Оқушыларды ауызекі сөйлесуге үйретудегі коммуникативтік әдіс

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе . . . 3-5

1 Ауызекі сөйлеу мәдениетінің теориялық негіздері . . . 6-13

1. 1 Тіл мәдениеті туралы ғалымдар көзқарасы . . . 14-18

1. 2 Ауызекі сөйлеудің өлшемдері мен оған қойылатын талаптар . . . 19-20

1. 3 Оқушыларды тіл мәдениетіне тәбиелеудегі дидактикалық, әдістемелік ұстанымдар . . . 20-26

2 Оқушыларды ауызекі сөйлесуге үйретудегі коммуникативтік әдіс . . . 26-28

2. 1 Ағылшын тілі пәнінен орта буын оқушыларын тіл мәдениетіне тәрбиелеу . . . 29-35

2. 2 Ағылшын тілі сабақтарында жоғары сынып оқушыларын тіл мәдениетіне тәрбиелеудің әдіс-тәсілдері . . . 36-42

2. 3 Мектеп оқушыларының ауызекі сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесінің тиімділігін эксперимент арқылы дәлелдеу жұмыстары. 43-59

Қорытынды . . . 60

Қолданылған әдебиеттер . . . 62

Кіріспе

Ағылшын тілі - әлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі, тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен ойып орын алған тілдердің бірі. Тіл адамның қарым-қатынас құралы болғандықтан, ол адам баласы сөйлеу әрекетінің арқауы болып табылады. Сөйлеу әрекетінің ғылыми тұрғыда жан-жақты зерттелуі тіл білімінде XX ғасырда бастау алады. Тіл білімі үшін сөйлеу әрекетін зерттеу үлкен мәселелердің бірі екендігін швед лингвисі Фердинанд де Соссюр алғаш болып көрсеткен. Бала тілін зерттеген ғалымдар: А. Шахнарович, Л. Щерба, Е. Кубрякова, С. Канцельсон, Т. Аяпова т. бЛ. Щерба: «Сөйлеу әрекеті дегеніміз - үздіксіз үрдіс және ол сөйлеу үрдісі мен тыңдаудан тұрады», - деген. Т. Аяпова: «Адам баласының сөйлеуі - баланың алғашқы сөйлеуі және тілдік ортада түсінуі, белгілі бір жағдаятқа байланысты, мақсатты, қажетті болып табылатындығын айқындайды», - дейді.

Зерттеу жұмысында ауызекі сөйлеу мәдениетінің теориялық негіздері қарастырылады. Бірінші бөлімде тіл мәдениеті туралы ғалымдар көзқарасы көрсетіледі. Сонымен қатар ауызекі сөйлеудің өлшемдері мен оған қойылатын талаптары баяндалады. Екінші бөлімде оқушыларды ауызекі сөйлесуге үйретудегі коммуникативтік әдістер туралы сөз болады.

Орта буын оқушыларын тіл мәдениетіне, яғни ауызекі сөйлеуге үйретуден алынған нәтижелер және эксперимент сынып оқушыларын тіл мәдениетіне үйретуден алынған нәтижелер салыстырылады.

Зерттеу жұмысының өзектілігі.

Соңғы жылдардағы тілші, әдіскер ғалымдардың зерттеу жұмыстарының нәтижесіне жүгінсек, мектеп оқушыларының көпшілігінің сөздік қоры жұтаң, сөз тіркестерін, сөйлем және мәтін құрауда дәрменсіздік танытатындығын, ойын жүйелі түрде айтып бере алмайтындығын, ауызша сөйлеу дағдысының төмендігін байқауға болады. Мұның басты себебі, оқушының сөйлеу формаларын игерудегі дағдысының әлі қалыптаспағандығынан, білімінің жеткіліксіздігі деп санаса, кейбір зерттеушілердің пікірінше, мектептегі тіл дамыту жұмыстары өз дәрежесінде жүргізілмейтіндігінде деп санайды. Қазіргі кезде оқушылардың ауызша сөйлеу әрекетін қалыптастыру - бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып табылады. Тіл дамытуда мынадай тілдік материалдарды пайдалануға болады:

а) тіл дамыту жұмыстарын көркем-әдеби үлгілерімен емес, таза «бала тілін» бақылау арқылы жүргізу. б) тіл дамытуда газет-журналдардың, ресми іс-қағазда-

рының тілін пайдалану.

в) тіл дамытуда көркем-әдебиет тілінен үлгі алу.

Тіл дамыту жұмыстарын үш салаға бөледі: 1) сөздік жұмыстар; 2) сөз тіркесі және сөйлеммен жұмыс; 3) байланыстырып сөйлетуге дағдыландыру жұмыстары.

Зерттеу жұмысының тақырыбы:

Ағылшын тілінде ауызекі сөйлеуде коммуникативтік әдіс.

Зерттеудің мақсаты: Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру;

Зерттеудің міндеттері:

- әдістемелік әдебиеттерді пайдаланып, ауызекі сөйлеуін қалыптастыруға байланысты талдаулар жүргізу;

-оқушылардың ағылшын тілі сабағында ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға бағытталған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесін жасау;

- оқушы тілін дамыту әдістемесінің ұтымдылығын эксперимент нәтижелеріне сүйеніп дәлелдеу.

Зерттеу пәні: Ағылшын тілі сабағында ауызекі сөйлесудегі коммуникативтік әдіс.

Зерттеу нысаны: Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу тілін қалыптастырудың педагогикалық негіздемесін жасау.

Зерттеу әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында баяндау, бақылау, тұжырымдау, талқылау, талдау-жинақтау, қорыту, эксперименттік әдістер т. б. қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы:

- Ағылшын тілі сабағында мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыру әдістемесі ұсынылды;

-Мектеп оқушысының тілін дамытуда тілдік қатысым әдісі үлкен қызмет атқаратындығы анықталды;

- оқушыларды ғылыми жұмысқа баулу арқылы ғылыми стильге жаттықтыруға, тіл терминдерімен сөздік қорын байытуға болатындығы және ол жұмыстардың оқушылардың ауызша және жазба тілін дамытуда маңызды екендігі анықталды;

- оқушының сөйлеу әрекетін дамытуда, қалыптастыруда, белсенді әдіс ретіндегі іскерлік ойындардың мүмкіндігі және диалогті оқыту технологиясы, интерактивті әдістерді пайдалану технологиясы, кейс-стади технологияларының маңыздылығы айқындалды.

Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылар тілін дамыту белгілі бір жүйемен үздіксіз жүргізіліп, оларды жүйелі сөйлеуге дағдыландыру кешенді жұмыстар мен жаттығулар негізінде ұйымдастырылса, оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы күтілетін білім нәтижелері оқушылардың ауызша сөйлеу дағдысын дамытуға негізделсе, онда оқушылардың тілін дамытудың, сөздік қорын байытудың нәтижесі мен мүмкіндігі арта түседі. Мектеп оқушыларының ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастырса, онда оқушы келешекте қоғамдық-әлеуметтік ортада ойын еркін жеткізуге, әдеби нормада жүйелі, шебер сөйлеуге дағдыланады.

Зерттеудің теориялық маңыздылығы: Сөйлеу аудирование, оқу және жазумен тығыз байланыста. Аудирование мен сөйлеу ойды ауызша жеткізу ретінде бір-бірімен тығыз байланысты. Сөйлеу бұл тікелей оқумен байланысты. Коммуникативтік оқытуда білім беру - оқушы өзін ауызша (тыңдап түсіну, сөйлеу) және коммуникацияға (оқу және жазбаша) тарту, яғни, оқылып жатқан тілде қарым-қатынасынқалыптастыру деген сөз. Бұл бағыттыағылшын тілін оқытуда кеңінен пайдалануды үйрету зерттеу жұмсының теориялық маңызын құрайды.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу жұмысының нәтижелерін бастауыш мектепте оқуға, арнайы семинар сабағында қолдануға болады. Еңбектегі өзекті мәселелер әдістеме саласына өз септігін тигізеді. Зерттеу жұмысының нәтижелерін бастауыш мектеп мұғалімдері мен әдіскер ғалымдар қолдана алады.

Зерттеу жұмысының апробациясы: 20. 04. 2011 «Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған ғылым және жаңа ұрпақ-2011» атты жоғары оқу орындары арасындағы студенттер мен магистранттардың XIII ғылыми конференциясында зерттеу жұмысы аппровациядан өтті.

Зерттеу жұмысының құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен және қорытындыдан, сілтеме жасалған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Ауызекі сөйлеу мәдениетінің теориялық негіздері

Ауызекі тіл, ауызекі сөйлеу - адамдардың тіл арқылы қарым-қатынас жасауының бір түрі. Ауызекі тілдің басты ерекшелігі - сөйлеудің алдын ала дайындықсыз, тікелей қарым-қатынас жасау барысында жүзеге асатындығы. Тіл білімінде ауызекі тілді функционалдық стильдердің бір түрі ретінде қарастырады. Басқа стильден оның біршама өзгешеліктері бар. [1] Мұнда тіл мәдениетін қатаң сақтауға талап қою дұрыс бола бермейді. Негізгі мақсаты тікелей және тез хабар беріп, хабар алу болғандықтан ауызекі тілде әдеби тілдің нормасынан тыс сөздер мен сөз тіркестері - варваризмдер, кәсіби сөздер, жаргондар, диалектілер т. б. кездесуі әбден мүмкін. Бұл ауызекі тілдің заңдылығын бұзу болып есептелінбейді. Ауызекі тілдің тағы бір ерекшелігі - әңгіме тақырыбының тез өзгеріп отыратындығы (екі адам ауа райы туралы сөйлесіп тұрып, күтпеген жерден өндіріс мәселесін сөз етуі мүмкін) . Тілдегі экспрессивті, эмоциональдық қасиеттер көп жағдайда ауызекі тілде байқалады. Ауызекі тілде тілдік (линвистикалық) факторлармен қоса, тілден тысқары факторлардың (экстралингвистикалық) да жарыса пайдаланылуы осы стильдің өзіндік ерекшелігі болып табылады (сөз болып отырған оқиға тыңдаушысына түсінікті болса да, бет пішінінің, қолының қозғалыстары, дауысты көтере немесе сыбырлай сөйлеуі т. б. ) . Экспрессия және ықшамдылық үшін ауызекі тіл сөздерді өзгеше жұмсайды, ерекше синтаксистік бірліктер (сөз тіркестер мен сөйлемдер) құрайды. Ауызекі тілдің тек өзіне тән сөздік қоры болады, ол екпінге, сөйлемдегі мағынаға көбірек сүйенеді. Ауызекі тілді жалпыхалықтық тілдің бір түрі ретіндегі сөйлеу тілінен ажырата білудің елеулі мәні бар. Сөйлеудің ауызша түрі функционалдық стильдердің барлығында (сахнадан немесе радио мен теледидардан көркем шығармадан үзіндінің оқылуы, публицистикалық материалдың ауызша берілуі) кездеседі.

Орфоэпиялық дағдылардың қажеттілігі тек сөйлеумен шектелмейді. Егер тыңдаушының дұрыс қалыптасқан фонетикалық дағдылары болмаса, онда ол тыңдағаны мен естігенін дұрыс түсіне алмайды. Оның себебі, адам басқа біреудің сөзін тыңдағанда, өз санасындағы дыбыс жүйесімен салыстыра отырып, сөз сөйлемнің мәнін, ойын таниды, түсінеді. Демек, фонетикалық дағдылар тек сөйлеу үшін ғана емес, басқаның сөзін тыңдап-түсіну үшін де үлкен рөл атқарады.

Орфоэпиялық дағдылардың қатысымдық әрекетте алатын орнын, маңызын ескере отырып, тіл дамытуда оқушылардың санасында фонетикалық дағдыларды қалыптастыруға, одан әрі дамыту мен жетілдіруге белгілі талаптар қойылады. Олар:

а) Белгілі бір фонетикалық минимумды іріктеп алу талабы. Мектепте фонетиканы оқытуда оқушылар үндестік заңы арқылы дыбыстардың түбір мен қосымша, біріккен сөз аралығындағы сөздер үндесіп, өзгеріп айтылудағы орфоэпиялық норманы кейде сақтап айта бермейді. Олай болса, окушылардың тілін дамытуда орфоэпиялық сөздіктер беріп, белгілі мөлшерде фонетикалық дағдыларын қалыптастыру үшін оқытуда тіл дамыту үшін фонетикалық тілдік материалдар таңдалып оқытылуы бойынша жүргізіледі.

ә) Орфоэпиялық дағдыларды қалыптастыруға қойылатын келесі талап-сөздердің, сөз тіркестерінің дауыс екпінін дұрыс қоя білуге дағдыландыру. Барлық дыбыстарды дұрыс айтқанымен, сөздердің дауыс екпіні дұрыс қойылмаса, айтылған сөздің мәнін түсінуді қиындатады.

Дыбыстарды дұрыс айтып, жекелеген сөздердің екпінін дұрыс қоя білгенімен, сөйлемде фразалық екпін дұрыс қойылмаса немесе үзіліс (пауза) өз орнында жасалмаса, ондай сөзді, сөйлемді түсіну қиын болар еді. Мысалы: «Екі сиыр қора салып жатыр» деген сөйлемдегі үзіліс екі сөзінен кейін жасалмаса, сөйлемдегі ой күлкілі болар еді. Сондықтан сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөліп, дауыс ырғағын келтіру ойды дұрыс түсінуге көп себебін тигізеді. Олай болса, дыбыстарды дұрыс айтқызып үйретумен катар, олардың сөйлеуіндегі дауыс екпінін орынды қоюын, сөйлемдегі синтагмаларға дұрыс бөле білуін, дауыс ырғағын орфоэпиялық қалыпта жетілдіру қажет.

Тұжырымдай келгенде, баланың сөйлеу икемділіктер мен дағдылар қалыптастырылуы тиіс:

- жеке дыбыстарды сөзде, сөйлемде орфоэпиялық қалыпта дұрыс айту;

- сөздердің, сөз тіркестердің дауыс екпінін дұрыс кою;

- сөйлемдерді дауыс ырғағын, мәнеріне келтіріп дұрыс айту;

- мәтін түрлерін функциональдык стиль түрлеріне, жанрға байланысты мәнерлер айтып, оқи білу;

Сондықтан, біз айтылым сөйлеу әрекетінде айтушының орындауға тиіс міндеттерді мына төмендегіше белгіледік:

- тақырыпта әңгімелесе және сөйлесе;

- айтылым сөйлеу әрекетінде тыңдаушының назарын, ықыласын аудара білу;

- әңгімелеушінің қызығушылығын, тақырыбын аңғару, сөйлеу әрекетін сол бойынша ұйымдастыра білу.

Қазіргі фонетика сөздің дыбыстық жағын екіге топтап карастырады. Бірінші топта: 1) дыбыстар, 2) фонетикалық сөз, 3) буын, 4) сөйлем, 5) текст.

Екінші жағынан: сөз екпіні, интонация, дауыс ырғақтарының элементтері, оған жататындар: сөздің сазы, сарындылығы (тонның жоғарылығы мен төмендігі), сөздің қаркыны (күштілігі мен әлсіздігі), темпі (жылдам және баяулық), сөздің тембрі (дыбыстық рең, сөздің эмоциональдық реңдері), екпін (буынға түсетін екпін, сөздің екпіні, сөйлемнің екпіні т. б. ) . Тілде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде бұл екеуі бірлікте қарастырылады. Сондықтан да оқушылардың тілін дамыту жұмыстарының фонетикалық негізі осы мәселелерді окушыларға игерту болып табылады. Оқу бағдарламасында грамматикалық материалдардың әрбір сыныптарда тілдің дыбыстық жағымен байланыстыра оқыту көзделеді. Сөздің дыбыстық жағынан тіл дамытуды үйрету, жаттығу, дағды беру жұмыстарын мақсатына байланысты бөліп қарастырылады. Бірінші, оқушылардың есту, қабылдау мәдениетін дамыту бағытындағы жұмыстар мен жаттығулар, екінші оқушылардың айту, жеткізу, сөйлеу мәдениетін дамыту бағытындағы жұмыстар мен жаттығулар.

Дұрыс сөйлеу нормасы негізінен мына сияқты тілдік объектілерді терең меңгеруге байланысты болады: біріншіден, сөздерді дұрыс айтып, дұрыс сөйлеу үшін үндестік заңын, яғни біріккен сөзбен сөз тіркестерінің аралығындағы дыбыстардың бір-біріне тигізетін әсерін, ықпалын терең меңгеру керек. Мысалы, Көпжасар - Көбжасар, ала карға - алағарға т. б.

Екіншіден, дұрыс сөйлеу үшін сөз екпінін, буын түрлері мен тасымал заңдарын білудін маңызы зор. Атап айтқанда, қазақ тілінде көп болмаса да екпін түсетін буындар сөз мағынасына әсер ететін жағдайлар ұшырасады. Мысалы, Алманы алма! Бұл - кең бөлме. Әзірше, қозыны енесінен бөлме.

Үшіншіден, жеке сөздер мен сөз тіркестерін және сөйлемдерді берілетін ойына лайықты айту мен оқи білуді игеру қажет. Мысалы, Сәулені кешеден бері асыға күткен Нұрлан далаға жүгіріп шықты деген сөйлем екі түрлі паузамен айтылады. Нұрлан сезінен кейін дауыс кідірісі болады да, шыкты сөзінен кейін дауыс үзілісі болады.

Қазақ тіліндегі буынның құрамы мен жүйесімен орфоэпиялық нормасына арналған арнайы зерттеу жоқ. Алайда, буын түрлері мен буынның дыбыс құрамына арналған анықтамалар жеткілікті. Қазақ тілінің фонетика саласына арналған еңбектерде, қазақ тілінің мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтарында буынға арналған тақырыпшалар тұрақты кездесіп отырады. Буын мәселесі тасымалға байланысты да сөз болып отырады. Қазақ тіліндегі буын шегінің оңай табылып, дыбыс құрамының оңай анықталатындығынан болар, буын мәселесі қазақ фонетикасындағы күрделі құбылыс ретінде қарастырылмайды. Буын мәселесі оқу-әдістеме тарапынан да аса елене қоймайды. Осының нәтижесінде қазақ лингвистикасында буын қазақ тілінің қарапайым бірлігі (единица) деген пікір қалыптасты.

Ал жалпы лингвистикадағы буын теориясы тұрғысынан қараса буынның тілдік табиғаты аса күрделі кұбылыстардың бірі болып табылады. Ендеше, оқушылардың ауызекі сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін қазақ тіліндегі буын құбылысының артикуляциялық және акустикалық табиғатын ашу, ең бастысы қазақ тіліндегі буынды буын етіп түрған лингвистикалық пәрмен не деген сұрақка жауап беру керек сықылды. Басқаша айтқанда, қазақ тіліндегі буынның дыбыс құрамы мен оның шегарасының фонетикалық сипаты мен көрінісінің, және оның мәнерлегіштік сипаты туралы білім берілуі керек.

А. Байтұрсынов сөйлеу мен сөйлем, сөйлем мен сөз, сөз бен буын, буын мен дыбыс желісін бір-бірінен туындатып, арасын үзбей өзара байланыстырып қарайды. Сөздерді буынға бөлудің жолын қарастыра келіп: “Буыншы әріп басқалардың ортасында қамауда тұрса, ол буынға “бітеу” деп ат қойындар; буын аяғы буыншы әріпке тірелсе, ол буынға “ашық» деи ат қойындар; буын буыншыдан басқа әріпке тірелсе, ол буынға “тұйық” деп ат қойындар” [1; 344-345] деп, буын түрлерін саралап береді. Сондағы “буыншы” әріптеріміз дауысты дыбыстар болып шығады. Буын құраудағы дауысты әріптердің мәнін “әлгі әріптер кіріспейтін буын” болмайды деп көрсетеді. “Буындардың бір әріптілерін бір бөлек, екі әріптілерін бір бөлек, үш әріптілерін бір бөлек, төрт әріптілерін бір бөлек шығарып жазыңдар” [ 1; 344] деген тапсырма жаттығуынан А. Байтұрсыновтың буынның дыбыс құрамын да анықтап кеткеншін көруге болады. Сөйтіп осы күнгі қазақ тілінде тек дауыстылардың ғана буын құрай алатындығы, буын түрлері, олардың дауысты-дауыссызға қатысты дыбыс құрамы мен буын аттары жайлы алғашқы мәліметтің бастау көзі болып отыр.

Буын мәселесіне арналған келесі лингвистикалық еңбектер осы А. Байтұрсынов ережелеріп негізге алып отырады. Айырмашылық тек буын түрлері мен олардың атауларына қатысты болып келеді. Профессор Қ. Жұбанов буынның дыбыс құрамына қарай алты түрін көрсеткен [2; 361] . “Фонациялық ауаның қарқынымен кілт үзіліп шыққан бір немесе бірнеше дыбыс тобын буын дейміз. Демек, буын экспирация арқылы (өкпедегі ауаны сыртқа шығару арқылы) жасалады” дей келіп, осы үдерісті проф. І. Кеңесбаев та ұстанады, буын түрлерін ашық, тұйық және бітеу деп бөліп, олардың алты түрлі дыбыс құрамын көрсетеді [3; 260-26. 1] . Буын сипатын, түрлерін, жігін, дыбыс құрамын кеңінен талдаған С. Мырзабеков “Буын - … ауаның кілт үзілуінің не кедергіге ұшырауының нәтижесінде пайда болатын жеке (дауысты) дыбыс, не дыбыстар (дауысты, дауыссыз) тобы. ” [4; 101. ] деген анықтама береді. Ал буын түрлерін “Құрамындағы дауысты және дауыссыз дыбыстардың орын тәртібіне карай қазіргі қазақ тіліндегі буынның екі түрі бар: ашық буын және тұйық буын. Бұлай бөлу буынның теориялық та, практикалық та мәніне сай келеді және есте сақтауға ыңғайлы” [4; 103] деп көрсетеді. Буын түрлері мен оның дыбыс құрамының осы іспеттес анықтамасы қазақ тілі оқулықтарында ең кең тараған сипаттамасы болып табылады.

Қазақ тіліндегі буын қондырғы (инструментал) әдісімен де зерттелген [6; 60] Буынның, оның құрамындағы дыбыстардың сандық-сапалық нәтижелері буын жігін ажыратудың акустикалық көрсеткіштері бола алатындығы дәлелденген.

Буын құбылысын сингармонизммен тікелей байланыстыра отырып, профессор Ә. Жүнісбеков “Тюркский слог - наименьшая произносительная единица, строго регламентированная одним из сингармонических тембров. Эта регламентация настолько устойчива, что нарушение сингармонического тембра внутри слога абсолютно невозможно” [7; 24-25 ] деп, теориялық қорытынды жасайды. Қазақ тіліндегі буын орфоэпиясын (айтылынын) сөз еткенде осы теориялық қисын басшылыққа алынады. Буын құрамындағы дыбыстар белгілі бір қатаң жүйеге бағынып барып басы бірігетін болса, онда оның артикуляциялық негіздемесі болу керек. Артикуляциялық негіздің акустикалық (естітім) нәтижесі болады. Қазіргі кездегі қондырғы құралдар мен компьютерлік программалар буын және оның құрамындағы дыбыстар тіркесінің акустикасын көрнекі суреттеп бере алады. Ендеше, буынның басынан аяғына дейінгі яғни өне бойындағы дыбыстар тізбегінің суретін алып, буын орфоэпиясының артикуляциялық және акустикалық көрнісін байқап-бақылауға болады деп болжам жасауға болады.

Қазақ тіліндегі буын түрлерінің, әсіресе, олардың дауысты немесе дауыссыз дыбысқа бітуінің морфологиялық деңгейге тікелей қатысы бар екендігі белгілі. Себебі келесі жалғанар қосымша дауыстыға басталады ма, әлде, дауыссызға басталады ма, ол - алдыңғы буынның соңғы дыбысына тікелей байланысты кездері болады. Сонымен қатар алдыңғы буынның соңғы дыбысы мен соңғы буьнның бастапқы дыбысының арасында да дауыс қатысына тікелей байланысты тұстары бар: буынның дауысты, қатаң, ұяң немесе үнді дыбысқа бітуіне қарай қосымшаның бастапқы дыбысы құбылып отырады. Осы заңдылықтар қазақ тілі үшін аса актуал болын табылады. Ендеше, қазақ тілінің буын жүйесін буын түрлері мен оның дыбыс құрамын дауысты-дауыссыз тұрғысынан ғана жіктеп қойған жеткіліксіз болады екен. Мұндай жіктелім тасымал талабына сай келіп, тасымал ережелерін ғана құрастыруга ғана жарайды. Лексика (сөз) деңгейінде кемістігі жоқ талдау морфология (қосымша) деңгейінде жарамай қалып жатыр. Лексикалық деңгейде буын түрлері мен оның дыбыс құрамы үшін түбір сөздің де, туынды сөздің де мәртебесі бірдей: бақ та бір сөз, бақтташы да бір сөз. Екі жағдайда да бақ - бітеу буын, ал та - ашық буын. Осы жіктелім тасымал үшін жеткілікті. Ал морфологиялық деңгей үшін: бақ бірлігінің бітеу буын екендігі жеткіліксіз, оның қатаң дауыссызға аяқталып отырғанын қоса ескеру керек. Ендеше та ашық буыны, біріншіден, дауысты дыбыстан бастала алмайды, егер дауысты дыбыстан басталатын болса, онда бақ бірлігі бітеу буын бола алмайды. Екіншіден, ол тек дауыссыз дыбыстан басталады, оның үстіне бастапқы дыбыс тек қатаң дыбыс болу керек. Бастапқы дыбыс қатаң дауыссыз болмаса, бақ пен та тіркесе алмайды. Сондықтан буын құбылысының өзін екі деңгей тұрғысынан қарастырған жөн сықылды. Ол үшін буынның дыбыс құрамын іштей тағы жіктей түсуге тура келеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.