Еңбек ақы төлеудің есебі
Кіріспе
1.бөлім “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық сипаттамасы.
1.2 Есеп саясатының ұйымдастыру . техникалық мәселелері.
2.бөлім Еңбек ақы төлеудің есебі
2.1. Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің теориялық мәселелері.
2.2 Еңбек ақы түрлері, нысандары және ақы жүйесі.
2.3 Еңбек ақыдан ұсталымдар және шегерімдердің есебі.
2.4 Жұмыскерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының талдамалық және топтамалық есебі.
3. бөлім Еңбек ақы төлеудің аудиті.
3.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудитін ұйымдастыруды нормативтік . құқықтық реттеу мәселелері.
3.2 Еңбек және оған ақы төлеу аудитінің маңызы және мақсаты.
3.3 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудиті.
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.бөлім “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық сипаттамасы.
1.2 Есеп саясатының ұйымдастыру . техникалық мәселелері.
2.бөлім Еңбек ақы төлеудің есебі
2.1. Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің теориялық мәселелері.
2.2 Еңбек ақы түрлері, нысандары және ақы жүйесі.
2.3 Еңбек ақыдан ұсталымдар және шегерімдердің есебі.
2.4 Жұмыскерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының талдамалық және топтамалық есебі.
3. бөлім Еңбек ақы төлеудің аудиті.
3.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудитін ұйымдастыруды нормативтік . құқықтық реттеу мәселелері.
3.2 Еңбек және оған ақы төлеу аудитінің маңызы және мақсаты.
3.3 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудиті.
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Мазмұны
бет
Кіріспе
1-бөлім “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы
7
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
7
экономикалық сипаттамасы.
1.2 Есеп саясатының ұйымдастыру - техникалық мәселелері. 1
2-бөлім Еңбек ақы төлеудің есебі
20
2.1. Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің
20
теориялық мәселелері.
2.2 Еңбек ақы түрлері, нысандары және ақы жүйесі.
24
2.3 Еңбек ақыдан ұсталымдар және шегерімдердің есебі.
30
2.4 Жұмыскерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
35
операцияларының талдамалық және топтамалық есебі.
3- бөлім Еңбек ақы төлеудің аудиті.
39
3.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудитін
39
ұйымдастыруды нормативтік - құқықтық реттеу мәселелері.
3.2 Еңбек және оған ақы төлеу аудитінің маңызы және мақсаты.
42
3.3 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудиті.
45
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56 Тіркемелер
Кіріспе
Еңбек ақы - қоғамның әрбір мүшесінің тұтыну сұранысын
қанағаттандыратын, нарық стихиясынан әлеуметтік қорғайтын басты кепіл.
Сондықтан, еліміздің экономикасы нарықтық қатынастар жағдайында еңбек
ақының маңызы артып, оның алдында тұрған міндетттерді іске асыру жолында
жаңа талаптар қояды. Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорындар мен
еңбекшілердің арасындағы еңбек қатнастарының реттелуі кеңейген келісім шарт
негізінде жүзеге асуын талап етеді.
Еңбек ақы - бұл еңбек үшін төлем, оның келісім шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Еңбек тиімділігін артырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдер. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере ортырып,”Еңбек ақы төлеу туралы” ережесін дербес әзірлей алады,
сондай ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
“Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім шартын жасау үшін ғана емес,
сондайақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке
және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Еңбек ақының түрі, мөлшері, жүйесі кәсіпорынның қай салаға
жататынына, меншік түріне қарамастан соның ұйғаруымен шешіледі.
Жоғарыда айтылған мәселерді шешуде бухгалтерлік есептің алдына
төмендегідей талаптар қойылады :
- шаруашылық салаларындағы нақты еңбек шығындарын дер кезінде және дәлме
дәл тиісті құжаттармен куәландыру;
- пайдаланылған жұмыс уақыттарын және атқарылған
жұмыстармен өндірілген өнімдердің көлемін дәл көрсету;
- еңбек ақылардың дұрыс есептелуін қамтамасыз ететін нормалар мен төлеу
бағаларының дұрыстығын қадағалау;
- еңбек ақы төлеудің жетілдірілген прогрессивтік нысандарын кеңінен
қолдануды қамтамасыз ету.
Қорыта айтқанда жоғарыда айтылып келген басты мәселелерге байланысты
нарықтық экономика жағдайында еңбек пен еңбек ақы төлеудің зор мағынасы мен
мәніне сәйкес бұл дипломдық жұмыс тақырыбының актуальділігінің сөзсіз
екендігін аңғарамыз.
Диплом жұмысы Алматы қаласындағы “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің мәліметтері негізінде орындалды. Бұл тақырыпқа диплом
жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі еңбектің және оған ақы төлеудің есебі мен аудитінің
ұйымдастырылуына зерттеу жүргізіп, оның қазіргі заман талабына сай дұрыс
жетілдірілуіне ұсыныстар жасау болып табылады.
Дипломдық жұмысқа Қазақстан Республикасының аумағында басшылыққа алынып
жүрген заңдық және нормативтік құжаттар, осы сала бойынша жазылған ғылыми
еңбектер, теориялық және әдістемелік нұсқаулар пайдаланылады, кәсіпорынның
қаржылық қорытынды есебіне талдау жасалынады.
I – БӨЛІМ “ФУТУРА” ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық
сипаттамасы.
Жеке меншікке негізделген “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің 2000 жылдың тамыз айынан бастап қызмет істеп келеді.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрлеріне мыналар жатады: тұрмыстық және
офистік жиһаздар өндіру және оларды сату болып табылады.
Серіктестіктің Алматы қаласында Жетісу аудандық салық комитетіне
тіркелген №620200256533“Альянс банкі” акционерлік қоғамында ашылған есеп
айырысу шоты бар. Оның қаржы шаруашылық қызметі тұрақты түрде жүзеге
асырылып отырады, себебі кәсіпорынның сатып өткізетін тауарлары бүгінгі
таңда тұрғындарының үлкен әлеуметтік сұранысына ие болып отыр.
“ФУТУРА”жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы шаруашылық
қызметіне толық сипаттаманы оның соңғы жылдардағы қаржылық жағдайын
бағалайтын қаржылық қорытынды есеп элементтерін қарастыру арқылы беруге
болады. Активтер, меншікті капитал және міндеттемелер кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бухгалтерлік баланыста анықтауға тікелей байланысты элементтер
болып табылады.
Қаржылық қорытынды есептің негізгі элементі болып табылатын кәсіпорын
активтеріне сипаттама беру үшін сол активтердің соңғы жылдардағы нақты
бары және олардың құрамы мен құрылымындағы болған өзгерістер зерттеледі.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорын активтеріннің құрамы мен
орналасуына талдау жасау үшін төмендегі талдамалық кесте жасалынды (кесте
1.1.).
Кесте келтірілген мәліметтерден “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің активтерінің нақты құнын көрсететін баланс валютасының
2006 өткен жылмен салыстырғанда -825.7 мың теңгеге немесе - 1.5
төмендегенін көреміз.
Сонымен бірге, кестенің мәліметтерінен ұзақ мерзімді активтердің
кәсіпорын активтерінің құрамындағы үлесі ағымдағы активтердің үлесіне
қарағанда төмен екендігін көреміз. Егер есепті жылдың басында ұзақ мерзімді
активтердің үлесі, ағымдағы активтердің үлесінен -22.9 пайызға (38.8 –
61.7) кеміген болса, жылдың аяғында 2.4 пайызға (48.8 – 51.2) артып отыр.
Есепті жылда ұзақ мерзімді активтердің құны 5207,4 мың теңгеге немесе 25,3
есеге өскен болса, ал ағымдағы активтердің құны -6033,1 мың теңгеге немесе
-18,2 пайызға азайған.
Кестк1.1
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылғы баланс
активтерінің құрамы мен орналасуы
Көрсеткіштер Жыл басында Жыл аяғныда Жыл бойындағы
өзгерістер(- +)
Сомасы, үлесіСомасы үлесіСомасы үлесі
мыңтг % мыңтг % Мынтг %
Активтердің құны ,барлығы 53636,0 100 52810,3 100 - 825.7 -1.5
оның ішінде:
Ұзақ мерзімді активтер
олардың ішінде 20553,5 38,3 25760,9 48.8 5207.4 25.3
а) материалдық емес
активтер 23,8 0,04 37.4 0.1 13.6 57.1
б) негізгі құралдардың
қалдық құны бойынша 20529,7 38,3 25723,5 48.7 5193.8 25.3
Ағымдағы активтер олардың 33082,5 61,7 27049.4 51.2 -6033.1 -18,2
ішінде:
а) өндірістік босалқылар 27607,1 51,5 21822,8 41.3 -5784.3 -20.9
ә) ақша қаражаттары 2841,8 5,3 1246,9 2.4 -1594.9 -56.1
б) дебиторлық қарыздар 2523.6 4.7 3819,7 7.2 1296.1 51.4
в)инвестиция 110,0 0.2 160.0 0.3 50 45,5
Ағымдағы активтер құнының кәсіпорындағы барлық мүліктің құнына
қатынасы ретінде анықталатын жұмылдыру коэффициенті есепті жылдың аяғында
51.2 пайыз болды, яғни көрсеткіш оның жыл басындағы шамасымен салыстырғанда
- 18.2 пунктке төмендеген.
Қаржылық көзқараспен қарағанда бұл коэффициенттің төмендеуі мүлік
құрылымындағы теріс қадам болып табылады,яғни ол көрсеткіш кәсіпорын мүлкі
айналымының баяулағандығын, олардың пайдалану тиімділігінің төмендегендігін
көрсетеді.
Қаржылық қорытынды есеп активтері құралу көздерінің құрамы мен
құрылымына талдау төмендегі кесте (1.2.) бойынша жасалынды.
Кестенің мәліметтерінен кәсіпорын мүлкінің құралу көздерінің есепті
жылда - 825.7 мың теңгеге немесе - 1,5 азайғанын көреміз. Бұл негізінен
меншікті капиталмен қамтамасыз етіледі. Меншікті капиталдың шамасы есепті
жылдың аяғында 1928.2 мың теңге болды, яғни өткен жылмен салыстырғанда оның
шамасы - 659,5 мың теңгеге немесе -25,5 пайызға төмендеген..
Меншікті капиталдың кәсіпорынның барлық капиталына қатынасы ретінде
анықталынатын тәуелсіздік коэффициенті есепті жыл ішінде 0.048 болса,өткен
жылы 0,036 болған немесе -0,012төмендеген.
Есепті жылдағы тәуелсіздік коэффициенті нарықтық қатынастары дамыған
елдерде жоғары көрсеткіш болып саналатын коэффициент шамасына (0,5 - 0,6)
жоғары. Сондықтан зерттеу жүргізілген кәсіпорында қаржылық тұрақтылық
деңгейін өте төмен деп айтуға болады.
Кесте 1.2.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2006 жылғы активтерінің
құралу көздерінің құрамы мен құрылымы
Жылдың басына Жылдың аяғына Жыл ішіндегі
№ өзгеруі
Көрсеткіштер
сомасы үлесі сомасы үлесі Сомасы Үлесі%
мың тг % мың тг % мыңтг
А Б 1 2 3 4 5 6
1 Кәсіпорынның барлық 53636,0 100 52810.3 100 - 825,7 -1.5
капиталы оның ішінде:
1.1.Меншікті 2587,7 4,8 1928.2 3,7 -659.7 -25.5
капитал
1.2.Сырттан алынған 51048,3 95,2 50881.8 96,3 -166,7 -0.3
капитал
2 Тәуелсіздік Х 0,048 Х 0,036 Х Х
коэффициенті
3 Қаржыландыру Х 0,051 Х 0,037 Х Х
коэффициенті
4 Қаржыландыру Х 19.7 Х 26,4 Х Х
коэффицентіменшікті
капитал(1.21.1)
5 Инвестицсялау Х 4.8 Х 0.04 Х Х
коэффицент
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі көрсеткіш
қаржыландыру коэффициенті. Бұл көрсеткіш меншікті капиталдың сырттан
алынған капиталға қатынасы ретінде анықталады.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында есепті жылдың басында қаржыландыру
коэффициенті 0,051- ге (2587,7 ÷ 51048,3) тең болса, жылдың аяғында да ол
0,037 (1928,2 ÷ 50881,8) болды, яғни оның деңгейі есепті жыл ішінде -0,014
пайызға азайып отыр. Сонымен, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
жүргізілген зерттеулер нәтижесі оның шаруашылық қызметі және дамуы басым
түрде өзін - өзі қаржыландыру, яғни меншікті капитал есебінің төмендігін
көрсетті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы активтердің құралу көздерінің құрамы
мен ғана емес, сонымен бірге олардың қаржылық қорытынды есеп активтеріне
салынуының дұрыстығымен де сипатталады. Сондықтан сырттан пайдалануға
алынған капиталдың құрамына талдау жасаудың да серіктестік үшін маңызы зор.
Зерттеу жүргізудің келесі кезеңінде кредиторлық борыштардың құрамы мен
құрылымына төмендегі кесте (кесте 1.3.) бойынша талдау жасалынды.
Кестенің мәліметтерінен кәсіпорынның кредиторлық борыштарының
құрамында алынуға тиісті шоттар бойынша борыштардың үлесі өте төмен
екендігін көреміз. Егер есепті жылдың басында оның үлесі 8,4 пайызды
құраған болса, жылдың аяғында -35 пайызға азайған. Бюджеттік төлемдер
бойынша борыштар тиісінше -8.6 пайыз, еңбек ақы төлеу бойынша борыш 3.7
пайыз, басқа да кредиторлар мен есеп айырысу 3.83 пайыз болды. Бұдан
серіктестіктің кредиторлық борыштары негізінен төленуге тиісті шоттар
бойынша борыштардан тұратындығын көреміз.
Кесте1.3
“Футура” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кердиторлық борыштарының
2006 жылғы құрамы мен құрылымы.
жылдың басы жылдың аяғында жыл бойғы
№ Көрсеткіштер өзгерістер(- ,+)
сомасы үлесі сомасы Үлесі сомасы үлесі
мыңтг мыңтг мыңтг
А Б 1 2 3 4 5(3гр-1гр6(5гр
) 1грх10
0)
1 Кредиторлармен есеп 23910.8 100 24035,6 100 124.8 0.5
айырысу, барлығы оның
ішінде.
1.1Төленуге тиісті 2000.0 8.4 1300.0 5.4 -700.0 -35
шоттар
1.2еңбек ақы төлеу 2878.7 12 2986.2 12.4 107.5 3.7
бойынша
1.3бюджеттік төлемдер 91.9 0.4 83,3 0,3 -8.6 -9.4
бойынша
1.4Басқада толемдер 18949.2 79.2 19666.1 81.8 726 3.83
Есепті кезең ішінде серіктестіктің кредиторлық борыштары -35 пайызға
төмендеген. Бұл жағдай кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерін өтей алу
қабілетінің төмендігін көрсетеді.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы шаруашылық қызметі
тұрақты түрде жүзеге асырылып отырады, себебі кәсіпорынның сатып өткізетін
тауары айналымы төмендеуде.
Төменде “ФУТУРА”жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің шаруашылық
қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есебінің көрсеткіштері
қарастырылады (кесте 1.4.).
Кесте 1.4 “ФУТУРА” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің 2006 жылдағы қаржы шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөніндегі көрсеткіштер
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2006ж Ауытқулар
(- +)мынтг
1 2 3 4 5
1 Өнімді(жұмысты ,қызметті) 177104.4 162564,2 - 14540,2
сатып өткізуден түскен табыс,
мың теңге.
2 Сатып өткізілген өнімнің 141819,8 146731.4 4911.6
(жұмыстың қызметтің) өзіндік
құны, мың теңге
3 Жалпы табыс (1-2) 35284.6 15832.8 - 19451.8
4 Кезеңдік шығыстар,мыңтеңге
5 Салық салынғанға дейінгі 31855.5 13552.4 - 18303.1
кәдімгі қызметтен түскен табыс
(зиян), мың теңге 3429.1 2762,1 - 667,0
6 Табыс салы5ы бойынша шы5ыстар 1226.7 1104.8 - 1219.0
мың теңге
7 Таза табыс (зиян),мың теңге 2202.4 1657,3 - 545.1
8 Рентабельділік деңгей3.% 0.02 0,01 - 0,01
Кестеде келтірілген мәліметтерден “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен
табысының 2006 жылды өткен жылмен салыстырғанда -14540.2 мың теңгеге
азайғандығын көреміз. Сонымен бірге, сатып -өткізілген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құны да 4911.6 мың теңгеге көбейген.
Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен табыс пен сатып
өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнының айырмасы болып
табылатын жалпы табыс зерттеу жүргізілген кәсіпорында есепті жылды өткен
жылмен салыстырғанда – 19451.8 мың теңгеге төмендеген. Өнімнің өзіндік
құнына кірмей шегерістерге жататын кезеңдік шығыстар өткен жылы 31855.5 мың
теңгені құраса, есепті жылда -13552.4 мың теңгеге азайып отыр. Салық
салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен түскен табыс зерттеу жүргізілген
кәсіпорында есепті жылды өткен жылмен салыстырғанда -1219 мың теңге болып
отыр
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы – шаруашылық қызметінің
нәтижесі болып табылатын таза табыс сомасы есепті жылды өткен жылмен
салыстырғанда – 545.1 мың теңгеге азайса, рентабельдік деңгейі есепті жылды
өткен жылмен салыстырғанда – 0.01 пайызға төмендеген.
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның есепті кезең ішінде шаруашылық қызметін
дұрыс ұйымдастырылмағанын және қаржылық деңгейінің өте төмендігін
көрсетеді.
Зерттеу жүргізілген “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
қаржы – шаруашылық қызметінің төмен деңгейде түсуі ондағы бухгалтерлік
есепті ұйымдастырумен қаржылық қорытынды есепті дайындауды нарықтық
қатынастардың талабына сай жүзеге асырылуы төмен. “ФУТУРА” жауапкершгілігі
шектеулі серіктестігінде бухгалтерлік есеп автоматтандырылған нысанда,
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп
беру туралы” заңына, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарына және
бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорында бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына кәсіпорын бухгалтері мен
бас бухгалтер жауапты.Серіктестікте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және
қаржылық қорытынды есепті дайындау үшін дербес құрылым ретінде бухгалтерия
аппараты құрылған. Ал айда зерттеу жүргізілген кәсіпорында жоғарыда аталған
заңдық нормативтік құжаттарға негізделген есеп саясаты осы уақытқа дейін
құрылмаған. Сонымен бірге жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
шаруашылық қызметіне ішкі бақылау жүргізу деңгейі өте төмен. Кәсіпорында ол
құрылтайшылардың жалпы жиналысында есеп беретін дербес ұйымдық құрылым
ревизиялық комиссияға жүктелген.
1.2 Есеп саясатының ұйымдық - техникалық мәселелері.
Есеп саясаты деген - ұғым біздің пайдалануымызға халықаралық
стандарттардың терминологиясын ерікті түрде аудару нәтижесінде еніп отыр.
Бухгалтерлік есептің “Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі” деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес кәсіпорының есеп саясаты деп -
бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есептің мағынасы және
олардың принциптері мен негіздеріне сәйкес ашып көрсету үшін субъектінің
басшысы пайдаланылатын тәсілдердің жиынтығын айтады.
Жоғарыда аталған стандартта есеп саясаттарын құру тәртіптері, оның
мақсаты мен міндеттері, әрекет өрісі, ашылып көрсетілуі анықталған.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті - оның
шаруашылық қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті
және дұрыс ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатының сауатты түрде
жасалыны және оның есепті жыл ішіндегі өзгермуі қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын сыртқы пайдаланушылар тарапынан келіспеушіліктерді, пікір
қайшылығын, шағым талаптарды болдырмауға жағдай жасайды.
Есеп саясаты бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін бірнеше жалпы
көпшілік қабылданған стандарттардың ішінен таңдап алу жылымен құрылуға
тиісті. Егер стандартта қандайда болмасын бір объектінің есебін жүргізу
тәсілі белгіленбеген болса, онда кәсіпорын бугалтерлік есеп бойынша
заңдық және нормативтік актілердің талаптарын ескере отырып, тиісті
процедураларды өзі жасайды.
Есепті варианттарын тандауға төмендегі факторлар әсерін тигізеді:
1. Кәсіпорынның құқықтық және ұйымдастыру – эканомикалық статусы –
меншік түрі (жеке меншік, мемлекеттік меншік), ұйымдық құқықтық
нысан (акционерлік қоғам, серіктестіктер және т.б.), қызметтің
түрі, саласы (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс және т.б),
көлемі( шаруашылық қызметтің масштабы, сатып өткізу мөлшері,
жұмыскерлердің саны және т. б.)
2. кәсіпкерліктің ағымдық және ұзақ мерзімді мақсаты (қосымша
қаржылық ресурстарды тарату, рынокта бәсекелестік позицияны
күшейту, инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру және т.б );
3. шаруашылық қызметтің ерекшектері өндірістік (технологиялық
құрылым, пайдаланылатын ресурстар), коммерциялық (жабдықтауды және
сатып өткізуді ұйымдастыру, есеп айырысу жүйесі және нысандары,
сатып алушылармен қарым қатынас), қаржылық(банк мекемелерімен,
салық жүйесімен қарымқатынас), басқару (кәсіпорынның құрылымы,
меншік иелерінің тәуелсіздігі. Олардың алдында есеп беру,
техникалық жағынан ұамтамасыз ету деңгейі, оның ішінде тек
компьютерлік техникамен жабдықтау);
4. кадырлармен қамтамасыз ету қызметкерлердің квалификациялық
деңгейі;
5. шаруашылық ситуациялары - шаруашылық, салық төлеу, бухгалтерлік
есеп заңдарының жағдайы, рынок инфраструктурасын даму деңгейі және
т.б,
Қазақстан Республикасының Призидентінің заң күші бар “Бухгалтерлік
есепке алу туралы” жарлығына және бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандартына сәйкес субъектілердегі есеп саясаты мынандай принциптерге
негізделуге тиісті:
1. есептеу
2. үздіксіз қызмет ету
3. түсініктілік
4. маңыздылық
5. елеулілік
6. дұрыстық
7. бейтараптық
8. сақтық
9. аяқталғандық
10. салыстырмалылық
11. бір ізділік
12. әділетті және бұрмалаусыз көрсету.
Бұл принциптердің негізінде шруашылық жүргізуші құрылымдарда құрылған
есеп саясаты ондағы бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын қамтамасыз
етеді.
Кәсіпорының есеп саясатын құрудың болып негізгі шаруашылық
операцияларының, активтердің, меншікті капиталдардың, міндеттемелердің,
қызмет нәтижелерінің басқалардың есепті бейнелнуінің альтернативті
әдістерін ұсынатын бухгалтерлік есеп стандарттары болып табылады.
Есепті саясатын құру әрбір стандарт ұсынатын әдістердің біреуін
таңдаудан, кәсіпорының есеп жүргізу саясатын құру қаржылық қорытынды
есепті дайындау және тапсыруға әсер ететін маңызы және жауапты процедура
болып табылады. Есепті саясаттын құруға субъекті басшысы жауапты.
Кәсіпорының есеп саясатының мазмұны қаржылық қорытынды есепке тексеру
жүргізуде салық инспекциясы, аудиторлар, тексеру комиссиясы пайдаланатын
ең негізгі құжаттардың бірі болып табылады.
Таңдалып алынған есеп саясаты тиісті ұйымдық өкімдік құжаттарда
көрсетілуі тиісті. Ондай құжаттарға кәсіпорын басшысының бұйрығы, өкімі,
кәсіпорының ішкі ережелері, нұсқаулары және процедуралары, меншік иелерінің
шешімдері (акционерлердің, еріктестік қатысушыларының жалпы жиналысының
шешімдері) және т.б. құжаттар жатады. Іс тәжірибеде осы аталған құжаттардың
ішінде кең қолданылатыны кәсіпорын басшысының бұйрығы.
Есеп саясатын бейнелеуде бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жобалық
материалдарының маңызы бар. Оның ішінде құжат айналымының графигі,
бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары бухгалтерлік есептің
автоматтандырылған нысанының жұмыс жобалары бар. Оларды шығарудың мақсаты
кәсіпорын қалып қалған тәсілдердің қолдану тәртібін бейнелеу және есеп
саясатының түрлі аспектілері техникалық түрде қалай пайдаланылуға тиісті
екендігін анықтау болып табылады.
Кәсіпорының есеп саясатына арналған құжатармен бірге оның барлық
шаруашылық және басқару жүйесін құрудың негізін қалайтын құрылтай
құжаттарының (жарғы, құрылтай келісім шарты) маңызын атап айту керек.
Есеп саясаты кәсіпорындағы есеп жүргізу процесінің барлық аспектілерін
қамтиды әдістемелік техникалық ұйымдық.
Бухгалтерлік есептің әдістемелік аспектісі активтерді бағалау
тәсілдері, амортизацияны есептеу тәсілдері, табыстарды анықтау тәсілдері
сияқты элементтерден тұрады.
Техникалық аспекті бухгалтерлік есепті жүргізу нысанын ( жеңілдетілген,
автоматтандырылған, журнал ордерлік )анықтайды.
Ұйымдық аспекті кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды.
Төменде кәсіпорының есеп саясатын үш аспектнің элементтері және
бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарында қарастырылған альтернативтік
таңдау варианттары келтірілді.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп мәләметтерін
сыртқы пайдаланушылар үшін ашылып көрсетуге тиісті.
Бухгалтерлік есептің 1”Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі” деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес есеп саясатының ашылып
көрсетілуі деп - оның есеп беру мерзімі ішінде субъекті пайдаланылған
және кәсіпорынның қаржылық жағдайына өз әсерін тигізетін аспектілірін
жазып көрсету процессін айтaды.
Есеп саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп беруге түсіндірме хат
ашылып көрсетілуге тиісті. Егер есепті кезеңде есепті жүргізу саясатында
өзгерістер болатын болса, онда оның себептерін көрсету арқылы ашып көрсету
қажет. Егер бұл өзгерістер елеулі қаржылық және материалдық зиян шегуге
әкелетін болса, онда есеп саясатын ашып көресту кезінде осы өзгерістер
нәтижесін бағалау қажет.
Кесте 1.5
Кәсіпорының есеп саясатының негізгі аспектілері.
№ Есеп саясатының Таңдау варианттары
аспектілері
1 Бухгалтерлік есеп 1. Құрылымдық бөлім ретінде бухгалтерия
ұйымдастыру апаратын құру
2. Бухгалтерлік есепті жүргізуді келісім шарт
негізінде арнайы фирмаларға немесе маман
бухгалтерлерге тапсыру
3. Бухгалтерлік есепті субъекті басшысының
өзінің жүргізуі.
2 Бухгалтерлік есеп нысаны1. Мемориалдық ордерлік
2. Журнал ордерлік
3. Жеңілдетілген (қысқартылған)
4. Автоматтандырылған
3 Бухгалтерлік есеп
жүргізу әдістемесі
3.1Қателерді түзету және1. Бөлінбеген табыстың бастапқы қалдығының
елеулі қателіктер өзгеруі.
2. Есепті кезеңнің таза табысын немесе зиянын
анықтауды енгізу
3.2Негізгі құралдырдың 1. Бірқалыпты
тозуын есептеу әдісі 2. Өндірістік
3. Кеміп отырған қалдық
4. Кумулятивтік
3.3 Өндіріске
босатыл-ған 1. Орташа құн
материалдардың бағалау 2. Фифо
әдісі 3. Лифо
4. Ерекшеліктеріне қарай теңестіру
1. Нормативтік
3.4Өндіріс шығындарын 2. Тапсырыс бойынша
есебінің әдісі 3. Өндірістік кезеңдер бойынша
4. Қарапайым
1. Ағымдағы құн
3.5Қаржылық 2. Сатып алу құны мен ағымдағы құнның ең
инвести-цияларды бағалаутөменгісімен
әдісі 3. Сатып алу құны
4. Қайта бағалауды ескергендегі құны
Кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін саясатты нормативтік құжат
статусына ие болады. кәсіпорының есеп саясатымен белгіленген бухгалтерлік
есеп жүргізу тәртібінің сақталмауы субъектінің мүліктік және қаржылық
жағдайының бұрмалануына әкеліп соқтыратынын, оны бухгалтерлік есептің дұрыс
жүргізілмеуі деп айтуға болады.
2-БӨЛІМ Енбек ақы төлеудің есебі..
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің теориялық
мәселелері
Нарықтық шаруашылық жүргізуге көшу жағдайында Қазақстандағы
эконамикалық және әлеуметтік өзгерістерге сәйкес еңбек ақы, әлеуметтік
қолдау және жұмыстарды қорғау салалары елеулі өзгерістерге ұшырады. Бұл
саясатты жүзеге асыру бойынша мемлекеттің көптеген міндеттері
кәсіпорындардың құзырына берілді. Олар өз бетінше еңбек ақы мен еңбек
нәтижесін материалдық ынталандырудың түрлер мен жүйесін, олардың көлемін
анықтау мүмкіндігіне ие болады.
"Еңбек ақы” түсінігі жаңа мағынамен толықтырылды және ол ақшалай және
натуралды түрде есептелген еңбек ақының барлық түрлерін, қызметкерлерге
заң бойынша жұмыс істемеген уақытына есептелген ақша сомаларын (кезекті
демалыс, мейрам күндері т.б) қоса қамтиды. Қазақстан Республикасының
“Еңбек туралы” заңына сәйкес еңбек ақы деп еңбектің күрделілігіне,
мөлшеріне және сапасына байланысты берілетін сый ақыны (табысты) атайды.
Әрбір қызметкердің еңбек табысы кәсіпорын жұмысының соңғы нәтижесін
ескере отырып, оның жеке салмына байланысты анықталады, ол салықтармен
реттеледі және көлемімен шектелмейді. Барлық ұйымдық құқықтық нысандағы
кәсіпорын қызметкерлерінің ең аз мөлшері жыл сайын Қазақстан
Республикасының “бюджет туралы” заңымен белгіленеді. Еңбек қатынастарын,
оының ішінде қызметкерлердің еңбек ақысы саласындағы қатынастарды
реттеудің белгіленген заңды нысаны кәсіпорынның ұжымдық келісім шарты
болып табылады. Онда кәсіпорын құзырына кіретін еңбек ақы шарттары
көрсетіледі. Әлеуметтік кепілдік саласындағы жаңа бағыттар табыстарды
индексациялау және инфляция бойынша тұрғындардың шығындарын конпенсациялау
болып табылады. Тұрғындарды қолдау және әлеуметтік қорғауда әлеуметтік
салықтың маңызы зор. Оның құрылу және пайдаланылу тәртіптері заңға сәйкес
белгіленеді.
Е .В.Михаелова және Л.И. Хориналардың еңбегінде атап көсетілгендей,
еңбек және оған ақы төлеу мәселесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп
жүйесінде ең басты орындырдың бірін алады. Еңбекті дұрыс ұйымдастырып, оны
нақты бағалау үшін экономикамызда жалпы бухгалтерлік есеп саясатын
Қазақстан Республикасының заңдары мен ережелері негізіне сәйкес құрылған
принциптеріне сүйеніп жүргізу міндеті тұр. Бұл міндеттерді тиімді шешу
жолдарына арналған біздің ғалым – экономистер мен тәжрибелі мамандардың
көптеген еңбектері бар.
М.С.Ержановтың пікірі бойынша, Қазақстан экономикасының алдында тұрған
міндеттерді шешуде, кәсіпорында басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті
алғы шарттар жасауға мүмкіндік туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға
және жедел талдау жасап отыруға маңызды орын берілген.
Дурановская Г. өз еңбегінде еңбек ақы біздің республикамыздың
тұрғындарының көпшілік бөлігінің негізінде табыс көзі екенін, және оның
мөлшерінің артуы тұрмыс жағдайына үлкен әсері бар екендігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде ұйым қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу Қазақстан
Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 22.06.2001
ж. бекіткен “Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақы есептеудің тәртібі
туралы” (тіркеу № 120) нұсқауларына сәйкес жүргізіледі. (6)
1. Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу кезінде есеп жасау үшін
қызметкерді тек осы ұйымдағы жалақысы есепке алынады.
2. Іс жүзінде жұмыс істеген кезеңдегі (12) айдан кем орташа
жалақыны есептеу төмендегіше жүргізіледі:
Демалыс немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы берген кезде ;
- жұмыс күндерінде:
Жұмыс істеген уақыт үшін жалақы сомасы сенбіні қосқанда, мереке
күндерін алып тастағанда, жұмыс істелінген уақытқа кіретін алты күндік
жұмыс аптасы күнтізбесі бойынша жұмыс күндерінің санына бөлінеді және ақы
төлеуге жататын күндер санына көбейтіледі;
Күнтізбелік күндерінде:
Жұмыс істелген уақыт үшін жалақы сомасы сенбі мен жексенбіні
қосқанда, мереке күндерін алып тастағанда, жұмыс істелген уақытқа кіретін
күнтізбелік күндердің санына бөлінеді және ақы төлеуге жататын күндер
санына көбейтіледі.
Н.Ә. Байболтаеваның еңбегінде кәсіпорын еңбек ақы қорын, материалдық
көтермелеу қорының тізімділік және тізімдік емес құрамын, еңбек ақы қоры
мен материалдық көтермелеу қорына енбейтін бір жолғы сыйлықтарды, басқада
ақшалай және заттай төлемдерді, әлеуметтік сақтандыру бойынша сақтандыру
жарналарын жеке-жеке есептеуді ұйымдастыруға міндетті деп атап көрсетілген.
Сондықтан оны пайдалануды бақылауға бірінші кезектегі маңыз беріледі.
Еңбек және еңбек ақы есебі кәсіпорынның есеп жүйесіндегі орталық
орындардың бірін алады. Шаруашылық жүргізудің жаңаша жағдайларында, оның
негізгі міндеттері:
1. белгіленген мерзімде кәсіпорын қызметкерлерімен еңбек ақы бойынша
есептесу ( еңбек ақы және басқа да төлемдерді есептеу, олардан тиісті
салықтарды ұстау және нақты ақшаны қолға беру);
2. есептелген еңбек ақы және аударымдар сомасын өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құнына уақтылы және дұрыс қосу;
3. жедел басқару жіне қажетті салық және статистикалық қорытынды есепті
дайындау мақсатында еңбек пен еңбек ақы көрсеткіштерін жинау және
топтастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау мақсатында еңбек және еңбек
ақының бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтамасыз етуі қажет:
- кәсіпорын шаруашылық қызметінің әртүрлі салаларында нақты шығындарды
құжаттарда уақытылы және дәл рәсімдеу;
- орындалған жұмыс немесе шығарылған өнім көлемін және пайдаланылған
жұмыс уақытын дәл көрсету;
- еңбек ақыны дәл есептеуді қамтамасыз ететін белгіленген нормалар
мен бағымдардың дұрыс қолдануын бақылау;
- еңбек ақыны дәл есептеу және уақытында төленуін қамтамасыз ету
мақсатында кәсіпорынның әрбір жұмыскерінің еңбегінің мөлшерін бағалау;
- есеп объектілері бойынша шығындарды дұрыс есептеудің қамтамасыз
ететін бухгалтерлік шоттар бойынша еңбек ақыны тарату тәртібін сақтау;
- ұйымдастырудың және еңбек ақының алдыңғы қатарлы үлгілерін кеңінен
пайдалану.
Кәсіпорының шаруашылық жүзеге асыру процесінде жұмыскерлерді қабылдау
және жұмыстан босату, персоналдың санының өзгеруі, жұқмыскерлерді
кәсіпорын ішінднегі бір қызметтен екінші қызметке ауыстыру жағдайлары
болып тұрады. Сондықтан зерттеу жүргізілген серіктестіктің есеп
саясатында жеке құрамының есебін жүргізу жүктелетін және жалпы кәсіпорын
мен оның құрылымдық бөлімдері бойынша персоналдың саны, оны өзгерту
себептері жөнінде мәліметтер алуды қамтамасыз ететін жеке бөлім (немесе
лаузымды тұлға) анықталуға тиісті.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында жұмысқа жаңадан қабылданғандарды
" Жұмысқа қабылдау туралы бұрықпен" (№Е-1 нысан) рәсімдейді. Кадырлар
бөлімі жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың негізінде Жеке карточканы (№Е-2
нысан)толтырады.
Кезекті демалыс уақытын құжаттау үшін “Демалыс беру туралы бұйрық” (№ Е-6
нысан) қолданылады. Оны екі дана етіп толтырып, біреуі бухгалтерияда, ал
екіншісі кадрлар бөлімінде болады. Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда екі
дана етіп “Еңбек шартының тоқтатылуы туралы бұйрық” (№Е-8 нысан)
толтырылады. Оның біреу бухгалтерияда, ал екіншісі кәсіпорын басшысында
болады.
Зерттеу жүргізілген серіктестіктің өзі үшін жұмыс уақытын пайдалану
есебінің кәсіпорында пайдаланылатын әдістемесін анықтауы керек.
Жұмысшылармен қызметкерлердің жұмыс уақытының белгілненген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондайақ еңбек жөнінде статистикалық есеп беру
үшін “ жұмыс уақыты есебінің табелі” (№-13 нысан) жұмыс істеп жүргендердің
барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Мұны
өкілеттік алған адам бір дана етіп жасайды, тиісінше құжатталған соң
бухгатерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс күнінің
толық істелмегені туралы және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар
жөнінде дұрыс толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсыздық қағазы, мемлекеттік
не қоғамдық міндеттерді орындағандығы туралы анықтамалар т.б.) негізінде
ғана табельге белгілер қойылуға тиіс. Жұмыс уақытын пайдалану есебі
табельдерге қызметкерлердің жұмысқа келген келмегендігін жаппай тіркеу
әдісімен немесе тек қана ауытқушылықтарды (келмегендерді, кешіккендерді
т.б) тіркеу әдісімен жүзеге асырылады.
2. Еңбек ақының түрлері, нысандары және еңбек ақы жүйесі
Жұмыстың күрделілігіне, мөлшеріне және сапасына сәйкес жұмысшылар
арасында бөлінетін ақшалай және натуралды түрдегі қаражаттың жалпы сомасы
еңбек ақы қоры деп аталады.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде еңбек ақы қорына
қабылданған еңбек ақы жүйесі мен нысанына, қаржыландыру көзіне тәуелсіз,
кәсіпорында есептелген барлық еңбек ақы, ынталандыру және жәрдем ақы
сомалары, сонымен қатар натуралды еңбек ақы түрінде берілетін өнімнің құны
кіреді.
Еңбек ақының жалпы сомасына: еңбек ақы сомасы; ынталандыру
сипатындағы төлемдер; еңбек тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты
төленетін орынын толтыру сипатындағы төлемдер.
Есеп саясатында штаттық кесте құру және бекіту тәртібімен байланысты
мәселелер көрсетілуге тиісті. Субъект персоналының категорияларын анықтау
қажет, себебі персоналға еңбек ақы төлеу осыған байланысты.
Сондай – ақ есеп саясатында еңбек ақы төлеу жөніндегі ереже –
нұсқауларды беру қажет. Яғни, серіктестік өзінің шаруашылық қызметінің
ерекшелігіне байланысты еңбек ақы төлеудің қандай нысаны мен жүйесін
пайдаланатындығын, негізгі және қосымша еңбек ақыны есептеу тәртібін
анықтауға тиісті.
Еңбек ақы еңбек еткен уақытқа (орындалған жұмысқа) пропорционалды
түрде тарифтік төлем, еңбек ақы мөлшері, кесімді баға және аккордты
нарядтар бойынша есептеледі.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында жұмыс істелмеген уақыт төлеміне жыл
сайынғы және қосымша демалыс төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді
орындауға қатыстырылған жұмысшылардың жұмыс уақытының төлемі, жұмысшылардың
күнәсінсіз болған кідірістердің және т.б. жатады.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті реформалауға байланысты,
кәсіпорынның еңбек ақы қорына қосылатын шығындарды (ақшалай және заттай
түрде) және өндіріс шығындарына апарылатын еңбек ақы шығындарын ажыратудың
маңызы зор. Олардың біріншісіне негізгі және көмекші өндіріс шығындарына,
қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтарға жататындығына немесе жалпы
табыс көзінен төленетіндігіне қарамастан еңбек ақының барлық сомасы кіреді.
Ал екіншісіне тек өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік құнына қосылатын
еңбек ақы шығындары жатады.
Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін (негізінен жанама шығындарды
бөлгенде негіз ретінде пайдалану үшін) өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнына қосылатын еңбек ақыны негізгі және қосымша еңбек ақы деп
бөледі.
Негізгі еңбек ақы деп - нақты жұмыс істеген уақыты, мерзімі және
кесімді төлем кезінде орындалған жұмыстың саны мен сапасы үшін төлемдерді,
қосымшаларды, сый ақылар және сый ақылы үстемелерді және т.б. атайды.
Қосымша еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек туралы заңда
және ұжымдық келісім шартта ескерілген жұмыс істелмеген уақыт үшін алатын
төлемақылары, еңбек демалысы уақытының, мемлекеттік және қоғамдық
міндеттерді орындауға кеткен уақытының төлемдері жатады. Еңбек ақы қорына,
сонымен бірге, кәсіпорынның тізімдік құрамына кірмеген, бірақ кәсіпорынның
негізгі қызмет бойынша жұмыстарын орындауға келісілген мерзімге шақырылған
жұмысшыларға төленетін төлемдер кіреді. Сонымен қатар, еңбек ақы қорына
кірмейтін, бірақ кәсіпорын жұмысшыларының табыстарын жоғарылататын әр түрлі
үстемелер мен төлемдер бар. Мұндай үстемелер мен төлемдерге материалдық
көмек сомасы, еңбек және әлеуметтік жеңілдіктер, бағаның жоғарылауына
байланысты төлемдер және т.б. жатады.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыру өзара тәуелді элементтермен
анықталады. Олар: тарифтік жүйе, еңбекті нормалау және еңбек ақы түрлері.
Тарифтік жүйе еңбекті сапалы бағалауға, нормалау – жұмсалған еңбек
күшінің мөлшерін ескеруге, ал еңбек ақы түрлері еңбек ақыны есептеу
тәртібін анықтауға мүмкіндік береді.
Тарифтік жүйе қызметкерлердің еңбек ақысын ұйымдастырудың негізі
болып табылады және ол еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне, еңбек
ақы түріне және белгілі бір саланың нарықтық экономикадағы маңызына
байланысты құрылады.
Тарифтік жүйе мыналардан тұрады:
- сағаттық, күндік немесе айлық еңбек ақы мөлшерін анықтайтын тарифтік
төлемнен;
- әртүрлі разрядты жұмыстар мен жұмысшылардың біліктілігінің арасындағы
еңбек ақының ара қатынасын көрсететін тарифтік кестеден;
- тарифтік кестеге байланысты жұмыс пен қызметкердің разрядын анықтауға
мүмкіндік беретін тарифтік – біліктілік анықтамадан.
Қазіргі кезде 21 разрядты тарифтік кесте қолданылады. 1 разрядты төлем
ең төменгі жалақы мөлшеріне тең. Разряд пен белгіленген тарифтік
коэффициент арқылы жалақының сомасы анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау 1 разрядты тарифтік төлеммен
төленеді. Басқа разрядты қызметкерлердің тарифтік төлемі жұмыстың
сапасына, яғни тағайындалған тарифтік разряд пен бекітілген тарифтік
коэффициентке байланысты жоғары болады.
Еңбекті нормалау өнімінің бір өлшем бірлігін дайындауға кеткен
еңбек шығындарының шамасын белгілеуді немесе белгілі бір ұйымдастыру –
техникалық жағдайда берілген жұмыс көлемін орындауды қарастыратын
кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастырудың маңызды элементі болып
табылады. Еңбекті нормалау еңбекті ғылыми ұйымдастырудың маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі болып табылады. Ол өндірім нормасы және уақыт нормасы
сияқты көрсеткіштерден тұрады.
Өндірім нормасы уақыттың белгілі бір бірлігінде (сағат, смена, ай)
еңбектің қарапайым жағдайында дайындалуға және алынуға тиісті өнімнің
натуралды бірліктерінің (дана, м, т) мөлшерін анықтайды.
Уақыт нормасы белгілі бір ұйымдастыру – техникалық жағдайда жұмысты
орындауға қажетті уақытты (мин., сағат) қамтиды.
Қазіргі уақытта кәсіпорындар қызметкерлердің еңбек ақысының түрі
мен жүйесін өз бетінше анықтайды.
Жұмыскерлердің еңбегі мерзімдік еңбек ақымен, кесімді еңбек
ақымен немесе басқа еңбек ақы жүйелері бойынша төленеді.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында еңбек ақының мерзімдік және
кесімді
түрі пайдаланады.
Мерзімдік еңбек ақы қарапайым мерзімді және мерзімдік – сыйлықтық
еңбек ақы жүйесіне бөлінеді.
Кесімді еңбек ақы тікелей кесімді, кесімді – сыйлықтық, аккордты,
кесімді – прогрессивтік (ілгерішіл) жанама кесімді еңбек ақы жүйелеріне
бөлінеді.
Мерзімдік еңбек ақы жүйесінде қызметкерге лауазымына байланысты еңбек
ақы мөлшері белгіленеді. Ол, егер қызметкер ай ішіндегі барлық жұмыс
күндерін істесе толық төленеді, ал егер істемесе нақты жұмыс істеген
күндеріне ғана төленеді.
Мерзімдік – сыйлықтық еңбек ақы жүйесінде тек нақты жұмыс істеген
уақытқа ғана емес, сонымен бірге қосымша сыйақы төленеді. Ол нақты жұмыс
істеген уақытқа есептелген еңбек ақыға процент түрінде белгіленеді.
Кесімді еңбек ақы өнімді өндіріп шығару жұмысшыларды жұмыс ынтасына
байланысты, өндіру нормасы жасалған өндірістерде қолданылады және
жұмысшылардың нақты өндірімі, жасалған өнім бірлігінің санына және сапасына
байланысты анықталады.
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесінде жалақы тек қана орындалған
жұмыс (дайындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
бет
Кіріспе
1-бөлім “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы
7
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
7
экономикалық сипаттамасы.
1.2 Есеп саясатының ұйымдастыру - техникалық мәселелері. 1
2-бөлім Еңбек ақы төлеудің есебі
20
2.1. Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің
20
теориялық мәселелері.
2.2 Еңбек ақы түрлері, нысандары және ақы жүйесі.
24
2.3 Еңбек ақыдан ұсталымдар және шегерімдердің есебі.
30
2.4 Жұмыскерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысу
35
операцияларының талдамалық және топтамалық есебі.
3- бөлім Еңбек ақы төлеудің аудиті.
39
3.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудитін
39
ұйымдастыруды нормативтік - құқықтық реттеу мәселелері.
3.2 Еңбек және оған ақы төлеу аудитінің маңызы және мақсаты.
42
3.3 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операцияларының аудиті.
45
Қорытынды пікірлер мен ұсыныстар
51
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
56 Тіркемелер
Кіріспе
Еңбек ақы - қоғамның әрбір мүшесінің тұтыну сұранысын
қанағаттандыратын, нарық стихиясынан әлеуметтік қорғайтын басты кепіл.
Сондықтан, еліміздің экономикасы нарықтық қатынастар жағдайында еңбек
ақының маңызы артып, оның алдында тұрған міндетттерді іске асыру жолында
жаңа талаптар қояды. Нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорындар мен
еңбекшілердің арасындағы еңбек қатнастарының реттелуі кеңейген келісім шарт
негізінде жүзеге асуын талап етеді.
Еңбек ақы - бұл еңбек үшін төлем, оның келісім шартында және қызмет
нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін
алады.
Еңбек тиімділігін артырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап
айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдер. Жұмыс беруші нақты жағдайын
ескере ортырып,”Еңбек ақы төлеу туралы” ережесін дербес әзірлей алады,
сондай ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін,
“Қызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге
еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім шартын жасау үшін ғана емес,
сондайақ, ол шығыстар мен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке
және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.
Еңбек ақының түрі, мөлшері, жүйесі кәсіпорынның қай салаға
жататынына, меншік түріне қарамастан соның ұйғаруымен шешіледі.
Жоғарыда айтылған мәселерді шешуде бухгалтерлік есептің алдына
төмендегідей талаптар қойылады :
- шаруашылық салаларындағы нақты еңбек шығындарын дер кезінде және дәлме
дәл тиісті құжаттармен куәландыру;
- пайдаланылған жұмыс уақыттарын және атқарылған
жұмыстармен өндірілген өнімдердің көлемін дәл көрсету;
- еңбек ақылардың дұрыс есептелуін қамтамасыз ететін нормалар мен төлеу
бағаларының дұрыстығын қадағалау;
- еңбек ақы төлеудің жетілдірілген прогрессивтік нысандарын кеңінен
қолдануды қамтамасыз ету.
Қорыта айтқанда жоғарыда айтылып келген басты мәселелерге байланысты
нарықтық экономика жағдайында еңбек пен еңбек ақы төлеудің зор мағынасы мен
мәніне сәйкес бұл дипломдық жұмыс тақырыбының актуальділігінің сөзсіз
екендігін аңғарамыз.
Диплом жұмысы Алматы қаласындағы “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің мәліметтері негізінде орындалды. Бұл тақырыпқа диплом
жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігіндегі еңбектің және оған ақы төлеудің есебі мен аудитінің
ұйымдастырылуына зерттеу жүргізіп, оның қазіргі заман талабына сай дұрыс
жетілдірілуіне ұсыныстар жасау болып табылады.
Дипломдық жұмысқа Қазақстан Республикасының аумағында басшылыққа алынып
жүрген заңдық және нормативтік құжаттар, осы сала бойынша жазылған ғылыми
еңбектер, теориялық және әдістемелік нұсқаулар пайдаланылады, кәсіпорынның
қаржылық қорытынды есебіне талдау жасалынады.
I – БӨЛІМ “ФУТУРА” ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ СЕРІКТЕСТІГІНІҢ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің экономикалық
сипаттамасы.
Жеке меншікке негізделген “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің 2000 жылдың тамыз айынан бастап қызмет істеп келеді.
Серіктестіктің негізгі қызмет түрлеріне мыналар жатады: тұрмыстық және
офистік жиһаздар өндіру және оларды сату болып табылады.
Серіктестіктің Алматы қаласында Жетісу аудандық салық комитетіне
тіркелген №620200256533“Альянс банкі” акционерлік қоғамында ашылған есеп
айырысу шоты бар. Оның қаржы шаруашылық қызметі тұрақты түрде жүзеге
асырылып отырады, себебі кәсіпорынның сатып өткізетін тауарлары бүгінгі
таңда тұрғындарының үлкен әлеуметтік сұранысына ие болып отыр.
“ФУТУРА”жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы шаруашылық
қызметіне толық сипаттаманы оның соңғы жылдардағы қаржылық жағдайын
бағалайтын қаржылық қорытынды есеп элементтерін қарастыру арқылы беруге
болады. Активтер, меншікті капитал және міндеттемелер кәсіпорынның қаржылық
жағдайын бухгалтерлік баланыста анықтауға тікелей байланысты элементтер
болып табылады.
Қаржылық қорытынды есептің негізгі элементі болып табылатын кәсіпорын
активтеріне сипаттама беру үшін сол активтердің соңғы жылдардағы нақты
бары және олардың құрамы мен құрылымындағы болған өзгерістер зерттеледі.
Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорын активтеріннің құрамы мен
орналасуына талдау жасау үшін төмендегі талдамалық кесте жасалынды (кесте
1.1.).
Кесте келтірілген мәліметтерден “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің активтерінің нақты құнын көрсететін баланс валютасының
2006 өткен жылмен салыстырғанда -825.7 мың теңгеге немесе - 1.5
төмендегенін көреміз.
Сонымен бірге, кестенің мәліметтерінен ұзақ мерзімді активтердің
кәсіпорын активтерінің құрамындағы үлесі ағымдағы активтердің үлесіне
қарағанда төмен екендігін көреміз. Егер есепті жылдың басында ұзақ мерзімді
активтердің үлесі, ағымдағы активтердің үлесінен -22.9 пайызға (38.8 –
61.7) кеміген болса, жылдың аяғында 2.4 пайызға (48.8 – 51.2) артып отыр.
Есепті жылда ұзақ мерзімді активтердің құны 5207,4 мың теңгеге немесе 25,3
есеге өскен болса, ал ағымдағы активтердің құны -6033,1 мың теңгеге немесе
-18,2 пайызға азайған.
Кестк1.1
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 2006 жылғы баланс
активтерінің құрамы мен орналасуы
Көрсеткіштер Жыл басында Жыл аяғныда Жыл бойындағы
өзгерістер(- +)
Сомасы, үлесіСомасы үлесіСомасы үлесі
мыңтг % мыңтг % Мынтг %
Активтердің құны ,барлығы 53636,0 100 52810,3 100 - 825.7 -1.5
оның ішінде:
Ұзақ мерзімді активтер
олардың ішінде 20553,5 38,3 25760,9 48.8 5207.4 25.3
а) материалдық емес
активтер 23,8 0,04 37.4 0.1 13.6 57.1
б) негізгі құралдардың
қалдық құны бойынша 20529,7 38,3 25723,5 48.7 5193.8 25.3
Ағымдағы активтер олардың 33082,5 61,7 27049.4 51.2 -6033.1 -18,2
ішінде:
а) өндірістік босалқылар 27607,1 51,5 21822,8 41.3 -5784.3 -20.9
ә) ақша қаражаттары 2841,8 5,3 1246,9 2.4 -1594.9 -56.1
б) дебиторлық қарыздар 2523.6 4.7 3819,7 7.2 1296.1 51.4
в)инвестиция 110,0 0.2 160.0 0.3 50 45,5
Ағымдағы активтер құнының кәсіпорындағы барлық мүліктің құнына
қатынасы ретінде анықталатын жұмылдыру коэффициенті есепті жылдың аяғында
51.2 пайыз болды, яғни көрсеткіш оның жыл басындағы шамасымен салыстырғанда
- 18.2 пунктке төмендеген.
Қаржылық көзқараспен қарағанда бұл коэффициенттің төмендеуі мүлік
құрылымындағы теріс қадам болып табылады,яғни ол көрсеткіш кәсіпорын мүлкі
айналымының баяулағандығын, олардың пайдалану тиімділігінің төмендегендігін
көрсетеді.
Қаржылық қорытынды есеп активтері құралу көздерінің құрамы мен
құрылымына талдау төмендегі кесте (1.2.) бойынша жасалынды.
Кестенің мәліметтерінен кәсіпорын мүлкінің құралу көздерінің есепті
жылда - 825.7 мың теңгеге немесе - 1,5 азайғанын көреміз. Бұл негізінен
меншікті капиталмен қамтамасыз етіледі. Меншікті капиталдың шамасы есепті
жылдың аяғында 1928.2 мың теңге болды, яғни өткен жылмен салыстырғанда оның
шамасы - 659,5 мың теңгеге немесе -25,5 пайызға төмендеген..
Меншікті капиталдың кәсіпорынның барлық капиталына қатынасы ретінде
анықталынатын тәуелсіздік коэффициенті есепті жыл ішінде 0.048 болса,өткен
жылы 0,036 болған немесе -0,012төмендеген.
Есепті жылдағы тәуелсіздік коэффициенті нарықтық қатынастары дамыған
елдерде жоғары көрсеткіш болып саналатын коэффициент шамасына (0,5 - 0,6)
жоғары. Сондықтан зерттеу жүргізілген кәсіпорында қаржылық тұрақтылық
деңгейін өте төмен деп айтуға болады.
Кесте 1.2.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі 2006 жылғы активтерінің
құралу көздерінің құрамы мен құрылымы
Жылдың басына Жылдың аяғына Жыл ішіндегі
№ өзгеруі
Көрсеткіштер
сомасы үлесі сомасы үлесі Сомасы Үлесі%
мың тг % мың тг % мыңтг
А Б 1 2 3 4 5 6
1 Кәсіпорынның барлық 53636,0 100 52810.3 100 - 825,7 -1.5
капиталы оның ішінде:
1.1.Меншікті 2587,7 4,8 1928.2 3,7 -659.7 -25.5
капитал
1.2.Сырттан алынған 51048,3 95,2 50881.8 96,3 -166,7 -0.3
капитал
2 Тәуелсіздік Х 0,048 Х 0,036 Х Х
коэффициенті
3 Қаржыландыру Х 0,051 Х 0,037 Х Х
коэффициенті
4 Қаржыландыру Х 19.7 Х 26,4 Х Х
коэффицентіменшікті
капитал(1.21.1)
5 Инвестицсялау Х 4.8 Х 0.04 Х Х
коэффицент
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі көрсеткіш
қаржыландыру коэффициенті. Бұл көрсеткіш меншікті капиталдың сырттан
алынған капиталға қатынасы ретінде анықталады.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында есепті жылдың басында қаржыландыру
коэффициенті 0,051- ге (2587,7 ÷ 51048,3) тең болса, жылдың аяғында да ол
0,037 (1928,2 ÷ 50881,8) болды, яғни оның деңгейі есепті жыл ішінде -0,014
пайызға азайып отыр. Сонымен, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына
жүргізілген зерттеулер нәтижесі оның шаруашылық қызметі және дамуы басым
түрде өзін - өзі қаржыландыру, яғни меншікті капитал есебінің төмендігін
көрсетті.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы активтердің құралу көздерінің құрамы
мен ғана емес, сонымен бірге олардың қаржылық қорытынды есеп активтеріне
салынуының дұрыстығымен де сипатталады. Сондықтан сырттан пайдалануға
алынған капиталдың құрамына талдау жасаудың да серіктестік үшін маңызы зор.
Зерттеу жүргізудің келесі кезеңінде кредиторлық борыштардың құрамы мен
құрылымына төмендегі кесте (кесте 1.3.) бойынша талдау жасалынды.
Кестенің мәліметтерінен кәсіпорынның кредиторлық борыштарының
құрамында алынуға тиісті шоттар бойынша борыштардың үлесі өте төмен
екендігін көреміз. Егер есепті жылдың басында оның үлесі 8,4 пайызды
құраған болса, жылдың аяғында -35 пайызға азайған. Бюджеттік төлемдер
бойынша борыштар тиісінше -8.6 пайыз, еңбек ақы төлеу бойынша борыш 3.7
пайыз, басқа да кредиторлар мен есеп айырысу 3.83 пайыз болды. Бұдан
серіктестіктің кредиторлық борыштары негізінен төленуге тиісті шоттар
бойынша борыштардан тұратындығын көреміз.
Кесте1.3
“Футура” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің кердиторлық борыштарының
2006 жылғы құрамы мен құрылымы.
жылдың басы жылдың аяғында жыл бойғы
№ Көрсеткіштер өзгерістер(- ,+)
сомасы үлесі сомасы Үлесі сомасы үлесі
мыңтг мыңтг мыңтг
А Б 1 2 3 4 5(3гр-1гр6(5гр
) 1грх10
0)
1 Кредиторлармен есеп 23910.8 100 24035,6 100 124.8 0.5
айырысу, барлығы оның
ішінде.
1.1Төленуге тиісті 2000.0 8.4 1300.0 5.4 -700.0 -35
шоттар
1.2еңбек ақы төлеу 2878.7 12 2986.2 12.4 107.5 3.7
бойынша
1.3бюджеттік төлемдер 91.9 0.4 83,3 0,3 -8.6 -9.4
бойынша
1.4Басқада толемдер 18949.2 79.2 19666.1 81.8 726 3.83
Есепті кезең ішінде серіктестіктің кредиторлық борыштары -35 пайызға
төмендеген. Бұл жағдай кәсіпорынның ағымдағы міндеттемелерін өтей алу
қабілетінің төмендігін көрсетеді.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы шаруашылық қызметі
тұрақты түрде жүзеге асырылып отырады, себебі кәсіпорынның сатып өткізетін
тауары айналымы төмендеуде.
Төменде “ФУТУРА”жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің шаруашылық
қызметінің нәтижесі жөніндегі қорытынды есебінің көрсеткіштері
қарастырылады (кесте 1.4.).
Кесте 1.4 “ФУТУРА” жауапкершілігі
шектеулі серіктестігінің 2006 жылдағы қаржы шаруашылық қызметінің
нәтижесі жөніндегі көрсеткіштер
№ Көрсеткіштер 2006 ж 2006ж Ауытқулар
(- +)мынтг
1 2 3 4 5
1 Өнімді(жұмысты ,қызметті) 177104.4 162564,2 - 14540,2
сатып өткізуден түскен табыс,
мың теңге.
2 Сатып өткізілген өнімнің 141819,8 146731.4 4911.6
(жұмыстың қызметтің) өзіндік
құны, мың теңге
3 Жалпы табыс (1-2) 35284.6 15832.8 - 19451.8
4 Кезеңдік шығыстар,мыңтеңге
5 Салық салынғанға дейінгі 31855.5 13552.4 - 18303.1
кәдімгі қызметтен түскен табыс
(зиян), мың теңге 3429.1 2762,1 - 667,0
6 Табыс салы5ы бойынша шы5ыстар 1226.7 1104.8 - 1219.0
мың теңге
7 Таза табыс (зиян),мың теңге 2202.4 1657,3 - 545.1
8 Рентабельділік деңгей3.% 0.02 0,01 - 0,01
Кестеде келтірілген мәліметтерден “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі
серіктестігінің өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен
табысының 2006 жылды өткен жылмен салыстырғанда -14540.2 мың теңгеге
азайғандығын көреміз. Сонымен бірге, сатып -өткізілген өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құны да 4911.6 мың теңгеге көбейген.
Өнімді (жұмысты, қызметті) сатып - өткізуден түскен табыс пен сатып
өткізілген өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнының айырмасы болып
табылатын жалпы табыс зерттеу жүргізілген кәсіпорында есепті жылды өткен
жылмен салыстырғанда – 19451.8 мың теңгеге төмендеген. Өнімнің өзіндік
құнына кірмей шегерістерге жататын кезеңдік шығыстар өткен жылы 31855.5 мың
теңгені құраса, есепті жылда -13552.4 мың теңгеге азайып отыр. Салық
салынғанға дейінгі кәдімгі қызметтен түскен табыс зерттеу жүргізілген
кәсіпорында есепті жылды өткен жылмен салыстырғанда -1219 мың теңге болып
отыр
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржы – шаруашылық қызметінің
нәтижесі болып табылатын таза табыс сомасы есепті жылды өткен жылмен
салыстырғанда – 545.1 мың теңгеге азайса, рентабельдік деңгейі есепті жылды
өткен жылмен салыстырғанда – 0.01 пайызға төмендеген.
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның есепті кезең ішінде шаруашылық қызметін
дұрыс ұйымдастырылмағанын және қаржылық деңгейінің өте төмендігін
көрсетеді.
Зерттеу жүргізілген “ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің
қаржы – шаруашылық қызметінің төмен деңгейде түсуі ондағы бухгалтерлік
есепті ұйымдастырумен қаржылық қорытынды есепті дайындауды нарықтық
қатынастардың талабына сай жүзеге асырылуы төмен. “ФУТУРА” жауапкершгілігі
шектеулі серіктестігінде бухгалтерлік есеп автоматтандырылған нысанда,
Қазақстан Республикасының “Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп
беру туралы” заңына, бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарына және
бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандарттарына сәйкес жүргізіледі.
Кәсіпорында бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына кәсіпорын бухгалтері мен
бас бухгалтер жауапты.Серіктестікте бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және
қаржылық қорытынды есепті дайындау үшін дербес құрылым ретінде бухгалтерия
аппараты құрылған. Ал айда зерттеу жүргізілген кәсіпорында жоғарыда аталған
заңдық нормативтік құжаттарға негізделген есеп саясаты осы уақытқа дейін
құрылмаған. Сонымен бірге жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің
шаруашылық қызметіне ішкі бақылау жүргізу деңгейі өте төмен. Кәсіпорында ол
құрылтайшылардың жалпы жиналысында есеп беретін дербес ұйымдық құрылым
ревизиялық комиссияға жүктелген.
1.2 Есеп саясатының ұйымдық - техникалық мәселелері.
Есеп саясаты деген - ұғым біздің пайдалануымызға халықаралық
стандарттардың терминологиясын ерікті түрде аудару нәтижесінде еніп отыр.
Бухгалтерлік есептің “Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі” деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес кәсіпорының есеп саясаты деп -
бухгалтерлік есепті жүргізу және қаржылық қорытынды есептің мағынасы және
олардың принциптері мен негіздеріне сәйкес ашып көрсету үшін субъектінің
басшысы пайдаланылатын тәсілдердің жиынтығын айтады.
Жоғарыда аталған стандартта есеп саясаттарын құру тәртіптері, оның
мақсаты мен міндеттері, әрекет өрісі, ашылып көрсетілуі анықталған.
Кәсіпорында қабылданған есеп саясатының басты міндеті - оның
шаруашылық қызметін мейлінше шынайы етіп көрсететін толық, объективті
және дұрыс ақпараттарды жасау болып табылады. Есеп саясатының сауатты түрде
жасалыны және оның есепті жыл ішіндегі өзгермуі қаржылық қорытынды есеп
ақпараттарын сыртқы пайдаланушылар тарапынан келіспеушіліктерді, пікір
қайшылығын, шағым талаптарды болдырмауға жағдай жасайды.
Есеп саясаты бухгалтерлік есепті жүргізу тәсілдерін бірнеше жалпы
көпшілік қабылданған стандарттардың ішінен таңдап алу жылымен құрылуға
тиісті. Егер стандартта қандайда болмасын бір объектінің есебін жүргізу
тәсілі белгіленбеген болса, онда кәсіпорын бугалтерлік есеп бойынша
заңдық және нормативтік актілердің талаптарын ескере отырып, тиісті
процедураларды өзі жасайды.
Есепті варианттарын тандауға төмендегі факторлар әсерін тигізеді:
1. Кәсіпорынның құқықтық және ұйымдастыру – эканомикалық статусы –
меншік түрі (жеке меншік, мемлекеттік меншік), ұйымдық құқықтық
нысан (акционерлік қоғам, серіктестіктер және т.б.), қызметтің
түрі, саласы (өнеркәсіп, ауылшаруашылық, құрылыс және т.б),
көлемі( шаруашылық қызметтің масштабы, сатып өткізу мөлшері,
жұмыскерлердің саны және т. б.)
2. кәсіпкерліктің ағымдық және ұзақ мерзімді мақсаты (қосымша
қаржылық ресурстарды тарату, рынокта бәсекелестік позицияны
күшейту, инвестициялық бағдарламаны жүзеге асыру және т.б );
3. шаруашылық қызметтің ерекшектері өндірістік (технологиялық
құрылым, пайдаланылатын ресурстар), коммерциялық (жабдықтауды және
сатып өткізуді ұйымдастыру, есеп айырысу жүйесі және нысандары,
сатып алушылармен қарым қатынас), қаржылық(банк мекемелерімен,
салық жүйесімен қарымқатынас), басқару (кәсіпорынның құрылымы,
меншік иелерінің тәуелсіздігі. Олардың алдында есеп беру,
техникалық жағынан ұамтамасыз ету деңгейі, оның ішінде тек
компьютерлік техникамен жабдықтау);
4. кадырлармен қамтамасыз ету қызметкерлердің квалификациялық
деңгейі;
5. шаруашылық ситуациялары - шаруашылық, салық төлеу, бухгалтерлік
есеп заңдарының жағдайы, рынок инфраструктурасын даму деңгейі және
т.б,
Қазақстан Республикасының Призидентінің заң күші бар “Бухгалтерлік
есепке алу туралы” жарлығына және бухгалтерлік есептің қазақстандық
стандартына сәйкес субъектілердегі есеп саясаты мынандай принциптерге
негізделуге тиісті:
1. есептеу
2. үздіксіз қызмет ету
3. түсініктілік
4. маңыздылық
5. елеулілік
6. дұрыстық
7. бейтараптық
8. сақтық
9. аяқталғандық
10. салыстырмалылық
11. бір ізділік
12. әділетті және бұрмалаусыз көрсету.
Бұл принциптердің негізінде шруашылық жүргізуші құрылымдарда құрылған
есеп саясаты ондағы бухгалтерлік есеп жүйесінің тұтастығын қамтамасыз
етеді.
Кәсіпорының есеп саясатын құрудың болып негізгі шаруашылық
операцияларының, активтердің, меншікті капиталдардың, міндеттемелердің,
қызмет нәтижелерінің басқалардың есепті бейнелнуінің альтернативті
әдістерін ұсынатын бухгалтерлік есеп стандарттары болып табылады.
Есепті саясатын құру әрбір стандарт ұсынатын әдістердің біреуін
таңдаудан, кәсіпорының есеп жүргізу саясатын құру қаржылық қорытынды
есепті дайындау және тапсыруға әсер ететін маңызы және жауапты процедура
болып табылады. Есепті саясаттын құруға субъекті басшысы жауапты.
Кәсіпорының есеп саясатының мазмұны қаржылық қорытынды есепке тексеру
жүргізуде салық инспекциясы, аудиторлар, тексеру комиссиясы пайдаланатын
ең негізгі құжаттардың бірі болып табылады.
Таңдалып алынған есеп саясаты тиісті ұйымдық өкімдік құжаттарда
көрсетілуі тиісті. Ондай құжаттарға кәсіпорын басшысының бұйрығы, өкімі,
кәсіпорының ішкі ережелері, нұсқаулары және процедуралары, меншік иелерінің
шешімдері (акционерлердің, еріктестік қатысушыларының жалпы жиналысының
шешімдері) және т.б. құжаттар жатады. Іс тәжірибеде осы аталған құжаттардың
ішінде кең қолданылатыны кәсіпорын басшысының бұйрығы.
Есеп саясатын бейнелеуде бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың жобалық
материалдарының маңызы бар. Оның ішінде құжат айналымының графигі,
бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары бухгалтерлік есептің
автоматтандырылған нысанының жұмыс жобалары бар. Оларды шығарудың мақсаты
кәсіпорын қалып қалған тәсілдердің қолдану тәртібін бейнелеу және есеп
саясатының түрлі аспектілері техникалық түрде қалай пайдаланылуға тиісті
екендігін анықтау болып табылады.
Кәсіпорының есеп саясатына арналған құжатармен бірге оның барлық
шаруашылық және басқару жүйесін құрудың негізін қалайтын құрылтай
құжаттарының (жарғы, құрылтай келісім шарты) маңызын атап айту керек.
Есеп саясаты кәсіпорындағы есеп жүргізу процесінің барлық аспектілерін
қамтиды әдістемелік техникалық ұйымдық.
Бухгалтерлік есептің әдістемелік аспектісі активтерді бағалау
тәсілдері, амортизацияны есептеу тәсілдері, табыстарды анықтау тәсілдері
сияқты элементтерден тұрады.
Техникалық аспекті бухгалтерлік есепті жүргізу нысанын ( жеңілдетілген,
автоматтандырылған, журнал ордерлік )анықтайды.
Ұйымдық аспекті кәсіпорындағы бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру
элементтерін қамтиды.
Төменде кәсіпорының есеп саясатын үш аспектнің элементтері және
бухгалтерлік есептің ұлттық стандарттарында қарастырылған альтернативтік
таңдау варианттары келтірілді.
Кәсіпорын қабылдаған есеп саясаты қаржылық қорытынды есеп мәләметтерін
сыртқы пайдаланушылар үшін ашылып көрсетуге тиісті.
Бухгалтерлік есептің 1”Есеп саясаты және оның ашып көрсетілуі” деп
аталатын қазақстандық стандартына сәйкес есеп саясатының ашылып
көрсетілуі деп - оның есеп беру мерзімі ішінде субъекті пайдаланылған
және кәсіпорынның қаржылық жағдайына өз әсерін тигізетін аспектілірін
жазып көрсету процессін айтaды.
Есеп саясаты ең бірінші қаржылық қорытынды есеп беруге түсіндірме хат
ашылып көрсетілуге тиісті. Егер есепті кезеңде есепті жүргізу саясатында
өзгерістер болатын болса, онда оның себептерін көрсету арқылы ашып көрсету
қажет. Егер бұл өзгерістер елеулі қаржылық және материалдық зиян шегуге
әкелетін болса, онда есеп саясатын ашып көресту кезінде осы өзгерістер
нәтижесін бағалау қажет.
Кесте 1.5
Кәсіпорының есеп саясатының негізгі аспектілері.
№ Есеп саясатының Таңдау варианттары
аспектілері
1 Бухгалтерлік есеп 1. Құрылымдық бөлім ретінде бухгалтерия
ұйымдастыру апаратын құру
2. Бухгалтерлік есепті жүргізуді келісім шарт
негізінде арнайы фирмаларға немесе маман
бухгалтерлерге тапсыру
3. Бухгалтерлік есепті субъекті басшысының
өзінің жүргізуі.
2 Бухгалтерлік есеп нысаны1. Мемориалдық ордерлік
2. Журнал ордерлік
3. Жеңілдетілген (қысқартылған)
4. Автоматтандырылған
3 Бухгалтерлік есеп
жүргізу әдістемесі
3.1Қателерді түзету және1. Бөлінбеген табыстың бастапқы қалдығының
елеулі қателіктер өзгеруі.
2. Есепті кезеңнің таза табысын немесе зиянын
анықтауды енгізу
3.2Негізгі құралдырдың 1. Бірқалыпты
тозуын есептеу әдісі 2. Өндірістік
3. Кеміп отырған қалдық
4. Кумулятивтік
3.3 Өндіріске
босатыл-ған 1. Орташа құн
материалдардың бағалау 2. Фифо
әдісі 3. Лифо
4. Ерекшеліктеріне қарай теңестіру
1. Нормативтік
3.4Өндіріс шығындарын 2. Тапсырыс бойынша
есебінің әдісі 3. Өндірістік кезеңдер бойынша
4. Қарапайым
1. Ағымдағы құн
3.5Қаржылық 2. Сатып алу құны мен ағымдағы құнның ең
инвести-цияларды бағалаутөменгісімен
әдісі 3. Сатып алу құны
4. Қайта бағалауды ескергендегі құны
Кәсіпорын басшысы бекіткеннен кейін саясатты нормативтік құжат
статусына ие болады. кәсіпорының есеп саясатымен белгіленген бухгалтерлік
есеп жүргізу тәртібінің сақталмауы субъектінің мүліктік және қаржылық
жағдайының бұрмалануына әкеліп соқтыратынын, оны бухгалтерлік есептің дұрыс
жүргізілмеуі деп айтуға болады.
2-БӨЛІМ Енбек ақы төлеудің есебі..
2.1 Еңбек ақы бойынша есеп айырысу операциялары есебінің теориялық
мәселелері
Нарықтық шаруашылық жүргізуге көшу жағдайында Қазақстандағы
эконамикалық және әлеуметтік өзгерістерге сәйкес еңбек ақы, әлеуметтік
қолдау және жұмыстарды қорғау салалары елеулі өзгерістерге ұшырады. Бұл
саясатты жүзеге асыру бойынша мемлекеттің көптеген міндеттері
кәсіпорындардың құзырына берілді. Олар өз бетінше еңбек ақы мен еңбек
нәтижесін материалдық ынталандырудың түрлер мен жүйесін, олардың көлемін
анықтау мүмкіндігіне ие болады.
"Еңбек ақы” түсінігі жаңа мағынамен толықтырылды және ол ақшалай және
натуралды түрде есептелген еңбек ақының барлық түрлерін, қызметкерлерге
заң бойынша жұмыс істемеген уақытына есептелген ақша сомаларын (кезекті
демалыс, мейрам күндері т.б) қоса қамтиды. Қазақстан Республикасының
“Еңбек туралы” заңына сәйкес еңбек ақы деп еңбектің күрделілігіне,
мөлшеріне және сапасына байланысты берілетін сый ақыны (табысты) атайды.
Әрбір қызметкердің еңбек табысы кәсіпорын жұмысының соңғы нәтижесін
ескере отырып, оның жеке салмына байланысты анықталады, ол салықтармен
реттеледі және көлемімен шектелмейді. Барлық ұйымдық құқықтық нысандағы
кәсіпорын қызметкерлерінің ең аз мөлшері жыл сайын Қазақстан
Республикасының “бюджет туралы” заңымен белгіленеді. Еңбек қатынастарын,
оының ішінде қызметкерлердің еңбек ақысы саласындағы қатынастарды
реттеудің белгіленген заңды нысаны кәсіпорынның ұжымдық келісім шарты
болып табылады. Онда кәсіпорын құзырына кіретін еңбек ақы шарттары
көрсетіледі. Әлеуметтік кепілдік саласындағы жаңа бағыттар табыстарды
индексациялау және инфляция бойынша тұрғындардың шығындарын конпенсациялау
болып табылады. Тұрғындарды қолдау және әлеуметтік қорғауда әлеуметтік
салықтың маңызы зор. Оның құрылу және пайдаланылу тәртіптері заңға сәйкес
белгіленеді.
Е .В.Михаелова және Л.И. Хориналардың еңбегінде атап көсетілгендей,
еңбек және оған ақы төлеу мәселесі шаруашылық жүргізуші субъектілердің есеп
жүйесінде ең басты орындырдың бірін алады. Еңбекті дұрыс ұйымдастырып, оны
нақты бағалау үшін экономикамызда жалпы бухгалтерлік есеп саясатын
Қазақстан Республикасының заңдары мен ережелері негізіне сәйкес құрылған
принциптеріне сүйеніп жүргізу міндеті тұр. Бұл міндеттерді тиімді шешу
жолдарына арналған біздің ғалым – экономистер мен тәжрибелі мамандардың
көптеген еңбектері бар.
М.С.Ержановтың пікірі бойынша, Қазақстан экономикасының алдында тұрған
міндеттерді шешуде, кәсіпорында басшылықты жемісті ұйымдастыруға қажетті
алғы шарттар жасауға мүмкіндік туғызатын бухгалтерлік есепке, бақылауға
және жедел талдау жасап отыруға маңызды орын берілген.
Дурановская Г. өз еңбегінде еңбек ақы біздің республикамыздың
тұрғындарының көпшілік бөлігінің негізінде табыс көзі екенін, және оның
мөлшерінің артуы тұрмыс жағдайына үлкен әсері бар екендігін атап көрсетеді.
Қазіргі кезде ұйым қызметкерлерінің орташа жалақысын есептеу Қазақстан
Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 22.06.2001
ж. бекіткен “Ұйымдардың қызметкерлеріне орташа жалақы есептеудің тәртібі
туралы” (тіркеу № 120) нұсқауларына сәйкес жүргізіледі. (6)
1. Қызметкерлердің орташа жалақысын есептеу кезінде есеп жасау үшін
қызметкерді тек осы ұйымдағы жалақысы есепке алынады.
2. Іс жүзінде жұмыс істеген кезеңдегі (12) айдан кем орташа
жалақыны есептеу төмендегіше жүргізіледі:
Демалыс немесе пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақы берген кезде ;
- жұмыс күндерінде:
Жұмыс істеген уақыт үшін жалақы сомасы сенбіні қосқанда, мереке
күндерін алып тастағанда, жұмыс істелінген уақытқа кіретін алты күндік
жұмыс аптасы күнтізбесі бойынша жұмыс күндерінің санына бөлінеді және ақы
төлеуге жататын күндер санына көбейтіледі;
Күнтізбелік күндерінде:
Жұмыс істелген уақыт үшін жалақы сомасы сенбі мен жексенбіні
қосқанда, мереке күндерін алып тастағанда, жұмыс істелген уақытқа кіретін
күнтізбелік күндердің санына бөлінеді және ақы төлеуге жататын күндер
санына көбейтіледі.
Н.Ә. Байболтаеваның еңбегінде кәсіпорын еңбек ақы қорын, материалдық
көтермелеу қорының тізімділік және тізімдік емес құрамын, еңбек ақы қоры
мен материалдық көтермелеу қорына енбейтін бір жолғы сыйлықтарды, басқада
ақшалай және заттай төлемдерді, әлеуметтік сақтандыру бойынша сақтандыру
жарналарын жеке-жеке есептеуді ұйымдастыруға міндетті деп атап көрсетілген.
Сондықтан оны пайдалануды бақылауға бірінші кезектегі маңыз беріледі.
Еңбек және еңбек ақы есебі кәсіпорынның есеп жүйесіндегі орталық
орындардың бірін алады. Шаруашылық жүргізудің жаңаша жағдайларында, оның
негізгі міндеттері:
1. белгіленген мерзімде кәсіпорын қызметкерлерімен еңбек ақы бойынша
есептесу ( еңбек ақы және басқа да төлемдерді есептеу, олардан тиісті
салықтарды ұстау және нақты ақшаны қолға беру);
2. есептелген еңбек ақы және аударымдар сомасын өнімнің (жұмыстың,
қызметтің) өзіндік құнына уақтылы және дұрыс қосу;
3. жедел басқару жіне қажетті салық және статистикалық қорытынды есепті
дайындау мақсатында еңбек пен еңбек ақы көрсеткіштерін жинау және
топтастыру.
Жоғарыда көрсетілген міндеттерді орындау мақсатында еңбек және еңбек
ақының бухгалтерлік есебі төмендегілерді қамтамасыз етуі қажет:
- кәсіпорын шаруашылық қызметінің әртүрлі салаларында нақты шығындарды
құжаттарда уақытылы және дәл рәсімдеу;
- орындалған жұмыс немесе шығарылған өнім көлемін және пайдаланылған
жұмыс уақытын дәл көрсету;
- еңбек ақыны дәл есептеуді қамтамасыз ететін белгіленген нормалар
мен бағымдардың дұрыс қолдануын бақылау;
- еңбек ақыны дәл есептеу және уақытында төленуін қамтамасыз ету
мақсатында кәсіпорынның әрбір жұмыскерінің еңбегінің мөлшерін бағалау;
- есеп объектілері бойынша шығындарды дұрыс есептеудің қамтамасыз
ететін бухгалтерлік шоттар бойынша еңбек ақыны тарату тәртібін сақтау;
- ұйымдастырудың және еңбек ақының алдыңғы қатарлы үлгілерін кеңінен
пайдалану.
Кәсіпорының шаруашылық жүзеге асыру процесінде жұмыскерлерді қабылдау
және жұмыстан босату, персоналдың санының өзгеруі, жұқмыскерлерді
кәсіпорын ішінднегі бір қызметтен екінші қызметке ауыстыру жағдайлары
болып тұрады. Сондықтан зерттеу жүргізілген серіктестіктің есеп
саясатында жеке құрамының есебін жүргізу жүктелетін және жалпы кәсіпорын
мен оның құрылымдық бөлімдері бойынша персоналдың саны, оны өзгерту
себептері жөнінде мәліметтер алуды қамтамасыз ететін жеке бөлім (немесе
лаузымды тұлға) анықталуға тиісті.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында жұмысқа жаңадан қабылданғандарды
" Жұмысқа қабылдау туралы бұрықпен" (№Е-1 нысан) рәсімдейді. Кадырлар
бөлімі жұмысқа қабылдау туралы бұйрықтың негізінде Жеке карточканы (№Е-2
нысан)толтырады.
Кезекті демалыс уақытын құжаттау үшін “Демалыс беру туралы бұйрық” (№ Е-6
нысан) қолданылады. Оны екі дана етіп толтырып, біреуі бухгалтерияда, ал
екіншісі кадрлар бөлімінде болады. Қызметкерлерді жұмыстан шығарғанда екі
дана етіп “Еңбек шартының тоқтатылуы туралы бұйрық” (№Е-8 нысан)
толтырылады. Оның біреу бухгалтерияда, ал екіншісі кәсіпорын басшысында
болады.
Зерттеу жүргізілген серіктестіктің өзі үшін жұмыс уақытын пайдалану
есебінің кәсіпорында пайдаланылатын әдістемесін анықтауы керек.
Жұмысшылармен қызметкерлердің жұмыс уақытының белгілненген кестесін
сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек
төлемі бойынша есеп айырысу, сондайақ еңбек жөнінде статистикалық есеп беру
үшін “ жұмыс уақыты есебінің табелі” (№-13 нысан) жұмыс істеп жүргендердің
барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Мұны
өкілеттік алған адам бір дана етіп жасайды, тиісінше құжатталған соң
бухгатерияға беріледі. Жұмысқа келмеу себептері туралы немесе жұмыс күнінің
толық істелмегені туралы және басқа қалыпты жұмыс жағдайынан ауытқушылықтар
жөнінде дұрыс толтырылған құжаттар (жұмысқа жарамсыздық қағазы, мемлекеттік
не қоғамдық міндеттерді орындағандығы туралы анықтамалар т.б.) негізінде
ғана табельге белгілер қойылуға тиіс. Жұмыс уақытын пайдалану есебі
табельдерге қызметкерлердің жұмысқа келген келмегендігін жаппай тіркеу
әдісімен немесе тек қана ауытқушылықтарды (келмегендерді, кешіккендерді
т.б) тіркеу әдісімен жүзеге асырылады.
2. Еңбек ақының түрлері, нысандары және еңбек ақы жүйесі
Жұмыстың күрделілігіне, мөлшеріне және сапасына сәйкес жұмысшылар
арасында бөлінетін ақшалай және натуралды түрдегі қаражаттың жалпы сомасы
еңбек ақы қоры деп аталады.
“ФУТУРА” жауапкершілігі шектеулі серіктестігінде еңбек ақы қорына
қабылданған еңбек ақы жүйесі мен нысанына, қаржыландыру көзіне тәуелсіз,
кәсіпорында есептелген барлық еңбек ақы, ынталандыру және жәрдем ақы
сомалары, сонымен қатар натуралды еңбек ақы түрінде берілетін өнімнің құны
кіреді.
Еңбек ақының жалпы сомасына: еңбек ақы сомасы; ынталандыру
сипатындағы төлемдер; еңбек тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты
төленетін орынын толтыру сипатындағы төлемдер.
Есеп саясатында штаттық кесте құру және бекіту тәртібімен байланысты
мәселелер көрсетілуге тиісті. Субъект персоналының категорияларын анықтау
қажет, себебі персоналға еңбек ақы төлеу осыған байланысты.
Сондай – ақ есеп саясатында еңбек ақы төлеу жөніндегі ереже –
нұсқауларды беру қажет. Яғни, серіктестік өзінің шаруашылық қызметінің
ерекшелігіне байланысты еңбек ақы төлеудің қандай нысаны мен жүйесін
пайдаланатындығын, негізгі және қосымша еңбек ақыны есептеу тәртібін
анықтауға тиісті.
Еңбек ақы еңбек еткен уақытқа (орындалған жұмысқа) пропорционалды
түрде тарифтік төлем, еңбек ақы мөлшері, кесімді баға және аккордты
нарядтар бойынша есептеледі.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында жұмыс істелмеген уақыт төлеміне жыл
сайынғы және қосымша демалыс төлемі, мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді
орындауға қатыстырылған жұмысшылардың жұмыс уақытының төлемі, жұмысшылардың
күнәсінсіз болған кідірістердің және т.б. жатады.
Қазіргі кезде бухгалтерлік есепті реформалауға байланысты,
кәсіпорынның еңбек ақы қорына қосылатын шығындарды (ақшалай және заттай
түрде) және өндіріс шығындарына апарылатын еңбек ақы шығындарын ажыратудың
маңызы зор. Олардың біріншісіне негізгі және көмекші өндіріс шығындарына,
қызмет көрсетуші өндірістер мен шаруашылықтарға жататындығына немесе жалпы
табыс көзінен төленетіндігіне қарамастан еңбек ақының барлық сомасы кіреді.
Ал екіншісіне тек өнімнің, жұмыс пен қызметтің өзіндік құнына қосылатын
еңбек ақы шығындары жатады.
Бухгалтерлік есеп мақсаттары үшін (негізінен жанама шығындарды
бөлгенде негіз ретінде пайдалану үшін) өнімнің (жұмыстың, қызметтің)
өзіндік құнына қосылатын еңбек ақыны негізгі және қосымша еңбек ақы деп
бөледі.
Негізгі еңбек ақы деп - нақты жұмыс істеген уақыты, мерзімі және
кесімді төлем кезінде орындалған жұмыстың саны мен сапасы үшін төлемдерді,
қосымшаларды, сый ақылар және сый ақылы үстемелерді және т.б. атайды.
Қосымша еңбек ақыға жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек туралы заңда
және ұжымдық келісім шартта ескерілген жұмыс істелмеген уақыт үшін алатын
төлемақылары, еңбек демалысы уақытының, мемлекеттік және қоғамдық
міндеттерді орындауға кеткен уақытының төлемдері жатады. Еңбек ақы қорына,
сонымен бірге, кәсіпорынның тізімдік құрамына кірмеген, бірақ кәсіпорынның
негізгі қызмет бойынша жұмыстарын орындауға келісілген мерзімге шақырылған
жұмысшыларға төленетін төлемдер кіреді. Сонымен қатар, еңбек ақы қорына
кірмейтін, бірақ кәсіпорын жұмысшыларының табыстарын жоғарылататын әр түрлі
үстемелер мен төлемдер бар. Мұндай үстемелер мен төлемдерге материалдық
көмек сомасы, еңбек және әлеуметтік жеңілдіктер, бағаның жоғарылауына
байланысты төлемдер және т.б. жатады.
Кәсіпорында еңбек ақыны ұйымдастыру өзара тәуелді элементтермен
анықталады. Олар: тарифтік жүйе, еңбекті нормалау және еңбек ақы түрлері.
Тарифтік жүйе еңбекті сапалы бағалауға, нормалау – жұмсалған еңбек
күшінің мөлшерін ескеруге, ал еңбек ақы түрлері еңбек ақыны есептеу
тәртібін анықтауға мүмкіндік береді.
Тарифтік жүйе қызметкерлердің еңбек ақысын ұйымдастырудың негізі
болып табылады және ол еңбек жағдайына, қызметкердің біліктілігіне, еңбек
ақы түріне және белгілі бір саланың нарықтық экономикадағы маңызына
байланысты құрылады.
Тарифтік жүйе мыналардан тұрады:
- сағаттық, күндік немесе айлық еңбек ақы мөлшерін анықтайтын тарифтік
төлемнен;
- әртүрлі разрядты жұмыстар мен жұмысшылардың біліктілігінің арасындағы
еңбек ақының ара қатынасын көрсететін тарифтік кестеден;
- тарифтік кестеге байланысты жұмыс пен қызметкердің разрядын анықтауға
мүмкіндік беретін тарифтік – біліктілік анықтамадан.
Қазіргі кезде 21 разрядты тарифтік кесте қолданылады. 1 разрядты төлем
ең төменгі жалақы мөлшеріне тең. Разряд пен белгіленген тарифтік
коэффициент арқылы жалақының сомасы анықталады.
Қарапайым жұмыстарды орындау 1 разрядты тарифтік төлеммен
төленеді. Басқа разрядты қызметкерлердің тарифтік төлемі жұмыстың
сапасына, яғни тағайындалған тарифтік разряд пен бекітілген тарифтік
коэффициентке байланысты жоғары болады.
Еңбекті нормалау өнімінің бір өлшем бірлігін дайындауға кеткен
еңбек шығындарының шамасын белгілеуді немесе белгілі бір ұйымдастыру –
техникалық жағдайда берілген жұмыс көлемін орындауды қарастыратын
кәсіпорындағы еңбек ақыны ұйымдастырудың маңызды элементі болып
табылады. Еңбекті нормалау еңбекті ғылыми ұйымдастырудың маңызды құрамдас
бөліктерінің бірі болып табылады. Ол өндірім нормасы және уақыт нормасы
сияқты көрсеткіштерден тұрады.
Өндірім нормасы уақыттың белгілі бір бірлігінде (сағат, смена, ай)
еңбектің қарапайым жағдайында дайындалуға және алынуға тиісті өнімнің
натуралды бірліктерінің (дана, м, т) мөлшерін анықтайды.
Уақыт нормасы белгілі бір ұйымдастыру – техникалық жағдайда жұмысты
орындауға қажетті уақытты (мин., сағат) қамтиды.
Қазіргі уақытта кәсіпорындар қызметкерлердің еңбек ақысының түрі
мен жүйесін өз бетінше анықтайды.
Жұмыскерлердің еңбегі мерзімдік еңбек ақымен, кесімді еңбек
ақымен немесе басқа еңбек ақы жүйелері бойынша төленеді.
Зерттеу жүргізілген кәсіпорында еңбек ақының мерзімдік және
кесімді
түрі пайдаланады.
Мерзімдік еңбек ақы қарапайым мерзімді және мерзімдік – сыйлықтық
еңбек ақы жүйесіне бөлінеді.
Кесімді еңбек ақы тікелей кесімді, кесімді – сыйлықтық, аккордты,
кесімді – прогрессивтік (ілгерішіл) жанама кесімді еңбек ақы жүйелеріне
бөлінеді.
Мерзімдік еңбек ақы жүйесінде қызметкерге лауазымына байланысты еңбек
ақы мөлшері белгіленеді. Ол, егер қызметкер ай ішіндегі барлық жұмыс
күндерін істесе толық төленеді, ал егер істемесе нақты жұмыс істеген
күндеріне ғана төленеді.
Мерзімдік – сыйлықтық еңбек ақы жүйесінде тек нақты жұмыс істеген
уақытқа ғана емес, сонымен бірге қосымша сыйақы төленеді. Ол нақты жұмыс
істеген уақытқа есептелген еңбек ақыға процент түрінде белгіленеді.
Кесімді еңбек ақы өнімді өндіріп шығару жұмысшыларды жұмыс ынтасына
байланысты, өндіру нормасы жасалған өндірістерде қолданылады және
жұмысшылардың нақты өндірімі, жасалған өнім бірлігінің санына және сапасына
байланысты анықталады.
Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесінде жалақы тек қана орындалған
жұмыс (дайындалған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz