Егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көреткіштеріне аллоксанның әсері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қант диабетіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Инсулиннің химиялық табиғаты жіне әсер ету мехенизмі ... ... ... ... ... .
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.4Қант диабетінің пайда болу белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5Қант диабетінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.6Ұлпа сұйықтығы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Қанның тіршілік үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қанның биохимиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.8 Қанның плазмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.9 Лимфаға жалпы сипаттама. Лимфа және лимфа айналу ... ... ... ... ... ... ... ..
1.10 Лимфодинамикалық негізгі көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Зерттеу материалдар мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Зерттеу нәтижелері мен мен талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Аллоксан диабетінің үлгісі және лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің динамикасын алу ... .
3.2. Аллоксан диабетіне шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен түзетулерден кейінгі қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің ерекшіліктері ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Қант диабетіне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2Инсулиннің химиялық табиғаты жіне әсер ету мехенизмі ... ... ... ... ... .
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.4Қант диабетінің пайда болу белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.5Қант диабетінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.6Ұлпа сұйықтығы және оның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.7 Қанның тіршілік үшін маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қанның биохимиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.8 Қанның плазмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.9 Лимфаға жалпы сипаттама. Лимфа және лимфа айналу ... ... ... ... ... ... ... ..
1.10 Лимфодинамикалық негізгі көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2. Зерттеу материалдар мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. Зерттеу нәтижелері мен мен талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1 Аллоксан диабетінің үлгісі және лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің динамикасын алу ... .
3.2. Аллоксан диабетіне шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен түзетулерден кейінгі қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің ерекшіліктері ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көреткіштеріне
аллоксанның әсері
Орындаған
4 курс студенті: ___________________________ Сулейменова А.К.
(қолы)
Ғылыми жетекшілері
б.ғ.к.,доцент: ______________________________ Абылайханова Н.Т.
(қолы, күні)
б.ғ.к., аға
ғылыми қызметкер: ______________________________ Әбдірешов С.Н.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы:
б.ғ.к.,доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д.,профессор: ______________________________ Төлеуханов С.Т.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
Бітіру жұмысы 35 бетте жазылған ішінде 11 сурет, 1 кесте бар, әрі
қолданылған әдебиеттер тізімі 61, оның ішінде 15 шетелдік болып табылады.
Зерттеу жұмыстары әл-Фараби атындағы биология факультетінің Адам және
жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасының лабораториясы мен Адам
және жануарлар физиологиясы ғылыми зерттеу институтының лимфа жүйесін
зерттеу лабораториясында жүргізілді.
Зерттеу нысаны: салмағы 220-250г. болатын 50 лабораториялық ақ
егеуқұйрықтар.
Зерттеу әдістері: Егеуқұйрықтарға аллоксан диабеті моделі жасалынды.
Қандағы, лимфадағы және несептегі глюкоза мөлшерін тест-жолақтары арқылы
ACCU-CHEEC Active (Глюкотренд-2) құралын пайдалана отырып анықталды.
Жалпы белок мөлшері, мочевина және креатинин, аланинаминотрансфераза (АЛТ),
аспартатаминотрансфераза (АСТ) мөлшерін Bio-Lachema-Test. Қан плазмасы
мен лимфада инсулин мөлшерін иммунорадиометриялық әдіс арқылы анықталды.
Гематокритті жалпыға танымал әдіспен, қан мен лимфа ұю уақыты Сухарев
әдісімен, олардың тұтқырлығы ВК-4 вискозиметрінде анықталды.
Сонымен қатар математикалық есептеулерден кейін M±m мәліметтері берілген
топтарды салыстыру кезінде -*р0,05 жалпыға мәлім Стьюдент пен Фишер
критерийлерін пайдаланып, ықтималдық теориясын тексереміз [18].
Алынған мәліметтерді Microsoft Excel комьютерлік бағдарламасын
пайдаланып статистикалық өңдеп және алынған өзгерістерді -*р 0,05 пен *р
0,001 аралығын сәйкес деп есептедік.
Жұмыстың мақсаты егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық
көрсеткіштеріне аллоксанның әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
- егеуқұйрықтардың лимфа құрамының биохимиялық көрсеткіштеріндегі
аллоксанның әсерінен болатын өзгерістерді талдау.
- егеуқұйрықтардың қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне
аллоксанның әсерін анықтау.
Кілтті сөздер: аллоксан диабеті, инсулин, глюкоза, лимфа, қант диабеті,
несеп, гемотокрит, гликемия,
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы болып, бүгінгі таңда дүние жүзінде
қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді.
Біз егеуқұйрықтарға тәжірибе жасап, аллоксан диабетінің үлгісін алдық.
Оны келесі көрсеткіштер дәлелдейді: гликемия, глюкозурия, қандағы
инсулиннің құрамының тез арада төмендеуі. Егеуқұйрықтарға аллоксанды
енгізгеннен соң 30 күннен кейінгі қан плазмасы мен биохимиялық
көрсеткіштерінің өзгеруіне себебші болды.
Бітіру жұмысының талқылануы мен жариялануы:
1. Ізденіс журналының 2011жылдың №1 санында Аллоксан диабетінің үлгісі
және қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің динамикасының
ерекшіліктері
2. Хабаршы журналының 2011жылдың №3 санында Аллоксан диабетіне
шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен түзетулерден кейінгі қан
плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің ерекшіліктері
ГЛОССАРИЙ
Аллоксан (мезоксалиломочевина)- тотықтырғыштардың несеп қышқылына
әсер етуінде бос көгерткіш қышқылдары бар жағдайда түзіледі.
АЛТ (аланинаминотрансфераза, АлАТ, ALT, GPT) – клеткадағы
аминқышқылдарының алмасуына қатысатын фермент.
Азотемия – қандағы азотты заттардың алмасуның көбеюі.
Диабеттік ретиноаптия - диабет кезіндегі көз қызметінің бұзылуы.
Липокоин – инсулинді ұйқы безінен алып тастағаннан кездегі препарат.
Глюконеогенез – глюкозаның көмірсуларға жатпайтын заттардан
биохимиялық жолмен түзілу.
Гемотокрит – қан түйіршіктері мен плазмсының көлемдік ара қатынасы.
Гликемия – қандағы глюкоза (жүзім қанты) мөлшері.
Интактылы – тиісілмеген, тұтастығы сақталған, операция жасалмаған.
Токоферол – қанықпаған липидтерді асқын тотыққа айналудан қорғайтын
ең жақсы антитотықтырғыштар болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
1.1 Қант диабетіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5
1.2Инсулиннің химиялық табиғаты жіне әсер ету
мехенизмі ... ... ... ... ... .
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.4Қант диабетінің пайда болу белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.5Қант диабетінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.6Ұлпа сұйықтығы және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
1.7 Қанның тіршілік үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қанның биохимиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.8 Қанның
плазмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...14
1.9 Лимфаға жалпы сипаттама. Лимфа және лимфа
айналу ... ... ... ... ... ... ... . .
1.10 Лимфодинамикалық негізгі
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Зерттеу материалдар мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Зерттеу нәтижелері мен мен
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Аллоксан диабетінің үлгісі және лимфа мен қан плазмасының биохимиялық
көрсеткіштерінің динамикасын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Аллоксан диабетіне шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен
түзетулерден кейінгі қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің
ерекшіліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Кіріспе
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді[1-3].
Қант диабеті – эндокринді зат айналымы жүйесінің ауруы, оның негізінде
абсолютті және біршама инсулиннің жетіспеушілігі жатыр.
Инсулин – ұйқы безінен, дәлірек айтсақ, лангерганстың аралындағы
жасушалардан бөлініп шығатын гормон. Бұл науқас ұйқы безінің β-клеткалары
бөліп шығаратын сөл, инсулиннің жетіспеуіне байланысты пайда болады.
Инсулиннің тапшылығынан денедегі зат алмасуы, әсіресе көмірсутегі заттардың
химиялық ажырауы мен денеге сіңу процестері бұзылады да қанның құрамында
қанттың қалыпты деңгейі жоғарылаған кезде бүйректен сүзіліп өткен глюкоза
несеппен бөлініп шығады.
Әдеби деректерде келтірілгендей жұмыстың негізгі бөлігі эксперименталді
диабетте зерттеліп, анықталған. Ал осы аурудың дамуының ерте мерзімдері
биохимиялық тұрғыдан нашар сипатталған[4-7].
Сондықтан аллоксанды пайдалана отырып, аллоксанды қант диабетін
тудырдық. Аллоксан-химиялық зат. Аллоксан 1817 жылы Бруньятелли ашқан.
Сонымен қатар С.М. Лейтес жануарға аллоксанды жібергенде аралшық
тіндер бұзылып аллоксандық диабет дамығанын байқаған. Мұнда тек қана
көмірсу алмасуы бұзылып, май алмасуы өзгермейтінін байқаған. Осыған
байланысты диабет ауруында май алмасуының бұзылуы екінші гормон –
липокаиннің кемшілігіне байланысты болар деп болжайды[8-10].
Біздің зерттеу жұмысымыздың егеуқұйрықтардағы аллоксан диабетінің
үлгісін өңдеуге арналған мәліметтер және оның даму барысындағы қан
плазмасының биохимиялық көрсеткіштері мен несеп құрамындағы глюкоза
мөлшерінің өзгерістері анықталған нәтижелері келтірілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Әдебиетке шолу
1.1 Қант диабетіне жалпы сипаттама
Қарынасты (ұйқы безі) аралас сөлініс безге жатады.Ол әрі ішкі, әрі
сыртқы сөлініс қызметін атқарады. Сыртқы сөлініс қызметіне асқорыту сөлін
өндіру қызметі жатады.Ішкі сөлініс қызметіне Лангерганс аралшықтары
атқарады.Лангерганс аралшықтары ұйқы безінің негізінен ұш жағына және
аздап басқа бөлімдеріне орналасқан ерекше тін. Аралшық жасушалардың
өзектері болмайды. Ең алғаш аралшықты морфологиялық жеке құрылым ретінде
1863ж. Лангерганс ашты. Лангерганс аралшықтарында 2 түрлі жасушалар бар α
және β (түйірлі жасуша).олардың жалпы салмағы бездің 0,01%. Аралшық
тіндерінің салмағы аз болғанымен организмнің тірлігіне өте қажетті.оның
гипо қызметі қантты диабет ауруын тудыру. Диабет деген сөз грекше тесіп
өтемін дегенді білдіреді. Шынында, қант жасушалық тіндік кедергінің
бәрінен өтіп көп мөлшерде сыртқы шығады.
Бұл ауруда ең алдымен көмірсулар алмасуы бұзылады. Организм жасушалары
көмірсуларды пайдаланбай, бауыр еттерде гликогеннің жасалу мөлшері төмендеп
кетеді. Оның ыдырауы күшейеді. Соның нәтижесінде қандағы қанттың мөлшері
көбейеді. Гипергликемия пайда болады. Оның мөлшері қалыптағы 3,5-5,5 ммоль-
ден 8-12 ммольл, ал кейде одан да көп болуы мүмкін. Гипергликемияда қант
несеппен сыртқа шығады, глюкозурия байқалады. Несепте қанттың көбеюі бүйрек
түтікшелерінде қанттың қанға кері сіңіп үлгермеуінен, осмостық қысымның
артуына байланысты тәуліктік несептің мөлшері көбейеді (8-10 литрге дейін),
полиурия пайда болады. Организмнен судың көп шығуы шөлдеу сезімін яғни
полидипсияны тудырады. Диабет ауруында майдың алмасу да бұзылады. Бауырдағы
гликогеннің азаюы деподағы май мен липиоидтерді шығарып, олардың бауырға
баруына әсерін тигізеді. Деподағы май бауырға қанмен тасылады, сондықтан
гиперлипемия пайда болады(1% орнына 5-10 кейде 20%-ға дейін).Бұл бауырдың
майға айналуына әкеліп соғады. Осыған байланысты майдың кетонды ацетонды
заттарға дейін күшті тотығу (ацетон, β-оксамай қышқылы, ацетосірке қышқылы)
күшейеді.Қандағы кетондардың мөлшері артады. Кетонемия дамып, кейін ол
кетонурияға айналады.Кетонемияда қандағы сілті-қышқылы қоры азаяды, ацидоз
байқалады.Алғашында ол қалпына келуі мүмкін,бірақ кейінен қанның рН-ы
өзгереді.Сөйтіп, улану белгісі-диабеттік кома дамиды.
Диабетте белоктың алмасу да бұзылады.Тіндегі көмірсудың азаюына
байланысты белоктың көмірсу қоры ретінде пайдалану байқалады яғни
глюконеогенез пайда болады.Мұндайда белоктың ыдырауы күшійгендіктен денеге
оның қалдық өнімдері жиналады.Сондықтан азотемия – белок ыдырауы өнімдері
көбейеді. Барлық қоректік заттардың ыдырауы күшейгендіктен адамның араны
ашылып тамақты өте көп ішеді (булемия).
Көпке дейін диабет ауруы аралшық тіндерінің қызметіне байланысты екені
белгісіз болған.Оны алғаш рет 1877 ж.Лангерганс тапқан. Ол ауруды
патологиялық анатомиялық тексеру кезінде аралшық тіндерінің жойылып
кеткенін тапқан. 1889ж. Меринг пен Миньковский диабет ауруы ұйқы безін
сылып тастағанда пайда болатынын тәжірибе жүзінде дәлелдеген.Олар алғаш рет
итте тәжірибелік диабет ауруын тудырған.Ұйқы безін кесіп алып тастағаннан
кейін біраздан соң 300мг% (яғни 15ммольл) дейін гипергликемия дамыған. 4-5-
і күндері ит өлерде гипергликемия кезінде қанттың мөлшері 10 есе
көбейеді.Итте полиурия дамып несептегі қант мөлшері 3-5% болған.1901 ж.
Патофизиологтары Мәскеу университетінің қызметкері А.В.Соболев Диабет ауруы
Лангерган аралшықтарын алып тастағанда пайда болатынын дәлелдеген. Панкреас
безінің өзегін байлап тастағанда оның секреті жиналып, қысымы күшейеді де
экскрециялық тіндер бұзылады, аралшықтар ұлғайып өседі. Мұндайда диабет
пайда болмайды.Ал аралшық жасушаларды алып тастаса диабет ауруы байқалады.
А.В.Соболев алғаш рет аралшық тіндері тұмбасын алып, оның диабетті емдеу
қабілетін ашқан. Аралшық тіндерінің таза тұнбасын без өзегін байлап,
экскрециялық тіндерді жоймай алу мүмкін емес, себебі без тіндерді белокты
негізде болғандықтан асқорыту ферменттерімен араласып, олардың әсерінен
ыдырауға түседі.
Оның үстіне А.В.Соболев эмбрионның аралшық тіндері сөліністік
жасушалардан бұрын дамитындығын ашқын. Буаз жануарлардың ұйқы безін
жүктіліктің екінші жартысында кесіп алып тастағанда диабет ауруы дамымайды.
Себебі ұрықтың гормоны анасының организмін де өамтамасыз етеді.Бірақ бала
туғанан кейін анасында диабет болады.
20 жылда кейін 1921 ж. канадалық дәрігерлер Бантинг пен Бест
А.В.Соболев тәрізді тәжірибелер жасап бұзаулардың ұйқы безінің өзегін
байлап тастау арқылы оның аралшық тіндерінің таза тұнбасын алған.Сосын оны
диабет ауруымен ауырған адамдарды емдеуге өолданған. Тұнбаның белсенді
негізі – ұйқы безінің гормоны инсулин деп атаған. Ол жасушаларда
өңдіріледі.
1.2 Инсулиннің химиялық табиғаты және әсер ету молекулалық
АПВАмеханизмі
Лангерганс аралышығының β-клеткаларында инсулин жасалып шығады,алғаш
ол проинсулин түрінде бір полипептидтік тізбек болып құрылады; ондай
тізбек жануарлар түріне байланысты 78-86 амин қышқылы қалдықтарынан
тұрады. Бұдан кейін протеиназа ферменті проинсулин молекуласынан пептидті
ажыратып бөледі де, оны активтендіреді. Мысалы, бұқаның проинсулинінің С-
соңынан 30 амин қышқылын бөліп алған кезде 51 амин қышқылы қалдығынан
құралған инсулин түзіледі. Осы инсулин молекуласы тең емес екі
полипептидтік тізбектен құралған. Ол S−S− байланыс арқылы жалғасқан.
Адамның және басқа барлық жануарлар инсулиннің құрылысы дәл осылай, 51
амин қышқылы қалдықтарынан құралған. Адам инсулині молекуласының схемасы
төменде көрсетілген.
Инсулин молекуласының белгілі бөлігінде орналасқан үш амин
қышқылының түр айырмашылығы болады. Мысалы, инсулиннің А-тізбегіндегі 8,9
және 10 жағдайында орналасқан амин қышқылдарының айырмасы
Бұқада: Ала−Сер−Вал
Қойда: Ала−Гли−Вал
Жылқыда: Тре−Гли−Иле
Шошқада: Тре−Сер−Иле
Китте: Тре−Сер−Иле
Адамда: Тре−Сер−Иле
Сол сияқты, адам инсулинінің басқа сүтқоректі жануарлардан айырмасы- Б-
тізбегіндегі С-соңы амин қышқылы. 30 жағдайында адам инсулинінде треонин
бар, ал басқа жануарлар инсулині аланинмен аяқталады.
Тамақ ішкеннен кейін қанда глюкоза мөлшері кейде 5,5мМ артады. Бірақ
глюкоза өзі мембрана арқылы клетка ішіне кіре алмайды. Қаннан глюкоза
тікелей гипоталамусқа барады. Гипоталамус химиялық сигналды жүйке сигналына
ауыстырыды. Осыдан кейін гипоталамус жүйке жолымен реттеуші сигналды ұйқы
безіне жібереді. Ұйқы безінде инсулин синтезі күшейеді де, инсулин қанға
енеді. Қаннан инсулин нысана- клеткаларына (бауыр, бұлшық ет) жеткізіледі,
өзінің рецепторымен байланысады.
Рецептор клетка мембранасының тұла бойынан өтіп кетіп орналасқан. Бір
бөлігі мембрана сыртында, сол бөлікпен инсулин әрекеттеседі.Ал рецептордың
екінші бөлігі клтка ішінде, ол бөлікте ферменттік қасиет бар, триозинкиназа
деп аталады. Клетка ішінде, цитозольды, инсулиннің әсерін іске асыратын
нысана-белок орналасқан, ол активсіз, молекуласында тирозин амин қышқылы
бар, сондықтан триозинкиназа деп айтылған.
Триозинкиназа АТФ-тің қосылуымен нысана белокті фосфорландырып
активтейді.
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне сипаттама
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді.Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді. Ал Қазақстанда осы дертке 162 012 адам шалдыққан деген
мәлімет бар. Бір ғана Шығыс Қазақстан облысында 15 500 сырқaт арнайы
тіркеуде тұрса, олардың қатары тұрақты өсу үстінде екен. Ал тіркелмей
жүргендері қаншама? Сондықтан есте ұстайтын маңызды мәселе-қант диабетімен
ойнауға болмайтындығы. Қайтер дейсің, жазылып кетеді ғой дегендей ұзын
арқан, кең тұсауға салмай, дер кезінде дәрігерге қаралу кімге болсын
пайдалы. Медицинада қант диабеті деген атқа ие дерттің қазақша атауы-
сусамыр. Бұл дерт көпке мәлім. Ауру біздің эрамызға дейінгі үшінші ғасырда
белгілі болған көрінеді. Аурудың қант диабеті деген атының өзі гректің
(diabaino- өту, өтіп кету), mellitus-тәтті қант деген сөздерінен шығыпты.
Көне заманда дәрігерлер қант диабеті ауруына шалдыққан адамдарды зәрінің
дәмі тәтті екегі анықталған. Қант диабетінің айда болуы асқазан асты
безінің қабынуы салдарынан, қан тамыры зақымданып, ішкі секрецияның басқа
да бездердің ауруымен байланысты. Көбінесе ол психологиялық қозу мен
қобалжулардың, инфекциялық аурулардың салдарынан болатындығы анықталып
отыр.
Жүрекке қан таситын тамырлардың аурулары диабетпен ауыратын 45 жастан
жоғары адамдардың 20 пайызында байқалады. Бұл аурудың даму қаупі
басқаларына қарағанда 2-4 есеге артық. Диабеттің бұл түрі дамыған елдердегі
науқастардың мүгедектігі мен өлімінің негізгі себебі болып отыр. Диабетпен
ауыратын адамдарда инсульттің даму қаупі 2-4 есеге жоғары және 2- типті
диабеті бар адамдардың 15 пайызы осыдан қайтыс болады. Сусамырдың ағзаға
тағы бір зияны — микроқантамырлары аурулары арқылы пайда болатын нефропатия
ауруына шалдықтыруында. Бұл бүйректің жұмыс істеуін нашарлатады. Соның
салдарынан асқынулар жиі болып, соңы қайғылы жағдаймен аяқталып жатады.
Диабеттік ретинопатия — дамыған елдерде соқырлық пен көздің көру
қабілетінің нашарлауының негізгі проблемаларының бірі. Зерттеулер диабетпен
ауырған адамдардың 2 пайызы 15 жылдан кейін зағип болып қалатынын, ал
науқастардың 10 пайызында көздің көруінің елеулі нашарлауы пайда болатынын
дәлелдеп отыр. Нейропатия, басқа да микроқантамырлы асқынулар диабетпен
ауыратын науқастардың шамамен 70 пайызында кездеседі. Ол көбіне
ампутацияға алып келуі мүмкін. Яғни аяқтың, табанның және қолдың шеткері
сенсорлық нейропатиясына кезіксе, онда сол жерді кесуге тура келеді.
1.4 Қант диабетінің пайда болу белгілері
Диабетке шалдыққандарда мынадай белгілер байқалуы мүмкін. Ауырған адам
үнемі қатты шөлдейді және құрамында қанты мол зәр көп келіп, кіші дәретке
жиі барады (тәулігіне 6 литр және одан да көп). Балаларда тым ерте
білінетін белгісі - кіші дәреті тоқтамайды. Кіші дәреттегі қанттың мол
болуынан балалардың іш киімдері (емшектегі нәрестелердің жөргегі)
крахмалданғандай қаудырлап тұрады. Көп жағдайларда диабетпен ауырғандар
шөлдеп, тамаққа деген тәбеттің күрт артуымен байқалады. Аурудың ерте
белгілеріне терінің, әсіресе екі шаптың арасының қышуы ондағы су бөртпе
ауруына бейімділігінен байқау қиын емес. Ауруды дер кезінде емдемесе, оның
асқынуы күшейіп, әлсіздік пайда болады. Организм тез қалжырап, қол-аяғы
қақсайды, жүйке жұқаруы байқалады. Көру қабілеті төмендеп, бүйрек қызметі
бұзылуы да мүмкін. Науқастың ауызынан атцетон иісі тәріздес иіс шығады. Кей
жағдайда науқастың құлап қалуыда кездеседі. Ал қант диабетінің ІІ түріне
шалдығудың ең басты себебі - семіздік. Артық салмақ, аз қозғалу, өз-өзін
күтіп ұстамау салдарынан қандағы инсулин құрамы артады. Адамда астың дұрыс
қорытылмауының салдарынан қандағы.
Сондықтан кез келген адам тұрақты түрде қозғалыста болған жөн. Сонда ғана
денедегі қан айналымы дұрысталып, қандағы қант реттеледі. Семіздіктен
құтылу үшін, ең алдымен ішімдікке, темекіге әуес болмау керек. Дер кезінде
дұрыс тамақтануды қалыптастырып, оны әдетке айналдырған абзал. Тағы бір
айтатын нәрсе - басының сақинасы, өтінде тас бар адамдар да қант диабеті
ауруына бейім келеді. Сондай-ақ бұл аурудың тұқым қуалайтын ерекшелігі де
бар.Кез келген адамдағы қанның қант мөлшері 3,5-тен 5,5-ке дейін болуы
қажет, ал бұл көрсеткіш 5,7 немесе 6,0-ге көтерілген жағдайда дәрігерге
тексерілген дұрыс. Егер де қант диабетімен ауырған жағдайда адам өз-өзін
сабырлылықпен ұстамдылыққа тәрбиелеген болса, өз пайдасы болары анық.
Дәрігердің ақыл-кеңесімен қалыпты жағдайда аурумен күресуге, ұзақ ғұмыр
сүруге болатындығын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Көп жағдайда қант диабетімен
ауырғанда диета сақтап, ауруға себепші болатын тамақтардан
аулақболудапайдалы.Еңбастысы,науқас тың күйзелмегені жөн.Қант диабетінен
қорықпаукерек-олүшіннауқастың өмірге деген сенімі, болашаққа деген
батылдығы өмір жасын ұзартуға жол ашады.
Қант диабетімен ауыратын адам мына қағиданы әр уақытта есте ұстасын:
Дұрыс қолданылатын емдік тамақ пен режим сақтау - қант диабетінің барлық
түрін емдеудің негізі. Осыны ұмытпаңыз! Қазір елімізде қант диабеті ауруына
мемлекеттік тұрғыда көңіл бөлініп келеді. Қандағы қантты азайтатын инсулин
егетін піскек (шприц) пен басқа да дәрі-дәрмектер тегін таратылады. Сонымен
қатар Қазақстанда сусамыр дертіне қарсы 1991 жылдан бастап, жыл сайын
қараша айының 14-інде - Дүниежүзілік диабет күні атап өтіледі. Осы
тақырыпқа орай, біз Қазақстан Диабеттер қауымдастығының төрайымы Наталья
Тукалевскаядан қант диабеті туралы сұраған едік: Қазақстанда қант диабеті,
жалпақ тілмен айтқанда сусамыр дертінің жыл өткен сайын көбейіп, оның
балаларға ауыз сала бастағанын, халықтың бұл ауру жөнінде сауатының
төмендігін, емдеу мекемелерінде ауруды дер кезінде анықтайтын мамандардың
жетіспейтіндігін, ауруға шалдыққандардың тегін дәрі-дәрмекке қолы жете
бермейтіндігін айтып тағы да дабыл қағуы да бекер емес. Қауымдастықтың 2009
жылдың 1-қаңтарындағы мәліметі бойынша, Қазақстанда қант диабеті деген
нақты диагноз қойылған 162012 адам есепке алынса, оның 1 595-і балалар мен
жасөспірімдер. Ал осы жылдың шілде айына дейінгі жүргізілген есеп бойынша,
есепке алынғандар саны - 170796-ға жетсе, оның 22 пайызы балалар мен
жасөспірімдер екен. Ал республикамыздың бас эндокренологы, профессор, Қант
диабеті қауымдастығының дәрігерлік қызмет жөніндегі кеңесшісі, професссор
Михаил Зельцер диабет жайлы былай деді: Ата-аналар еркелеткеннің жайы
осылай екен деп, балаларын Кока-Кола, Чипсы, Кериешки сияқты
құрамында газ бен тұзы көп, майға қуырылған құрғақ тағамдарды көбірек
пайдалануға мүмкіндік бере отырып, жасөспірімдерді ауруға интермелеп
отырғандарын өздері де түсінбейді. Баланы мұндай тағамдарға итермелегеннен
гөрі, салауатты өмір салтына бастайтын спортпен шұғылданып, дұрыс
тамақтанып, ауа райының әр мезгіліне сәйкес киініп жүруге бағыт-бағдар
бергені әлдеқайда тиімді болар еді. Және сонымен қатар, айта кету керек
қант диабеті түрлі күйзелістер мен қобалжудан болады, - деп атап өтті.
Қант диабетіне қатысты мамандарды көп ойландыратын мәселе - осы дертке
шалдыққандардың әлі де толық және қолжетімді дәрігерлік көмекке қол жеткізе
алмауы. Атап айтқанда, қант мөлшерін қалыпты ұстайтын дәрі-дәрмектер мен
екпелер көп жағдайда жетіспеуінде. Негізінде бұл ауруға шалдыққандар дәрі-
дәрмекпен, медициналық препараттармен тегін қамтамасыз етілуі тиіс болса,
өкінішке қарай, бұл мәселе көбінесе сөз жүзінде қалып қояды. Алайда, әлем
дәрігерлері сусамыр дертінің нақты емін таба алмай отырғандықтан, әзірше
оның ең басты емі - дұрыс тамақтану, дене қимылын көп қажет ететін спортпен
айналысу екендігін түсіндіреді. Америкалықтар қант диабетін салауатты өмір
салтын ұстанудың бір жүйесі санайтын көрінеді. Себебі бұл ауруға шалдыққан
адам өмір бойы өзін-өзі күтімде ұстап, дәрігердің белгілі бір кеңесінің
аясында болса, өзі де денсаулығы үшін күресу керектігін ескертеді.
1.5 Қант диабетінің түрлері
Қант диабеті ауруы 2 түрге бөлінеді.
Диабеттің 1-типтік түрі инсулин өндіретін асқазан безінің реакциялары
бұзылған жағдайда пайда болады. Ауруды тудыратын бірнеше себеп бар:
вирустар, жеткілікті түрде ана сүтін ембеу және баланы сиыр сүтімен ерте
тамақтандыру, құрамында азотты заттардың, тамақ пен суда токсиндердің
болуы. Мәселен, дамыған елдерде суды шектен тыс тазартқанда пайда болған
кейбір антигендерге организмнің жеткілікті түрде қарсы тұра алмауы да
диабет ауруына шалдығуға әкеп соғады екен. Дегенмен, 1-типті диабеттің
туындауының түпкілікті себептері табылған жоқ. І түрімен жас адамдар
ауырады, бұлардың ұйқы безінің Ι клеткалары жұқпалы ауру микробтарымен ауыр
зақымданғанынан инсулин бөлу қабілеті мүлдем төмендеген. Аурудың бүл түрін
инсулинмен емдейді.
Ал мамандар 2-типтегі диабеттің таралуын тоқтатуға болады деп
есептейді. Бұған дене салмағын азайту, физикалық жүктемені ұлғайту, дұрыс
тамақтану ықпал етеді. Басқаша айтқанда, батыстық өмір салтын түбегейлі
өзгерту керек. Диабеттің алдын алу үшін дене салмағын бақылау балалардың
25%-ы семіздіктен қасірет шегетін Египет, Мальта және АҚШ сияқты елдерде
қолданылады. Семіздік пен 2-типті диабеттің арасындағы тікелей байланыс әлі
күнге дейін анықталмаса да, адам толық болған сайын оның инсулинге
қажеттілігі арта түсетіндігі дәлелденген. ІІ түрі жасы ұлғайған адамдарда
жиі кездеседі, оларда инсулиннің бөлінуі шамалы ғана төмендеген, кейде оның
қандағы мөлшері өзгермеуі мүмкін. Оларда инсулинмен байланысты инсулиндік
рецепторлардың сезімталдығы бәсеңдейді, соның салдарынан инсулин зат алмасу
процесіне кірісіп кете алмағандықтан қант диабеті пайда болады. Науқастың
бұл түрі диета және қанттың мөлшерін төмендететін дәрілерді ішумен
емделеді. Бірақ қант диабетінің ІІ түрімен ауыратын адамдарға да инсулинді
қолдануға тура келеді, егер қандағы қанттың мөлшері дәрілерді пайдаланған
кезде қалыпты мөлшерге дейін төмендемесе, қосалқы аурулар қосылғанда:
өкпенің қабынуы, жұқпалы аурулар, ота жасайтын жағдайда, ағзаларда (бүйрек,
бауыр, көз, аяқтардағы созылмалы жара) асқынулар болғанда, қант диабетімен
ауыратын жүкті әйелдерге, бала емгізгенде. Көбіне аурулар инсулин
қабылдасақ инсулинге тәуелді болып қаламыз деп бас тартады. Неғұрлым
инсулинді ерте алсақ қосалқы аурулардан тез айығып, ағзаларда, асқынулар
болған жағдайда ары қарай өршімеудің алдын алудың жолы екенін түсіндіруіміз
керек.
Егер айқын қант диабетіне уақытында, науқастың жағдайына сай ем
қолданылмаса сырқатта өлім қаупін тудыратын асқыну – адамның есінен танып
қалуы (кома) мүмкін. Қант диабеті асқынған кезде жиі кездесетін команың
бірі – кетоқышқылды кома деп аталады. Бүл кома болардың алдында қант
диабетінің белгілері ерекше күшейеді. Жиі зәр шығарумен байланысты денедегі
судың мөлшері азаюынан, электролиттік баланстың өзгеруінен науқас адам тез
әлсірейді. Орталық нерв жүйесі алдымен қозуы немесе тежелуі мүмкін. Содан
кейін адам есінен танады.
Тағы бір тоқталатын жағдай – гипогликемия (қанда глюкоза мөлшерінің
азаюы) комасы. Бұл кома науқас адамның уақытында тамақтанбауына және ішетін
дәрісінің немесе инсулиннің артық болуына байланысты.Қанда глюкоза
төмендеген кезде адамның тәбеті ашылып, денесі дірілдейді, тез арада терлеп
кетеді. Орталық нерв жүйесі қозып, адам есіреді, уақытында көмек
көрсетілмесе есінен танады. Лабораториялық әдіспен тексергенде глюкозаның
мөлшері ерекше төмендегені анықталады.
1.6 Ұлпа сұйықтығы мен оның маңызы.
Денедегі қан , лимфа ұлпа сұйықтығы организмнің ішкі ортасын құрайды
ұлпа сұйықтығы әрбір жек торшаларды шая отырып оларды қоректендіруде ,
зат алмасу процесін қамтамасыз етуде зор роль атқарады. Дененің бірлігі
–жарым ағзаларының ғана торшалары (бауыр, өкпе) қан капилиярларымен
тікелей жанасады көпшілік ағзалар мен ұлпаларда капилярлар мен торшалар
аралығында дәнекер ұлпа талшығымен , белокты біртекті заттармен ерекше
торшарарлық сұйықпен толған қуыс орналасады ұлпа сұұйықтығы мен қан
арасында алмасу процестері үздіксіз жүріп отырады оған қан мен ұлпалық
сұйықтың осмостық қысымдарының айырмасы , капилярлардағы
гидростатистикалық қысым деңгейі әсер етеді . қанның онкостық сынап
бағанасымен 25-30мм , ұлпаларда ол ,2мм-ге тең, сондықтан су ұлпалардан
қан тамырлар арнасына еркін өте алады . онқостық қысымға капиллярлардағы
гидростатистикалық қысымға қарсы әсер етеді. Капиллярлардың артериялық
бөлігіне оның деңгейі сынап бағанасымен 25-35мм жетеді , ұлпааралық
кеңістікте ол сб 1 мм шамасында сақталады сондықтан су тамырларының бұл
бөлігімен торшаралық саңылау өтеді ао капилярлардың веналық ұштарында
гидростатистикалық қысым осмотық қысымнан төмен болғандықтан су ұлпадан
қанға өтеді, демек ұлпа мен қан арасында үздіксіз су алмасу процесі жүріп
отырады ұлпалық сұйықтық құрамы тұрақсыз, ол органның әрекетінің
белсенділігіне қарай өзгеріп отырады.
Ұлпалық ( гистогематикалық) тосқауыл қызметі
Адам мен жоғары сатыдағы дамыған жануарлар жер бетінің түрлі құбылмалы
жағдайларында тіршілік етуге бейімделген. Оның себебі жоғарғы сатыда
дамыған организм оның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтай алады. Ішкі орта
тұрақтылығын молекулалық, торшалық, ұлпалық, органдық жүйкелік және
жүйкелі гуморальдық тетіктер қалыптастырылады. Гомеостаз және негізгі
физиологиялықфункциялардың тұрақтылығы сау организмге тән.
Организмнің ішкі ортасын сыртқы әсерлерден тері , тыныс органдары ,ас
қорыту жолы т.б мүшелер тосқауылдары қорғап тұрады. Сонымен қатар
организмде торшалар мен ұлпаларды қаннан бөліп тұратын ішкі тосқауылдар
болады. Л.Штерн зерттеулеріне сәйкес жоғары сатыдағы жануарлардың әрбір
органының өзінеғана тән ішкі ортасы болады оны сол органнның өзінде
орналасқан тетіктер қамтамасыз етеді. Бұл тетіктер біріншіден қанға
кездейсоқ түскен зиянды заттардың ұлпа аралық сұйықттыққа өтуіне кедергі
жасаса , екіншіден қаннан органның ішкі ортасына қажетті заттардың
белгілі мөлшерде және ағзаның функционалдық күйіне сәйкес арақатынаста
өтуін реттеп отырады. Бұл тетеіктерді Л.Штерн Ұлпалық тосқауыл деп атады .
Ұлпалық тосқауыл күрделі және маңызды қызмет атқарады : жеке органдық
торшалары мен ұлпаларын қан құрамындағы заттардан қорғап оларға қажет
ішкі ортаның құрмын реттейді. Оның қызметі бұзылса ағзаларға әртүрлі
зиянды заттар өтіп , оларда аурулар өршиді демек ұлпалық тлсқауылдың
өтімділімен тұрақтылығы кез келген органның патогендік әсерге
бейімділігің немесе қарсы тұру қабілетінің негізіне жатады. Еркек мал
жыныс торшалары мен жүйке жүйесін қорғайтын тосқауылдардың талғамдылығы
мен беріктігі өте жоғары. Мысалы таңбаланған риванол ерітіндісін қанға
еккенде бауыр, бүйрек, көкбауыр торшаларының ядролары сәуленіп ми мен ен
торшалары әсерге берілмеген демек ең маңызды органдар ұлпалық
тосқауылмен мықтырақ қорғалған. Организмде ми мен жұлын сұйықтығының
химиялық құрамы мен физика-химиялық қасиеттерін реттейтін ми тосқауылының
маңңызы зор аталған сұйықтық орталық жүйке жүйесінің қореқтік ортасы
болып табылады зерттеулер жұлын сұйығы құрамы мен қасиеттері жағынаны
қан плазмасынан әлдеқайда өзгеше болатынын көрсетті қан құрамында
кездесетін ферменттер мен антиденелер жұлын сұйығында байқалмайды. Жұлын
сұйығы құрамы мен қасиеттері жағынан тек жүйке элементтерінен тікелей
жанасатын көз шылауығы мен ішкі құлақтың эндолимфасы ғана ұқсас келеді.
Ұлпалық тосқауылдың морфологиялық негізін капиллярлар эндотелииі құрайды
капиляр қабырғасы эндотелийіне сұрыптау қасиет тән. Бұл тұрғыда ұрық пен
ене организмінің арасындағы алмасу процестерін реттеп отыратын серік
тосқауылының құпиялары көңіл аударады серік тосқауылы ұрықтың ішкі
ортасын ене организмінен бөле отыра заттардың ене қанынан ұрық
организміне өтуін ғана реттеп қоймай , олардан ұрықтан нен қалпына кері
өтуінде қадағалайды бұл тосқауыл іштөлдің дұрыс дамуына қажетті
жағдайлар туғызып , нен организмін іштөлде түзілетін алмасу өнімдері
әсерінен қорғайды ұлпалық тосқауылдың өтімділігін реттеуде кальции
иондары маңызды роль атқарады иодты қосылыстармен немесе дифтерии
токсинімен уланғанда қанға кальции тұздарын ексе тамырлардан сұйықтардың
өтуі төмендеп ісік азаяды оның себебі капилярлар энджотелиидің торшалары
бір-бірімен торшаралық ерекше амарфты зат эндотелии цементі арқылығы
білігеді
1.7 Қанның тіршілік үшін маңызы
Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының
физткалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тқрақты болуы шаот, тек осы
тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы да күрделі
өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік полюс суығындада,
оңтүстіктің шыжыған ыстығында да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа
байланысты. Ішкі тұрақтылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш
көңіл бөлген француз физиологі Клод Барнер еді. Организмнің ішкі сұйықтық
ортасының салыстырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте қажет, деп
мәлімдеді ол 1878 жылы. 1929ж. Америка физиологі В.Кэннон ішкі ортаның,
организмнің басты-басты биологиялық көрсеткіштерінің тұрақтылық дәрежін
белгілеу үшін гомеостаз деген жаңа термин ұсынды. Гомеостаз деп қан
көлемі мен құрамының және физикалық,химиялық, биологиялық қасиеттерінің
тұрақтылығы, яғни барлық биологиялық константаларды (артериялық қан қысымы,
дене температурасы т.т) айтады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айналадағы табиғи
құбылыстармен ойдағыдай қарым-қатынас жасауы әрдайым гомеостаздың
сақталуына қауіп төндіретін жағдай болып саналады. Бірақ бүйрек, тер
бездері, өкпе сияқты көптеген ағзалардың қызметі арқасында, сондай-ақ
денедегі арнайы механизмдердің қатысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды.
Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік тұрақтылықтан гөрі салыстырмалы және
динамикалық гомеостаз тән.
Қан- жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық.
Жарақаттану салдарынан қанның 25-30% сыртқа ағып кетсе, тіршілікке қауіп
төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса не қан
ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар,
әсіресе ми қыртысынынң нейрондары уақытында келетін қан мөлшері азайса, 5-6
мин кейін бұзыла бастайды.
Қанның негізгі функциялары:
1. Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жеткізеді, ал зат
алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау
қызметі).
2. Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмірқышқыл газды өкпеге
жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3. Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды
(минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалық, яғни қоректендіру
қызметі).
4. Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен адам
денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдерден бүйрекке,
өкпеге, тер бездеріне, ішеккке апарады. Сөйтіп оларды шығарып
тастайды (экскреторлық қызмет).
5. Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадағы антиденелер денеге енген
микроптарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды, бейтараптап,
зиянсыздайды ( қорғаныс қызматі).
6. Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді, реттеуге
қатысады (гуморальдық реттеу). Қандағы биологиялық әсері күшті
заттар- гормондар, медиаторлар, метаболиттер ағзалармен клеткаларға
өтіп тікелей немесе қан тамырларының ішкі бетінде орналасқан
хеморецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді ( рефлекстік
реттеу).
7. Қан клеткалары ( формалы элементтер) ткань клеткаларымен креаторлық
байланста болады. Криаторлық байланыс жаңарған клеткаладың және
тканьдердің табиғи құрылысы мен кейіпінің сақталуымен қамтамасыз
етеді. Жаңа клеткалар құрылысы жағынан ескі клеткаларға ұқсас болу
үшін клеткааралық информациялардың маңызы өте зор. Клеткаларға
қажет мағұлматтарды макромолекулалар тасиды. Мағұлматтар бір
клеткадан екінші клеткаға клеткааралық каналдар арқылы және
пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромлоекулаларды басқа
клеткаларға қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8. Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып, клеткалар мен
тканьаралық сұйықтықтын коллоидтық, осмалық тұрақтылғын сақтайды.
Осмалық тұрақтылық бұзылса, клеткалар ісініп не бүрісіп қалады рН
тұрақтылығын сақтауда буферлік ролшь атқарады.
9. Қан көп энергия шығарып қызып кеткен ағзаларды суытады, ал суыған
ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын бірқалыпта сақтауға
қатысады.
1.8 Қанның биохимиялық құрамы
Қан — организмдегі ішкі сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық
жүйесін бойлай ағып, тасымалдау қызметін атқарады. Қан барлық мүшелердің
клеткаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізеді және тіршілік әрекетінің
өнімдерін зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Организмдегі биологиялық
әрекетшіл заттардың гуморальдық реттелу қызметі қанның қатысуымен іске
асады. Қан организмнің инфекциядан қорғаныш реякциясын қамтамасыз етеді.
Ересек адам организмінде шамамен бес литр қан болады. Қан — ағзадағы
дәнекер тканінің бір түрі. Оның негізгі бөлігі клетка аралық сұйық зат —
плазмадан құралады. Плазмадан қан жасушалар — эритроциттер мен лейкоциттер
және қан пластинкалары — тромбоциттер болады. Тромбоциттер сүйектің кемік
майындағы клеткалардан түзіледі. Олардың жетілуі, қорға жиналып, бұзылуы
басқа мүшелерде өтеді.
Плазма негізінде еріген органикалық және бейорганикалық заттары бар судан
тұрады. Плазма құрамының өзгеруі организм үшін өте қауіпті. Қанға үздіксіз
көптеген заттардың қосылуына қарамастан, плазманың құрамы өзгермейді.
Плазмадаға артық заттар зәр шығару мүшелері арқылы шығарылады: қан өкпеде
көмірқышқыл газынан, ал бүйректе — судың артық мөлшері мен онда еріген
минералды тұздардан арылады.
1.9 Қанның плазмасы
Қан плазмасы — қанның құрамындағы сары немесе сарғыштау түсті сұйықтық
зат. Қан плазмасы қан мөлшерінің 55% құрайды. Қан плазмасының тығыздығы
1,025 кгл, яғни, бір литр қан плазмасының салмағы 1025 гр.
Қанның құрамындағы плазманы ажыратып алу үшін Центрифуга құрылғысы
пайдаланылады. Ол құрылғы қанның құрамындағы қан плазмасын, лейкоциттерді
және эритроциттерді бөліп алады. Құрамында тромбоциттері мол болатын қан
плазмасын медицинада ұлпалардың регенерациясы үшін және жараларды жазу үшін
пайдаланады. (1 кесте)
Қан плазмасында ерітілген белоктар, минералды тұздар және басқа заттар
арнайы осмостық қысымын белгілейді, ол ұлпамен қан арасындағы судың
алмасуында үлкен рөль атқарады. Белоктар плазмаға тұтқырлық (вякость)
қасиетін береді де қан ұю процесінде де маңызды рөль атқарады.
Бейорганикалық тұздар құрамында оң электр заряды бар Na,Ca,Mg,Fe иондары я
болмаса катиондар және теріс зарядты аниондар- хлордың, иодтың, күкірттің,
фосфордың т.б. иондары болады.
Жеке иондардың плазмадағы мөлшері оның 100мл. Көлеміндегі мг. Мен
есептеледі. мг% ннемесе 1 литрге шаққанда мольмен молярлық,
эквивалентпен (нормалдық немесе эквиваленттік концентрация), ал егер еріген
зат ерітінді көлемін азайтатындай шамада болса, онда оның концентрациясын
еріткіштің бір килограмына келетін мольмен белгіленеді
Қан плазмасының химиялық құрамы
Кесте 1
Плазма Мөлшері, Плазма Мөлшері
компоненттері % компонеттері %
Су 90,5 Натрий 0,3
Белоктар 8 Калий 0,02
Липидтер 0,3 Кальций 0,012
Нейтралды май 0,2 Магний 0,0002
Глюкоза 0,1 Хлор 0,35
Мочевина 0,03 Гидрокарбонат 0,16
Несеп қышқылы 0,004 Фосфат 0,03
Креатин 0,006 Сульфат 0,02
Амин қышқылдары0,008
Плазма құрамы тек относительно тұрақты. Ол көбінесе ішкен тамаққа,
суға, олармен бірге түскен тұзға байланысты болады.Сөйте тұра ондағы
глюкозаның, белоктардың, барлық катиондардың, хлордың және
гидрокарбонаттардың концентрациясы едәуір тұрақты деңгейде сақталады және
тек қысқа уақытқа ғана нормадан біраз ауытқиды.Бұл көрсеткіштердің орташа
деңгейден айтарлықтай шамадан және ұзақ мерзімге ауытқуы организм үшін
қауіпті жағдай тудырады. Плазмадағы басқа компоненттердің- фосфаттардың,
мочевинаның, несеп қышқылының, нейтральды майдың мөлшері әлде қайда кең
шеңберлерде ауытқыса да, организм қызметтерінде заттардың жалпы мөлшері
0,9% шамасында, ал глюкозанікі -3,3-5,5 ммольл.
1.10 Лимфа және лимфа айналым
Лимфа (сөл) жүйесінің құрылым принципі
Лимфа-лимфа тамырлары мен лимфа түйіндеріндегі сұйық зат. Ол
ұлпалық сұйықтың лимфа капиллярларына өтуінің нәтижесінде пайда болады.
Лимфа организмнің ішкі ортасын қанмен байланыстырады. Оның негізгі қызметі-
белоктарды ұлпа аралық қуыстан қанға қайтару. Ол организмде суды таратуда,
сүт түзуде, ас қорыту, зат алмасу процестерінде маңызды роль атқарады.
Лимфа жүйесі жайлы алғашқы мағұлматтар тек XVI ғ. пайда болды.
Жылқының вена тамырларын зерттеу үстінде Италия ғалымы Евстафий кездейсоқ
жағдайда лимфа жүйесінің көкірек өзегін ашты. Осы елдің басқа зерттеушісі –
Азелий шажырқайдағы ақ тамырларды зерттеді. Ал лимфа жүйесін терең
зерттеулерді Италия студенті Пике атқарды.
Лимфа жүйесі лимфа тамырларынан, лимфа түйіндерінен, көкірек және
мойын өзектерінен тұрады. Лимфа капиллярлары құрылысы жағынан қан
капиллярларына ұқсас. Олардың эндотелий табақшаларынан түзілген жұқа
қабырғалары ұлпааралық қуыстарды астарлай орналасады. Лимфа капиллярлары
анастомоздар арқылы жалғасатын қаналдар торабын құрып, біртіндеп лимфа
тамырларына айналады. Бұл тамырлардың арнасында веналардағы тәрізді
қақпақшалар орналасқан. Лимфа тамырларының өте қабырғасы дәнекер ұлпалар
мен біріңғай салалы ет талшықтарынан құралған. Олардың ішкі қабығы бір
қабат энтотелий торшаларынан түзілген. Ірі лимфа тамырлары қан тамырлары
сияқты сезімтал және қозғағыш жүйке талшыктамен жүйкеленген.
Ұлпа аралық қуыстардан шыққан сұйық лимфа тамырларына жиналып,
аумақтық лимфа түйіндерінен өтеді де, көкірек және мойын өзектері арқылы
қуыс веналарға құйылып, оң жүрекшеде вена қанымен араласады.
Лимфа тамырлары денеге кәріздік (дренаждық) жүйе құрып, органдардағы
торша аралық сұйықтың артық мөлшерін алып шығады. Лимфа капиллярларының
өткізгіштігі жоғары болғандықтан, лимфа жүйесіне әр түрлі бөгде заттар
өтік кетеді. Олар биологиялық сүзгі қызметін орындайтын лимфа түйіндерінде
сүзіледі де, торлы эндотелийлік торшалардың қатысуымен залалсызданады.Лимфа
түйіндерінде лимфациттер де түзіледі. Жұқпалы аурулар қоздырғыштары лимфа
жүйесімен де тарайды.
Лимфа және лимфа айналу
Адам денесінің клеткаларының арасында сұйықтықпен толып тұратын өте
кішкене кеңістіктер болады. Осы клетка аралық жолдардан тұйық капиллярлар
тоы түрінде лимфа тамырларының жүйесі басталады. Бұл лимфа капиллярлары
олардан ірірек лимфа сосудтарына жалғасады; кейінгілер дененің әр түрлі
учатоктерінде қолтықта, мойында, шапта лимфа түйіндеріне келеді де, онда
өте майда тамырларға тарамдалады. Лимфа түйіндерінен шыға берісте олар
қайта бірігіп, үлкен сосуда құрайды. Бүкіл денедегі лимфа көкірек лимфа
жолы және мойын лимфа ьтамыры арқылы оң және сол бұғана асты веналарына
құяды.
Лимфаны құрамы. Қан ешуақытта денедегі клеткаларымен тікелей
жанаспайды. Қанмен келетін қоректік заттар, оттегі және тағы басқалар,
клеткалар араларын толтырып жатқан мөлдір я сорғыштау сұйық зат- ткань
сұйықтығы арқылы беріледі. Әртүрлі органдардан ағатын лимфаның өзіндік
ерекшіліктері болады, себебі, әрбір органда жүретін алмасу процесінің
өзіндік өзгешіліктері бар. Мысалы, ішектен ағатын лимфаны сүт сөлі деп
атайды. Оның себебі,ішектен лимфаға ас қорыту кезінде өте майда май
түйіршіктері өтедіде, ол лимфаның түрін ағартады. Адам лимфасында -94-95,8%
су, 2-3%-ке дейін белок ( альбумин, глобулин, фибриноген); оның ішінде
фибриноген-0,04-0,06%; азлап дәнді лейкоциттер, лимфоциттер болады.
Эритроциттер жоқ. 0,7-0,8% минерал тұздары; 0,4-0,9% май боладыы. Сыбағалы
салмағы – 1,012-1,023. Көкірек ағысы арқылы тәулігіне 1-3л. Лимфа қанға
құйылады.
Лимфаның жасалуы
Лимфаның құрамы плазманікіне өте ұқсас болғандықтан оны қаннан пайда
болған деп есептейді. Қан капиллярларынан су мен плазмада еріген біраз
заттар тканьге, одан әрі лимфа капиллярларына өтеді. Өйткені қан
капиллярларының қабырғасы жартылай өткізгіш, бірақ таңдап өткізгіш
мембрана; онда ультрамикроскопиялық саңылаулар бар; осылар арқылы үзілу
жүреді.Капиллярлардың артериялықбөліміндегі 30-35мм. Hg қысым судың
плазмадан ткань сұйықтығына өтуін жеңілдетеді. Ал бұған белгілі дәрежеде
онкотикалық қысым 25 мм. Hg кедергі келтіреді. Филтрациялық қысым = 30-
35=6-10мм. Hg. Бірақ бұл айырмашылық лимфа жасауға жеткіліксіз.
Лимфаның құрамы мен қасиеттері
Лимфа – мөлдір сарғылт түсті сұйық . түрлі органдардан ағатын
лимфаның құрамы әртүрлі . мысалы ішектен шыққан лимфа құрамында негізінен
альбуминдер ғана болады , глобулиндер болмайды. Ал бауыр лимфасының
құрамында қан плазмасындағы мөлшерде белоктар ұшырасады. Аш мал лимфасы
1,015 шамасында түзсіз мөлдір сұйық. Оның құрамында белоктар және белокқа
жатпайтын азотты қосылыстар, глюкоза, гормондар, тұздар, ферменттер,
витаминдер және антиденелер кезедеседі.
Құрамы жағынан лимфа белоктар плазма белогына ұқсас, бірақ олардың
мөлшері өте аз.белоктардың ең аз кқнцентарциясы (1- 2 пайыз) аяқтардан,
теріден, еттен шығатын лимфада кездеседі. Себебі бқл органдар
капиллярларының өтімділік қасиеті өте төмен.
Белоктар мөлшерінің аз болуына байланысты лимфаның тұтқырлығы мен
тығыздығы плазмамен салыстырғанда төменірек. Лимфа құрамында хлоридтер мен
бикарбонаттар концентрациясы көбірек. Оның әрекетшіо ортасы сілтілік,
сутектік көрсеткіші қан плазмасынан жоғары. Лимфада эритроциттер
болмайды,аз мөлшерде лимфоциттер, моноциттер және гранулоциттер
кездеседі.Лимфа құрымнда тромбоциттер болмағанымен фибриногеннің болуына
байланысты ол ұйыйды.
Лимфаның құрамы
Кесте 2
Құрамдық заттар Қан плазмасында Мойын лимфа Көкіректік лимфа
тамырында өзегінде
Белок 8 2 4
Натрий 0,32 0,33 0,33
Кальций 0,02 0,023 0,024
Калий 0,01 0,01 0,011
Хлор 0,37 0,42 041
Глюкоза 0,12 0,12 0,13
Қалдық азот 0,032 0,034 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық көреткіштеріне
аллоксанның әсері
Орындаған
4 курс студенті: ___________________________ Сулейменова А.К.
(қолы)
Ғылыми жетекшілері
б.ғ.к.,доцент: ______________________________ Абылайханова Н.Т.
(қолы, күні)
б.ғ.к., аға
ғылыми қызметкер: ______________________________ Әбдірешов С.Н.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы:
б.ғ.к.,доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д.,профессор: ______________________________ Төлеуханов С.Т.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
Бітіру жұмысы 35 бетте жазылған ішінде 11 сурет, 1 кесте бар, әрі
қолданылған әдебиеттер тізімі 61, оның ішінде 15 шетелдік болып табылады.
Зерттеу жұмыстары әл-Фараби атындағы биология факультетінің Адам және
жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасының лабораториясы мен Адам
және жануарлар физиологиясы ғылыми зерттеу институтының лимфа жүйесін
зерттеу лабораториясында жүргізілді.
Зерттеу нысаны: салмағы 220-250г. болатын 50 лабораториялық ақ
егеуқұйрықтар.
Зерттеу әдістері: Егеуқұйрықтарға аллоксан диабеті моделі жасалынды.
Қандағы, лимфадағы және несептегі глюкоза мөлшерін тест-жолақтары арқылы
ACCU-CHEEC Active (Глюкотренд-2) құралын пайдалана отырып анықталды.
Жалпы белок мөлшері, мочевина және креатинин, аланинаминотрансфераза (АЛТ),
аспартатаминотрансфераза (АСТ) мөлшерін Bio-Lachema-Test. Қан плазмасы
мен лимфада инсулин мөлшерін иммунорадиометриялық әдіс арқылы анықталды.
Гематокритті жалпыға танымал әдіспен, қан мен лимфа ұю уақыты Сухарев
әдісімен, олардың тұтқырлығы ВК-4 вискозиметрінде анықталды.
Сонымен қатар математикалық есептеулерден кейін M±m мәліметтері берілген
топтарды салыстыру кезінде -*р0,05 жалпыға мәлім Стьюдент пен Фишер
критерийлерін пайдаланып, ықтималдық теориясын тексереміз [18].
Алынған мәліметтерді Microsoft Excel комьютерлік бағдарламасын
пайдаланып статистикалық өңдеп және алынған өзгерістерді -*р 0,05 пен *р
0,001 аралығын сәйкес деп есептедік.
Жұмыстың мақсаты егеуқұйрықтардың лимфа мен қан плазмасының биохимиялық
көрсеткіштеріне аллоксанның әсерін зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
- егеуқұйрықтардың лимфа құрамының биохимиялық көрсеткіштеріндегі
аллоксанның әсерінен болатын өзгерістерді талдау.
- егеуқұйрықтардың қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштеріне
аллоксанның әсерін анықтау.
Кілтті сөздер: аллоксан диабеті, инсулин, глюкоза, лимфа, қант диабеті,
несеп, гемотокрит, гликемия,
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы болып, бүгінгі таңда дүние жүзінде
қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді.
Біз егеуқұйрықтарға тәжірибе жасап, аллоксан диабетінің үлгісін алдық.
Оны келесі көрсеткіштер дәлелдейді: гликемия, глюкозурия, қандағы
инсулиннің құрамының тез арада төмендеуі. Егеуқұйрықтарға аллоксанды
енгізгеннен соң 30 күннен кейінгі қан плазмасы мен биохимиялық
көрсеткіштерінің өзгеруіне себебші болды.
Бітіру жұмысының талқылануы мен жариялануы:
1. Ізденіс журналының 2011жылдың №1 санында Аллоксан диабетінің үлгісі
және қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің динамикасының
ерекшіліктері
2. Хабаршы журналының 2011жылдың №3 санында Аллоксан диабетіне
шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен түзетулерден кейінгі қан
плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің ерекшіліктері
ГЛОССАРИЙ
Аллоксан (мезоксалиломочевина)- тотықтырғыштардың несеп қышқылына
әсер етуінде бос көгерткіш қышқылдары бар жағдайда түзіледі.
АЛТ (аланинаминотрансфераза, АлАТ, ALT, GPT) – клеткадағы
аминқышқылдарының алмасуына қатысатын фермент.
Азотемия – қандағы азотты заттардың алмасуның көбеюі.
Диабеттік ретиноаптия - диабет кезіндегі көз қызметінің бұзылуы.
Липокоин – инсулинді ұйқы безінен алып тастағаннан кездегі препарат.
Глюконеогенез – глюкозаның көмірсуларға жатпайтын заттардан
биохимиялық жолмен түзілу.
Гемотокрит – қан түйіршіктері мен плазмсының көлемдік ара қатынасы.
Гликемия – қандағы глюкоза (жүзім қанты) мөлшері.
Интактылы – тиісілмеген, тұтастығы сақталған, операция жасалмаған.
Токоферол – қанықпаған липидтерді асқын тотыққа айналудан қорғайтын
ең жақсы антитотықтырғыштар болып табылады.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .5
1.1 Қант диабетіне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.5
1.2Инсулиннің химиялық табиғаты жіне әсер ету
мехенизмі ... ... ... ... ... .
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 7
1.4Қант диабетінің пайда болу белгілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.5Қант диабетінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..10
1.6Ұлпа сұйықтығы және оның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..
1.7 Қанның тіршілік үшін
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қанның биохимиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
1.8 Қанның
плазмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...14
1.9 Лимфаға жалпы сипаттама. Лимфа және лимфа
айналу ... ... ... ... ... ... ... . .
1.10 Лимфодинамикалық негізгі
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2. Зерттеу материалдар мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3. Зерттеу нәтижелері мен мен
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1 Аллоксан диабетінің үлгісі және лимфа мен қан плазмасының биохимиялық
көрсеткіштерінің динамикасын алу ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Аллоксан диабетіне шалдыққан егеуқұйрықтардың антиоксиданттармен
түзетулерден кейінгі қан плазмасының биохимиялық көрсеткіштерінің
ерекшіліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
Кіріспе
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді. Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді[1-3].
Қант диабеті – эндокринді зат айналымы жүйесінің ауруы, оның негізінде
абсолютті және біршама инсулиннің жетіспеушілігі жатыр.
Инсулин – ұйқы безінен, дәлірек айтсақ, лангерганстың аралындағы
жасушалардан бөлініп шығатын гормон. Бұл науқас ұйқы безінің β-клеткалары
бөліп шығаратын сөл, инсулиннің жетіспеуіне байланысты пайда болады.
Инсулиннің тапшылығынан денедегі зат алмасуы, әсіресе көмірсутегі заттардың
химиялық ажырауы мен денеге сіңу процестері бұзылады да қанның құрамында
қанттың қалыпты деңгейі жоғарылаған кезде бүйректен сүзіліп өткен глюкоза
несеппен бөлініп шығады.
Әдеби деректерде келтірілгендей жұмыстың негізгі бөлігі эксперименталді
диабетте зерттеліп, анықталған. Ал осы аурудың дамуының ерте мерзімдері
биохимиялық тұрғыдан нашар сипатталған[4-7].
Сондықтан аллоксанды пайдалана отырып, аллоксанды қант диабетін
тудырдық. Аллоксан-химиялық зат. Аллоксан 1817 жылы Бруньятелли ашқан.
Сонымен қатар С.М. Лейтес жануарға аллоксанды жібергенде аралшық
тіндер бұзылып аллоксандық диабет дамығанын байқаған. Мұнда тек қана
көмірсу алмасуы бұзылып, май алмасуы өзгермейтінін байқаған. Осыған
байланысты диабет ауруында май алмасуының бұзылуы екінші гормон –
липокаиннің кемшілігіне байланысты болар деп болжайды[8-10].
Біздің зерттеу жұмысымыздың егеуқұйрықтардағы аллоксан диабетінің
үлгісін өңдеуге арналған мәліметтер және оның даму барысындағы қан
плазмасының биохимиялық көрсеткіштері мен несеп құрамындағы глюкоза
мөлшерінің өзгерістері анықталған нәтижелері келтірілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Әдебиетке шолу
1.1 Қант диабетіне жалпы сипаттама
Қарынасты (ұйқы безі) аралас сөлініс безге жатады.Ол әрі ішкі, әрі
сыртқы сөлініс қызметін атқарады. Сыртқы сөлініс қызметіне асқорыту сөлін
өндіру қызметі жатады.Ішкі сөлініс қызметіне Лангерганс аралшықтары
атқарады.Лангерганс аралшықтары ұйқы безінің негізінен ұш жағына және
аздап басқа бөлімдеріне орналасқан ерекше тін. Аралшық жасушалардың
өзектері болмайды. Ең алғаш аралшықты морфологиялық жеке құрылым ретінде
1863ж. Лангерганс ашты. Лангерганс аралшықтарында 2 түрлі жасушалар бар α
және β (түйірлі жасуша).олардың жалпы салмағы бездің 0,01%. Аралшық
тіндерінің салмағы аз болғанымен организмнің тірлігіне өте қажетті.оның
гипо қызметі қантты диабет ауруын тудыру. Диабет деген сөз грекше тесіп
өтемін дегенді білдіреді. Шынында, қант жасушалық тіндік кедергінің
бәрінен өтіп көп мөлшерде сыртқы шығады.
Бұл ауруда ең алдымен көмірсулар алмасуы бұзылады. Организм жасушалары
көмірсуларды пайдаланбай, бауыр еттерде гликогеннің жасалу мөлшері төмендеп
кетеді. Оның ыдырауы күшейеді. Соның нәтижесінде қандағы қанттың мөлшері
көбейеді. Гипергликемия пайда болады. Оның мөлшері қалыптағы 3,5-5,5 ммоль-
ден 8-12 ммольл, ал кейде одан да көп болуы мүмкін. Гипергликемияда қант
несеппен сыртқа шығады, глюкозурия байқалады. Несепте қанттың көбеюі бүйрек
түтікшелерінде қанттың қанға кері сіңіп үлгермеуінен, осмостық қысымның
артуына байланысты тәуліктік несептің мөлшері көбейеді (8-10 литрге дейін),
полиурия пайда болады. Организмнен судың көп шығуы шөлдеу сезімін яғни
полидипсияны тудырады. Диабет ауруында майдың алмасу да бұзылады. Бауырдағы
гликогеннің азаюы деподағы май мен липиоидтерді шығарып, олардың бауырға
баруына әсерін тигізеді. Деподағы май бауырға қанмен тасылады, сондықтан
гиперлипемия пайда болады(1% орнына 5-10 кейде 20%-ға дейін).Бұл бауырдың
майға айналуына әкеліп соғады. Осыған байланысты майдың кетонды ацетонды
заттарға дейін күшті тотығу (ацетон, β-оксамай қышқылы, ацетосірке қышқылы)
күшейеді.Қандағы кетондардың мөлшері артады. Кетонемия дамып, кейін ол
кетонурияға айналады.Кетонемияда қандағы сілті-қышқылы қоры азаяды, ацидоз
байқалады.Алғашында ол қалпына келуі мүмкін,бірақ кейінен қанның рН-ы
өзгереді.Сөйтіп, улану белгісі-диабеттік кома дамиды.
Диабетте белоктың алмасу да бұзылады.Тіндегі көмірсудың азаюына
байланысты белоктың көмірсу қоры ретінде пайдалану байқалады яғни
глюконеогенез пайда болады.Мұндайда белоктың ыдырауы күшійгендіктен денеге
оның қалдық өнімдері жиналады.Сондықтан азотемия – белок ыдырауы өнімдері
көбейеді. Барлық қоректік заттардың ыдырауы күшейгендіктен адамның араны
ашылып тамақты өте көп ішеді (булемия).
Көпке дейін диабет ауруы аралшық тіндерінің қызметіне байланысты екені
белгісіз болған.Оны алғаш рет 1877 ж.Лангерганс тапқан. Ол ауруды
патологиялық анатомиялық тексеру кезінде аралшық тіндерінің жойылып
кеткенін тапқан. 1889ж. Меринг пен Миньковский диабет ауруы ұйқы безін
сылып тастағанда пайда болатынын тәжірибе жүзінде дәлелдеген.Олар алғаш рет
итте тәжірибелік диабет ауруын тудырған.Ұйқы безін кесіп алып тастағаннан
кейін біраздан соң 300мг% (яғни 15ммольл) дейін гипергликемия дамыған. 4-5-
і күндері ит өлерде гипергликемия кезінде қанттың мөлшері 10 есе
көбейеді.Итте полиурия дамып несептегі қант мөлшері 3-5% болған.1901 ж.
Патофизиологтары Мәскеу университетінің қызметкері А.В.Соболев Диабет ауруы
Лангерган аралшықтарын алып тастағанда пайда болатынын дәлелдеген. Панкреас
безінің өзегін байлап тастағанда оның секреті жиналып, қысымы күшейеді де
экскрециялық тіндер бұзылады, аралшықтар ұлғайып өседі. Мұндайда диабет
пайда болмайды.Ал аралшық жасушаларды алып тастаса диабет ауруы байқалады.
А.В.Соболев алғаш рет аралшық тіндері тұмбасын алып, оның диабетті емдеу
қабілетін ашқан. Аралшық тіндерінің таза тұнбасын без өзегін байлап,
экскрециялық тіндерді жоймай алу мүмкін емес, себебі без тіндерді белокты
негізде болғандықтан асқорыту ферменттерімен араласып, олардың әсерінен
ыдырауға түседі.
Оның үстіне А.В.Соболев эмбрионның аралшық тіндері сөліністік
жасушалардан бұрын дамитындығын ашқын. Буаз жануарлардың ұйқы безін
жүктіліктің екінші жартысында кесіп алып тастағанда диабет ауруы дамымайды.
Себебі ұрықтың гормоны анасының организмін де өамтамасыз етеді.Бірақ бала
туғанан кейін анасында диабет болады.
20 жылда кейін 1921 ж. канадалық дәрігерлер Бантинг пен Бест
А.В.Соболев тәрізді тәжірибелер жасап бұзаулардың ұйқы безінің өзегін
байлап тастау арқылы оның аралшық тіндерінің таза тұнбасын алған.Сосын оны
диабет ауруымен ауырған адамдарды емдеуге өолданған. Тұнбаның белсенді
негізі – ұйқы безінің гормоны инсулин деп атаған. Ол жасушаларда
өңдіріледі.
1.2 Инсулиннің химиялық табиғаты және әсер ету молекулалық
АПВАмеханизмі
Лангерганс аралышығының β-клеткаларында инсулин жасалып шығады,алғаш
ол проинсулин түрінде бір полипептидтік тізбек болып құрылады; ондай
тізбек жануарлар түріне байланысты 78-86 амин қышқылы қалдықтарынан
тұрады. Бұдан кейін протеиназа ферменті проинсулин молекуласынан пептидті
ажыратып бөледі де, оны активтендіреді. Мысалы, бұқаның проинсулинінің С-
соңынан 30 амин қышқылын бөліп алған кезде 51 амин қышқылы қалдығынан
құралған инсулин түзіледі. Осы инсулин молекуласы тең емес екі
полипептидтік тізбектен құралған. Ол S−S− байланыс арқылы жалғасқан.
Адамның және басқа барлық жануарлар инсулиннің құрылысы дәл осылай, 51
амин қышқылы қалдықтарынан құралған. Адам инсулині молекуласының схемасы
төменде көрсетілген.
Инсулин молекуласының белгілі бөлігінде орналасқан үш амин
қышқылының түр айырмашылығы болады. Мысалы, инсулиннің А-тізбегіндегі 8,9
және 10 жағдайында орналасқан амин қышқылдарының айырмасы
Бұқада: Ала−Сер−Вал
Қойда: Ала−Гли−Вал
Жылқыда: Тре−Гли−Иле
Шошқада: Тре−Сер−Иле
Китте: Тре−Сер−Иле
Адамда: Тре−Сер−Иле
Сол сияқты, адам инсулинінің басқа сүтқоректі жануарлардан айырмасы- Б-
тізбегіндегі С-соңы амин қышқылы. 30 жағдайында адам инсулинінде треонин
бар, ал басқа жануарлар инсулині аланинмен аяқталады.
Тамақ ішкеннен кейін қанда глюкоза мөлшері кейде 5,5мМ артады. Бірақ
глюкоза өзі мембрана арқылы клетка ішіне кіре алмайды. Қаннан глюкоза
тікелей гипоталамусқа барады. Гипоталамус химиялық сигналды жүйке сигналына
ауыстырыды. Осыдан кейін гипоталамус жүйке жолымен реттеуші сигналды ұйқы
безіне жібереді. Ұйқы безінде инсулин синтезі күшейеді де, инсулин қанға
енеді. Қаннан инсулин нысана- клеткаларына (бауыр, бұлшық ет) жеткізіледі,
өзінің рецепторымен байланысады.
Рецептор клетка мембранасының тұла бойынан өтіп кетіп орналасқан. Бір
бөлігі мембрана сыртында, сол бөлікпен инсулин әрекеттеседі.Ал рецептордың
екінші бөлігі клтка ішінде, ол бөлікте ферменттік қасиет бар, триозинкиназа
деп аталады. Клетка ішінде, цитозольды, инсулиннің әсерін іске асыратын
нысана-белок орналасқан, ол активсіз, молекуласында тирозин амин қышқылы
бар, сондықтан триозинкиназа деп айтылған.
Триозинкиназа АТФ-тің қосылуымен нысана белокті фосфорландырып
активтейді.
1.3 Қант диабетінің пайда болу себептеріне сипаттама
Бүгінгі таңда дүние жүзінде қант диабетімен ауыратындардың
саны көбейіп, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық дерттен кейін үшінші орынды
иеленуі - көпшілікті алаңдатып отырған мәселе. Бұл дерт біздің елімізде
күннен-күнге көбейіп келеді.Сондықтан қант диабетінің белгілері білінген
күннен бастап, денсаулыққа аса күтім керектігін ұмытпаған жөн.
Қант диабетімен дүние жүзі тұрғындарының бес пайызға жуығы, яғни 250
миллион адам ауыратыны белгілі және 15 жыл сайын бұл көрсеткіш еселеніп
отыратын көрінеді. Ал Қазақстанда осы дертке 162 012 адам шалдыққан деген
мәлімет бар. Бір ғана Шығыс Қазақстан облысында 15 500 сырқaт арнайы
тіркеуде тұрса, олардың қатары тұрақты өсу үстінде екен. Ал тіркелмей
жүргендері қаншама? Сондықтан есте ұстайтын маңызды мәселе-қант диабетімен
ойнауға болмайтындығы. Қайтер дейсің, жазылып кетеді ғой дегендей ұзын
арқан, кең тұсауға салмай, дер кезінде дәрігерге қаралу кімге болсын
пайдалы. Медицинада қант диабеті деген атқа ие дерттің қазақша атауы-
сусамыр. Бұл дерт көпке мәлім. Ауру біздің эрамызға дейінгі үшінші ғасырда
белгілі болған көрінеді. Аурудың қант диабеті деген атының өзі гректің
(diabaino- өту, өтіп кету), mellitus-тәтті қант деген сөздерінен шығыпты.
Көне заманда дәрігерлер қант диабеті ауруына шалдыққан адамдарды зәрінің
дәмі тәтті екегі анықталған. Қант диабетінің айда болуы асқазан асты
безінің қабынуы салдарынан, қан тамыры зақымданып, ішкі секрецияның басқа
да бездердің ауруымен байланысты. Көбінесе ол психологиялық қозу мен
қобалжулардың, инфекциялық аурулардың салдарынан болатындығы анықталып
отыр.
Жүрекке қан таситын тамырлардың аурулары диабетпен ауыратын 45 жастан
жоғары адамдардың 20 пайызында байқалады. Бұл аурудың даму қаупі
басқаларына қарағанда 2-4 есеге артық. Диабеттің бұл түрі дамыған елдердегі
науқастардың мүгедектігі мен өлімінің негізгі себебі болып отыр. Диабетпен
ауыратын адамдарда инсульттің даму қаупі 2-4 есеге жоғары және 2- типті
диабеті бар адамдардың 15 пайызы осыдан қайтыс болады. Сусамырдың ағзаға
тағы бір зияны — микроқантамырлары аурулары арқылы пайда болатын нефропатия
ауруына шалдықтыруында. Бұл бүйректің жұмыс істеуін нашарлатады. Соның
салдарынан асқынулар жиі болып, соңы қайғылы жағдаймен аяқталып жатады.
Диабеттік ретинопатия — дамыған елдерде соқырлық пен көздің көру
қабілетінің нашарлауының негізгі проблемаларының бірі. Зерттеулер диабетпен
ауырған адамдардың 2 пайызы 15 жылдан кейін зағип болып қалатынын, ал
науқастардың 10 пайызында көздің көруінің елеулі нашарлауы пайда болатынын
дәлелдеп отыр. Нейропатия, басқа да микроқантамырлы асқынулар диабетпен
ауыратын науқастардың шамамен 70 пайызында кездеседі. Ол көбіне
ампутацияға алып келуі мүмкін. Яғни аяқтың, табанның және қолдың шеткері
сенсорлық нейропатиясына кезіксе, онда сол жерді кесуге тура келеді.
1.4 Қант диабетінің пайда болу белгілері
Диабетке шалдыққандарда мынадай белгілер байқалуы мүмкін. Ауырған адам
үнемі қатты шөлдейді және құрамында қанты мол зәр көп келіп, кіші дәретке
жиі барады (тәулігіне 6 литр және одан да көп). Балаларда тым ерте
білінетін белгісі - кіші дәреті тоқтамайды. Кіші дәреттегі қанттың мол
болуынан балалардың іш киімдері (емшектегі нәрестелердің жөргегі)
крахмалданғандай қаудырлап тұрады. Көп жағдайларда диабетпен ауырғандар
шөлдеп, тамаққа деген тәбеттің күрт артуымен байқалады. Аурудың ерте
белгілеріне терінің, әсіресе екі шаптың арасының қышуы ондағы су бөртпе
ауруына бейімділігінен байқау қиын емес. Ауруды дер кезінде емдемесе, оның
асқынуы күшейіп, әлсіздік пайда болады. Организм тез қалжырап, қол-аяғы
қақсайды, жүйке жұқаруы байқалады. Көру қабілеті төмендеп, бүйрек қызметі
бұзылуы да мүмкін. Науқастың ауызынан атцетон иісі тәріздес иіс шығады. Кей
жағдайда науқастың құлап қалуыда кездеседі. Ал қант диабетінің ІІ түріне
шалдығудың ең басты себебі - семіздік. Артық салмақ, аз қозғалу, өз-өзін
күтіп ұстамау салдарынан қандағы инсулин құрамы артады. Адамда астың дұрыс
қорытылмауының салдарынан қандағы.
Сондықтан кез келген адам тұрақты түрде қозғалыста болған жөн. Сонда ғана
денедегі қан айналымы дұрысталып, қандағы қант реттеледі. Семіздіктен
құтылу үшін, ең алдымен ішімдікке, темекіге әуес болмау керек. Дер кезінде
дұрыс тамақтануды қалыптастырып, оны әдетке айналдырған абзал. Тағы бір
айтатын нәрсе - басының сақинасы, өтінде тас бар адамдар да қант диабеті
ауруына бейім келеді. Сондай-ақ бұл аурудың тұқым қуалайтын ерекшелігі де
бар.Кез келген адамдағы қанның қант мөлшері 3,5-тен 5,5-ке дейін болуы
қажет, ал бұл көрсеткіш 5,7 немесе 6,0-ге көтерілген жағдайда дәрігерге
тексерілген дұрыс. Егер де қант диабетімен ауырған жағдайда адам өз-өзін
сабырлылықпен ұстамдылыққа тәрбиелеген болса, өз пайдасы болары анық.
Дәрігердің ақыл-кеңесімен қалыпты жағдайда аурумен күресуге, ұзақ ғұмыр
сүруге болатындығын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Көп жағдайда қант диабетімен
ауырғанда диета сақтап, ауруға себепші болатын тамақтардан
аулақболудапайдалы.Еңбастысы,науқас тың күйзелмегені жөн.Қант диабетінен
қорықпаукерек-олүшіннауқастың өмірге деген сенімі, болашаққа деген
батылдығы өмір жасын ұзартуға жол ашады.
Қант диабетімен ауыратын адам мына қағиданы әр уақытта есте ұстасын:
Дұрыс қолданылатын емдік тамақ пен режим сақтау - қант диабетінің барлық
түрін емдеудің негізі. Осыны ұмытпаңыз! Қазір елімізде қант диабеті ауруына
мемлекеттік тұрғыда көңіл бөлініп келеді. Қандағы қантты азайтатын инсулин
егетін піскек (шприц) пен басқа да дәрі-дәрмектер тегін таратылады. Сонымен
қатар Қазақстанда сусамыр дертіне қарсы 1991 жылдан бастап, жыл сайын
қараша айының 14-інде - Дүниежүзілік диабет күні атап өтіледі. Осы
тақырыпқа орай, біз Қазақстан Диабеттер қауымдастығының төрайымы Наталья
Тукалевскаядан қант диабеті туралы сұраған едік: Қазақстанда қант диабеті,
жалпақ тілмен айтқанда сусамыр дертінің жыл өткен сайын көбейіп, оның
балаларға ауыз сала бастағанын, халықтың бұл ауру жөнінде сауатының
төмендігін, емдеу мекемелерінде ауруды дер кезінде анықтайтын мамандардың
жетіспейтіндігін, ауруға шалдыққандардың тегін дәрі-дәрмекке қолы жете
бермейтіндігін айтып тағы да дабыл қағуы да бекер емес. Қауымдастықтың 2009
жылдың 1-қаңтарындағы мәліметі бойынша, Қазақстанда қант диабеті деген
нақты диагноз қойылған 162012 адам есепке алынса, оның 1 595-і балалар мен
жасөспірімдер. Ал осы жылдың шілде айына дейінгі жүргізілген есеп бойынша,
есепке алынғандар саны - 170796-ға жетсе, оның 22 пайызы балалар мен
жасөспірімдер екен. Ал республикамыздың бас эндокренологы, профессор, Қант
диабеті қауымдастығының дәрігерлік қызмет жөніндегі кеңесшісі, професссор
Михаил Зельцер диабет жайлы былай деді: Ата-аналар еркелеткеннің жайы
осылай екен деп, балаларын Кока-Кола, Чипсы, Кериешки сияқты
құрамында газ бен тұзы көп, майға қуырылған құрғақ тағамдарды көбірек
пайдалануға мүмкіндік бере отырып, жасөспірімдерді ауруға интермелеп
отырғандарын өздері де түсінбейді. Баланы мұндай тағамдарға итермелегеннен
гөрі, салауатты өмір салтына бастайтын спортпен шұғылданып, дұрыс
тамақтанып, ауа райының әр мезгіліне сәйкес киініп жүруге бағыт-бағдар
бергені әлдеқайда тиімді болар еді. Және сонымен қатар, айта кету керек
қант диабеті түрлі күйзелістер мен қобалжудан болады, - деп атап өтті.
Қант диабетіне қатысты мамандарды көп ойландыратын мәселе - осы дертке
шалдыққандардың әлі де толық және қолжетімді дәрігерлік көмекке қол жеткізе
алмауы. Атап айтқанда, қант мөлшерін қалыпты ұстайтын дәрі-дәрмектер мен
екпелер көп жағдайда жетіспеуінде. Негізінде бұл ауруға шалдыққандар дәрі-
дәрмекпен, медициналық препараттармен тегін қамтамасыз етілуі тиіс болса,
өкінішке қарай, бұл мәселе көбінесе сөз жүзінде қалып қояды. Алайда, әлем
дәрігерлері сусамыр дертінің нақты емін таба алмай отырғандықтан, әзірше
оның ең басты емі - дұрыс тамақтану, дене қимылын көп қажет ететін спортпен
айналысу екендігін түсіндіреді. Америкалықтар қант диабетін салауатты өмір
салтын ұстанудың бір жүйесі санайтын көрінеді. Себебі бұл ауруға шалдыққан
адам өмір бойы өзін-өзі күтімде ұстап, дәрігердің белгілі бір кеңесінің
аясында болса, өзі де денсаулығы үшін күресу керектігін ескертеді.
1.5 Қант диабетінің түрлері
Қант диабеті ауруы 2 түрге бөлінеді.
Диабеттің 1-типтік түрі инсулин өндіретін асқазан безінің реакциялары
бұзылған жағдайда пайда болады. Ауруды тудыратын бірнеше себеп бар:
вирустар, жеткілікті түрде ана сүтін ембеу және баланы сиыр сүтімен ерте
тамақтандыру, құрамында азотты заттардың, тамақ пен суда токсиндердің
болуы. Мәселен, дамыған елдерде суды шектен тыс тазартқанда пайда болған
кейбір антигендерге организмнің жеткілікті түрде қарсы тұра алмауы да
диабет ауруына шалдығуға әкеп соғады екен. Дегенмен, 1-типті диабеттің
туындауының түпкілікті себептері табылған жоқ. І түрімен жас адамдар
ауырады, бұлардың ұйқы безінің Ι клеткалары жұқпалы ауру микробтарымен ауыр
зақымданғанынан инсулин бөлу қабілеті мүлдем төмендеген. Аурудың бүл түрін
инсулинмен емдейді.
Ал мамандар 2-типтегі диабеттің таралуын тоқтатуға болады деп
есептейді. Бұған дене салмағын азайту, физикалық жүктемені ұлғайту, дұрыс
тамақтану ықпал етеді. Басқаша айтқанда, батыстық өмір салтын түбегейлі
өзгерту керек. Диабеттің алдын алу үшін дене салмағын бақылау балалардың
25%-ы семіздіктен қасірет шегетін Египет, Мальта және АҚШ сияқты елдерде
қолданылады. Семіздік пен 2-типті диабеттің арасындағы тікелей байланыс әлі
күнге дейін анықталмаса да, адам толық болған сайын оның инсулинге
қажеттілігі арта түсетіндігі дәлелденген. ІІ түрі жасы ұлғайған адамдарда
жиі кездеседі, оларда инсулиннің бөлінуі шамалы ғана төмендеген, кейде оның
қандағы мөлшері өзгермеуі мүмкін. Оларда инсулинмен байланысты инсулиндік
рецепторлардың сезімталдығы бәсеңдейді, соның салдарынан инсулин зат алмасу
процесіне кірісіп кете алмағандықтан қант диабеті пайда болады. Науқастың
бұл түрі диета және қанттың мөлшерін төмендететін дәрілерді ішумен
емделеді. Бірақ қант диабетінің ІІ түрімен ауыратын адамдарға да инсулинді
қолдануға тура келеді, егер қандағы қанттың мөлшері дәрілерді пайдаланған
кезде қалыпты мөлшерге дейін төмендемесе, қосалқы аурулар қосылғанда:
өкпенің қабынуы, жұқпалы аурулар, ота жасайтын жағдайда, ағзаларда (бүйрек,
бауыр, көз, аяқтардағы созылмалы жара) асқынулар болғанда, қант диабетімен
ауыратын жүкті әйелдерге, бала емгізгенде. Көбіне аурулар инсулин
қабылдасақ инсулинге тәуелді болып қаламыз деп бас тартады. Неғұрлым
инсулинді ерте алсақ қосалқы аурулардан тез айығып, ағзаларда, асқынулар
болған жағдайда ары қарай өршімеудің алдын алудың жолы екенін түсіндіруіміз
керек.
Егер айқын қант диабетіне уақытында, науқастың жағдайына сай ем
қолданылмаса сырқатта өлім қаупін тудыратын асқыну – адамның есінен танып
қалуы (кома) мүмкін. Қант диабеті асқынған кезде жиі кездесетін команың
бірі – кетоқышқылды кома деп аталады. Бүл кома болардың алдында қант
диабетінің белгілері ерекше күшейеді. Жиі зәр шығарумен байланысты денедегі
судың мөлшері азаюынан, электролиттік баланстың өзгеруінен науқас адам тез
әлсірейді. Орталық нерв жүйесі алдымен қозуы немесе тежелуі мүмкін. Содан
кейін адам есінен танады.
Тағы бір тоқталатын жағдай – гипогликемия (қанда глюкоза мөлшерінің
азаюы) комасы. Бұл кома науқас адамның уақытында тамақтанбауына және ішетін
дәрісінің немесе инсулиннің артық болуына байланысты.Қанда глюкоза
төмендеген кезде адамның тәбеті ашылып, денесі дірілдейді, тез арада терлеп
кетеді. Орталық нерв жүйесі қозып, адам есіреді, уақытында көмек
көрсетілмесе есінен танады. Лабораториялық әдіспен тексергенде глюкозаның
мөлшері ерекше төмендегені анықталады.
1.6 Ұлпа сұйықтығы мен оның маңызы.
Денедегі қан , лимфа ұлпа сұйықтығы организмнің ішкі ортасын құрайды
ұлпа сұйықтығы әрбір жек торшаларды шая отырып оларды қоректендіруде ,
зат алмасу процесін қамтамасыз етуде зор роль атқарады. Дененің бірлігі
–жарым ағзаларының ғана торшалары (бауыр, өкпе) қан капилиярларымен
тікелей жанасады көпшілік ағзалар мен ұлпаларда капилярлар мен торшалар
аралығында дәнекер ұлпа талшығымен , белокты біртекті заттармен ерекше
торшарарлық сұйықпен толған қуыс орналасады ұлпа сұұйықтығы мен қан
арасында алмасу процестері үздіксіз жүріп отырады оған қан мен ұлпалық
сұйықтың осмостық қысымдарының айырмасы , капилярлардағы
гидростатистикалық қысым деңгейі әсер етеді . қанның онкостық сынап
бағанасымен 25-30мм , ұлпаларда ол ,2мм-ге тең, сондықтан су ұлпалардан
қан тамырлар арнасына еркін өте алады . онқостық қысымға капиллярлардағы
гидростатистикалық қысымға қарсы әсер етеді. Капиллярлардың артериялық
бөлігіне оның деңгейі сынап бағанасымен 25-35мм жетеді , ұлпааралық
кеңістікте ол сб 1 мм шамасында сақталады сондықтан су тамырларының бұл
бөлігімен торшаралық саңылау өтеді ао капилярлардың веналық ұштарында
гидростатистикалық қысым осмотық қысымнан төмен болғандықтан су ұлпадан
қанға өтеді, демек ұлпа мен қан арасында үздіксіз су алмасу процесі жүріп
отырады ұлпалық сұйықтық құрамы тұрақсыз, ол органның әрекетінің
белсенділігіне қарай өзгеріп отырады.
Ұлпалық ( гистогематикалық) тосқауыл қызметі
Адам мен жоғары сатыдағы дамыған жануарлар жер бетінің түрлі құбылмалы
жағдайларында тіршілік етуге бейімделген. Оның себебі жоғарғы сатыда
дамыған организм оның ішкі ортасының тұрақтылығын сақтай алады. Ішкі орта
тұрақтылығын молекулалық, торшалық, ұлпалық, органдық жүйкелік және
жүйкелі гуморальдық тетіктер қалыптастырылады. Гомеостаз және негізгі
физиологиялықфункциялардың тұрақтылығы сау организмге тән.
Организмнің ішкі ортасын сыртқы әсерлерден тері , тыныс органдары ,ас
қорыту жолы т.б мүшелер тосқауылдары қорғап тұрады. Сонымен қатар
организмде торшалар мен ұлпаларды қаннан бөліп тұратын ішкі тосқауылдар
болады. Л.Штерн зерттеулеріне сәйкес жоғары сатыдағы жануарлардың әрбір
органының өзінеғана тән ішкі ортасы болады оны сол органнның өзінде
орналасқан тетіктер қамтамасыз етеді. Бұл тетіктер біріншіден қанға
кездейсоқ түскен зиянды заттардың ұлпа аралық сұйықттыққа өтуіне кедергі
жасаса , екіншіден қаннан органның ішкі ортасына қажетті заттардың
белгілі мөлшерде және ағзаның функционалдық күйіне сәйкес арақатынаста
өтуін реттеп отырады. Бұл тетеіктерді Л.Штерн Ұлпалық тосқауыл деп атады .
Ұлпалық тосқауыл күрделі және маңызды қызмет атқарады : жеке органдық
торшалары мен ұлпаларын қан құрамындағы заттардан қорғап оларға қажет
ішкі ортаның құрмын реттейді. Оның қызметі бұзылса ағзаларға әртүрлі
зиянды заттар өтіп , оларда аурулар өршиді демек ұлпалық тлсқауылдың
өтімділімен тұрақтылығы кез келген органның патогендік әсерге
бейімділігің немесе қарсы тұру қабілетінің негізіне жатады. Еркек мал
жыныс торшалары мен жүйке жүйесін қорғайтын тосқауылдардың талғамдылығы
мен беріктігі өте жоғары. Мысалы таңбаланған риванол ерітіндісін қанға
еккенде бауыр, бүйрек, көкбауыр торшаларының ядролары сәуленіп ми мен ен
торшалары әсерге берілмеген демек ең маңызды органдар ұлпалық
тосқауылмен мықтырақ қорғалған. Организмде ми мен жұлын сұйықтығының
химиялық құрамы мен физика-химиялық қасиеттерін реттейтін ми тосқауылының
маңңызы зор аталған сұйықтық орталық жүйке жүйесінің қореқтік ортасы
болып табылады зерттеулер жұлын сұйығы құрамы мен қасиеттері жағынаны
қан плазмасынан әлдеқайда өзгеше болатынын көрсетті қан құрамында
кездесетін ферменттер мен антиденелер жұлын сұйығында байқалмайды. Жұлын
сұйығы құрамы мен қасиеттері жағынан тек жүйке элементтерінен тікелей
жанасатын көз шылауығы мен ішкі құлақтың эндолимфасы ғана ұқсас келеді.
Ұлпалық тосқауылдың морфологиялық негізін капиллярлар эндотелииі құрайды
капиляр қабырғасы эндотелийіне сұрыптау қасиет тән. Бұл тұрғыда ұрық пен
ене организмінің арасындағы алмасу процестерін реттеп отыратын серік
тосқауылының құпиялары көңіл аударады серік тосқауылы ұрықтың ішкі
ортасын ене организмінен бөле отыра заттардың ене қанынан ұрық
организміне өтуін ғана реттеп қоймай , олардан ұрықтан нен қалпына кері
өтуінде қадағалайды бұл тосқауыл іштөлдің дұрыс дамуына қажетті
жағдайлар туғызып , нен организмін іштөлде түзілетін алмасу өнімдері
әсерінен қорғайды ұлпалық тосқауылдың өтімділігін реттеуде кальции
иондары маңызды роль атқарады иодты қосылыстармен немесе дифтерии
токсинімен уланғанда қанға кальции тұздарын ексе тамырлардан сұйықтардың
өтуі төмендеп ісік азаяды оның себебі капилярлар энджотелиидің торшалары
бір-бірімен торшаралық ерекше амарфты зат эндотелии цементі арқылығы
білігеді
1.7 Қанның тіршілік үшін маңызы
Клетка тіршілігі үшін осы ішкі ортаның оның ішінде қан құрамының
физткалық, химиялық, биологиялық қасиеттері тқрақты болуы шаот, тек осы
тұрақтылықтың арқасында организм сырттағы құбылмалы да күрделі
өзгерістерге төтеп бере алады. Адамның солтүстік полюс суығындада,
оңтүстіктің шыжыған ыстығында да өмір сүре беретіні осы тұрақтылыққа
байланысты. Ішкі тұрақтылықтың өмір үшін аса қажет шарт екеніне тұңғыш
көңіл бөлген француз физиологі Клод Барнер еді. Организмнің ішкі сұйықтық
ортасының салыстырмалы тұрақтылығы тіршілікті сақтауда өте қажет, деп
мәлімдеді ол 1878 жылы. 1929ж. Америка физиологі В.Кэннон ішкі ортаның,
организмнің басты-басты биологиялық көрсеткіштерінің тұрақтылық дәрежін
белгілеу үшін гомеостаз деген жаңа термин ұсынды. Гомеостаз деп қан
көлемі мен құрамының және физикалық,химиялық, биологиялық қасиеттерінің
тұрақтылығы, яғни барлық биологиялық константаларды (артериялық қан қысымы,
дене температурасы т.т) айтады.
Клеткалардың тіршілігіне байланысты және олардың айналадағы табиғи
құбылыстармен ойдағыдай қарым-қатынас жасауы әрдайым гомеостаздың
сақталуына қауіп төндіретін жағдай болып саналады. Бірақ бүйрек, тер
бездері, өкпе сияқты көптеген ағзалардың қызметі арқасында, сондай-ақ
денедегі арнайы механизмдердің қатысуымен гомеостаз әдетте бұзылмайды.
Осыған орай ішкі орта үшін абсолюттік тұрақтылықтан гөрі салыстырмалы және
динамикалық гомеостаз тән.
Қан- жан-жануарлардың тіршілік етуіне аса қажет сұйықтық.
Жарақаттану салдарынан қанның 25-30% сыртқа ағып кетсе, тіршілікке қауіп
төнеді, ал 50% ағып кетсе өледі. Қан тамырда жылжымай тоқтап қалса не қан
ағысы тым баяуласа адам өлуі мүмкін. Мысалы, денедегі кейбір клеткалар,
әсіресе ми қыртысынынң нейрондары уақытында келетін қан мөлшері азайса, 5-6
мин кейін бұзыла бастайды.
Қанның негізгі функциялары:
1. Тіршілікке қажет заттарды клеткаларға, тканьдерге жеткізеді, ал зат
алмасу өнімдерін сыртқа уақытында шығарып отырады (тасымалдау
қызметі).
2. Оттегін өкпеден тканьдерге, клеткалардағы көмірқышқыл газды өкпеге
жеткізеді (тыныс алу қызметі).
3. Ішек-қарыннан қоректік заттарды, витаминдерді, су мен тұздарды
(минералдарды) тканьдерге жеткізеді (трофикалық, яғни қоректендіру
қызметі).
4. Зат алмасу барысында пайда болған өнімдерді, мәселен адам
денесіндегі уытты заттар, азот қалдықтарын тканьдерден бүйрекке,
өкпеге, тер бездеріне, ішеккке апарады. Сөйтіп оларды шығарып
тастайды (экскреторлық қызмет).
5. Қан клеткалары (лейкоциттер), плазмадағы антиденелер денеге енген
микроптарды, вирустарды, табиғаты жат, улы заттарды, бейтараптап,
зиянсыздайды ( қорғаныс қызматі).
6. Адам денесіндегі көптеген функцияларды, процестерді, реттеуге
қатысады (гуморальдық реттеу). Қандағы биологиялық әсері күшті
заттар- гормондар, медиаторлар, метаболиттер ағзалармен клеткаларға
өтіп тікелей немесе қан тамырларының ішкі бетінде орналасқан
хеморецепторларды тітіркендіру арқылы әсер етеді ( рефлекстік
реттеу).
7. Қан клеткалары ( формалы элементтер) ткань клеткаларымен креаторлық
байланста болады. Криаторлық байланыс жаңарған клеткаладың және
тканьдердің табиғи құрылысы мен кейіпінің сақталуымен қамтамасыз
етеді. Жаңа клеткалар құрылысы жағынан ескі клеткаларға ұқсас болу
үшін клеткааралық информациялардың маңызы өте зор. Клеткаларға
қажет мағұлматтарды макромолекулалар тасиды. Мағұлматтар бір
клеткадан екінші клеткаға клеткааралық каналдар арқылы және
пиноцитоз жолымен жеткізіледі. Мұндай макромлоекулаларды басқа
клеткаларға қан клеткалары да жеткізіп отырады.
8. Қан бүкіл денеге тән гомеостазды сақтай отырып, клеткалар мен
тканьаралық сұйықтықтын коллоидтық, осмалық тұрақтылғын сақтайды.
Осмалық тұрақтылық бұзылса, клеткалар ісініп не бүрісіп қалады рН
тұрақтылығын сақтауда буферлік ролшь атқарады.
9. Қан көп энергия шығарып қызып кеткен ағзаларды суытады, ал суыған
ағзаларды жылытады. Сөйтіп, дене қызуын бірқалыпта сақтауға
қатысады.
1.8 Қанның биохимиялық құрамы
Қан — организмдегі ішкі сұйық ортаның бірі. Ол қантамырларының тұйық
жүйесін бойлай ағып, тасымалдау қызметін атқарады. Қан барлық мүшелердің
клеткаларына қоректік заттар мен оттегін жеткізеді және тіршілік әрекетінің
өнімдерін зәр шығару мүшелеріне тасымалдайды. Организмдегі биологиялық
әрекетшіл заттардың гуморальдық реттелу қызметі қанның қатысуымен іске
асады. Қан организмнің инфекциядан қорғаныш реякциясын қамтамасыз етеді.
Ересек адам организмінде шамамен бес литр қан болады. Қан — ағзадағы
дәнекер тканінің бір түрі. Оның негізгі бөлігі клетка аралық сұйық зат —
плазмадан құралады. Плазмадан қан жасушалар — эритроциттер мен лейкоциттер
және қан пластинкалары — тромбоциттер болады. Тромбоциттер сүйектің кемік
майындағы клеткалардан түзіледі. Олардың жетілуі, қорға жиналып, бұзылуы
басқа мүшелерде өтеді.
Плазма негізінде еріген органикалық және бейорганикалық заттары бар судан
тұрады. Плазма құрамының өзгеруі организм үшін өте қауіпті. Қанға үздіксіз
көптеген заттардың қосылуына қарамастан, плазманың құрамы өзгермейді.
Плазмадаға артық заттар зәр шығару мүшелері арқылы шығарылады: қан өкпеде
көмірқышқыл газынан, ал бүйректе — судың артық мөлшері мен онда еріген
минералды тұздардан арылады.
1.9 Қанның плазмасы
Қан плазмасы — қанның құрамындағы сары немесе сарғыштау түсті сұйықтық
зат. Қан плазмасы қан мөлшерінің 55% құрайды. Қан плазмасының тығыздығы
1,025 кгл, яғни, бір литр қан плазмасының салмағы 1025 гр.
Қанның құрамындағы плазманы ажыратып алу үшін Центрифуга құрылғысы
пайдаланылады. Ол құрылғы қанның құрамындағы қан плазмасын, лейкоциттерді
және эритроциттерді бөліп алады. Құрамында тромбоциттері мол болатын қан
плазмасын медицинада ұлпалардың регенерациясы үшін және жараларды жазу үшін
пайдаланады. (1 кесте)
Қан плазмасында ерітілген белоктар, минералды тұздар және басқа заттар
арнайы осмостық қысымын белгілейді, ол ұлпамен қан арасындағы судың
алмасуында үлкен рөль атқарады. Белоктар плазмаға тұтқырлық (вякость)
қасиетін береді де қан ұю процесінде де маңызды рөль атқарады.
Бейорганикалық тұздар құрамында оң электр заряды бар Na,Ca,Mg,Fe иондары я
болмаса катиондар және теріс зарядты аниондар- хлордың, иодтың, күкірттің,
фосфордың т.б. иондары болады.
Жеке иондардың плазмадағы мөлшері оның 100мл. Көлеміндегі мг. Мен
есептеледі. мг% ннемесе 1 литрге шаққанда мольмен молярлық,
эквивалентпен (нормалдық немесе эквиваленттік концентрация), ал егер еріген
зат ерітінді көлемін азайтатындай шамада болса, онда оның концентрациясын
еріткіштің бір килограмына келетін мольмен белгіленеді
Қан плазмасының химиялық құрамы
Кесте 1
Плазма Мөлшері, Плазма Мөлшері
компоненттері % компонеттері %
Су 90,5 Натрий 0,3
Белоктар 8 Калий 0,02
Липидтер 0,3 Кальций 0,012
Нейтралды май 0,2 Магний 0,0002
Глюкоза 0,1 Хлор 0,35
Мочевина 0,03 Гидрокарбонат 0,16
Несеп қышқылы 0,004 Фосфат 0,03
Креатин 0,006 Сульфат 0,02
Амин қышқылдары0,008
Плазма құрамы тек относительно тұрақты. Ол көбінесе ішкен тамаққа,
суға, олармен бірге түскен тұзға байланысты болады.Сөйте тұра ондағы
глюкозаның, белоктардың, барлық катиондардың, хлордың және
гидрокарбонаттардың концентрациясы едәуір тұрақты деңгейде сақталады және
тек қысқа уақытқа ғана нормадан біраз ауытқиды.Бұл көрсеткіштердің орташа
деңгейден айтарлықтай шамадан және ұзақ мерзімге ауытқуы организм үшін
қауіпті жағдай тудырады. Плазмадағы басқа компоненттердің- фосфаттардың,
мочевинаның, несеп қышқылының, нейтральды майдың мөлшері әлде қайда кең
шеңберлерде ауытқыса да, организм қызметтерінде заттардың жалпы мөлшері
0,9% шамасында, ал глюкозанікі -3,3-5,5 ммольл.
1.10 Лимфа және лимфа айналым
Лимфа (сөл) жүйесінің құрылым принципі
Лимфа-лимфа тамырлары мен лимфа түйіндеріндегі сұйық зат. Ол
ұлпалық сұйықтың лимфа капиллярларына өтуінің нәтижесінде пайда болады.
Лимфа организмнің ішкі ортасын қанмен байланыстырады. Оның негізгі қызметі-
белоктарды ұлпа аралық қуыстан қанға қайтару. Ол организмде суды таратуда,
сүт түзуде, ас қорыту, зат алмасу процестерінде маңызды роль атқарады.
Лимфа жүйесі жайлы алғашқы мағұлматтар тек XVI ғ. пайда болды.
Жылқының вена тамырларын зерттеу үстінде Италия ғалымы Евстафий кездейсоқ
жағдайда лимфа жүйесінің көкірек өзегін ашты. Осы елдің басқа зерттеушісі –
Азелий шажырқайдағы ақ тамырларды зерттеді. Ал лимфа жүйесін терең
зерттеулерді Италия студенті Пике атқарды.
Лимфа жүйесі лимфа тамырларынан, лимфа түйіндерінен, көкірек және
мойын өзектерінен тұрады. Лимфа капиллярлары құрылысы жағынан қан
капиллярларына ұқсас. Олардың эндотелий табақшаларынан түзілген жұқа
қабырғалары ұлпааралық қуыстарды астарлай орналасады. Лимфа капиллярлары
анастомоздар арқылы жалғасатын қаналдар торабын құрып, біртіндеп лимфа
тамырларына айналады. Бұл тамырлардың арнасында веналардағы тәрізді
қақпақшалар орналасқан. Лимфа тамырларының өте қабырғасы дәнекер ұлпалар
мен біріңғай салалы ет талшықтарынан құралған. Олардың ішкі қабығы бір
қабат энтотелий торшаларынан түзілген. Ірі лимфа тамырлары қан тамырлары
сияқты сезімтал және қозғағыш жүйке талшыктамен жүйкеленген.
Ұлпа аралық қуыстардан шыққан сұйық лимфа тамырларына жиналып,
аумақтық лимфа түйіндерінен өтеді де, көкірек және мойын өзектері арқылы
қуыс веналарға құйылып, оң жүрекшеде вена қанымен араласады.
Лимфа тамырлары денеге кәріздік (дренаждық) жүйе құрып, органдардағы
торша аралық сұйықтың артық мөлшерін алып шығады. Лимфа капиллярларының
өткізгіштігі жоғары болғандықтан, лимфа жүйесіне әр түрлі бөгде заттар
өтік кетеді. Олар биологиялық сүзгі қызметін орындайтын лимфа түйіндерінде
сүзіледі де, торлы эндотелийлік торшалардың қатысуымен залалсызданады.Лимфа
түйіндерінде лимфациттер де түзіледі. Жұқпалы аурулар қоздырғыштары лимфа
жүйесімен де тарайды.
Лимфа және лимфа айналу
Адам денесінің клеткаларының арасында сұйықтықпен толып тұратын өте
кішкене кеңістіктер болады. Осы клетка аралық жолдардан тұйық капиллярлар
тоы түрінде лимфа тамырларының жүйесі басталады. Бұл лимфа капиллярлары
олардан ірірек лимфа сосудтарына жалғасады; кейінгілер дененің әр түрлі
учатоктерінде қолтықта, мойында, шапта лимфа түйіндеріне келеді де, онда
өте майда тамырларға тарамдалады. Лимфа түйіндерінен шыға берісте олар
қайта бірігіп, үлкен сосуда құрайды. Бүкіл денедегі лимфа көкірек лимфа
жолы және мойын лимфа ьтамыры арқылы оң және сол бұғана асты веналарына
құяды.
Лимфаны құрамы. Қан ешуақытта денедегі клеткаларымен тікелей
жанаспайды. Қанмен келетін қоректік заттар, оттегі және тағы басқалар,
клеткалар араларын толтырып жатқан мөлдір я сорғыштау сұйық зат- ткань
сұйықтығы арқылы беріледі. Әртүрлі органдардан ағатын лимфаның өзіндік
ерекшіліктері болады, себебі, әрбір органда жүретін алмасу процесінің
өзіндік өзгешіліктері бар. Мысалы, ішектен ағатын лимфаны сүт сөлі деп
атайды. Оның себебі,ішектен лимфаға ас қорыту кезінде өте майда май
түйіршіктері өтедіде, ол лимфаның түрін ағартады. Адам лимфасында -94-95,8%
су, 2-3%-ке дейін белок ( альбумин, глобулин, фибриноген); оның ішінде
фибриноген-0,04-0,06%; азлап дәнді лейкоциттер, лимфоциттер болады.
Эритроциттер жоқ. 0,7-0,8% минерал тұздары; 0,4-0,9% май боладыы. Сыбағалы
салмағы – 1,012-1,023. Көкірек ағысы арқылы тәулігіне 1-3л. Лимфа қанға
құйылады.
Лимфаның жасалуы
Лимфаның құрамы плазманікіне өте ұқсас болғандықтан оны қаннан пайда
болған деп есептейді. Қан капиллярларынан су мен плазмада еріген біраз
заттар тканьге, одан әрі лимфа капиллярларына өтеді. Өйткені қан
капиллярларының қабырғасы жартылай өткізгіш, бірақ таңдап өткізгіш
мембрана; онда ультрамикроскопиялық саңылаулар бар; осылар арқылы үзілу
жүреді.Капиллярлардың артериялықбөліміндегі 30-35мм. Hg қысым судың
плазмадан ткань сұйықтығына өтуін жеңілдетеді. Ал бұған белгілі дәрежеде
онкотикалық қысым 25 мм. Hg кедергі келтіреді. Филтрациялық қысым = 30-
35=6-10мм. Hg. Бірақ бұл айырмашылық лимфа жасауға жеткіліксіз.
Лимфаның құрамы мен қасиеттері
Лимфа – мөлдір сарғылт түсті сұйық . түрлі органдардан ағатын
лимфаның құрамы әртүрлі . мысалы ішектен шыққан лимфа құрамында негізінен
альбуминдер ғана болады , глобулиндер болмайды. Ал бауыр лимфасының
құрамында қан плазмасындағы мөлшерде белоктар ұшырасады. Аш мал лимфасы
1,015 шамасында түзсіз мөлдір сұйық. Оның құрамында белоктар және белокқа
жатпайтын азотты қосылыстар, глюкоза, гормондар, тұздар, ферменттер,
витаминдер және антиденелер кезедеседі.
Құрамы жағынан лимфа белоктар плазма белогына ұқсас, бірақ олардың
мөлшері өте аз.белоктардың ең аз кқнцентарциясы (1- 2 пайыз) аяқтардан,
теріден, еттен шығатын лимфада кездеседі. Себебі бқл органдар
капиллярларының өтімділік қасиеті өте төмен.
Белоктар мөлшерінің аз болуына байланысты лимфаның тұтқырлығы мен
тығыздығы плазмамен салыстырғанда төменірек. Лимфа құрамында хлоридтер мен
бикарбонаттар концентрациясы көбірек. Оның әрекетшіо ортасы сілтілік,
сутектік көрсеткіші қан плазмасынан жоғары. Лимфада эритроциттер
болмайды,аз мөлшерде лимфоциттер, моноциттер және гранулоциттер
кездеседі.Лимфа құрымнда тромбоциттер болмағанымен фибриногеннің болуына
байланысты ол ұйыйды.
Лимфаның құрамы
Кесте 2
Құрамдық заттар Қан плазмасында Мойын лимфа Көкіректік лимфа
тамырында өзегінде
Белок 8 2 4
Натрий 0,32 0,33 0,33
Кальций 0,02 0,023 0,024
Калий 0,01 0,01 0,011
Хлор 0,37 0,42 041
Глюкоза 0,12 0,12 0,13
Қалдық азот 0,032 0,034 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz