкілді орган ретіндегі парламенттің ба-сымдық
жағдайын өз әрекетімен дәлелдей білсе, мемлекетіміздің өсіп-өркен-деу
барысына қосар үлесі шексіз болары сөзсіз.
1.2. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қазақстандық
Парламентаризмнің қалыптасуы
Парламентаризм мәселелерін зерттеу қажеттігі заң тәжірибесінің
күрделенген заң шығару мәселелерінен және сайлаудың димократиялық сипатын
қамтамасыз ету күрделілігінен өзге қоғамның құқықтық және саяси
өзгерістерімен, биліктің құқықтық және саяси қатынастарын конституциялық
құқықтық тәртіп шеңберіне енгізумен, тиісті құқық нормалары мен
институттарын жүйелеумен байланысты.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында теорияның жанама әрекетінің
анықтаушы маңызы болды. Мемлекеттік билікті толығымен қамтылған Кеңестер
жүйесінен парламентаризмнің қазіргі түріне көшу – конституционализм ілімін
зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттік егемендік мәселесі – конституциялық, мемлекеттік, әкімші-
лік, халықаралық және бірқатар құқық салаларының теориясында басты
орындардың бірін алады. Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды
мәселелерінің баян етілуі, саяси және әлеуметтік инсттуттардың қызметі,
құрылымдар мен қатынастар, жеке адам мәртебесі, саяси партиялар мен
халықтың ерікті бірлестіктерінің, елдегі істердің жалпы жағдайы оның шешілу
сипатымен байланысты - деп – Становление суверинитета Республики
Казахстан атты егемендік жайлы қомақты еңбектердің авторлары айтқандай
мемлекеттің өз егемендігі болмаса, оның мемлекет болып аталуы да заңсыз,
сонымен бірге оның саяси және әлеуметтік институттарының құрылуы, осы
институттардың қандай да болмасын қызме-ті шынайы бола алмацды, яғни
мемлекеттік биліктің орнауы мүмкін емес. Осы орайда тағы да жоғарыдағы
авторлардың пікірін келтіруге болады: Еге-мендік пен толыққұнды
мемлекеттік билік шын мәнісінде синонимдер. Егемендік биліктің қасиеті,
белгісі және принципі емес, тура мағынасында ол мемлекеттік биліктің өзі.
Барлығының үстіндегі барлығы үшін дара билік, жоғарғы және жалғыз
билік.[13]
Қазақстандағы парламентаризмнің қалыптасуы Қазақстанның Кеңестер
Одағының құрамында болған кезде, яғни 25-қыркүйек 1990- жылы қабылдан-ған
ҚазКСР-ның егемендігі туралы Декларациядан басталады. Заң ғылымдарының
докторы Ғ. Сапарғалиев егемендік туралы Декларация жөнінінде: Мемлекеттік
егемендік туралы Қазақ КСР-ның Декларациясы шынайы егемендік үшін жол ашқан
алғашқы құқықтық құжат болды. Мемлекеттік егемендік туралы Декларация
дербестікке қарай жасаған алғашқы батыл қадам болды, бірақ ол әлі де болса
нағыз дербестікті білдіре алған жоқ. Онда тек Қазақ КСР-ның КСРО-мен ерікті
түрде бірігетіні және одан шығу құқығын өзінде сақтап қалатыны жөнінде
айтылады. Осыған сәйкес мемлекеттік биліктің Республика ішінде үстем,
дербес, толық, ал сыртқы қатынастарда – Одақ шартымен анықталған шеңберде
иелігін мәлім-дейді. Мұндай ережелер бұрынғы Қазақ Республикасының
Конституцияла-рында да бекітілген болатын. КСР Одағы сақталып қалған
жағдайда дербес, тәуелсіз мемлекет Қазақстан туралы сөз де болмаған болар
еді. Тек КСР Ода-ғының құлауы дербес мемлекет Қазақстан тарихында басты
пункт болды дейді[14]. Бұл, әрине, шындық. Дегенмен, осы құжаттың
егемендік үшін жол ашқанының мойындамауға да болмайды. Осыған орай
Декларацияның басқа заң актілерінің арасындағы маңызы да ерекше. Онда
республика мәртебесі мен тағдырын, оның жаңа федерациядағы, одақтық
мемлекеттік орнын, эко-номика, мәдениет, заң және аумақтық кеңістік
салаларындағы билік үстемді-гінің көлемі мен шегін анықтайтын принциптік
ережелер бекітілген. Деклара-цияның басқа мемлекеттік актілер арасындағы
басымдығы оның қорытынды бөлімінде анықталған: Декларация Одақтық шартты
бекіту, Қазақ КСР-нің жаңа Конституциясын, республика мәртебесін егеменді
мемлекет ретінде жүзеге асырушы заң актілерін жасау үшін негіз болып
табылады[15].
Қазақстандағы парламентаризмнің дамуындағы орны ерекше құжаттардың тағы
бірі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы 16
желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Осы заң
Қазақстан Республикасын тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мем-лекет ретінде
бекітті. Оның 1-бабы Республиканың өз аумағында толық билікке иелігін және
барлық басқа мемлекеттермен өзара қарым-қатынастар-да халықаралық құқық
принциптеріне сүйенетінін жариялап, Қазақстан мем-лекеті тәуелсіздігінің
саяси негізін бекітті. Сонымен бірге осы заңға сәйкес Қазақстан халқы
тәуелсіз мемлекеттің әлеуметтік негізі ретінде танылды. Конституциялық заң
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес
экономикалық жүйеге иелік ететінін, тәуелсіз мем-лекет ретінде халықаралық
құқық субъектісі болып табылатынын, басқа ел-дермен дипломатиялық және
елшілік өкілдіктермен алмасатынын, халықара-лық ұйымдарға кіріп, олардың
қызметіне қатыса алатынын жариялады. Осы заңның 9-бабына сәйкес алғаш рет
халық атынан билік жүргізетін субъекті-лер белгіленіп, бұл мәртебеге
Жоғарғы Кеңес пен Президент ие болды.
Жоғарыда аса маңызды деп танылған қос құжат – Қазақ КСР-ның егемен-дігі
туралы Декларация мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заң осындай өзгерістер нәтижесінде пайда болып,
Қазақстандағы парламентаризмнің бұдан әрі дамуына нақты жол салған өқжаттар
болды. Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңға сәйкесЖоғарғы
Кеңеспен заң билігі жүзеге асырылады, ал Республика Президенті мемлекет пен
атқарушы биліктің басшысы болып табылады. Осылай Кеңестердің толық
билігінен биліктерді бөлуге алғаш қадам жасалды.
Он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі өз қызметін
1990-жылғы сәуір мен 1993 жылғы желтоқсан аралығында атқарды. Ол 1990-жылғы
наурызда болып өткен сайлау барысында қалыптасты. Бұл әкімшіл-әміршіл жүйе
айтарлықтай ықпал етіп тұрғанжағдайда елдің жоғарғы заң шығарушы органында
болып өткеналғашқы демократиялық сайлау еді. 360 депутаттық мандатқа екі
мыңнан астам үміткер қатысты. Бұл сайлаудың ерекшелгі – республикалық
қоғамдық ұйымдардан 90 адамның сайлануы.
Бұл он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі 13-
желтоқсанда өз қызметін аяқтады.
А. А. Таранов Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуын бір палаталы құрылымның
барлық қоғамдық, мемлекеттік, аймақтық мүдделерді ескере алмау, биліктің
басқа тармақтарымен және мемлекет басшысымен өзара түсінушілікке келе алмау
қабілетсіздігінен деп біледі[16].
Он екінші сайланған Жоғарғы Кеңес қабылдаған Заңға сәйкес 1994-жылғы 7
наурызда Жоғарғы Кеңестің XIII-шақырылымының сайлауы өткізілді. Сайлау
бұрынғы Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратылуынан кейін өткізілгендіктен,
Сайлау туралы кодекс белгіленген жаңа саяси ереже шеңберінде, өте жоғары
саяси белсенділік жағдайында өтті.
Бұл сайлаудың маңызды ерекшелігі, еліміздің жоғары заң шығарушы органы
депутаттардың бір бөлігі бірмандаттық сайлау округтері бойынша, ал келесі
бөлігі – Республика Президенті құрған мемлекеттік тізім бойынша сай-ланады.
Сайлаудың мемлекеттік тізім бойынша өткізілуі парламенттік кәсі-биліктің
қалыптасуында жағымды рөл атқарады. Дегенмен, сайлау процесі кейбір
кезеңдерінің нормативтік қамтамасыз ету тұрғысынан үстірттігі бай-қалады.
Бірқатар нормалар сайлау компаниясы кезінде-ақ нақтылауды қажет етеді.
Конституциялық сот алдында дауыстарды санау тәртібі туралы мәселе
қойылғанда, ол Жоғарғы Кеңес ХІІІ-шақырылымының сайлауын (1995 ж. наурыз)
Конституцияға қайшы деп таныды. Конституциялық сот шешімінің негізінде
Жоғарғы Кеңес көрсетілген шақырылымының өкілеттігі тоқтатыл-ды.
Жоғарғы Кеңес ХІІ-шақырылымдары қызметінің тәжірбиесі заң шығарушы
органның бір палаталық құрылымының тұрақсыздығын көрсетті. Сондықтан
бұрынғы Жоғарғы Кеңес түріндегі парламент үлгісінен бас тарту қажеттігі
пайда болды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі ХІІ-шақырылымының заң шыға-ру
саласындағы кемшіліктерді С. З. Зиманов келесідей себептермен байла-
ныстырады: заңдардың ішкі қайшылықтары мен нормалардың үйлесімсізді-гі;
ведомствалық және салалық мүдделердің басымдығы; депутаттардың ре-формаға
қарсы көңіл-күйлері; заңдардың қалыптасқан тәжірибе бойынша үйіп-төгіп
қабылдаудың, олардың сапасына зиян келтіруі, заң шығарудың негізгі
бағыттарды айыра білмеу[17].
1995-жылғы 30-тамызда Республикалық референдум арқылы қабылданған
Қазақстан Конституциясы кәсіби Парламенттің құрылуы мен қызмет етуі үшін
заңдық негіз салды. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы 1995-жылғы
28-қыркүйекте қабылданған Президент Жарлығы Президенттікке, Парламент,
мәслихаттар депутаттығына сайлауды дайындау мен өткізудің демократиялық
ережелерін бекітті.
1995-жылы Конституция бойынша Парламент мәртебесі маңызды түрде өз-
герді. Егер бұған дейін ол бірден-бір заң шығарушы және ең жоғары өкілді
орган болса, енді – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болды. Сонымен бірге
Конституция өкілдік биліктің заң шығару құзыретіне жатқызылған мә-селелер
тізімін нақты айқындап берді (Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-
бабы 3-тармағы). Жоғарыда көрсетілген бапқа сәйкес аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін мәселелер тобы республика Негізгі Заңында
тәмамдалған түрде айқындалып, өзге қатынастардың заңға тәуелді актілермен
реттелетіні белгіленді. Парламенттің заң шығару өкілетті-гіне енгізілген
мәселелердің нақтылануының маңызды тәжірибелік пайдасы бар. Осы нақтылануға
байланысты заң шығару органы қызметінің шеңбері конституциялық деңгейде
белгіленгендіктен, Конституциямен белгіленген өкілеттіктер шегінен шығу
мүмкіншілігі болмайды, осыған орай билік бөлу қағидасының тиімді қызметі
қамтамасыз етіледі.
Нақтыланудың тағы бір айдасы – депутаттар қоғамдық қатынастардың қан-дай
жақтары заңдар арқылы реттелетінін біледі және бұл оларды берілген қо-
ғамдық қатынастарды зерделеуге бағыттайды.
Сонымен бірге Парламент заң шығару өкілеттіктерінің шеңберін нақты
белгілеу басқа мемлекеттік органдардың норма шығарушылық қызметі үшін
конституциялық негіздің ұлғаюына себеп блды.
1995-жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес 1995- жылғы
16-қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңы қазақстандық
парламентаризмнің дамуында ерекше рөл атқарады. Осы нормативтік құжат
негізінен Конституциядан ала отырып, Республика Парламентінің қызметін жан-
жақты реттеп берді. Конституциялық заң 6 та-рау 40 баптан тұрады.
І- тарау бойынша Республика Парламентінің мәртебесі, өкілеттік
мерзімі, құқықтық негіздері, құрамы мен құрылымы бекітілді.
ІІ- тарау Республика Парламентінің құзіреті мен оны жүзеге асырудағы
ұйымдық нысандарды нақтылады.
ІІІ- тарау Республика Парламентіндегі заң шығару процесін қамтып, заң
шығару бастамашылығының ұғымын, оның қалай, кіммен жүзеге асырылатынын,
Парламенттің заңдар қабылдау жөніндегі құзіретін, заңдардың қалай
қабылданатынын, Президент қарсылығының еңсерілу шараларын анықтады.
IV- тарау Парламенттің Республиканың лауазымды тұлғаларын қызметке
тағайындауға, қызметке сайлап, қызметтен босатуға Президентке келісім беру
жөніндегі өкілеттігін, яғни кадрлар бойынша өкілеттігін бекітті.
V- тарауда Парлмент депутаттарының мәртебесі белгіленіп, олардың
құқықтары, міндеттері, өз өкілеттіктерін жүзеге асыруының кепілдкері
қамтылды.
Ең ақырғы VІ- тарау қорытынды ережелерді бекітті.
1995-жылғы қыркүйек айынан 1999-жылғы шілде аралығында қазақстандық
парламентаризмнің әрі қарай дамуына мүмкіндңк туғызып, оның мәртебесін
биіктеткен Парламент туралы заңдарға енгізілген өзгерістер болды. Бұл
өзгерістер Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңында, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы, Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттары туралы, Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгерістер мен толықтырулар
енгізілуіне сәйкес Конституциялық заңдарда бекітілді.
Сонымен бірге, осы енгізілген өзгерістерге сәйкес Президент пен
Парламенттің өзара қарым-қатынастарына да елеулі ерекшеліктер енгізілді.
Енгізілген толықтыруларға дейінгі Конституцияның 91-бабы 1-тармағы бойынша
Парламенттің Президентке Конституцияға өзгерістер мен толықты-рулар енгізу
туралы ұсынысын қою құқығы болып, ал осы ұсынысты қабылдау немесе
қабылдамау туралы шешім Президент құзырында болды. Енді, егер Президент
ұсынысты қабылдамай тастаса, онда Парламент Палаталарының әрқайсысының
депутаттары жалпы санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен
Парламент осы өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң
қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда Президент заңға қол қояды немесе оны
республикалық референдумға шығарады. Президент Парламентпен қабылданған
заңға қол қойса – бұл жағдайда заңның бастамашысы да, авторы да Парламент
болып табылады. Егер Президент заңға қол қоймаған жағдайда да, осы заңға
деген үзілді-кесілді қарсылығын өз шешімімен жүзеге асыра алмайды. Мұндай
жағдайда заң жобасы референдумға шығарылып, республикалық референдумға
қатысу құқығы бар азаматтардың жартысынан астамы дауыс беруге қатысса және
дауыс берген азаматтардың жартысынан астамы өзгерістер мен толықтыру-ларды
жақтап дауыс берсе, олар қабылданды деп есептеледі. Осы әрекеттерге
байланысты Парламенттің заң шығарушылық қызметінің аясы кеңейе түседі.
Енгізілген өзгерістерде Парламент Мәжілісінің құрылу тәртібіне қатысты
жаңа ережелер де қарастырылған. Конституциясының 50-бабының 3-тармағына
енгізілген өзгерістерге сәйкес Мәжілістің 67 депутаты (өзгерістерге дейін
барлығы 67депутат) әкімшілік-аумақтық бөлініс ескеріле отырып құрылатын
шамамен сайлаушылардың саны тең аумақтық мандатты аумақтық сайлау
округтерінен сайланып, ал 10 депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің сайлау аумағымен партиялық тізімдер
негізінде сайланады. Сонымен бірге Конституцияның 48-бабында белгіленген
жағдайларға байланысты Президент қызметінен мерзімінен бұрын босаған ретте,
оның өкілеттіктерін қалған мерзімге қабылдаушы тұлғалар Мәжіліс Төрағасымен
толықтырылды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қазақстандық парламенттің дамуына
баға берер болсақ, онда кейінгі 16 жыл ішінде осы салада жеткен жетістіктер
мол екеніне шүбә келтіруге болмайды. Жаңа, жас мемлекеттің, оның
мемлекеттік билік жоғары органдарының 16 жыл мерзімінде аяғынан қаз тұрып,
елімізде өркениетті мемлекеттер қатарына қосуда жоғары көрсетілген заң
актілерінің маңызы, әрине, ерекше. Сонымен бірге осы актілерді қабылдаған
халықтың, халық өкілдері – Президент пен Парламенттің еңбектері ересен
екенін де мойындамауға болмайды.
Қазақстандағы заңдардың дамуын сәйкес республикалық парламентаризмнің
қалыптасуында өткен өткелдерден алған тәжірибелері мемлекеттік біртұтас
биліктің белді бір тармағы заң шығару билігінің тұрақты, шынайы кәсіби,
сауатты, салауатты, сапалы актілер қабылдайтын орган болуына ықпалын
тигізері сөзсіз.
1.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде, парламент, жоғарғы заң
билі-гінің иесі ретінде мемлекеттік билік жүйесінде жетекші орын алып
отыр.Мы-салға алатын болсақ, Жапон Конституциясының 41-бабында
Парламент мемлекеттік биліктің жоғары органы және мемлекеттің бірден-бір
заң шыға-рушы органы болып табылады деген ереже бекітілген. Осы
тәрізді ереже Мексика Конституциясының 50-бабында да бекітілген, онда
Мексика Құра-ма Штаттарында заң шығару билігі Бас Конгреске жүктеледі
дейді. Амери-ка Құрама Штаттарында заң шығару билігі Конгресс және заң
шығару жина-лыстармен жүзеге асырылады[18].
Дегенмен, конституциялар заң шығару органдарына заң шығару үстемдігі
мен тәуелсіздігін берсе де, олардың белгілі ір елдің мемлекеттік
органдар жүйесіндегі нақтылы орны сол елдегі басқару нысанымен
тікелей байла-нысты. Парламентаралық мемлекеттерде парламент үкметтен
кейінгі орында тұрады. Мысалы: Италия, ГФР, Австралия, Израиль, Финляндия,
Үнді, Түрік және басқ. Осы елдерде үкіметтің парламент алдындағы
жауаптылығына, парламентпен құрылатына қарамастан, парламент
мемлекеттік биліктің ат-қарушы органына бағынышты. Себебі, шынайы
биліктік өкілеттіктер мен заң шығару бастамашылығы Үкімет қолында.
Президенттік республикалар-да (АҚШ, Мексика, Венесуэла, Гондурас)
парламент неғұрлым тәуелсіз. Ол Президентпен таратылмайды, заң шығару
бастамасы құқығы депутаттарда, Үкімет тек парламент қабылдаған
заңдарды орындау керек.
Парламенттің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны, негізінен билік бөлу
принципімен тікелей байланысты. Осы билік принципіне сәйкес мемлекеттің
заң шығару органы көптеген өркениетті елдердің Конституцияларында бас-ты
орында тұрғанын жоғарыда айтып өттік. Ендігі мақсат осы принциптің
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен өзге де маңызды заң ак-
тілерінде алған орнын, Қазақстандағы біртұтас биліктің үш тармаққа бөліну-
дегі рөлін, осыған сәйкес Қазақстан Парламентінің мемлекеттік билік орган-
дарының жүйесіндегі орнын анықтау.
Билік бөлу принципінің негізін салушы аса көрнекті ойшылдар
Платон, Аристотель, Д. Локк, Ш. Монтескье, Э. Кант өздерінің еңбектерінде
билік бө-лудің қажеттілігін алғаш ашқандар. Олардың билік бөлу мәселесі
бойынша көзқарастары, әрине, бір-бірінен өзгеше болды. Себебі олар өз
ілімдерін әр түрлі тарихи кезеңдерінде асаған, осыған сәйкес биліктің
мәнін, мақсатын, міндетін әр түрлі түсініктерге негіздеген. Десе де,
билікті, оның құрылымда-рын теңдестіру үшін, билік пен оның
элементтерінің зорлық-зомбылығын болдырмау үшін, билікті бір қолға
шоғырландырмау үшін, оны бөлу керектігі туралы пікірлері бір жерден шыққан.
Батыс демократиясы адамдар періште емес деген ұйғарымды ұстанады,
сондықтан билік институттарының құрылымы адамдардың өз әрекеттеріне
көңіл аударуына мәжбүрлеу арқылы жақсы нәтижеге қол жеткізуді көздей-
ді. Мысалы, Америка конституциясында келесідей принцип бекітілген кез-
келген көңіл-күй басқа көңіл-күймен тежеліп отыру керек. Міне сол себеп-
ті онда биліктің ешбір тармағы басқа тармақтарын өзіне толығымен бағын-
дыра алмайтынына кепілдік беретін тепе-теңдік және тежемелік
жүйесі бекітілген. Президентке палаталар қабылданған заң жобаларына
қатысты вето құқығы берілген, ал әр палатаның үштен екі даусымен Президент
вето-сын қабылдамау конгресс билігінде.Халықаралық шарттар мен жоғары
лауа-зымды қызметтерге президенттік тағайындаулар сенат палатасымен мақұлда-
ну керек.
Американдық конгресс заң шығару билігінің әлдеқайда тиімді түрі
болуы мүмкін. Сондықтан Америка парламентаризмінің даму барысына
тоқталып өту артық болмас деп ойлаймыз.
Әуел баста конгресс қарауында әдетте заң билігінің құзырына кіретін
са-лық жинау, бюджет пен өзекті үкіметтік лауазымдарға кандидатуралар
бекі-ту қызметтері болды. Одан әрі конгресс заңдардың тікелей орындалуын
қада-ғалауға белсенді қатыса бастады. Олар өткізген талдаулар атқару
әрекетінің заң шығару өкілеттіктеріне сәйкестігін тексеру әдісі ғана емес,
сонымен бір-ге белгілі бір маңызды мәселелерге қоғам көңілін аудару тәсілі
екенін көрсетті.
Егер конгресс тәуесіздігі жөнінде айтар болсақ, Америка конгресінің
тәуел-сіздігі әрбір депутаттың қорғалуымен қамтамасыз етіледі. Олардың,
әсіресе, заң шығару қызметі үшін иммунитеті маңызды болып есептеледі.
Конгресс мүшелері атқарушы билік тарапынан болуы мүмкін қауіптен жоғары
тұрға-нын дәлелдеді, өйткені олар өздерінің сайлау округтерінде саяси
қолдауға ие, сонымен бірге, әдетте, өздерінің бұрынғы мансаптарын
жалғастыру мүмкін-діктері бар.
Қазақстандағы билік бөлу мәселесіне келер болсақ, Қазақстан Республика-
сы Конституциясының жобасының авторы, академик Сәкен Өзбекұлы мем-лекет
және құқық теориясы атты еңбегінде Барлыбек Сыртанов Қазақстан-ның саяси-
құқықтық ой-пікірінің тарихында тұңғыш рет Қазақ елінде билік жүргізу
закон шығаратын, орындайтын һәм сот болып тұрады. Үш билік бір-біріне
бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып тұрады, - деп
Ш. Монтескье идеясын қазақ қоғамына пайдалануды ұсынды.[19] - деген
құн-ды материал жазды. Бұл мәселе елімізде ары қарай Алаш партиясының
бағ-дарламасында (1917 ж.) көрініс тапты.. Онда: "Ресей федеративті
мемлекет болу керек (демократия – халық билігі, федерация – мемлекеттер
одағы). Фе-деративті республикадағы әрбір жеке мемлекет дербес және бірдей
құқықтар мен мүдделерде өзін өзі басқарады. Үкімет басында құрылтай
жиналысы тұ-рып, арасында – белгілі мерзімге құрылтай жиналысы мен
мемлекеттік дума сайланған президент басқарады. Президент министрлер советі
арқылы басқа-рады, және құрылтай жиналысы мен мемлекеттік дума алдында
жауапты. Заң шығару билігін үкіметті бақылау құқығы бар мемлекеттік
дума ғана жүзеге асырады"[20] – делінген.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алғанға дейін, 70 жыл
бойы коммунистік партияның боданында болып, билікті бөлу түгіл, сол
билікке шынайы мемлекет ретінде қолы жетпегендіктен, Республиканың билік
мәсе-лесін дербес шешуге мүмкіндігі болған жоқ. С. С. Сартаев, қазақ
автономия-лық республика аумағында мемлекеттік биліктің жоғары
өкілетті органы Кеңестердің бүкіл-қазақстандық съезі болғанын, оны КССР
Одағының ұлттар Кеңесіне өкілдер және Бүкілресейлік Кеңестер съезіне
делегаттар сайлағанын мәлімдейді.
1928-жылы С.Садуақасов Қазақстан саяси қайраткерлерінің арасындағы ал-
ғашқылардың бірі болып, КСРО ұлттық республикаларында өндірістің бір-
келкі дамымай отырғанын, елдің жоғарғы өкілеттік органымен айтылған мә-
селелер қажетті деңгейде қаралмайтынын, кейде тіпті еленбейтінін
айтты. Мұндай теңсіздік тек республикалар арасындағы дамуда ғана
емес, соны-мен бірге облыс аралық дамуда белең алды. 1970 ж. В. А. Ким
және Г. Н. Не-читайло, республикалар, қалалар, облыс аудандары,
селолар мен поселкі-лерге қатысты ерекше мүдделердің бар екендігін
мәлімдей отырып, Қазақ ҚСР-дағы әр облыстың өзіне тән ерекшеліктерін
атап көрсетті. А. К. Котов: Ұлттық мүдделерді білдіру үшін де, аумақтық
мүдделерді білдіру үшін де Қазақ КСР да екінші палата құрылған жоқ,
- дей отырып, аймақтар дамуы-ның біркелкі болмағанын, аймақтар мүдделері
ерекшеліктері ескерілмегенін айтады[21].
Мемлекеттік билік бір партияның меншігінде болды. Ол өз шешімдерін ор-
талықтандырылған түрде жүзеге асырады. Кеңестер одағы атты алып держа-вада
мемлекеттік биліктің бір қолға шоғырлануы тоталитарлық тәртіп үшін
қолайлы болды. Ол кездегі атышулы ұран Барлық билік Кеңестерге деген
ұран олатын. Өкілетті билік пен атқарушы билік қосылып, халық депутатта-ры
Кеңесінің атқару комитетін құрды.
Мемлекеттік барлық билік Кеңестер қолында шоғырланған тұста,оның өзге
органдарының маңызы болған жоқ. Олар негізгі органның айтқанымен жү-ріп,
айдағанына көнді, яғни оның қабылдаған шешімдерін атқарушы рөлін-де
болды – бұлар негізгі органның туындысы іспетті органдар. Олар-
дың туынды органдар ретіндегі сипаты Халық депутаттары Кеңесінің ат-
қару комитеті деп аталуынан-ақ көрініп тұр, яғни атқару комитеті
Кеңес-тің қол астындағы орган және ол Кеңес билігін атқарушы орган
емес, сол биліктің атқарылуына атқосшылық етуші орган. Әрине, мұндай
тоталитар-лық жүйе тұсында билік бөлу мәселесін қозғамақ түгілі, ойлау
қылмыс болып есептелді.
Алып державаның күйреуі сол кездегі Компартия жетекшісі М. С. Горба-
чевтың қайта құру процесінен басталды. Кеңес Одағының қол астында-
ғы республикалар 1989 жылдан бастап, одан іргесін аулақ сала
бастады. Соның бірі біздің республика болды. Кеңес Одағының қол
астында болған кездің өзінде-ақ, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР-ның
егемендігі ту-ралы Декларациясы қабылданып, алғаш рет осы құжатта
мемлекеттік билік-ті бөлу принципі бекітілді[22]. Декларацияның 7-
тармағына сәйкес мемлекет-тік биліктің заң шығару, атқару және сот
биліктеріне бөлінетіні, заң шыға-ру билігін Қазақ КСР-ның Жоғарғы
Кеңесі жүзеге асыратыны, Президент Республика басшысы болып табылып және
жоғары өкімші-атқарушы билік-ке иелік ететіні, жоғарғы сот билігін Қазақ
КСР Жоғарғы Соты жүзеге асыра-тыны белгіленді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемелекет болғанын
жариялаған 1991-жылғы 16-желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының тә-уелсіздігі туралы Республиканың Конституциялық Заңы
билік бөлу принци-пін әрі қарай дамытты[23]. Конституциялық заңның 9-
бабы Қазақстан Рес-публикасындағы мемлекеттік биліктің оны заң шығару,
атқару, сот билікте-ріне бөліну принципіне сәйкес құрылатынын және жүзеге
асыратынын бекіт-ті. Осы баппен Республика халқының атынан билік жүргізу
құқығы – Жоғар-ғы Кеңес пен Президентке берілетіні белгіленді.
Конституциялық Заңның 10-бабына сәйкес сот билігін жүзеге асырушы
Жоғарғы Сот, Жоғары төрелік Соты болып табылады. Соны-мен бірге жаңа сот
органы - Конституциялық Сот анықталды. Бұл орган Конституцияны соттық
қорғауды жүзеге асыра-тын жоғарғы орган болып табылды.
Билік бөлу принципі өзінің әрі қарай дамуын Қазақстан
Республикасы-ның 1993-жылғы алғашқы Негізгі Заңынан тапты. Негізгі Заңның
Конститу-циялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1991-жылы өз тәуелсіздігін алған Қазақстанның бүкіл әлемге тәуелсіз,
егеменді ел болып танылғанына да он алты жылдай өтті. Осы жылдар ішінде
оның қоғамдық және мемлекеттік өмір салаларында үлкен өзгерістер болды.
Осыған сәйкес еліміздің құқықтық, саяси, экономикалық жүйелері де түбегейлі
өзгерістерге ұшырады. Қазіргі уақытта Қазақстан өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыру үстінде[1].
Елбасы өзінің 2007-жылғы Қазақстан халқына Жолдауында: Жаңа кезеңдегі
міндет – жалпыға танылған демократиялық құндылықтар мен өзіміздің көпұлтты
және көпконфессиялы қоғамымыздың дәстүрлі үйлесімді ұштасатын ашық
демократиялық және құқықтық мемлекеттің негіздерін одан әрі нығайта беру.
Дамуымыздың негізгі бағыттары ең алдымен мыналар: - мемлекеттік билік
тармақтары арасындағы өзара ықпалдастық тиімділігін арттырып, тежемелік пен
тепе-теңдік жүйесін нығайта беру; - биліктің өкілді органдарының
өкілеттіктерін кеңейте бе- ру... [2]-дейді.
Қазақстанның демократиялық жолмен құқықтық және әлеуметтік мемлекет
орнатуы - қазіргі өркениетті әлемдік тәжірибеде нық қалыптасқан билік бөлу
принципіне негізделеді. Билік бөлу принципіне сәйкес Республикадағы
біртұтас мемлекеттік билік Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлініп, олрдың тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасау принципінесәйкес жүзеге
асырылады. Айтылған билік тармақтарының ішінде заң шығарушы билік негізгі
орынды иемденеді.1995-жылғы Республика Конституциясында заң шығарушы
билікті жүзеге асырушы жаңа орган-қос палаталы Парламент бекітіліп, бүгінгі
күні оның үшінші сайланымы өз әрекетін жүзеге асырды. Бұл - бұрын-соңды
Қазақстан тарихында болмаған жаңа институт.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасы
Парламентінің құзырына шынайы парламентаризм тұрғысына қарау арқылы зерттеу
барысында парламентаризм элементтерінің Республика Парламентінде тұрақты
орнығуын көздеу. Осы орайда Қазақстандық паламентаризмнің қалыптасуы мен
дамуы үшін Парламент құзыретін жетілдіру жолдарын қарастыру барысында
Республика Конституциясына, Парламент туралы заңдарға, осы саланы зерттеуші
беделді ғалымдар еңбектеріне талдау жасау.
Бұл көрсетілген мақсаттардың жүзеге асырылуын келесі міндеттермен
баланыстырылады:
1. Парламентаризм мен Қазақстан Республикасы Парламентінің
конституциялық құқықтық мәртебесінің ара қатынасын зерттеу барысында
Қазақстандық парламентаризм ұғымын анықтау.
2. Қазақстан Республикасы Парламентінің Республика заңдарына сәйкес
қалыптасу кезеңдеріне талдау жасау.
3. Республика Парламентінің басқа мемлекеттік органдармен қарым-
қатынастарын талдау арқылы мемлекеттік билік органдар жүйесіндегі Парламент
рөлінің ерекшелігін анықтау.
4. Парламент қызметінің негізгі бағыттарын анықтай отырып, оның
құзырындағы мәселелерді жан-жақты зерттеу барысында туындаған сұрақтардың
жауабын табуға әрекет жасау.
5. Заң шығару процесінің сатыларына талдау жасай отырып, заң шығару
процесінің негізгі сатысы – заң шығару бастамасына, оның субъектілеріне
тереңірек талдау жасау.
Дипломдық жұмысты зерттеудің ғылыми негізділігі ең алдымен "заң
шығарушы органның әлемдік стандартқа сәйкес жаңа үлгісі"[3] - Республика
Парламентінің конституциялық құқықтық мәртебесін жан-жақты зерттеу
қажеттілігімен анықталады.
1995-жылғы Конституцияның күшіне енуімен қазақстандық үлгідегі
президенттік басқару нысаны анықталған жаңа мемлекеттіліктің бұрынғыдан
өзгеше, жаңа заң шығару органы – қос палаталы Парламент пайда болды. Әрбір
жаңалықтың тұрақты, сапалы, тиімді енгізілуі, оны мұқият зерттеуді қажет
етуіне байланысты жаңа Парламент тұрғысындағы мәселелер көптеген
қазақстандық мемлекеттанушылардың зерттеу тақырыптарының арқауы болды. Бұл
зерттеулердің заң шығару қызметін жүзеге асырушы жаңа орган үшін аса
маңыздылығына, әрине, шек келтіруге болмайды. Айталық, кейбір пікірлер
парламентаризм ұғымын парламенттік басқару жүйесі ұғымына бара-бар[4]
парламентаризм – бұл парламенттің бірден-бір демократиялық институт болып
табылуын көздейтін тәртіп, ал үкімет билігі парламенттік сенім білдіруге
толығымен тәуелді деп ұйғарса[5], оған қарама-қарсы пікір: парламенттік
басқару нысаны мен парламентаризмді шатастырмай, парламентаризімге, басқару
нысанынан тәуелсіз, қазіргі демократияның ажырамас бөлігі ретінде қарауды
ұсынады. Сонымен бірге кейінгі пікірдің иесі жоғарыдағы көзқарастардан
туындаған парламентаризмнің Кеңестер республикасымен сыйымсыздығына
қосыла отырып, оның Президенттік республикамен сәйкессіздігіне шүбә
келтіреді. Бұл парламентаризмнің бір жақты, тар түсінігі деп біледі[6]
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ПАРЛАМЕНТАРИЗМ
ИНСТИТУТЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Парламентаризм ұғымы
Батыс демократиялары заң шығару институттарын көптеген ғасырлар бойы
дамытып отырған. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасы өзінің дербес
заң билігін дамыту үстінде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашы-лығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесінен ғана емес,
сонымен бірге экономикалық жүйесінен, өзінің көп ұлттық сипатынан,
қоғамдық мәдени тарихынан көрініс береді. Сол себепті батыс
тәжірибесін, осыншама айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң
билігі-не енгізе қою мүмкін емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы
егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болғаннан бергі жылдарда қайта құру
бойынша ба-тыл қадам жасағандықтан, басқа елдердің нақты тәжірибелерінің
Республи-камыздың заң шығару шараларына салыстырмалы негіздегі сайлауларға,
сай-лаушылармен қатынастарға және қоғамдық мінез құлық нормаларына қатыс-
ты маңызы зор екені айқын.
Легислатуралар алғаш рет Англияда, содан соң Францияда құрылды. Бұл
елдерде корольдар үнемі ақшаға тәуелді болып отырғанды. Бұйрықты тәртіпте
ақша жинаудың көптеген тәсілдерін қолданған олар ақыр соңында, қоғамның
қалың тобының қолдауына сүйену керек екенін түсінді. Бірге шақырылған
қоғам өкілдері халықтан салық жинауға көмектесу үшін, осы жиналған
қаржыны бөлуге қатысу шартын қояды. Міне, осылай, атқарушы билік пен
заң билігінің өзара қарымқатынастарының қалыптсуы салық пен бюджетке
бақылау жасау күресінен басталды. Арада біраз уақыт өткеннен кейін заң
билігі құзыретіне саяси мәселелер жиынтығы енгізілді.
Король билігі рөлінің төмендеуіне байланысты мемлекетті басқару атқару-
шы қызметте азаматтар алдында жауапты шенеуніктер басқарған күшті бю-
рократияның қолына шоғырлана басталды. Атқарушы билік пен заң билігінің
арасындағы қатынастар Батыста екі бағытта дамыды. Мұнда атқарушы билік-тің
заң билігі алдында есеп беруін қарастыратын парламенттік жүйе кеңіне
қарастырылды.
Батыстағы парламенттік жүйе монарх қолындағы мемлекеттік
биліктің шексіздігін мойындамаудан пайда болған. Осылай бола тұра бұл жүйе
ежелгі және орта ғасырлық демократиялардан олардың жалпы мемлекеттік
рухын, мемлекеттілікпен халықтың жақындасу ынтасын мұра еткен.
Парламента-ризмнің қазіргі үлгісі өркениетті даму жолына бет бұрған
қоғамдардағы күр-делі интеграциялық процестердің нәтижесі болып табылады.
Бұл бұрын-соң-ды болмаған технологиялық жаңалықтар негізінде бірыңғай
капиталистік на-рық қалыптасып жатқан кезең болатын. Экономикадағы
өзгерістермен қатар терең саяси және әлеуметтік өзгерісте жүріп жатты
және еуропалық ұлттар-дың нығаюы мен еуропалық мәндегі ұлттық
мемлекеттердің құрылуы - осы өзгерістердің ішіндегі ең маңыздысы болып
табылады. Парламентте қоғамды басқаруда сословиелік қағидаға негізделген
бұрынғы саяси ұйымы қарама-қарсы бірыңғай ұлттық мемлекеттің ең
жоғары болмыс пікірі жүзеге асыры-лады. Егер бұрын мемлекет тұтастығы
оның княздықтар, ерікті қалалар си-патты бөліктерінен тұрса, өздерінің
өмір сүруі үшін жекелеген әлеуметтік топтар күресінің саяси
құралдары экономикалық құралдарға орын берген жаңа кезеңде парламент
пен өзге де саяси институттар арқылы органикалық үлгідегі мемлекеттік
бірлікке, мемлекет идеясын жалпыұлттық, жалпыхалық-тық іс ретінде жүзеге
асыруға жақындау мүмкіншілігі пайда болды. Осыған сәйкес жалпы саяси
өкілдік сипаты түбегейлі өзгеріске ұшырады.
Жоғарыда айтылған сословиелік негіздегі мемлекеттік өкілдік
мекемелер парламентаризмнің пайда болуынан көп бұрын болғанына көңіл
аударалық. ХІІ-ғасырдан бастап Батыс Еуропада әр түрлі атпен сословие-
өкілдік мекеме-лер пайда болды. Осылардың қатарына орыстардың Земдік
соборларын жат-қызуға болады. Орыстың тарихшысы В. О. Ключевскийдің
пікірі бойынша, Еуропадағы ортағасырлық мемлекет сословиелік федерация
болды, яғни олда іштей, бірақ өзге белгілері бойынша бөлініп, ақырында
тұтас бір ұлт болып құрылған сословиелер федерациясы. Сословиелер өздерінің
мүдделерін айту үшін өкілді мекемелер арқылы мемлекеттік жүйенің жоғары
деңгейіне шыға алған. Батыс Еуропалық сословие-өкілдік мекемелер
жөнінде В.О. Ключев-ский былай деп жазды: Мұнда әрбір ерікті сословиеге
өзінің мемлекеттегі орнын жеңіп алу немесе сақтап қалу қажет болды және
жоғары билік бәсеке-лес саяси күштердің құбылмалы ара қатынасына
бейімделуге мәжбүр болды: ол осы күштерді бірде бір-бірімен татуластырса,
бірде біреулерін басқалар-мен күресте қолдап отырды, ал енді бірде
олардың жекелеген немесе бірлес-кен шабуылдарынан қорғанып отырды.
Сословиелік өкілдер бір-біріне не үкіметке тітестерін неғұрлым ашық және
жиі қайраса, мұндай жағдайларда өкілдік жиналыстар соғұрлым үлкен
саяси маңыз алды[7]. Жалпы мемлекет-тік мүддені бұрын қай күйде
қалыптасса, сол күйде сақтаушы сословие өкіл-дері емес, монарх және
оның үкіметі болды, бірақ олар да өздерін билік шыңында сақтау
немесе нығайту мәселелерін бірінші орынға қойды. Бүкіл-әлемдік тарихта
берілген мәліметтерге сәйкес күшті монархтың жеке мүдде-сі мемлекеттің
шынайы пайдасынан жиі басым түсіп отырды: монарх өзінің қол
астындағыларға пайдасы жоқ, тіпті олар үшін қауіпті үндесулерге келі-
сіп, жерді және қалаларды бере алды, өздерін қорғай алмайтын сословиялар-
ға шамадан тыс міндедтемелер салды.
Сословиялардың өкілдік мекемелерге өздерінің шаш ал десе, бас алатын
саясатшыларын жібергендері, әрине, түсінікті, сонымен бірге олар өз
өкіл-дерінің жиналыстағы мінез-құлқын қатал бақылап отыруға тырысты.
1993-жылғы Қазақстан Республикасына дейін еліміздің жоғары өкілді органы
мү-шелерін өз сайлаушылары алдында есеп беруге міндеттеуші аманатты ман-
дат осылай пайда болған. Тарихи және қисынды түрде аманатты мандат сос-
ловиелік принциптен және сословие-өкілдік мекемелердің ортағасырлық
жүйесінен басталған. Қоғамда қандайда болмасын бір түрде әлеуметтік ірік-
телу пайда болып, адамдар топтары, ұлттары, кәсіптері және басқа да
бел-гілері бойынша бөлінгенде сословиелік және одақтық рух жанданады,
демек, аманатты мандат пайда болады.
Парламенттік кезең жалпы және тұтас алғанда ерікті мандатқа
негіздел-ген саяси өкілдік ретінде сипатталады. Саяси өкіл парламент
мүшесі барлық ұлттың, барлық халықтың өкілі ретінде жалпы мемлекеттік
мүддені қоғам мен мемлекеттің кез-келген бөлігінің мүддесінен жоғары
қойып әрекет етеді.
Ерікті депутаттық мандат, оны жүзеге асыруда кездескен барлық қиындық-
тарға қарамастан, кез-келген демократиялық қоғам ұмтылуға тұрарлық инс-
титут болып табылады, өйткені ол нағыз, жақсы ұйымдастырылған демокра-
тияның жүйелі табиғатына сай. Мемлекет ішіндегі әлеуметтік-саяси күш-
тердің теңдігі орныққанда қоғам дамуында демократияның салыстырмалы
шарықтауы пайда болатынын және осы теңдік қанша уақыт болса, оның
да сонша уақыт созылатынын тарих тәлімі куәләк етеді. Демократияның таза
таптық-пролетарлық немесе буржуазиялық болуы мүмкін емес, және де ол
таптық бейтарап та құбылыс емес. Демократия – бұл мемлекет нысаны, тап-
аралық қатынастардың немесе, жалпы айтқанда, әр алуан әлеуметтік таптар
арасындағы қатынастардың теңдік жағдайын көрсетуші мемлекеттік билеу
жүйесі. Сабырлы саяси процесс, мемлекеттік құрылымдардың әлеуметтік
қақтығыстарды зорлық-зомбылықсыз шешуі, сонымен қатар, пікір әр алуан-
дылығы, шыдамдылық, негізгі мақсатқа жетуде әлеуметтік және саяси күш-
тердің ынтымақтастығы осындай жағдайдың өлшемі болып табылады. Көп-теген
әлеуметтік-таптық мүдделердің қиылысу, бір-бірінен өзгешелену және
үйлесу, бір бағытқа беттеу, қоғамға-өркендеу, ал мемлекетке-әлемдегі
бедел мен абырой әкелетін күш құру саласында демократиялық басқару
пайда бо-лады.
Парламентаризм өзінің мұратты мақсатында жалпымемлекеттік мүддеге
демократиялық дәстүрлерде қызмет етуге негізделген. Мемлекеттік орган-
дары мен саяси қайраткерлері ынтымақтастық пен азаматтық бейбітшілікті
нығайтатын, әр қилы шексіз әлеуметтік мүдделердің келісім саяатын ақыл-
мен жүзеге асыратын, жалпы көпшіліктен жалпымемлекеттік және бүкіл-
халықтық мүдделерді шебер ажыратып, оларды басқа мүдделермен үйле-
сімді байланыстыра алатын қоғамға нұр жауары сөзсіз. Халықтың әр түрлі
әлеуметтік топтары мүддесін көрсете отырып, саяси күштер жүйесінен тең
әсерлі күшті іздейтін, айтыс-тартыс, келісімдер және дауысқа салу
жолы-мен қоғам мүшелерінің барлығының немесе көпшілігінің ойынан шығатын
шешімдер қабылдайтын орган Парламент болып, ал Парламент мүшелері
осындай әрекеттерге барлық ынта-жігерімен кірісетін шынайы саяси қайрат-
керлер болу керек. Парламенттің, сонымен бірге атқарушы билік пен
сот биліктері жоғары органдарының жалпы қоғам мүдделеріне сәйкес
әрекет етуін, сырттан келген қысымға, жоғарыдан келген үстемдікке
шалдықпай мемлекеттік істерді еркін, өз жауапкершілігіне алып
жүргізуін қамтамасыз етуші құқықтық, ең алдымен, конституциялық
институттар орнату керек.
Құқық мамандары мемлекеттік биліктің жоғары органдары жұмысын не-
ғұрлым терең зерттеген сайын, соғүрлым өткір, қиын сұрақтар туындайды:
Парламент арқылы саяси мекеменің қандай түрін орнаттық, оны осы сөз-
дің жалпы қабылданған мағынасына сәйкес Парламент деп есептеуге бола
ма немесе бұл кезекті асығыстықпен тосыннан орнатылған эксперименттік
құрылым ба? Демократиялық ынта толқынында сайланған, саяси ең белсен-ді
қайраткерлерден тұратын өкілді органның қоғамғы бұрынғы экономика-лық
деңгейінің көз ілеспес жылдамдықпен төмендеуін болдырмау немесе сол
қалпында ұстау мүмкіншілігінің болмауын қалай түсіндіруге болады.Бұл сая-си
өкілдік жүйесінің сапасыздығы ма? Не болмаса ол шешуге келмейтін
қиындықтарға тап болды ма? Әлде осы жүйенің сапасыздығы мен шешілмей-тін
қиындықтардың қатар келуінен бе?
Көбінесе депутаттар өздерінің өкілдік қызметіндегі атқарушы билік
пайда-сына жасалған кез-келген шектеуді парламенттік құқыққа қол салғандық
деп есептеуге бейім тұрады. Дегенмен, іс жүзінде көрінгендей, парламенттің
сая-си салмағы мен абыройы оған берілген құықтардың санымен ғана өлшенбей-
ді, сонымен қатар депутаттардың өздері шақырылған жалпымемлекеттік іс-
тің мәнін айқын, дәл ұғынуларынының да маңызы зор. Жалпы, барлық елдер-де
дерлік парламенттер мемлекетті нығайту үшін қызмет етеді.
Бәсең сайлау құқығына ие әрбір азаматтың Парламент мүшесі бола алаты-
ны, әрине, сөзсіз. Дегенмен, саяси этика тұрғысынан қарағанда, өзінің
икем-ділігіне сенімді және қоғамды бөліп-жармай, бүтіндей халыққа қызмет
етуге дайын азамат қана халық өкілі болу қажет. Халықпен сайланған
мемлекет-тік органдар мен лауазымды адамдар өзінің, өзіне әлеуметтік
жақын халық тобының немесе саяси күштердің емес, мемлекет боп біріккен
жалпы халық-тың мүддесін көрсетуі керек.
Кез-келген мемлекет жалпыхалықтық ұйым болғандықтан, оның жекеле-
ген таптар, әлеуметтік топтар арасында өз сүйіктісі болуы мүмкін
емес. Мемлекеттік егемендікке барлық халық ие және халықтың ешқандай
жеке тұлға оны жүзеге асыруды иемдене алмайды. Қазақ КСР-ның
Егемендік туралы Декларациясының 4-тармағында Республиканың барлық
ұлт аза-маттары Қазақстан халқын құрады және ол егемендіктің
бірден-бір иесі болып табылады[8] делінген. Қазақстан Республикасының
әрекеттігі Негізгі Заңы осы қағиданы бұдан әрі нақтылай түсіп,
мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық екенін, халық пен
мемлекет атынан билік жүргізуге Республика президентінің, сондай-ақ
өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы барын,
Республика Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар өздеріне берілген
өкілеттер шегінде ғана мемлекет атынан билік жүргізетінін бекітеді. Бұл,
жалпы қағида, көптеген қазіргі мемлекеттердің конституцияларында
белгіленген. Мемлекет, оның органдары, лауазымды адамдар, егер олар
аталған қағиданы басшылыққа алса, жалпы қоғамға, бүтін халыққа қызмет
етеді.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттік биліктің мызғымастығы және қоғам-дық
мүдделерге барынша сай саяси бағыт табу парламенттік қызметтің же-місті
нәтижесі болып табылады. Жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық
мүдделерден ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтары-
на, халыққа емес, тек оның құрамына кіретін кейбір әлеуметтік топтарға
ғана қызмет етеді, ал мұндай парламент шын мәніндегі парламент емес.Егер
депу-таттар ұлттық, аумақтық, таптық, топтық және басқа мүдделерді
мемлекет-тік мүдделерден жоғары қойса – бұл парламеттік қызметтің
азғындауы. Депу-таттар өздерінің сайлаушыларының, өздері кіретін немесе
өздеріне ұнаған топтар мен партиялардың жоғын жоқтау үшін әрекет
етсе, парламент өзі-нің жалпыхалықтық мәртебесін жоғалтады. Өзінің
шынайы орнына сәйкес парламент – бұл әлеуметтік мүдделер келісімі,
оларды ортақ қорытындыға – мүдделерге және, демек, басқарудың
демократиялық нысаны кезінде – бүкіл халық мүдделеріне келтіру үшін
құрылатын өкілді орган. Республика Президенті Н. Ә. Назарбаев
Парламент қызметін әлеуметтік және ұлттық мүдделердің келісімімен,
олардың жалпы ұлттық мүддеге, жалпы мемлекет мүддесіне айналуымен
байланыстырады[9].
Республика парламентаризмінің қалыптасуы барысында осы құбылысты
зерттеу мәселесі қазақстандық заңгерлердің назарынан тыс қалған жоқ.
А. К. Котов парламентаризмді қоғамдағы тіршілік әрекетінің жалпыға бір-
дей міндетті ережелерін орнату бойынша ой мен тәжірибе деп түсінеді. Со-
нымен бірге автор билік бөлу принципін парламентаризмнің басты
белгісі ретінде тани отырып, қай жерде және қай уақытта билік бөлу
принципі кон-ституциялық деңгейде бекікітілетін болса, сол жерде және
сол уақытта пар-ламентаризм дамиды дейді.
С. К. Амандықова парламент пен парламентаризмнің өзара байланысты
ұғымдар болғанымен маңызы бірдей еместігін, ал парламентаризмнің
парламентсіз болуы мүмкін еместігін, ал парламенттің парламентаризм
элементтерінсіз де әрекет ете алатынын осындай паламенттердің кеңестер
кезеңінде болғанын баяндайды. С. К. Амандықова парламентаризм элементтері,
ең алдымен билік бөлу, өкілдік, заңдылық[10] деп біледі.
А.А. Черняков парламентаризм - маңызды мемлекеттік міндеттерді орын-
дайтын, заң шығару өкілеттіктерін жүзеге асыратын, өзге билік тармақтары-
мен құқықтар және заңдық шараларды, тежемелік әрі тепе-теңдік жүйелерін
пайдаланып өзара іс-қимыл жасаушы, халықтың өкілді органы ретінде би-
лік бөлу жүйесіндегі парламенттің басымдық жағдайы[11] - дейді.
Депутаттар жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді жан-жақ-ты
білсе, мемлекеттің бүкілхалықтық саяси ұйым ретінде дамуына қандай
кедергі барын немесе қандай көмек керектігін айқын ұғына алса,
мемлекет конституциясына берілгендік үлгісін көрсетіп, жалпыхалықтық және
жалпы-мемлекеттік мүдделерді құрмет тұтса, қадірлесе, оларға жан-
тәнімен беріл-се, жалпымемлекеттік және жалпыхалықтық мүдделерді
өздерінің парла-менттегі мінез-құлықтарының, онда қарастырылатын
барлық мәселелер бойынша дауыс беру себептерінің басты белгісі етсе
ғана парламенттік қыз-меттің шынайы демократиялық заңдылығына мүмкіншілік
туады.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдасақ, парламенттік қызмет - бұл, мем-
лекетке қызмет ету, мұндай қызмет, адамгершілік жағынан қарағанда, жігер-
лікті, ептілікті, жан-тәнімен берілгендікті қажет етеді. Ал, заң жағы
– пар-ламентке жоғары азаматтық қасиеттерге ие, мемлекеттік қызметке
өзгелер-ге қарағанда әлдеқайда бейім және жоғары тұлғалардың сайлануына
құқық-тық нормалардың көмегімен қалай жету керектігі мәселесін
қамтиды. Өкі-нішке орай, сайлаушы депутаттыққа кандидаттың жақсысын
жаманынан айыра біледі деген демократиялық енім көбіне ақталмайды.
Сайлаушылар сайлау барысында ықпал етуші факторлардың аса көптігін
еске алсақ, бар-лық жағынан демократияға лайық өткізілді деген сайлаудың
өзі – ұтыс ойы-ны, оның нәтижесі кездейсоқ. Электорандық үдеріс қандай
ұқыптылықпен реттелсе де, жақсылардың жақсысын таңдауды қамтамасыз ете
алмайды. Заң-дық тыйымдар салу, сайланудың қатал шарттарын белгілеу, жалпы
мемлекет-тік мүдделерге немқұрайды қарайтын депутаттық мандаттарын
өздерінің топтық немесе жеке мүдделері үшін пайдаланатындарын жасырмайтын
кез-дейсоқ тұлғалардың парламентке кіруіне жол бермейтін құқықтық
кедергілер қою, әрине, оңай. Бірақ, мұндай әрекеттер азаматтардың саяси
саладағы тең құқықтылығын бұзуға әкеліп соқтырады. Егер мұндай құқықтық
кедергілер қою қисынсыз болса, онда халықтың, мемлекеттің мүддесіне
парламент қыз-метін, оның мүшелерінің бостандығы мен тәуелсіздігін
қамтамасыз ететін құқықтық және,ең алдымен, конституциялық институттар
жүйесі болу қажет.
Жалпы мемлекеттік істерді жүргізуші өкілдік мекеме ретіндегі шынайы пар-
ламент құру бойынша жұмыс парламент мүшесі бүкіл халықтың өкілі бо-
лып табылады деген конституциялық қағиданы жариялаудан басталады.Осы
қағидаға сәйкес Қазақстан Республикасының 1995-жылғы Негізгі Заңы ман-
дат аманаттығынан бас тартты. Осы Заңның 52-бабы 1-тармағына сәйкес
Парламент депутаты қандай да болсын аманаттық мандатқа тәуелді болмай-
ды. Ал 1993-жылғы Қазақстан Республикасы алғашқы Конституциясының 67-
бабында Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі Республика хал-қының
өкілі болып табылады деп бекітілген болатын[12]. Демек, Республика
бүкіл халқының өкілі болып табылатын орган жекелеген топ мүдделеріне
емес, жалпыхалықтық мүдделерге сәйкес қызмет ету керек. Осылай бола тұра
алғашқы Конституция аталмыш бапты нақтылауды, яғни жалпы мемлекеттік ұйым
ретінде бүкіл халыққа қызмет ететін орган мүшесін осы халықтың оны
сайлаған жекелеген бөлігі өз көңілдерінен шықпаған жағдайда кері шақыра
алмайтынын назардан тыс қалдырды.Керісінше, әрекеттегі Конституция ама-
наттық мандатты жоққа шығарып, оның не себепті " жоғалғанын " нақты-
лаған жоқ. Осыған орай, Қазақстан Республикасы Конституциясының 52-
бабы 1-тармағын келесі редакцияда қабылдаған дұрыс тәрізді: Парламент
депутаты бүкіл халық өкілі болып табылады, ол қандай да болсын аманаттық
мандатқа тәуелді болмайды. Себебі бұл қағидалар өздерінің мазмұны жағы-
нан бір-бірімен тығыз байланысты, бір-бірін толықтырып нақтылап отырады.
Оның үстіне қазіргі өркениетті мемлекеттер конституциялары да бұл қағи-
даларды бөле-жарып отырған жоқ.
Парламенттік жүйе, ерікті мандаттан басқа, ел дамуының жалпы-
ұлттық бағдарламасын құратын және депутаттыққа өздері ұсынған кандидаттар
үшін жауапкершілікте болатын саяси партиялардың депутаттыққа
кандидаттар іріктеуге қатысуын да ұйғарады.
Осы талапқа сәйкес Республика Конституциясы 50-бабының 3-тармағы он
депутаттың бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпыұлттық
сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланаты-
нын бекітеді.
Жоғарыда айтқандардан шығатын қорытынды – мемлекет Парламенті алыс-
жақын шет ел тәжірибелеріне сүйене отырып, өзінің тура жолын тапса, жалпы-
халықтық мәртебесіне сәйкес өкілді орган ретіндегі парламенттің ба-сымдық
жағдайын өз әрекетімен дәлелдей білсе, мемлекетіміздің өсіп-өркен-деу
барысына қосар үлесі шексіз болары сөзсіз.
1.2. Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес қазақстандық
Парламентаризмнің қалыптасуы
Парламентаризм мәселелерін зерттеу қажеттігі заң тәжірибесінің
күрделенген заң шығару мәселелерінен және сайлаудың димократиялық сипатын
қамтамасыз ету күрделілігінен өзге қоғамның құқықтық және саяси
өзгерістерімен, биліктің құқықтық және саяси қатынастарын конституциялық
құқықтық тәртіп шеңберіне енгізумен, тиісті құқық нормалары мен
институттарын жүйелеумен байланысты.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында теорияның жанама әрекетінің
анықтаушы маңызы болды. Мемлекеттік билікті толығымен қамтылған Кеңестер
жүйесінен парламентаризмнің қазіргі түріне көшу – конституционализм ілімін
зерттеуші ғалымдардың еңбектері бойынша жүзеге асырылады.
Мемлекеттік егемендік мәселесі – конституциялық, мемлекеттік, әкімші-
лік, халықаралық және бірқатар құқық салаларының теориясында басты
орындардың бірін алады. Мемлекеттік және қоғамдық өмірдің маңызды
мәселелерінің баян етілуі, саяси және әлеуметтік инсттуттардың қызметі,
құрылымдар мен қатынастар, жеке адам мәртебесі, саяси партиялар мен
халықтың ерікті бірлестіктерінің, елдегі істердің жалпы жағдайы оның шешілу
сипатымен байланысты - деп – Становление суверинитета Республики
Казахстан атты егемендік жайлы қомақты еңбектердің авторлары айтқандай
мемлекеттің өз егемендігі болмаса, оның мемлекет болып аталуы да заңсыз,
сонымен бірге оның саяси және әлеуметтік институттарының құрылуы, осы
институттардың қандай да болмасын қызме-ті шынайы бола алмацды, яғни
мемлекеттік биліктің орнауы мүмкін емес. Осы орайда тағы да жоғарыдағы
авторлардың пікірін келтіруге болады: Еге-мендік пен толыққұнды
мемлекеттік билік шын мәнісінде синонимдер. Егемендік биліктің қасиеті,
белгісі және принципі емес, тура мағынасында ол мемлекеттік биліктің өзі.
Барлығының үстіндегі барлығы үшін дара билік, жоғарғы және жалғыз
билік.[13]
Қазақстандағы парламентаризмнің қалыптасуы Қазақстанның Кеңестер
Одағының құрамында болған кезде, яғни 25-қыркүйек 1990- жылы қабылдан-ған
ҚазКСР-ның егемендігі туралы Декларациядан басталады. Заң ғылымдарының
докторы Ғ. Сапарғалиев егемендік туралы Декларация жөнінінде: Мемлекеттік
егемендік туралы Қазақ КСР-ның Декларациясы шынайы егемендік үшін жол ашқан
алғашқы құқықтық құжат болды. Мемлекеттік егемендік туралы Декларация
дербестікке қарай жасаған алғашқы батыл қадам болды, бірақ ол әлі де болса
нағыз дербестікті білдіре алған жоқ. Онда тек Қазақ КСР-ның КСРО-мен ерікті
түрде бірігетіні және одан шығу құқығын өзінде сақтап қалатыны жөнінде
айтылады. Осыған сәйкес мемлекеттік биліктің Республика ішінде үстем,
дербес, толық, ал сыртқы қатынастарда – Одақ шартымен анықталған шеңберде
иелігін мәлім-дейді. Мұндай ережелер бұрынғы Қазақ Республикасының
Конституцияла-рында да бекітілген болатын. КСР Одағы сақталып қалған
жағдайда дербес, тәуелсіз мемлекет Қазақстан туралы сөз де болмаған болар
еді. Тек КСР Ода-ғының құлауы дербес мемлекет Қазақстан тарихында басты
пункт болды дейді[14]. Бұл, әрине, шындық. Дегенмен, осы құжаттың
егемендік үшін жол ашқанының мойындамауға да болмайды. Осыған орай
Декларацияның басқа заң актілерінің арасындағы маңызы да ерекше. Онда
республика мәртебесі мен тағдырын, оның жаңа федерациядағы, одақтық
мемлекеттік орнын, эко-номика, мәдениет, заң және аумақтық кеңістік
салаларындағы билік үстемді-гінің көлемі мен шегін анықтайтын принциптік
ережелер бекітілген. Деклара-цияның басқа мемлекеттік актілер арасындағы
басымдығы оның қорытынды бөлімінде анықталған: Декларация Одақтық шартты
бекіту, Қазақ КСР-нің жаңа Конституциясын, республика мәртебесін егеменді
мемлекет ретінде жүзеге асырушы заң актілерін жасау үшін негіз болып
табылады[15].
Қазақстандағы парламентаризмнің дамуындағы орны ерекше құжаттардың тағы
бірі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы 16
желтоқсан 1991 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы. Осы заң
Қазақстан Республикасын тәуелсіз, демократиялық, құқықтық мем-лекет ретінде
бекітті. Оның 1-бабы Республиканың өз аумағында толық билікке иелігін және
барлық басқа мемлекеттермен өзара қарым-қатынастар-да халықаралық құқық
принциптеріне сүйенетінін жариялап, Қазақстан мем-лекеті тәуелсіздігінің
саяси негізін бекітті. Сонымен бірге осы заңға сәйкес Қазақстан халқы
тәуелсіз мемлекеттің әлеуметтік негізі ретінде танылды. Конституциялық заң
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес
экономикалық жүйеге иелік ететінін, тәуелсіз мем-лекет ретінде халықаралық
құқық субъектісі болып табылатынын, басқа ел-дермен дипломатиялық және
елшілік өкілдіктермен алмасатынын, халықара-лық ұйымдарға кіріп, олардың
қызметіне қатыса алатынын жариялады. Осы заңның 9-бабына сәйкес алғаш рет
халық атынан билік жүргізетін субъекті-лер белгіленіп, бұл мәртебеге
Жоғарғы Кеңес пен Президент ие болды.
Жоғарыда аса маңызды деп танылған қос құжат – Қазақ КСР-ның егемен-дігі
туралы Декларация мен Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі
туралы Конституциялық заң осындай өзгерістер нәтижесінде пайда болып,
Қазақстандағы парламентаризмнің бұдан әрі дамуына нақты жол салған өқжаттар
болды. Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заңға сәйкесЖоғарғы
Кеңеспен заң билігі жүзеге асырылады, ал Республика Президенті мемлекет пен
атқарушы биліктің басшысы болып табылады. Осылай Кеңестердің толық
билігінен биліктерді бөлуге алғаш қадам жасалды.
Он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі өз қызметін
1990-жылғы сәуір мен 1993 жылғы желтоқсан аралығында атқарды. Ол 1990-жылғы
наурызда болып өткен сайлау барысында қалыптасты. Бұл әкімшіл-әміршіл жүйе
айтарлықтай ықпал етіп тұрғанжағдайда елдің жоғарғы заң шығарушы органында
болып өткеналғашқы демократиялық сайлау еді. 360 депутаттық мандатқа екі
мыңнан астам үміткер қатысты. Бұл сайлаудың ерекшелгі – республикалық
қоғамдық ұйымдардан 90 адамның сайлануы.
Бұл он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі 13-
желтоқсанда өз қызметін аяқтады.
А. А. Таранов Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуын бір палаталы құрылымның
барлық қоғамдық, мемлекеттік, аймақтық мүдделерді ескере алмау, биліктің
басқа тармақтарымен және мемлекет басшысымен өзара түсінушілікке келе алмау
қабілетсіздігінен деп біледі[16].
Он екінші сайланған Жоғарғы Кеңес қабылдаған Заңға сәйкес 1994-жылғы 7
наурызда Жоғарғы Кеңестің XIII-шақырылымының сайлауы өткізілді. Сайлау
бұрынғы Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратылуынан кейін өткізілгендіктен,
Сайлау туралы кодекс белгіленген жаңа саяси ереже шеңберінде, өте жоғары
саяси белсенділік жағдайында өтті.
Бұл сайлаудың маңызды ерекшелігі, еліміздің жоғары заң шығарушы органы
депутаттардың бір бөлігі бірмандаттық сайлау округтері бойынша, ал келесі
бөлігі – Республика Президенті құрған мемлекеттік тізім бойынша сай-ланады.
Сайлаудың мемлекеттік тізім бойынша өткізілуі парламенттік кәсі-биліктің
қалыптасуында жағымды рөл атқарады. Дегенмен, сайлау процесі кейбір
кезеңдерінің нормативтік қамтамасыз ету тұрғысынан үстірттігі бай-қалады.
Бірқатар нормалар сайлау компаниясы кезінде-ақ нақтылауды қажет етеді.
Конституциялық сот алдында дауыстарды санау тәртібі туралы мәселе
қойылғанда, ол Жоғарғы Кеңес ХІІІ-шақырылымының сайлауын (1995 ж. наурыз)
Конституцияға қайшы деп таныды. Конституциялық сот шешімінің негізінде
Жоғарғы Кеңес көрсетілген шақырылымының өкілеттігі тоқтатыл-ды.
Жоғарғы Кеңес ХІІ-шақырылымдары қызметінің тәжірбиесі заң шығарушы
органның бір палаталық құрылымының тұрақсыздығын көрсетті. Сондықтан
бұрынғы Жоғарғы Кеңес түріндегі парламент үлгісінен бас тарту қажеттігі
пайда болды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі ХІІ-шақырылымының заң шыға-ру
саласындағы кемшіліктерді С. З. Зиманов келесідей себептермен байла-
ныстырады: заңдардың ішкі қайшылықтары мен нормалардың үйлесімсізді-гі;
ведомствалық және салалық мүдделердің басымдығы; депутаттардың ре-формаға
қарсы көңіл-күйлері; заңдардың қалыптасқан тәжірибе бойынша үйіп-төгіп
қабылдаудың, олардың сапасына зиян келтіруі, заң шығарудың негізгі
бағыттарды айыра білмеу[17].
1995-жылғы 30-тамызда Республикалық референдум арқылы қабылданған
Қазақстан Конституциясы кәсіби Парламенттің құрылуы мен қызмет етуі үшін
заңдық негіз салды. Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы 1995-жылғы
28-қыркүйекте қабылданған Президент Жарлығы Президенттікке, Парламент,
мәслихаттар депутаттығына сайлауды дайындау мен өткізудің демократиялық
ережелерін бекітті.
1995-жылы Конституция бойынша Парламент мәртебесі маңызды түрде өз-
герді. Егер бұған дейін ол бірден-бір заң шығарушы және ең жоғары өкілді
орган болса, енді – Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге
асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы болды. Сонымен бірге
Конституция өкілдік биліктің заң шығару құзыретіне жатқызылған мә-селелер
тізімін нақты айқындап берді (Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-
бабы 3-тармағы). Жоғарыда көрсетілген бапқа сәйкес аса маңызды қоғамдық
қатынастарды реттейтін мәселелер тобы республика Негізгі Заңында
тәмамдалған түрде айқындалып, өзге қатынастардың заңға тәуелді актілермен
реттелетіні белгіленді. Парламенттің заң шығару өкілетті-гіне енгізілген
мәселелердің нақтылануының маңызды тәжірибелік пайдасы бар. Осы нақтылануға
байланысты заң шығару органы қызметінің шеңбері конституциялық деңгейде
белгіленгендіктен, Конституциямен белгіленген өкілеттіктер шегінен шығу
мүмкіншілігі болмайды, осыған орай билік бөлу қағидасының тиімді қызметі
қамтамасыз етіледі.
Нақтыланудың тағы бір айдасы – депутаттар қоғамдық қатынастардың қан-дай
жақтары заңдар арқылы реттелетінін біледі және бұл оларды берілген қо-
ғамдық қатынастарды зерделеуге бағыттайды.
Сонымен бірге Парламент заң шығару өкілеттіктерінің шеңберін нақты
белгілеу басқа мемлекеттік органдардың норма шығарушылық қызметі үшін
конституциялық негіздің ұлғаюына себеп блды.
1995-жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес 1995- жылғы
16-қазанда қабылданған Қазақстан Республикасының Парламенті және оның
депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңы қазақстандық
парламентаризмнің дамуында ерекше рөл атқарады. Осы нормативтік құжат
негізінен Конституциядан ала отырып, Республика Парламентінің қызметін жан-
жақты реттеп берді. Конституциялық заң 6 та-рау 40 баптан тұрады.
І- тарау бойынша Республика Парламентінің мәртебесі, өкілеттік
мерзімі, құқықтық негіздері, құрамы мен құрылымы бекітілді.
ІІ- тарау Республика Парламентінің құзіреті мен оны жүзеге асырудағы
ұйымдық нысандарды нақтылады.
ІІІ- тарау Республика Парламентіндегі заң шығару процесін қамтып, заң
шығару бастамашылығының ұғымын, оның қалай, кіммен жүзеге асырылатынын,
Парламенттің заңдар қабылдау жөніндегі құзіретін, заңдардың қалай
қабылданатынын, Президент қарсылығының еңсерілу шараларын анықтады.
IV- тарау Парламенттің Республиканың лауазымды тұлғаларын қызметке
тағайындауға, қызметке сайлап, қызметтен босатуға Президентке келісім беру
жөніндегі өкілеттігін, яғни кадрлар бойынша өкілеттігін бекітті.
V- тарауда Парлмент депутаттарының мәртебесі белгіленіп, олардың
құқықтары, міндеттері, өз өкілеттіктерін жүзеге асыруының кепілдкері
қамтылды.
Ең ақырғы VІ- тарау қорытынды ережелерді бекітті.
1995-жылғы қыркүйек айынан 1999-жылғы шілде аралығында қазақстандық
парламентаризмнің әрі қарай дамуына мүмкіндңк туғызып, оның мәртебесін
биіктеткен Парламент туралы заңдарға енгізілген өзгерістер болды. Бұл
өзгерістер Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Конституциялық
заңында, Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы, Қазақстан
Республикасының Парламенті және оның депутаттары туралы, Қазақстан
Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасы Президентінің
Конституциялық заң күші бар Жарлықтарына өзгерістер мен толықтырулар
енгізілуіне сәйкес Конституциялық заңдарда бекітілді.
Сонымен бірге, осы енгізілген өзгерістерге сәйкес Президент пен
Парламенттің өзара қарым-қатынастарына да елеулі ерекшеліктер енгізілді.
Енгізілген толықтыруларға дейінгі Конституцияның 91-бабы 1-тармағы бойынша
Парламенттің Президентке Конституцияға өзгерістер мен толықты-рулар енгізу
туралы ұсынысын қою құқығы болып, ал осы ұсынысты қабылдау немесе
қабылдамау туралы шешім Президент құзырында болды. Енді, егер Президент
ұсынысты қабылдамай тастаса, онда Парламент Палаталарының әрқайсысының
депутаттары жалпы санының кемінде бестен төртінің көпшілік даусымен
Парламент осы өзгерістер мен толықтыруларды Конституцияға енгізу туралы заң
қабылдауға хақылы. Мұндай жағдайда Президент заңға қол қояды немесе оны
республикалық референдумға шығарады. Президент Парламентпен қабылданған
заңға қол қойса – бұл жағдайда заңның бастамашысы да, авторы да Парламент
болып табылады. Егер Президент заңға қол қоймаған жағдайда да, осы заңға
деген үзілді-кесілді қарсылығын өз шешімімен жүзеге асыра алмайды. Мұндай
жағдайда заң жобасы референдумға шығарылып, республикалық референдумға
қатысу құқығы бар азаматтардың жартысынан астамы дауыс беруге қатысса және
дауыс берген азаматтардың жартысынан астамы өзгерістер мен толықтыру-ларды
жақтап дауыс берсе, олар қабылданды деп есептеледі. Осы әрекеттерге
байланысты Парламенттің заң шығарушылық қызметінің аясы кеңейе түседі.
Енгізілген өзгерістерде Парламент Мәжілісінің құрылу тәртібіне қатысты
жаңа ережелер де қарастырылған. Конституциясының 50-бабының 3-тармағына
енгізілген өзгерістерге сәйкес Мәжілістің 67 депутаты (өзгерістерге дейін
барлығы 67депутат) әкімшілік-аумақтық бөлініс ескеріле отырып құрылатын
шамамен сайлаушылардың саны тең аумақтық мандатты аумақтық сайлау
округтерінен сайланып, ал 10 депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша
біртұтас жалпыұлттық сайлау округінің сайлау аумағымен партиялық тізімдер
негізінде сайланады. Сонымен бірге Конституцияның 48-бабында белгіленген
жағдайларға байланысты Президент қызметінен мерзімінен бұрын босаған ретте,
оның өкілеттіктерін қалған мерзімге қабылдаушы тұлғалар Мәжіліс Төрағасымен
толықтырылды.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, қазақстандық парламенттің дамуына
баға берер болсақ, онда кейінгі 16 жыл ішінде осы салада жеткен жетістіктер
мол екеніне шүбә келтіруге болмайды. Жаңа, жас мемлекеттің, оның
мемлекеттік билік жоғары органдарының 16 жыл мерзімінде аяғынан қаз тұрып,
елімізде өркениетті мемлекеттер қатарына қосуда жоғары көрсетілген заң
актілерінің маңызы, әрине, ерекше. Сонымен бірге осы актілерді қабылдаған
халықтың, халық өкілдері – Президент пен Парламенттің еңбектері ересен
екенін де мойындамауға болмайды.
Қазақстандағы заңдардың дамуын сәйкес республикалық парламентаризмнің
қалыптасуында өткен өткелдерден алған тәжірибелері мемлекеттік біртұтас
биліктің белді бір тармағы заң шығару билігінің тұрақты, шынайы кәсіби,
сауатты, салауатты, сапалы актілер қабылдайтын орган болуына ықпалын
тигізері сөзсіз.
1.3. Қазақстан Республикасы Парламентінің мемлекеттік органдар
жүйесіндегі орны
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде, парламент, жоғарғы заң
билі-гінің иесі ретінде мемлекеттік билік жүйесінде жетекші орын алып
отыр.Мы-салға алатын болсақ, Жапон Конституциясының 41-бабында
Парламент мемлекеттік биліктің жоғары органы және мемлекеттің бірден-бір
заң шыға-рушы органы болып табылады деген ереже бекітілген. Осы
тәрізді ереже Мексика Конституциясының 50-бабында да бекітілген, онда
Мексика Құра-ма Штаттарында заң шығару билігі Бас Конгреске жүктеледі
дейді. Амери-ка Құрама Штаттарында заң шығару билігі Конгресс және заң
шығару жина-лыстармен жүзеге асырылады[18].
Дегенмен, конституциялар заң шығару органдарына заң шығару үстемдігі
мен тәуелсіздігін берсе де, олардың белгілі ір елдің мемлекеттік
органдар жүйесіндегі нақтылы орны сол елдегі басқару нысанымен
тікелей байла-нысты. Парламентаралық мемлекеттерде парламент үкметтен
кейінгі орында тұрады. Мысалы: Италия, ГФР, Австралия, Израиль, Финляндия,
Үнді, Түрік және басқ. Осы елдерде үкіметтің парламент алдындағы
жауаптылығына, парламентпен құрылатына қарамастан, парламент
мемлекеттік биліктің ат-қарушы органына бағынышты. Себебі, шынайы
биліктік өкілеттіктер мен заң шығару бастамашылығы Үкімет қолында.
Президенттік республикалар-да (АҚШ, Мексика, Венесуэла, Гондурас)
парламент неғұрлым тәуелсіз. Ол Президентпен таратылмайды, заң шығару
бастамасы құқығы депутаттарда, Үкімет тек парламент қабылдаған
заңдарды орындау керек.
Парламенттің мемлекеттік органдар жүйесіндегі орны, негізінен билік бөлу
принципімен тікелей байланысты. Осы билік принципіне сәйкес мемлекеттің
заң шығару органы көптеген өркениетті елдердің Конституцияларында бас-ты
орында тұрғанын жоғарыда айтып өттік. Ендігі мақсат осы принциптің
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен өзге де маңызды заң ак-
тілерінде алған орнын, Қазақстандағы біртұтас биліктің үш тармаққа бөліну-
дегі рөлін, осыған сәйкес Қазақстан Парламентінің мемлекеттік билік орган-
дарының жүйесіндегі орнын анықтау.
Билік бөлу принципінің негізін салушы аса көрнекті ойшылдар
Платон, Аристотель, Д. Локк, Ш. Монтескье, Э. Кант өздерінің еңбектерінде
билік бө-лудің қажеттілігін алғаш ашқандар. Олардың билік бөлу мәселесі
бойынша көзқарастары, әрине, бір-бірінен өзгеше болды. Себебі олар өз
ілімдерін әр түрлі тарихи кезеңдерінде асаған, осыған сәйкес биліктің
мәнін, мақсатын, міндетін әр түрлі түсініктерге негіздеген. Десе де,
билікті, оның құрылымда-рын теңдестіру үшін, билік пен оның
элементтерінің зорлық-зомбылығын болдырмау үшін, билікті бір қолға
шоғырландырмау үшін, оны бөлу керектігі туралы пікірлері бір жерден шыққан.
Батыс демократиясы адамдар періште емес деген ұйғарымды ұстанады,
сондықтан билік институттарының құрылымы адамдардың өз әрекеттеріне
көңіл аударуына мәжбүрлеу арқылы жақсы нәтижеге қол жеткізуді көздей-
ді. Мысалы, Америка конституциясында келесідей принцип бекітілген кез-
келген көңіл-күй басқа көңіл-күймен тежеліп отыру керек. Міне сол себеп-
ті онда биліктің ешбір тармағы басқа тармақтарын өзіне толығымен бағын-
дыра алмайтынына кепілдік беретін тепе-теңдік және тежемелік
жүйесі бекітілген. Президентке палаталар қабылданған заң жобаларына
қатысты вето құқығы берілген, ал әр палатаның үштен екі даусымен Президент
вето-сын қабылдамау конгресс билігінде.Халықаралық шарттар мен жоғары
лауа-зымды қызметтерге президенттік тағайындаулар сенат палатасымен мақұлда-
ну керек.
Американдық конгресс заң шығару билігінің әлдеқайда тиімді түрі
болуы мүмкін. Сондықтан Америка парламентаризмінің даму барысына
тоқталып өту артық болмас деп ойлаймыз.
Әуел баста конгресс қарауында әдетте заң билігінің құзырына кіретін
са-лық жинау, бюджет пен өзекті үкіметтік лауазымдарға кандидатуралар
бекі-ту қызметтері болды. Одан әрі конгресс заңдардың тікелей орындалуын
қада-ғалауға белсенді қатыса бастады. Олар өткізген талдаулар атқару
әрекетінің заң шығару өкілеттіктеріне сәйкестігін тексеру әдісі ғана емес,
сонымен бір-ге белгілі бір маңызды мәселелерге қоғам көңілін аудару тәсілі
екенін көрсетті.
Егер конгресс тәуесіздігі жөнінде айтар болсақ, Америка конгресінің
тәуел-сіздігі әрбір депутаттың қорғалуымен қамтамасыз етіледі. Олардың,
әсіресе, заң шығару қызметі үшін иммунитеті маңызды болып есептеледі.
Конгресс мүшелері атқарушы билік тарапынан болуы мүмкін қауіптен жоғары
тұрға-нын дәлелдеді, өйткені олар өздерінің сайлау округтерінде саяси
қолдауға ие, сонымен бірге, әдетте, өздерінің бұрынғы мансаптарын
жалғастыру мүмкін-діктері бар.
Қазақстандағы билік бөлу мәселесіне келер болсақ, Қазақстан Республика-
сы Конституциясының жобасының авторы, академик Сәкен Өзбекұлы мем-лекет
және құқық теориясы атты еңбегінде Барлыбек Сыртанов Қазақстан-ның саяси-
құқықтық ой-пікірінің тарихында тұңғыш рет Қазақ елінде билік жүргізу
закон шығаратын, орындайтын һәм сот болып тұрады. Үш билік бір-біріне
бағынбайды, бассыздыққа жол бермеудің белгісі болып тұрады, - деп
Ш. Монтескье идеясын қазақ қоғамына пайдалануды ұсынды.[19] - деген
құн-ды материал жазды. Бұл мәселе елімізде ары қарай Алаш партиясының
бағ-дарламасында (1917 ж.) көрініс тапты.. Онда: "Ресей федеративті
мемлекет болу керек (демократия – халық билігі, федерация – мемлекеттер
одағы). Фе-деративті республикадағы әрбір жеке мемлекет дербес және бірдей
құқықтар мен мүдделерде өзін өзі басқарады. Үкімет басында құрылтай
жиналысы тұ-рып, арасында – белгілі мерзімге құрылтай жиналысы мен
мемлекеттік дума сайланған президент басқарады. Президент министрлер советі
арқылы басқа-рады, және құрылтай жиналысы мен мемлекеттік дума алдында
жауапты. Заң шығару билігін үкіметті бақылау құқығы бар мемлекеттік
дума ғана жүзеге асырады"[20] – делінген.
Қазақстан Республикасының өз егемендігін алғанға дейін, 70 жыл
бойы коммунистік партияның боданында болып, билікті бөлу түгіл, сол
билікке шынайы мемлекет ретінде қолы жетпегендіктен, Республиканың билік
мәсе-лесін дербес шешуге мүмкіндігі болған жоқ. С. С. Сартаев, қазақ
автономия-лық республика аумағында мемлекеттік биліктің жоғары
өкілетті органы Кеңестердің бүкіл-қазақстандық съезі болғанын, оны КССР
Одағының ұлттар Кеңесіне өкілдер және Бүкілресейлік Кеңестер съезіне
делегаттар сайлағанын мәлімдейді.
1928-жылы С.Садуақасов Қазақстан саяси қайраткерлерінің арасындағы ал-
ғашқылардың бірі болып, КСРО ұлттық республикаларында өндірістің бір-
келкі дамымай отырғанын, елдің жоғарғы өкілеттік органымен айтылған мә-
селелер қажетті деңгейде қаралмайтынын, кейде тіпті еленбейтінін
айтты. Мұндай теңсіздік тек республикалар арасындағы дамуда ғана
емес, соны-мен бірге облыс аралық дамуда белең алды. 1970 ж. В. А. Ким
және Г. Н. Не-читайло, республикалар, қалалар, облыс аудандары,
селолар мен поселкі-лерге қатысты ерекше мүдделердің бар екендігін
мәлімдей отырып, Қазақ ҚСР-дағы әр облыстың өзіне тән ерекшеліктерін
атап көрсетті. А. К. Котов: Ұлттық мүдделерді білдіру үшін де, аумақтық
мүдделерді білдіру үшін де Қазақ КСР да екінші палата құрылған жоқ,
- дей отырып, аймақтар дамуы-ның біркелкі болмағанын, аймақтар мүдделері
ерекшеліктері ескерілмегенін айтады[21].
Мемлекеттік билік бір партияның меншігінде болды. Ол өз шешімдерін ор-
талықтандырылған түрде жүзеге асырады. Кеңестер одағы атты алып держа-вада
мемлекеттік биліктің бір қолға шоғырлануы тоталитарлық тәртіп үшін
қолайлы болды. Ол кездегі атышулы ұран Барлық билік Кеңестерге деген
ұран олатын. Өкілетті билік пен атқарушы билік қосылып, халық депутатта-ры
Кеңесінің атқару комитетін құрды.
Мемлекеттік барлық билік Кеңестер қолында шоғырланған тұста,оның өзге
органдарының маңызы болған жоқ. Олар негізгі органның айтқанымен жү-ріп,
айдағанына көнді, яғни оның қабылдаған шешімдерін атқарушы рөлін-де
болды – бұлар негізгі органның туындысы іспетті органдар. Олар-
дың туынды органдар ретіндегі сипаты Халық депутаттары Кеңесінің ат-
қару комитеті деп аталуынан-ақ көрініп тұр, яғни атқару комитеті
Кеңес-тің қол астындағы орган және ол Кеңес билігін атқарушы орган
емес, сол биліктің атқарылуына атқосшылық етуші орган. Әрине, мұндай
тоталитар-лық жүйе тұсында билік бөлу мәселесін қозғамақ түгілі, ойлау
қылмыс болып есептелді.
Алып державаның күйреуі сол кездегі Компартия жетекшісі М. С. Горба-
чевтың қайта құру процесінен басталды. Кеңес Одағының қол астында-
ғы республикалар 1989 жылдан бастап, одан іргесін аулақ сала
бастады. Соның бірі біздің республика болды. Кеңес Одағының қол
астында болған кездің өзінде-ақ, 1990 жылдың 25 қазанында Қазақ КСР-ның
егемендігі ту-ралы Декларациясы қабылданып, алғаш рет осы құжатта
мемлекеттік билік-ті бөлу принципі бекітілді[22]. Декларацияның 7-
тармағына сәйкес мемлекет-тік биліктің заң шығару, атқару және сот
биліктеріне бөлінетіні, заң шыға-ру билігін Қазақ КСР-ның Жоғарғы
Кеңесі жүзеге асыратыны, Президент Республика басшысы болып табылып және
жоғары өкімші-атқарушы билік-ке иелік ететіні, жоғарғы сот билігін Қазақ
КСР Жоғарғы Соты жүзеге асыра-тыны белгіленді.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемелекет болғанын
жариялаған 1991-жылғы 16-желтоқсанда қабылданған Қазақстан
Республикасының тә-уелсіздігі туралы Республиканың Конституциялық Заңы
билік бөлу принци-пін әрі қарай дамытты[23]. Конституциялық заңның 9-
бабы Қазақстан Рес-публикасындағы мемлекеттік биліктің оны заң шығару,
атқару, сот билікте-ріне бөліну принципіне сәйкес құрылатынын және жүзеге
асыратынын бекіт-ті. Осы баппен Республика халқының атынан билік жүргізу
құқығы – Жоғар-ғы Кеңес пен Президентке берілетіні белгіленді.
Конституциялық Заңның 10-бабына сәйкес сот билігін жүзеге асырушы
Жоғарғы Сот, Жоғары төрелік Соты болып табылады. Соны-мен бірге жаңа сот
органы - Конституциялық Сот анықталды. Бұл орган Конституцияны соттық
қорғауды жүзеге асыра-тын жоғарғы орган болып табылды.
Билік бөлу принципі өзінің әрі қарай дамуын Қазақстан
Республикасы-ның 1993-жылғы алғашқы Негізгі Заңынан тапты. Негізгі Заңның
Конститу-циялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz