Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорларды аудиттеуді ұйымдастыру жолдары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ 6
1.1 Тауарлы.материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның кәсіпорын қызметіндегі орны 6
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы.материалдық қорлардың есебі мен аудитінің нормативтік негіздері 18
1.3 Тауарлы.материалдық қорлар көлемін жобалау және оңтайландыру 21
2 «ҚАЗАТОМӨНЕРКӘСІП» ҰАК» АҚ.НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ ОРНЫ 25
2.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы және қаржылық жағдайын талдау 25
2.2 Кәсіпорынның есеп саясатындағы тауарлы.материалдық қорлардың қаралуы 38
2.3 Кәсіпорындағы тауарлы.материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдары 54
3 КӘСІПОРЫНДА ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ АУДИТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ 59
3.1 Тауарлы.материалдық қорлар есебінің аудиті 59
3.2 Тауарлы.материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдары 77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
ҚОСЫМШАЛАР 85
КІРІСПЕ 3
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ 6
1.1 Тауарлы.материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның кәсіпорын қызметіндегі орны 6
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы.материалдық қорлардың есебі мен аудитінің нормативтік негіздері 18
1.3 Тауарлы.материалдық қорлар көлемін жобалау және оңтайландыру 21
2 «ҚАЗАТОМӨНЕРКӘСІП» ҰАК» АҚ.НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫҢ ОРНЫ 25
2.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы және қаржылық жағдайын талдау 25
2.2 Кәсіпорынның есеп саясатындағы тауарлы.материалдық қорлардың қаралуы 38
2.3 Кәсіпорындағы тауарлы.материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдары 54
3 КӘСІПОРЫНДА ТАУАРЛЫ.МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ АУДИТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ 59
3.1 Тауарлы.материалдық қорлар есебінің аудиті 59
3.2 Тауарлы.материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдары 77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
ҚОСЫМШАЛАР 85
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Тауарлы-материалдық қорлардың есебі және талдауы
Орындаған
4 курс студенті __________________________
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент __________________________
Норма бақылаушы __________________________
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент __________________________
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
6
1.1 Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның
кәсіпорын қызметіндегі орны
6
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың есебі мен аудитінің
нормативтік негіздері
18
1.3 Тауарлы-материалдық қорлар көлемін жобалау және оңтайландыру
21
2 ҚАЗАТОМӨНЕРКӘСІП ҰАК АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ
ҚОРЛАРДЫҢ ОРНЫ 25
2.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы және қаржылық жағдайын талдау
25
2.2 Кәсіпорынның есеп саясатындағы тауарлы-материалдық қорлардың қаралуы
38
2.3 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдары 54
3 КӘСІПОРЫНДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ АУДИТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
59
3.1 Тауарлы-материалдық қорлар есебінің аудиті
59
3.2 Тауарлы-материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдары
77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
ҚОСЫМШАЛАР 85
КІРІСПЕ
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе
жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық
нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға
ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты мемлекетті дамыту
процесінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін бара-бар
дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бухгалтерлік есепке алудың,
қаржылық есеп берудің және аудиттің ма басқару шешімдерін қабылдау үшін
мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып
табылады.[14]
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде
бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы мен шығыны
есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі. Қазіргі заман
бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби білімі
арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеруі, сондай-ақ өндіріс
процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан Республикасының азаматтық
құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі экономикалық
шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай білуі тиіс.
Нарықтық қатынастар кезінде ұйымдардың өндірістік жұмыстарын басқару сол
ұйым басшыларына байланысты. Қазақстан Республикасында болған жеке және
әлеуметтік-экономикалық құрылымдық өзгерістер еліміздің есеп жүйесіне
көптеген өзгерістер әкелді.
Қаржылық жүйенің өзгеруі, экономиканың жоғарлауы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардың өзгеруі кәсіпорында жаңадан мәселелердің
туындауына алып келді.
Кез-келген ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметінде тауарлы-
материалдық қорлар маңызды роль атқарады. Тауарлы-материалдық қорлар жаңа
өнімдерді бағалап және ұйымның шығындарын болжауға мүмкіндік береді.
Өндірісте өнім өндіруге тауарлы-материалдық қорларға деген сұраныс
жоғарылайды. Бұл өндірістің көлемінің ұлғайғандығын көрсетеді.
Экономиканың қай саласында болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
шикізат пен материалдарды ұтымды жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға,
өндірістік өнімнің өзіндік құнын азайтуға, шығаратын өнімнің халықаралық
нарықта бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға тауарлы-материалдық қорлар
есебі аудитінің атқаратын ролі өте зор.
Қазіргі уақытта нарықтық экономика шарттарына сәйкес дайындықтың
бастапқы кезеңінде материалды-өндірістік қорларды дайындаудың және сатып
алудың маңызы зор. Тауарлы-материалдық қорларды ары қарай оңтайлы қолдану
үшін, дайындау және тұтыну мақсатына қол жеткізу үшін, бухгалтерлік есеп
қызметі тауарлы-материалдық қорларды сатып алу мен дайындау бойынша ай
сайын талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық және айқын ақпарат ұстауы
қажет.
Материалдық қорлардың шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарлама
жоспарларын іске асыруға үлкен әсері бар. Сондықтан да алынған дипломдық
жұмыс тақырыбым өзекті болып саналады. Берілген тақырып тек теориялық
зерттеу үшін ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік жұмыс үшін де қызықты.
Зерттеудің объектісі болып кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар
есебін ұйымдастыру және Қазатомөнеркәсіп ҰАК АҚ-ның тауарлы-материалдық
қорлар есебін ұйымдастырудағы қалыптасқан экономикалық қатынастары
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – Қазатомөнеркәсіп Ұлттық атом
компаниясы АҚ-ның мәліметтері негізінде тауарлы материалдық қорлардың
есебі мен аудитінің ұйымдастырылыуын зерделеу және құндылықтар есебін
жетілдіру боынша ұсыныстар қалыптастыру болып табылады.
Бітіру жұмысымның негізгі міндеттері :
- тауарлы-материалдық қорлардың мәнін ашып көрсету;
- тауарлы-материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Қазатомөнеркәсіп АҚ-ны экономикалық сипаттама беру және
көрсеткіштеріне талдау жасау;
- Қазатомөнеркәсіп АҚ мысал ретінде ала отырып, тауарлы-материалдық
қорлар есебі мен аудитін ұйымдастыруды зерделеу;
- ұсыныстар мен қорытынды шығару.
Материалдық есепті ұйымдастыру – есептік жұмыстың күрделі
бөлімдерінің бірі. Өнеркәсіптік кәсіпорында материалдық құндылықтар
номенклатурасы он мыңдаған атаулармен саналады, ал материалдық-өндірістік
қорлар есебі бойынша ақпарат өндірісті басқару бойынша барлық ақпараттың
30%-н құрайды. Сондықтан есепті ұйымдастыру және материалдық құндылықтарды
сатып алуы, оның қозғалысы, сақталуы және қолдануы бойынша бақылау үлкен
ауыртпалықтармен байланысты. Барлық есептік жұмыстың автоматтандырылуының
орасан маңызы зор. Есеп пен тауарлы-материалдық қорларды бақылаудың
ажырамас бөлігі - олардың қолданылуының экономикалық талдауы болып
табылады.
Нарықтық экономика кезеңіндегі меншіктің көптүрлілігі, экономиканы
басқаруда кәсіпорынның құқықтарының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшеліктері, өндірістік қорлар есебін жүргізу техникасы мен әдістемесі
жайлы нақты сұрақтарды шешуде сан алуан тәсілдемелерді және баламаларды
талап етеді.
Қазір кәсіпорындарда материалдарды дайындау және сатып алу есебін
ұйымдастырудың түрлі тәсілдерін таңдау, ай соңында жолда қалып қойған
немесе жабдықтаушылардың қоймасынан шығарылмаған материалдардың құнын
көрсерту; материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнының есептік
бағалардан ауытқуларын анықтау және оларды өндірістегі шығындалған
материалдар мен олардың қоймадағы қалдықтары арасында кейінгі бөлу;
пайдаланудағы арзан бағалы және тез тозатын заттардың құнын өтеу
мүмкіндіктері пайда болуда.
Тауарлы-материалдық қорларды қолдануды бақылау мен есепті дұрыс
ұйымдастырусыз қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен шығындалуы, қалдықтарға
бақылауды қамтамасыз ету мүмкін емес.
Осы тұрғыдан қарастырғанда диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру заңына, есеп стандарттарына
және Халықаралық Бухгалтерлік есеп стандарттарының талаптарына сәйкес
жүргізіледі.
Есептердің мәліметтері бойынша ұйым басшылары өздерінің қаржылық есеп
беруді құрастыруды және экономикалық болжамдар жасауға, ағымдағы жоспарды
анықтауға, сонымен қоса еліміздің экономикасының қаншалықты мөлшерде
өскендігін анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасындағы
жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жүйесі ұйымның ішкі және сыртқы
пайдаланушыларына өзінің экономикалық жағдайын анық көрсетуге мүмкіндік
береді.
№2 Қорлар ХҚЕС стандарттарына сәйкес тауарлы-материалды қорларға
мыналар жатады:
- шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен құрамдас
бөліктер;
- аяқталмаған өндіріс;
- субъектінің іс-әрекеті барысында сатуға арналған дайын өнімдер,
тауарлар.
Нарықтық қатынастар кезінде, қаржылық есеп берудің қаншалықты
мөлшерде дұрыс екендігін анықтау үшін ұйым басшылары аудиттік тексеру
жүргізеді. Бухгалтерлік есеп берудің жүргізілуін, дұрыс бағалануын,
анықтылығын, классификациялық қорытындыларының қаншалықты мөлшерде дұрыс
екендігін тәуелсіз аудиторлар анықтайды.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде тауарлы-материалдық қорлардың
экономикалық мәні мен есебінің жүргізілу тәртібі және қорлар көлемін жобалу
мен оңтайландыру жолдары жазылған.
Екінші бөлімде кәсіпорындағы қорлардың орны, яғни есеп саясатындағы
қорлардың ұйымдастырылуы және жалпы кәсіпорынға экономикалық сипаттама
берілген, қорлар есебін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Ал үшінші бөлім кәсіпорындағы аудиттеуді ұйымдастыру және тауарлы-
материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдарына арналған.
Жұмысты орныдау барысында тауарлы-материалдық қорлар есебімен
байланысты заңнамалық, нормативтік, әдістемелік материалдар, оқу құралдары
және журнал мақалалары қолданылды.
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның
кәсіпорын қызметіндегі орны
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет кәрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі – еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан ерекшелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндіретін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өзінің бастапқы
құнын түгелдей өндіретін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып саналады.
Тауарлы – материалдық қорлар ― бұлар:
- өндіріс үрдісінде пайдалануға және жұмыстар мен қызметтерді
орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар және құрамдық заттар, конструкциялар мен тетіктер, отын, ыдыс
және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе
тұрмыстар мен қызметтер үшін пайдалануға арнарған өзге материалдар;
- дайын өнім;
- қалыпты қызмет барысында сатуға арналған тауарлар;
- аяқталмаған өндіріс.
Тауарлы-материалдық қорлар ― қалыпты қызмет барысында сатуға арналған;
өндіріс үрдісінде және қызмет көрсетулері кезінде пайдалануға арналған
шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауға
атқарылатын міндеттеріне қарай материалдар: шикізаттар, негізгі материалдар
мен көмекші материалдар, жартылай фабрикат және т.б болып бөлінеді. Негізгі
материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін құрайды.
Өндіріс барысындағы функционалдық (қызметтік) рөлі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық қорлар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер – дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын
материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімдердің өзіндік
құнына кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай
алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін көмекші материалдар негізгі
материалдарға қосымша пайдаланылады.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және
көмекші болып бөлінеді, дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды,
өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану
санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады.
Қолданылуына қарай тауарлы-материалдық қорлар:
- өндірісте қолданылатын құндылықтар ― шикізат, материалдар, жартылай
фабрикаттар, отын, қосалқы бөлшектер, құрастырылмаған бұйымдар,
конструкциялар мен тетіктер және басқа да материалдық құндылықтар түріндегі
активтер;
- еңбек құралдарына жататын құндылықтар ― орнатуға арналған жабдықтар;
- сатуға арналған құндылықтар ― тауарлар.
Меншік құқығы бойынша тауарлы-материалдық қорлар ұйымға тиесілі және
меншік құқығы жоқ құндылықтар болып бөлінеді.
Ұйымға тиесілі және қойма мен өндірістегі материалдық құндылықтарға:
- жол үстіндегі құндылықтар; егер ұйымға меншік құқығы жабдықтау
келісіміне сәйкес берілсе;
- ұйымға тиесілі, кепілзат ретінде есептелінетін, ұйымның қоймасындағы
құндылықтар.
Өндірісі бар ұйымдағы тауарлы-материалдық қорларды бағалау мақсатында
қорларды келесі үш түрге бөлу қажет етіледі: қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім.
Саудамен айналысатын ұйымдар үшін тек қорлардың бір ғана түрі ―
тауарлар болады. Тауарлар ― кәсіпорынның алып-сатуға арналған, сатып
алынған бұйымдары.
Қорларға шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, құрастырушы бұйымдар, отын, ыдыс пен ыдыстық
материалдар, және қызмет пен жұмыс атқаруға арналған басқа да материалдар
жатады. Аты аталынған қорлар өндіріліген өнім құрамына енеді.
Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлар есебін ұйымдастыру үшін
қорларды сыныптау қажеттілігі туындайды. әдетте қорларды келесі топтарға
топтастырады: шикізат және негізгі материалдар, көмекші материалдар, сатып
алынған жартылай фабрикаттар, қайтарылма қалдықтар, отын, ыдыс және ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектер.
Шикізат және материалдар – өнімнің материалдық негізін құрайды. Осыған
орай, негізінен, ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін – шикізат
деп, ал өндеуші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды.
Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өндеудің белгілі бір сатысынан
өткен, бірақ әлі де дайын өнім болып саналмайтын шикізат және материалдар.
Яғни, материалдық негізін құрайды.
Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу және пайдалану жағдайлары
бойынша энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және
шаруашылық мұқтаждықтары үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын
болып бөлінеді.
Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл әртүрлі материалдар мен дайын өнімдерді
орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланатын заттар.
Қосалқы бөлшектер машиналар мен құрал жабдықтардың тозған бөлшектерін
жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.
Өзге де материалдар өзіне аталмыш ұйымда материалдар, отын немесе
қосалқы бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып
тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін
ақшаларды енгізеді.
Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың
өңдеуіне тартылған және одан кейін одан алынған өнімдердің өзіндік құнына
қосылатын материалдар.
Құрылыс материалдары – құрылыс салушы ұйымдар есепке алынатын, құрылыс
бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және
конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж
жұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс
мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.
Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай
білудің үлкен маңызы бар.
Аяқталмаған өндіріс – тауар болу үшін ары қарай өңдеуді қажет ететін
қорлар. Сонымен қатар толық аяқталған, технологиялық үрдіспен
қарастырылған, бірақ сынақтан өтпеген өнім аяқталмаған өндіріске жатады.
Дайын өнім - өндіріспен аяқталған, толығымен өңделген, бекітілген
стандартқа немесе техникалық шарттарға сәйкес тексеріс өткен, құжаттармен
рәсімделген, сатуға арналған бұйымдар. Олардың құны тікелей шығындар мен
үстеме шығыстардың соммасы ретінде анықталады.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі №2 Босалқылар ХҚЕС талаптарына
сәйкес жүргізіледі.
Қорлар есебін жүргізудегі негізгі мәселе актив ретінде танылуға
жататын және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі келесі кезеңдерге
көшірілетін шығындардың шамасын анықтау болып табылады.
Тауарлы-материалдық қорларды есепке алудың негізгі міндеттері мыналар:
1) қорлардың уақтылы және толықтай кірістелуіне, олардың сақталу
жеріндегі және қозғалысының барлық сатыларындағы сақталуына бақылау жасау;
2) қорлардың қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды уақтылы және
толықтай құжаттау;
3) көлік-әзірлеу шығындары (ауытқуы) мен әзірленген қорлардың нақты
өзіндік құнын уақтылы және дұрыс анықтау;
4) көлік-әзірлеу шығындарын айналым шығындарына біркелкі және дұрыс
есептен шығарылуын бақылау;
5) қойма қорларының жағдайына бақылау жасау;
6) ішкі ресурстарды ұтқыр қолдану мақсатында субъектіге керек емес
материалдық қорларды анықтау және сату;
7) сақталатын жерлердегі қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жайлы дәл
мәліметтерді алу.
Материалдық қорлардың барлық түрлерінің есебі 1300 - "Қорлар"
бөлімшесінің негізгі, активтік, инвентарлық шоттарында жүргізіледі.
1310-"Шикізаттар мен материалдар" шоты;
1320-"Дайын өнім";
1330-"Тауарлар";
1340-"Аяқталмаған өндіріс".
Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың
әзірленген номенклатурасы болу керек.
Материалдар номенклатурасы - бұл атауы мен тиісті деректемелері
(сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір
белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса,
номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.
Номенклатуралық тізім - номенклатура - бағалық деп, ал онда
көрсетілген бағалар - есептік деп аталады.
Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық
қорлардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен
тіркелімдерге қояды. [3]
Бухгалтерлік есепте қорлардың құнын бағалау өте маңызды, себебі
сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен есептік кезеңдегі
табыс, қорлардың құнын бағалауға тәуелді. Сонымен қатар, баланста
көрсетілген қорлар құны ағымдағы қорлар соммасына байланысты. Бағалау
тәсілдері шаруашылық субъектінің есеп саясатында орнатылады.
Ұлттық тәжірибеде кәсіпорындарға қорларды бағалаудың барлық түрлерін
қолдануға рұқсат берілген.
Тауарлы – материалдық қорлар төмендегідей әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнды есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
5. НИфО әдісі
6. Қалыпты баға (стандартты)
Өндіріске жіберілген материалдардың құнын анықтауда № 2 Қорлар ХҚЕС
ұсынған бағалау тәсілдерін қолдануға болады:
- арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі ;
- орташа өзіндік құнды есептеу әдісі;
- ФИФО әдісі.
Халықаралық қаржылық есептілік стандартында ЛИФО әдісі баламалы болып
танылады.
Қорларды бағалау тәсілдерінің әрқайсысының өзінің артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін
таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысын да , қаржылық жағдайына
да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы
қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни
екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да ескеру
керек:
- шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына
өзгерістерді енгізу;
- бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап
енгізу;
дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және өткен
жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу
Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірі
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіпке пайдаланылатын
(асыл металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың
басын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдармен істелген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай - ақ бұл
арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгенінен қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған. Бұл әдіс топтар бойынша
қорлардың есебін дәлме – дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда
қолданылады. Тауарлары – материалдық қорларын сатып алу нақты тапсырысты
орындау үшін жүргізілгендіктен кәсіпорын қаржылық нәтижесіне ықпал ете
алмайды, өйткені оның қандай болатының шын мәнінде алдын – ала белгіленіп
қойған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың материалдық қорлардың кіріске
алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда
жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы
материалдарының есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы
кіріске алынған материалдар құнының қосындысына, материалдардың ай
басындағы сандарының қалдығы мен ай бойы кіріске алынған тиісті
материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі – есептен шығарылған материалдық қорларды, олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлар бірінші кезекте
кіріске алынған шығыс етіледі деп есептеледі. Яғни барлық келіп кіріске
алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша
шығыс етіледі. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған
материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен
бағаланады. ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факты инфляция
кезінде таза табыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компаниялар өз өнімдерін өткізу
бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін сатып
алынуы ықтимал. Тиісінше бағаның төмендеу кезеңінде таза табыстың шамасы ең
төменгі болса, мұнын өзі осы әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісі – шаруашылық ұйымдарда ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі, немесе жұмсалды деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмысалынатын немесе шығыс етілетін
материалдар шаруашылық ұйымда ең соңғы кіріске алынған материалдардың
тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында шаруашылық ұйымда
қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны
бойынша бағаланады.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы солдефляциялық үрдістер
кезінде таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейінен әкеледі. Бұл әдістің
кемшілігі сол еспті кезең соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау
болады.
НИФО әдісі материалдарды келесі болып түсті – бірінші болып шығысқа
кетті бағасы бойынша есептен шығаруды көздейді. Бұл әдісте жіберу құны мен
кіріс құнын теңдестіру үшін түзетулер жасау қажет.
Қалыпты баға (нормативті құн) бағалау тәсілін қолдануда өндіріске
жіберілген материалдар, олардың қалыпты бағасы бойынша бағаланады. [2]
Шынайы және нормативті баға арасындағы айырма жеке шотта жиналады. Келесі 1
кестеде бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілген.
1 кесте
Бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері *
№ Бағалау Артықшылықтары Кемшіліктері
тәсілдері
1 Арнайы Өндірістік шығындар мен Көп еңбекті қажетсінетін
сәйкестендірілгеқорларлардың нақты түгендеу жүргізу қосымша
н есептеу әдісі бағалануына әкеледі. шығындарға алып келеді.
2 Орташа өзіндік Есептемелердің тауарлы – материалдық
құнын есептеу қарапайымдылығы, есептеуқорлардың өзіндік құны да,
әдісі мөлшері минималды нақты мәндерінен өзгеше
болып келеді.
3 ФИФО Нақты бағалауды Ескерген өндірістік
жүргізеді. Инфляция шығындарға алып келеді,
кезінде таза табыстың пайданы көтереді және
мүмкін болатын қорлар есебін қиындатады.
деңгейінен неғұрлым
жоғарғысын береді.
4 ЛИФО Нақты өндірістік Қорларды өте төмен
шығындарға алып келеді. бағалайды және қорлар
есебін қиындатады.
5 НИФО Өндірістік шығындар мен Материалдардың әрбір
қорларды шынайы жіберілуі үшін келесі
бағалайды тапсырыс бағаларын
анықтауда көп күшті қажет
етеді. Жіберілу және
кірістелу құндарын
теңестіру үшін әрдайым
түзетулерді талап етеді
6 Қалыпты баға Тіркелу құнын қажет Нормативті құн ағымдағы
етпейтіндіктен, қорлар құнды көрсете алмайды және
есебін жеңілдетеді қорлардың бағалануы шынайы
емес болуы мүмкін
Дерек көзі: интернет желісі www.allbest.ru
№2 ХҚЕС сәйкес босалқылар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша:
өткізудің өзіндік құны мен ықтимал таза құнында өлшенуге тиіс.
Босалқылардың өзіндік құны. Босалқылардың өзіндік құнына міндетті
түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және
босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу
мақсатында жұмсалған шығындар жатады. Босалқыларды сатып алуға жұмсалған
шығындарға сатып алу бағасы, импорттық баж салықтары мен басқа да салықтар,
сондай-ақ тасымалдауға, өңдеуге арналған шығыстар және объектіні сатып
алумен тікелей байланысты шығыстар жатады. Сауда жеңілдіктері, төлемдерді
қайтару және басқа да осындай баптар сатып алуға жұмсалған шығындарды
анықтаған кезде шегеріп тасталады.
Босалқыларды қайта өңдеу шығындарына еңбекақы төлеуге жұмсалған
тікелей шығындар сияқты өнім бірліктерімен тікелей байланысты шығындар
кіреді және оларға шикізаттан дайын өнім жасап шығару кезінде орын алған
тұрақты, ауыспалы үстеме өндірістік шығыстарды жүйелі түрде бөлу кіреді.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы. Өткізудің ықтимал таза құны
ұйым әдеттегі қалыпты қызмет барысында босалқыларды сатудан өтеуді күтетін
таза сомаға байланысты. Егер осы босалқылар зақымдалған болса, егер олар
толығымен немесе ішінара ескірген болса, немесе олардың сату бағасы
төмендесе, босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Босалқыларды өзіндік
құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі
активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары
есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.[23]
Қорлардың қозғалысы бұл – олардың кірісі, кәсіпорын ішіндегі ауысыулары
және шығысы. Тауарлы-материалдық қорлардың кіріс көздері мен шығысқа
шығару себептері түрлі болуы мүмкін. Мұны келесі суреттен көруге болады (1
сурет).
1 сурет. Қорлар қозғалысы
Шарушылық ұйымда материалды – техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету
жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар кәсіпорын бойынша
келер жылы өндірілетін енім көлеміне қарай белгіленген өлшем бойынша
өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Шаруашылық кәсіпорынның жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау жолдама құжаты, теміржол накладнойы,
транспорттық накладнойы, жабдықтаушыдан келген басқа да құжаттар жабдықтау
бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни жабдықтау бөлімінде келген құжаттар
М – 1 түрлі “келген жүкті есептеу” журналына тіркелді. Одан кейін бұл
құжаттарды алып келетін экспедиторға береді. Сонымен катар экспедиторға
материалдарды алу үшін сенімхат беріледі. Экспедитор алған жүк құжаттары
мен сенімхатты алғаны үшін М – 1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын (үлгілі
түрі) және номерін жазады. Материалдар мен жабдықтаушы мекемеден және жүк
тасмалдаушы ұйымдардан материалдарды немесе жүктерді алу үшін шаруашылық
кәсіпорыннан тағайындалған экспедиторға немесе жүкті алатын басқа адамдарға
үлгілі түрі М – 2 немесе М – 2 А сенімхат беріледі. М – 2 түрлі сенімхаты
лауазымды адамның материалдық қорларды қабылдап алуға кәсіпорынның сенімді
адамы ретінде қатысу құқығын ресімдеу үшін беріледі. Бұл сенімхатты
бухгалтерия бір дана етіп жазады.
Сенімхатты алған адам оны алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған
түбіршегіне қол қояды. Сенімхаттың М – 2А түрі жабдықтаушы кәсіпорыннан
берілген мерзім ішіндегі материалды тұрақты алып тұратын экспедиторға
беріледі М – 2А түрлі “сенімхат” алдын ала нөмірленген барлық парағы жіп
өткізіп тігілген және үлгілі түрі М – 3 “берілген сенімхаттарды есептеу”
журналына тіркеу керек. Шаруашылық кәсіпорынның экспедиторы немесе басқа да
қызметкері М – 2А түрлі “сенімхатты” алған үшін осы журналға қол қояды.
Кейіннен олар осы журналға сенімхатта көрсетілген материалдарды алған
уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету құжатының нөмірін жазады. Қоймаға
қабылданған материалдық қорларға осы материалдарға жауапты адам сол күні
үлгілі түрі М – 4 “кіріс ету” ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлы – материалдық қорларды автомобиль көлігі
арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 (төрт) дана
“тауар – көлік жүк құжаты” (накладной) толтырылады. Оның бірінші данасы
жіберілген материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде
қалады: екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші
(босатушы) ұйымның мөрі (мөр таңбасы) және қолмен расталып, сондай – ақ
жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге
тапсырылады.
Жүргізуші тауар – көлік жүк құжатының екінші данасы, материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде кәсіпорын келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі (мөртаңбасы) басылып және тиісті
адамдардың қолдары қойылып, жүкт ітасмалдаушы автомобиль көлігі тіркелген
ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық қорларды тасымалдауға
тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін шотқа
негіздеме ретінде қосылып беріледі.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой
лист) тіркеліп, жүргізушіге еңбекақв және автомобиль көлігіне пайдаланған
жанар – жанармайларды, сондай – ақ істелінген жұмыс көлемін есептеу үшін
пайдаланады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М – 7 “қабылдау актісі”
жасалады. Сонымен қатар үлгілі түрі М – 7 “қабылдау актісі” жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
кәсіпорынөкілі болмаған (кемеген) жағдайда бұл шаруашылық ұйым ешқандай
қатысы (мүделігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуымен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген жөнелтпе құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
ұйымның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың жетіспейтіндігін
жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Шаруашылық ұйымда жаңылыс
келіп түскен немесе шаруашылық ұйымы алудан бас тартқан материалдар уақытша
қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі түрі М – 4 кіріс ету
ордері бойынша қабылданып, баланс сыртындағы 002 – “Уақытша сақтауда
тұрған материалдық қорлар” – деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар шаруашылық ұйымның ішіндегі цехтарына бөлімшелеріне,
өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына, сондай – ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі М – 15А “Материалдарды босату (ішкі ауыстыру) талап
жүк құжаты” бойынша босатылады.
“Материалдарды босату (ішкі ауыстыру) талап жүк құжаты” екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойлуы қажет.
Егер материалдар қоймадан ұйымның өзнің шаруашылықтарына (цехтарына,
бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М – 15А “Материалдарды
босату(ішкі ауыстыру) талап жүк құжатының” бір данасы материалдарды алушыға
беріледі де, ал екінші данасы қоймада қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға
табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын құжаттарды материалдарды босататын
қойманың (цехтың) сол материалдарға жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен
алынатын іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі М – 35
санды АКТ толтырылады.
Шаруашылық ұйымның өндірісінде жиі пайдаланатын материалдық қорлар
үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп жұмысын
жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің сақталуына
ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік – заборлық (шектеу карталары)
карталарын қолдануға болады. Лимиттік – заборлық картаның үлгілі түрі М – 8
бойынша шаруашылық кәсіпорынның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның бір данасына
жұмсалынатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады.
Лимиттік – заборлық карта бойынша материалдар онда көрсетілген мөлшер
шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда каралған материалдардан артық
өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады. Лимиттік – заборлық картаның негізіне сүйене отырып, өндіріске
босатылатын материалдарды қойманың есебіне шығарады. Лимиттік – заборлық
карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға жасалады.
Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың коды
көрсетілуі тиіс заборлық картаның бір данасы жаңа айдың басына дейін
материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы материалдарды
босататын қоймаға табыс қоймадан өндіріске босатылатын немесе жіберілетін
материалдар цехтың өкілі өзіндегі лимиттік – заборлық картаны әкелгенде
ғана босатылады. Қоймашы лимиттік – заборлы картаның екі данасына да
материалдардың босатылған уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын
номенклатураларының нөмірі бойынша жазады. Содан кейін лимиттік – заборлық
картаның цехтағы данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы қол
қояды. Материалдарды есептеуге компьютерлер пайдаланылған жағдайда
толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймадан босатылатын
материалдарды тікелей қоманың карточкасына жазу жүйесін де қолдануға
болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай құжат
жазылмайды. Лимиттік – заборлық картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделіп жасалады.
Материалдарды босату лимитін қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге
болады. Бұл карточканың үлгілі түрі М – 17 . Цехтың өкілі материалдарды
алған кезде қоймашының есептеу карточкасына қол қояды да, қоймашы цехтың
лимиттік – заборлық картчкасына қол қояды. Лимиттік – заборлық карточка да,
сондай – ақ өндірісте пайдаланылмай қоймаға қайтарылып берілген материалдар
да есептелінеді. Қоймадағы есеп карточкасына материалдардың әрбір
номеклатуралық номері бойынша босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды
цехқа әрбір босатқан уақыт сайын немесе лимиттік – заборлық картаны
жапқаннан кейін, бірақ келесі айдың біріне дейін жазылып отыруы тиіс. Бұл
жағдайда лимиттік – заборлық картаны қоймалық есептің тиісті
карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті пайдаланып болғаннан кейін
қойма меңгерушісі қоймадағы лимиттік – заборлық картаның қорытынды дерегін
лимиттік – заборлық картаның цехтағы данасымен салыстырылады да,
дұрыстығына қол қояды. Егер бұл лимиттік – заборлық картадағы деректер
өзара сәйкес болса, екі жақтың өкілдері, яғни қоймашы мен цех өкілі
деректердің дұрыстығын мақұлдап қол қояды.
Айдың аяғында лимиттік – заборлық картада көрсетілген материалдардың
пайдаланған – пайдаланбағанына қарамастан барлық лимиттік – заборлық
карталар бухгалтерияға тапсырылады. Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік –
заборлық карта М – 28 және М – 28А нөмерлі үлгілі түрлері қолданылады.
Үлгілі түрі М – 28 нөмерлі лимиттік – заборлық карта материал салынып
жатқан құрылысқа, ол – құрылыс басталғаннан бастап, аяқталғанға дейін
босатуға арналған. Сонымен қатар ай сайын үлгілі түрі М – 28 лимиттік –
заборлық карта жазылады да, ол қоймада сақталынады. Материалдарды қоймадан
босатқанда қоймашы үлгілі түрі М – 28А лимиттік – заборлық картаға қол
қояды, ал материалдарды қабылдап алушы құрылыс бөлімнің өкілі үлгілі түрі М
– 28А лимиттік – заборлық карта қол қояды. Ай бойы нақтылы пайдаланған
материалдар санының көлемі карточканың әрбір жол бойынша алынған
материалдардан қоймаға қайтадан тапсырылған материалдармен оның айдың
аяғында пайдаланылмай қалған қалдығын алып тастау арқылы табылады. Қоймашы
мен жұмыс жүргізуші тиісті жазулары жазылып дайын лимиттік – заборлық
картаны алғашқы құжаттармен бірге материалдар жайында берілетін есепке
тіркеп, бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтерияда қойманың берген есебі
бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған материалдардың есептен дұрыс
шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі түрі М – 28 лимиттік – заборлық
карта арқылы әрбір нысана бойынша құрылыс басталғаннан бастап, жұмсалынған
материалдар жайлы деректер анықталады.
Салынып бітпеген нысананың лимиттік – заборлық картасы жұмыс
жүргізушіге қайтарылып беріледі. Лимиттік – заборлық картаның М – 28А
номерлі үлгілі түрі материалдарды орталық қоймадан немесе құрылыс
бөлімшесінің қоймасынан құрылыс нысаналарына бір ай бойы уақыт аралығында
босатуға арналған. Лимиттік – заборлық карта бойынша материалдарды әрбір
босатқан сайын пайдаланбағаннан қалған қалдығы шығарылып отырылады. Егер
материалдар лимиттік – заборлық картада көрсетілген мөлшерден артық керек
болса, ондай материалдарға үлгілі түрі М – 10 санды талап ету карточкасы
толтырылады. Лимиттік – заборлық картада көрсетілген артық керек болған
материалдар үшін немесе бір материалдардың орнына екінші бір материалдарды
алу немесе пайдалану керек болған жағдайда шаруашылық кәсіпорын басшысының
немесе оның өкілетті қызметкерінің рұқсаты болуы керек. Сонымен
материалдарды өндіріске лимит бойынша босату шаруашылық кәсіпорын
бастығының өндірісте болып жатқан кемшіліктерді уақытында бөлуіне мүмкіндік
береді, шаруашылық ұйымның ішінде құрылыспен айналысатын өндіріс
орындарының ашық қоймаларында сақталатын материаодар көп пайдаланылады
(құм, тас, қиыршық, кірпіш, т.б).[3]
Келесі 2 кестеде тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысы есебінің
шоттар корреспонденциясы келтірілген.
2 кесте
1310 Шикізат және материалдар және 1350 Өзге де қорлар шоттар топтары
бойынша типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы *
Шоттар
№ Операция мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Сатып алу құны бойынша жабдықтаушылардан келіп 1310,13303310
түскен материалдық қорлардың құны (ҚҚС-сыз) , 1350
2 Сатып алу құны бойынша еншілес, қауымдастырылған 1310,13303320,3330
және біріккен кәсіпорындардан келіп түскен , 1350
материалдық қорлардың құны (ҚҚС-сыз)
3 Есептік баға бойынша жабдықтаушылардан 1310,13303310
шот-фактурасыз келіп түскен материалдар , 1350
4 Жабдықтаушылардан шот-фактуралар алуда, есептік 1310,13303310
баға бойынша алдында жүргізілген жазбалар , 1350
түзетіледі. (сторно)
1310,13303310
Сол уақытта материалды құндылықтар жабдықтаушының ,
шот-фактурасында көрсетілген құны бойынша кіріске 1350
алынады
5 Берілген жауапкершікті сомма есебінен материалдық 1310,13501250
құндылықтарды құны бойынша алғанда (ҚҚС-сыз)
6 Материалдарды жеке тұлғалардан құны бойынша 1310,13503390
алғанда (ҚҚС-сыз)
7 Келіп түскен жүктерді жеткізу мен түсіру бойынша
шығындар:
- басқа ұйымдардың көліктерімен 1310,13503390
- жеке көлікпен, 1310,13508310
Тиеу-түсіру жұмыстары бойынша еңбекақы 1310,13503350
8 Материалды қорларды дайындау бойынша жұмыстарға 1310,13501250
қатысты іс-сапар шығындары
9 Кем шығу нормалары шегінде жолдағы материалдар мен1310,13503310,3320
шикізаттардың жетіспеушілігі ,
3330
10 Қайтарымсыз түрде келіп түскен материалдық қорлар 1310,13506220
11 Негізгі құралдарды жоюдан келіп түскен материалдық1310,13506210
құндылықтар
12 Ішкі тұтынуға арналған, өзіндік өндірістің өзге де1350 8310
материалдық құндылықтарының кіріске алынуы
13 Бір материалды-жауапты тұлғадан басқа 1310,13501310,1350
материалды-жауапты тұлғаға материалдық
құндылықтарды табыстау
14 Қолданылатын мүмкін баға бойынша өндіріс 1350 8110,8310
қалдықтарының кіріске алынуы
15 Жарғылық капиталға салым ретінде материалдық 1310,13505110
құндылықтардың кіріске алынуы
16 Түгендеу барысында анықталған артық материалдық 1310,13506280
құндылықтардың кіріске алынуы
17 Таза сату құнына дейін материалдарды арзандату 1360 1310,1350
2 кестенің жалғасы
18 Таза сату құнына дейін материалдарды бағалау 1310,13506240
19 Мүмкін қолдану бағасы бойынша ақауы бар өнімдерден1350 8410
алынған материалдық құндылықтардың кіріске алынуы
20 Касса арқылы төленген, шикізаттар мен 1310,13501010
материалдарды кіріске алу
21 Өзіндік балансы бар филиалдардан стау құны бойынша1310,13503340
материалдық құндылықтарды кіріске алу
22 Мыналарға шығысқа кеткен, материалдарды есептен
шығару:
- негізгі өндіріске 8110 1310-1350
-көмекші өндіріске 8310 1310-1350
-үстеме шығындарға 8410 1310-1350
- әкімшілік шығындарға 7210 1310-1350
-өнімдерді өткізу мен қызмет көрсетуге кеткен 7110 1310-1350
шығындар
23 Жабдықтау келісімне сәйкес сапа мен сұрыпы бойынша
сәйкес келмейтін материалдық қорларды
жабдықтаушыларға қайтару:
А) олардың құнын төлеуге дейін
- келісілген бағаға 3310 1310,1350
Б) олардың құнын төлегеннен кейін
- келісілген бағаға 1280 1310,1350
24 Кем шығу нормалары шегінде орталық қоймалардағы 7470 1310,1350
материалдар мен өзге де қорлардың жоғалуын есептен
шығару
25 Кінәлі жандар анықталмаған жағдайда материалдың 7470 1310,1350
және өзге де қорлардың шектен тыс жоғалулары,
бүлінулері және жетіспеушіліктерін есептен шығару
26 Материалдар мен өзге де қорларды заңды және жеке 7410 1310,1350
тұлғаларға қайтарымсыз табыстау
27 Табиғи апат салдарынан материалдарды есептен 7470 1310,1350
шығару
28 Сатылған материалдар мен өзге қорлардың өзіндік 7410 1310,1350
құнын шығысқа шығару
29 Мал-төлдерді кіріске алу 2930 8110,8310
Дерек көзі: Файл Бухгалтера №3-4 (355-356), январь 2008г. Коментарии к
корреспонденциям счетов типовых операций.
1320 Дайын өнім шоты бойынша типтік операциялардың шоттар
корреспонденциясы , 1330 Тауарлар шоты бойынша типтік операциялардың
шоттар корреспонденциясы, 1340 Аяқталмаған өндіріс шоты бойынша типтік
операциялардың шоттар корреспонденциясы, 1360 Қорларды есептен шығару
бойынша резерв шоты бойынша типтік операциялардың шоттар
корреспонденциясы Ә ҚОСЫМШАСЫНДА көрсетілген.[15]
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар есебінің нормативтік негіздері
Бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп, мұның құрамдас бөліктерін жетілдіріп
отыру мемлекеттік және басқа да қоғамдық ұйымдардың құзырына жатады.
Бухгалтерлік есеп өрісінде жетілдіріп отыратын мәселелердің барлығы да
орындаушы бухгалтерлер мен шаруашылық жүргізуші тұлғалар үшін түсінікті
және өте сенімді болуы керек. Бухгалтерлік есеп өрісінде реттелетін
принциптердің барлығы да қайшылықтар тудырмайтын, бұрмаланбайтын дұрыс
бағытта болғаны жөн. Кезіндегі әкімшілік жолмен жоспарлы бағытпен
реттелетін бухгалтерлік есеп жүйесі нарықтық қатынастарға байланысты
түбегейлі өзгерістерге түсіп, халықаралық деңгейдегі есеп жүргізу
тәжірибесі отандық есеп жүйесіне енгізіліп келеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесін
реттеудің түпкі мақсаты, барлық ынта білдіруші субъектілерді тұнық және
түсінікті, мазмұндағы ресми күші бар құжаттармен қамтамасыз ету болып
табылады. Қойылған осы талаптарға сай алдағы кезеңдерде есеп жүйесін реттеу
бағыттарын төмендегіше сипаттауға болады:
- шаруашылық фактілерін тек қана арнайы белгіленген шоттарға жазып
қана қоймай, бухгалтерлік қорытынды есеп даярлау мен тапсыру, соның
негізінде тиімді экономикалық шешімдер қабылдау бағытын қамтамасыз ету;
- қаржылық қортынды есеп жасау үрдісін халықаралық қаржылық
стандарттар жүйесімен үйлестіру;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарын ұлттық экономика мен
аймақтық экономика ерекшеліктеріне қарай бейімдеу;
- бухгалтерлік есеп жүйесін реттеуді ақылға сиятын бағытқа салып,
бухгалтерлік есеп жүргізудің тұрақтылығын сақтау мен жетілдіру.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп отыру,
арнайы заң актілерінің жобасын даярлау мен ұсыну және күнделікті
экономикалық өмірден туындайтын кейбір сұрақтарға жауап беру үрдісі
еліміздегі Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп Заңының
шеңберінде Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің құзырына
тапсырылған.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі құрамындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы Департаменті бухгалтерлік есеп
және қорытынды есеп жөніндегі кейбір ережелерді, әдіснамалық ұсыныстарды,
бухгалтерлік есеп стандарттарын, мұны қолданудың ұсыныстарын, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарын, мұны қолданудың
түсініктемесін және шоттардың типтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
Диплом жұмысы
Тауарлы-материалдық қорлардың есебі және талдауы
Орындаған
4 курс студенті __________________________
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент __________________________
Норма бақылаушы __________________________
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент __________________________
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
6
1.1 Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның
кәсіпорын қызметіндегі орны
6
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлардың есебі мен аудитінің
нормативтік негіздері
18
1.3 Тауарлы-материалдық қорлар көлемін жобалау және оңтайландыру
21
2 ҚАЗАТОМӨНЕРКӘСІП ҰАК АҚ-НЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНДЕГІ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ
ҚОРЛАРДЫҢ ОРНЫ 25
2.1 Кәсіпорынның экономикалық сипаттамасы және қаржылық жағдайын талдау
25
2.2 Кәсіпорынның есеп саясатындағы тауарлы-материалдық қорлардың қаралуы
38
2.3 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдары 54
3 КӘСІПОРЫНДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАРДЫ АУДИТТЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
59
3.1 Тауарлы-материалдық қорлар есебінің аудиті
59
3.2 Тауарлы-материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдары
77
ҚОРЫТЫНДЫ 81
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 84
ҚОСЫМШАЛАР 85
КІРІСПЕ
Елбасы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру стратегиясы атты өз жолдауында атап өткендей, Қазақстан өз
дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында, өркенді де өршіл дамып келе
жатқан қоғамның іргетасы тек қана осы заманғы, бәсекеге қабілетті және ашық
нарық экономикасы бола алады. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша
қабілетті 50 елдің қатарына кірудің бірінші басымдығы әлемдік экономикаға
ойдағыдай кірігуі болып табылады. Осыған байланысты мемлекетті дамыту
процесінде бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесін бара-бар
дамыту ерекше өзектілікке айналады, өйткені бухгалтерлік есепке алудың,
қаржылық есеп берудің және аудиттің ма басқару шешімдерін қабылдау үшін
мүдделі пайдаланушыларды экономикалық ақпаратпен қамтамасыз ету болып
табылады.[14]
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде
бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы мен шығыны
есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі. Қазіргі заман
бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби білімі
арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеруі, сондай-ақ өндіріс
процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан Республикасының азаматтық
құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі экономикалық
шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай білуі тиіс.
Нарықтық қатынастар кезінде ұйымдардың өндірістік жұмыстарын басқару сол
ұйым басшыларына байланысты. Қазақстан Республикасында болған жеке және
әлеуметтік-экономикалық құрылымдық өзгерістер еліміздің есеп жүйесіне
көптеген өзгерістер әкелді.
Қаржылық жүйенің өзгеруі, экономиканың жоғарлауы, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлардың өзгеруі кәсіпорында жаңадан мәселелердің
туындауына алып келді.
Кез-келген ұйымның өндірістік-шаруашылық қызметінде тауарлы-
материалдық қорлар маңызды роль атқарады. Тауарлы-материалдық қорлар жаңа
өнімдерді бағалап және ұйымның шығындарын болжауға мүмкіндік береді.
Өндірісте өнім өндіруге тауарлы-материалдық қорларға деген сұраныс
жоғарылайды. Бұл өндірістің көлемінің ұлғайғандығын көрсетеді.
Экономиканың қай саласында болмасын ұйымдар мен еңбек ұжымдарының
шикізат пен материалдарды ұтымды жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға,
өндірістік өнімнің өзіндік құнын азайтуға, шығаратын өнімнің халықаралық
нарықта бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға тауарлы-материалдық қорлар
есебі аудитінің атқаратын ролі өте зор.
Қазіргі уақытта нарықтық экономика шарттарына сәйкес дайындықтың
бастапқы кезеңінде материалды-өндірістік қорларды дайындаудың және сатып
алудың маңызы зор. Тауарлы-материалдық қорларды ары қарай оңтайлы қолдану
үшін, дайындау және тұтыну мақсатына қол жеткізу үшін, бухгалтерлік есеп
қызметі тауарлы-материалдық қорларды сатып алу мен дайындау бойынша ай
сайын талдау жүргізуге мүмкіндік беретін толық және айқын ақпарат ұстауы
қажет.
Материалдық қорлардың шаруашылық субъектінің өндірістік бағдарлама
жоспарларын іске асыруға үлкен әсері бар. Сондықтан да алынған дипломдық
жұмыс тақырыбым өзекті болып саналады. Берілген тақырып тек теориялық
зерттеу үшін ғана емес, сонымен қатар тәжірибелік жұмыс үшін де қызықты.
Зерттеудің объектісі болып кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар
есебін ұйымдастыру және Қазатомөнеркәсіп ҰАК АҚ-ның тауарлы-материалдық
қорлар есебін ұйымдастырудағы қалыптасқан экономикалық қатынастары
табылады.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – Қазатомөнеркәсіп Ұлттық атом
компаниясы АҚ-ның мәліметтері негізінде тауарлы материалдық қорлардың
есебі мен аудитінің ұйымдастырылыуын зерделеу және құндылықтар есебін
жетілдіру боынша ұсыныстар қалыптастыру болып табылады.
Бітіру жұмысымның негізгі міндеттері :
- тауарлы-материалдық қорлардың мәнін ашып көрсету;
- тауарлы-материалдық қорлар есебін жетілдіру жолдарын қарастыру;
- Қазатомөнеркәсіп АҚ-ны экономикалық сипаттама беру және
көрсеткіштеріне талдау жасау;
- Қазатомөнеркәсіп АҚ мысал ретінде ала отырып, тауарлы-материалдық
қорлар есебі мен аудитін ұйымдастыруды зерделеу;
- ұсыныстар мен қорытынды шығару.
Материалдық есепті ұйымдастыру – есептік жұмыстың күрделі
бөлімдерінің бірі. Өнеркәсіптік кәсіпорында материалдық құндылықтар
номенклатурасы он мыңдаған атаулармен саналады, ал материалдық-өндірістік
қорлар есебі бойынша ақпарат өндірісті басқару бойынша барлық ақпараттың
30%-н құрайды. Сондықтан есепті ұйымдастыру және материалдық құндылықтарды
сатып алуы, оның қозғалысы, сақталуы және қолдануы бойынша бақылау үлкен
ауыртпалықтармен байланысты. Барлық есептік жұмыстың автоматтандырылуының
орасан маңызы зор. Есеп пен тауарлы-материалдық қорларды бақылаудың
ажырамас бөлігі - олардың қолданылуының экономикалық талдауы болып
табылады.
Нарықтық экономика кезеңіндегі меншіктің көптүрлілігі, экономиканы
басқаруда кәсіпорынның құқықтарының кеңеюі, өндірістің салалық
ерекшеліктері, өндірістік қорлар есебін жүргізу техникасы мен әдістемесі
жайлы нақты сұрақтарды шешуде сан алуан тәсілдемелерді және баламаларды
талап етеді.
Қазір кәсіпорындарда материалдарды дайындау және сатып алу есебін
ұйымдастырудың түрлі тәсілдерін таңдау, ай соңында жолда қалып қойған
немесе жабдықтаушылардың қоймасынан шығарылмаған материалдардың құнын
көрсерту; материалдық құндылықтардың нақты өзіндік құнының есептік
бағалардан ауытқуларын анықтау және оларды өндірістегі шығындалған
материалдар мен олардың қоймадағы қалдықтары арасында кейінгі бөлу;
пайдаланудағы арзан бағалы және тез тозатын заттардың құнын өтеу
мүмкіндіктері пайда болуда.
Тауарлы-материалдық қорларды қолдануды бақылау мен есепті дұрыс
ұйымдастырусыз қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен шығындалуы, қалдықтарға
бақылауды қамтамасыз ету мүмкін емес.
Осы тұрғыдан қарастырғанда диплом жұмысының тақырыбы өзекті болып
табылады. Ұйымдарда бухгалтерлік есеп Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру заңына, есеп стандарттарына
және Халықаралық Бухгалтерлік есеп стандарттарының талаптарына сәйкес
жүргізіледі.
Есептердің мәліметтері бойынша ұйым басшылары өздерінің қаржылық есеп
беруді құрастыруды және экономикалық болжамдар жасауға, ағымдағы жоспарды
анықтауға, сонымен қоса еліміздің экономикасының қаншалықты мөлшерде
өскендігін анықтауға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасындағы
жүргізіліп отырған бухгалтерлік есеп жүйесі ұйымның ішкі және сыртқы
пайдаланушыларына өзінің экономикалық жағдайын анық көрсетуге мүмкіндік
береді.
№2 Қорлар ХҚЕС стандарттарына сәйкес тауарлы-материалды қорларға
мыналар жатады:
- шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен құрамдас
бөліктер;
- аяқталмаған өндіріс;
- субъектінің іс-әрекеті барысында сатуға арналған дайын өнімдер,
тауарлар.
Нарықтық қатынастар кезінде, қаржылық есеп берудің қаншалықты
мөлшерде дұрыс екендігін анықтау үшін ұйым басшылары аудиттік тексеру
жүргізеді. Бухгалтерлік есеп берудің жүргізілуін, дұрыс бағалануын,
анықтылығын, классификациялық қорытындыларының қаншалықты мөлшерде дұрыс
екендігін тәуелсіз аудиторлар анықтайды.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде тауарлы-материалдық қорлардың
экономикалық мәні мен есебінің жүргізілу тәртібі және қорлар көлемін жобалу
мен оңтайландыру жолдары жазылған.
Екінші бөлімде кәсіпорындағы қорлардың орны, яғни есеп саясатындағы
қорлардың ұйымдастырылуы және жалпы кәсіпорынға экономикалық сипаттама
берілген, қорлар есебін жетілдіру жолдары қарастырылған.
Ал үшінші бөлім кәсіпорындағы аудиттеуді ұйымдастыру және тауарлы-
материалдық қорлар аудитін жетілдіру жолдарына арналған.
Жұмысты орныдау барысында тауарлы-материалдық қорлар есебімен
байланысты заңнамалық, нормативтік, әдістемелік материалдар, оқу құралдары
және журнал мақалалары қолданылды.
1 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАҢЫЗЫ
1. Тауарлы-материалдық қорлар есебінің жүргізілу тәртібі және оның
кәсіпорын қызметіндегі орны
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет кәрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі – еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан ерекшелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндіретін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өзінің бастапқы
құнын түгелдей өндіретін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып саналады.
Тауарлы – материалдық қорлар ― бұлар:
- өндіріс үрдісінде пайдалануға және жұмыстар мен қызметтерді
орындауға арналған шикізаттар, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар және құрамдық заттар, конструкциялар мен тетіктер, отын, ыдыс
және ыдыстық материалдар, қосалқы бөлшектер, өндірісті пайдалануға немесе
тұрмыстар мен қызметтер үшін пайдалануға арнарған өзге материалдар;
- дайын өнім;
- қалыпты қызмет барысында сатуға арналған тауарлар;
- аяқталмаған өндіріс.
Тауарлы-материалдық қорлар ― қалыпты қызмет барысында сатуға арналған;
өндіріс үрдісінде және қызмет көрсетулері кезінде пайдалануға арналған
шикізат немесе материалдар нысанындағы активтер.
Еңбек заттары біртекті емес. Олардың бір-бірінен өндірісте атқаратын
міндеттеріне қарай, сондай-ақ физикалық және химиялық қасиеттеріне қарай
өзара айырмашылықтары бар. Сондықтан да материалдар есебін дұрыс
ұйымдастырудың ең басты мәселесі оларға экономикалық жағынан дәлелденген
жіктеу жасау болып табылады. Өздерінің өзгешеліктері мен өнім дайындауға
атқарылатын міндеттеріне қарай материалдар: шикізаттар, негізгі материалдар
мен көмекші материалдар, жартылай фабрикат және т.б болып бөлінеді. Негізгі
материалдар мен шикізаттар өндірілетін өнімнің құрамына кіріп, оның
материалдық негізін құрайды.
Өндіріс барысындағы функционалдық (қызметтік) рөлі мен мақсаты
бойынша барлық материалдық қорлар негізгі және көмекші болып бөлінеді.
Негізгілер – дайындалатын өнімнің заттай материалдық негізін құрайтын
материалдар болса, көмекші материалдар өндірілетін өнімдердің өзіндік
құнына кіргенімен негізгі материалдар сияқты оның заттай негізін құрай
алмайды. Өнімге қажетті қасиеттерді беру үшін көмекші материалдар негізгі
материалдарға қосымша пайдаланылады.
Өнеркәсіптің кейбір салаларында шикізат және материалдар негізгі және
көмекші болып бөлінеді, дегенмен, бұлай бөлу, шартты болып саналмайды,
өйткені ол өнімдердің әр түріне материалдардың сол бір түрін қолдану
санына, технологиялық процесстің сипатына қатысты болады.
Қолданылуына қарай тауарлы-материалдық қорлар:
- өндірісте қолданылатын құндылықтар ― шикізат, материалдар, жартылай
фабрикаттар, отын, қосалқы бөлшектер, құрастырылмаған бұйымдар,
конструкциялар мен тетіктер және басқа да материалдық құндылықтар түріндегі
активтер;
- еңбек құралдарына жататын құндылықтар ― орнатуға арналған жабдықтар;
- сатуға арналған құндылықтар ― тауарлар.
Меншік құқығы бойынша тауарлы-материалдық қорлар ұйымға тиесілі және
меншік құқығы жоқ құндылықтар болып бөлінеді.
Ұйымға тиесілі және қойма мен өндірістегі материалдық құндылықтарға:
- жол үстіндегі құндылықтар; егер ұйымға меншік құқығы жабдықтау
келісіміне сәйкес берілсе;
- ұйымға тиесілі, кепілзат ретінде есептелінетін, ұйымның қоймасындағы
құндылықтар.
Өндірісі бар ұйымдағы тауарлы-материалдық қорларды бағалау мақсатында
қорларды келесі үш түрге бөлу қажет етіледі: қорлар, аяқталмаған өндіріс,
дайын өнім.
Саудамен айналысатын ұйымдар үшін тек қорлардың бір ғана түрі ―
тауарлар болады. Тауарлар ― кәсіпорынның алып-сатуға арналған, сатып
алынған бұйымдары.
Қорларға шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер, сатып алынған
жартылай фабрикаттар, құрастырушы бұйымдар, отын, ыдыс пен ыдыстық
материалдар, және қызмет пен жұмыс атқаруға арналған басқа да материалдар
жатады. Аты аталынған қорлар өндіріліген өнім құрамына енеді.
Кәсіпорында тауарлы-материалдық қорлар есебін ұйымдастыру үшін
қорларды сыныптау қажеттілігі туындайды. әдетте қорларды келесі топтарға
топтастырады: шикізат және негізгі материалдар, көмекші материалдар, сатып
алынған жартылай фабрикаттар, қайтарылма қалдықтар, отын, ыдыс және ыдыстық
материалдар, қосалқы бөлшектер.
Шикізат және материалдар – өнімнің материалдық негізін құрайды. Осыған
орай, негізінен, ауылшаруашылығы мен өндіруші өнеркәсіп өнімін – шикізат
деп, ал өндеуші өнеркәсіп өнімін – материалдар деп атайды.
Сатып алынатын жартылай фабрикаттар - өндеудің белгілі бір сатысынан
өткен, бірақ әлі де дайын өнім болып саналмайтын шикізат және материалдар.
Яғни, материалдық негізін құрайды.
Отын - өндірістегі өзінің тағайындалу және пайдалану жағдайлары
бойынша энергетикалық, технологиялық, двигательдік (жанар, тағар май) және
шаруашылық мұқтаждықтары үшін (ғимараттар мен үй жылытулары үшін) отын
болып бөлінеді.
Ыдыс және ыдыстық заттар – бұл әртүрлі материалдар мен дайын өнімдерді
орау, буып-түю, тасымалдау және сақтау үшін пайдаланатын заттар.
Қосалқы бөлшектер машиналар мен құрал жабдықтардың тозған бөлшектерін
жөндеу және ауыстыру үшін қызмет етеді.
Өзге де материалдар өзіне аталмыш ұйымда материалдар, отын немесе
қосалқы бөлшектер ретінде, пайдалана алатын, негізгі құралдардың шығарылып
тасталуынан алынған материалдарды, өндіріс қалдықтарын, түзетуге келмейтін
ақшаларды енгізеді.
Басқа жаққа қайта өңдеуге берілген материалдар – бұл сырт ұйымдардың
өңдеуіне тартылған және одан кейін одан алынған өнімдердің өзіндік құнына
қосылатын материалдар.
Құрылыс материалдары – құрылыс салушы ұйымдар есепке алынатын, құрылыс
бөлшектерін жасау, ғимараттар мен құрылыстардың бөліктерін және
конструкцияларын бөлу және көтеру үшін тікелей құрылыс және монтаж
жұмыстары процесінде пайдаланатын материалдарды, сондай-ақ құрылыс
мұқтаждықтары үшін қажетті өзге де тауарлы-материалдық қорларды білдіреді.
Өндірістік қорлар есебін дұрыс ұйымдастыру үшін оларды негізді бағалай
білудің үлкен маңызы бар.
Аяқталмаған өндіріс – тауар болу үшін ары қарай өңдеуді қажет ететін
қорлар. Сонымен қатар толық аяқталған, технологиялық үрдіспен
қарастырылған, бірақ сынақтан өтпеген өнім аяқталмаған өндіріске жатады.
Дайын өнім - өндіріспен аяқталған, толығымен өңделген, бекітілген
стандартқа немесе техникалық шарттарға сәйкес тексеріс өткен, құжаттармен
рәсімделген, сатуға арналған бұйымдар. Олардың құны тікелей шығындар мен
үстеме шығыстардың соммасы ретінде анықталады.
Тауарлы-материалдық қорлар есебі №2 Босалқылар ХҚЕС талаптарына
сәйкес жүргізіледі.
Қорлар есебін жүргізудегі негізгі мәселе актив ретінде танылуға
жататын және тиісті түсімдерді танығанға дейінгі келесі кезеңдерге
көшірілетін шығындардың шамасын анықтау болып табылады.
Тауарлы-материалдық қорларды есепке алудың негізгі міндеттері мыналар:
1) қорлардың уақтылы және толықтай кірістелуіне, олардың сақталу
жеріндегі және қозғалысының барлық сатыларындағы сақталуына бақылау жасау;
2) қорлардың қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды уақтылы және
толықтай құжаттау;
3) көлік-әзірлеу шығындары (ауытқуы) мен әзірленген қорлардың нақты
өзіндік құнын уақтылы және дұрыс анықтау;
4) көлік-әзірлеу шығындарын айналым шығындарына біркелкі және дұрыс
есептен шығарылуын бақылау;
5) қойма қорларының жағдайына бақылау жасау;
6) ішкі ресурстарды ұтқыр қолдану мақсатында субъектіге керек емес
материалдық қорларды анықтау және сату;
7) сақталатын жерлердегі қорлардың қалдықтары мен қозғалысы жайлы дәл
мәліметтерді алу.
Материалдық қорлардың барлық түрлерінің есебі 1300 - "Қорлар"
бөлімшесінің негізгі, активтік, инвентарлық шоттарында жүргізіледі.
1310-"Шикізаттар мен материалдар" шоты;
1320-"Дайын өнім";
1330-"Тауарлар";
1340-"Аяқталмаған өндіріс".
Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың
әзірленген номенклатурасы болу керек.
Материалдар номенклатурасы - бұл атауы мен тиісті деректемелері
(сорты, мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір
белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса,
номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.
Номенклатуралық тізім - номенклатура - бағалық деп, ал онда
көрсетілген бағалар - есептік деп аталады.
Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық
қорлардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен
тіркелімдерге қояды. [3]
Бухгалтерлік есепте қорлардың құнын бағалау өте маңызды, себебі
сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен есептік кезеңдегі
табыс, қорлардың құнын бағалауға тәуелді. Сонымен қатар, баланста
көрсетілген қорлар құны ағымдағы қорлар соммасына байланысты. Бағалау
тәсілдері шаруашылық субъектінің есеп саясатында орнатылады.
Ұлттық тәжірибеде кәсіпорындарға қорларды бағалаудың барлық түрлерін
қолдануға рұқсат берілген.
Тауарлы – материалдық қорлар төмендегідей әдістер негізінде
бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнды есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
5. НИфО әдісі
6. Қалыпты баға (стандартты)
Өндіріске жіберілген материалдардың құнын анықтауда № 2 Қорлар ХҚЕС
ұсынған бағалау тәсілдерін қолдануға болады:
- арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі ;
- орташа өзіндік құнды есептеу әдісі;
- ФИФО әдісі.
Халықаралық қаржылық есептілік стандартында ЛИФО әдісі баламалы болып
танылады.
Қорларды бағалау тәсілдерінің әрқайсысының өзінің артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін
таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысын да , қаржылық жағдайына
да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы
қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни
екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да ескеру
керек:
- шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына
өзгерістерді енгізу;
- бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап
енгізу;
дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және өткен
жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу
Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірі
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіпке пайдаланылатын
(асыл металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың
басын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдармен істелген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай - ақ бұл
арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгенінен қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған. Бұл әдіс топтар бойынша
қорлардың есебін дәлме – дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда
қолданылады. Тауарлары – материалдық қорларын сатып алу нақты тапсырысты
орындау үшін жүргізілгендіктен кәсіпорын қаржылық нәтижесіне ықпал ете
алмайды, өйткені оның қандай болатының шын мәнінде алдын – ала белгіленіп
қойған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың материалдық қорлардың кіріске
алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда
жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы
материалдарының есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы
кіріске алынған материалдар құнының қосындысына, материалдардың ай
басындағы сандарының қалдығы мен ай бойы кіріске алынған тиісті
материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі – есептен шығарылған материалдық қорларды, олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлар бірінші кезекте
кіріске алынған шығыс етіледі деп есептеледі. Яғни барлық келіп кіріске
алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша
шығыс етіледі. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған
материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен
бағаланады. ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факты инфляция
кезінде таза табыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компаниялар өз өнімдерін өткізу
бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін сатып
алынуы ықтимал. Тиісінше бағаның төмендеу кезеңінде таза табыстың шамасы ең
төменгі болса, мұнын өзі осы әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісі – шаруашылық ұйымдарда ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі, немесе жұмсалды деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмысалынатын немесе шығыс етілетін
материалдар шаруашылық ұйымда ең соңғы кіріске алынған материалдардың
тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында шаруашылық ұйымда
қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны
бойынша бағаланады.
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы солдефляциялық үрдістер
кезінде таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейінен әкеледі. Бұл әдістің
кемшілігі сол еспті кезең соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау
болады.
НИФО әдісі материалдарды келесі болып түсті – бірінші болып шығысқа
кетті бағасы бойынша есептен шығаруды көздейді. Бұл әдісте жіберу құны мен
кіріс құнын теңдестіру үшін түзетулер жасау қажет.
Қалыпты баға (нормативті құн) бағалау тәсілін қолдануда өндіріске
жіберілген материалдар, олардың қалыпты бағасы бойынша бағаланады. [2]
Шынайы және нормативті баға арасындағы айырма жеке шотта жиналады. Келесі 1
кестеде бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілген.
1 кесте
Бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері *
№ Бағалау Артықшылықтары Кемшіліктері
тәсілдері
1 Арнайы Өндірістік шығындар мен Көп еңбекті қажетсінетін
сәйкестендірілгеқорларлардың нақты түгендеу жүргізу қосымша
н есептеу әдісі бағалануына әкеледі. шығындарға алып келеді.
2 Орташа өзіндік Есептемелердің тауарлы – материалдық
құнын есептеу қарапайымдылығы, есептеуқорлардың өзіндік құны да,
әдісі мөлшері минималды нақты мәндерінен өзгеше
болып келеді.
3 ФИФО Нақты бағалауды Ескерген өндірістік
жүргізеді. Инфляция шығындарға алып келеді,
кезінде таза табыстың пайданы көтереді және
мүмкін болатын қорлар есебін қиындатады.
деңгейінен неғұрлым
жоғарғысын береді.
4 ЛИФО Нақты өндірістік Қорларды өте төмен
шығындарға алып келеді. бағалайды және қорлар
есебін қиындатады.
5 НИФО Өндірістік шығындар мен Материалдардың әрбір
қорларды шынайы жіберілуі үшін келесі
бағалайды тапсырыс бағаларын
анықтауда көп күшті қажет
етеді. Жіберілу және
кірістелу құндарын
теңестіру үшін әрдайым
түзетулерді талап етеді
6 Қалыпты баға Тіркелу құнын қажет Нормативті құн ағымдағы
етпейтіндіктен, қорлар құнды көрсете алмайды және
есебін жеңілдетеді қорлардың бағалануы шынайы
емес болуы мүмкін
Дерек көзі: интернет желісі www.allbest.ru
№2 ХҚЕС сәйкес босалқылар міндетті түрде ең кемі екі деңгей бойынша:
өткізудің өзіндік құны мен ықтимал таза құнында өлшенуге тиіс.
Босалқылардың өзіндік құны. Босалқылардың өзіндік құнына міндетті
түрде сатып алуға, қайта өңдеуге жұмсалған барлық шығындар және
босалқыларды ағымдағы жай-күйіне және орналасқан жерге дейін жеткізу
мақсатында жұмсалған шығындар жатады. Босалқыларды сатып алуға жұмсалған
шығындарға сатып алу бағасы, импорттық баж салықтары мен басқа да салықтар,
сондай-ақ тасымалдауға, өңдеуге арналған шығыстар және объектіні сатып
алумен тікелей байланысты шығыстар жатады. Сауда жеңілдіктері, төлемдерді
қайтару және басқа да осындай баптар сатып алуға жұмсалған шығындарды
анықтаған кезде шегеріп тасталады.
Босалқыларды қайта өңдеу шығындарына еңбекақы төлеуге жұмсалған
тікелей шығындар сияқты өнім бірліктерімен тікелей байланысты шығындар
кіреді және оларға шикізаттан дайын өнім жасап шығару кезінде орын алған
тұрақты, ауыспалы үстеме өндірістік шығыстарды жүйелі түрде бөлу кіреді.
Өткізудің ықтимал таза құны - бұл жұмысты орындауға жұмсалған ықтимал
шығындар мен өткізуге арналған ықтимал шығындарды шегеріп тастағанда
әдеттегі іс барысындағы болжамды сату бағасы. Өткізудің ықтимал таза құны
ұйым әдеттегі қалыпты қызмет барысында босалқыларды сатудан өтеуді күтетін
таза сомаға байланысты. Егер осы босалқылар зақымдалған болса, егер олар
толығымен немесе ішінара ескірген болса, немесе олардың сату бағасы
төмендесе, босалқылардың өзіндік құны өтелмеуі мүмкін. Босалқыларды өзіндік
құнынан төмен ықтимал таза сату бағасына дейін есептен шығару тәжірибесі
активтер алынуы сатудан немесе пайдаланудан күтілетін сомадан жоғары
есептелмеуі керек деген пікірге сай келеді.[23]
Қорлардың қозғалысы бұл – олардың кірісі, кәсіпорын ішіндегі ауысыулары
және шығысы. Тауарлы-материалдық қорлардың кіріс көздері мен шығысқа
шығару себептері түрлі болуы мүмкін. Мұны келесі суреттен көруге болады (1
сурет).
1 сурет. Қорлар қозғалысы
Шарушылық ұйымда материалды – техникалық жабдықтармен қамтамасыз ету
жұмысымен арнайы бөлім және мамандар шұғылданады. Олар кәсіпорын бойынша
келер жылы өндірілетін енім көлеміне қарай белгіленген өлшем бойынша
өндіріске керек болатын материалдардың көлемін алдын ала анықтап,
жабдықтаушы мекемелермен қажет болатын материалдар көлемі туралы шарт
жасайды. Шартта материалдардың аты, көлемі, бағасы, жеткізіліп берілетін
уақыты көрсетіледі. Шаруашылық кәсіпорынның жабдықтау бөлімі шартта
көрсетілген келісімдердің орындалуын қадағалап отырады. Ол үшін
материалдарды алып келген тасымалдау жолдама құжаты, теміржол накладнойы,
транспорттық накладнойы, жабдықтаушыдан келген басқа да құжаттар жабдықтау
бөліміне табыс етіледі. Бұл жерде, яғни жабдықтау бөлімінде келген құжаттар
М – 1 түрлі “келген жүкті есептеу” журналына тіркелді. Одан кейін бұл
құжаттарды алып келетін экспедиторға береді. Сонымен катар экспедиторға
материалдарды алу үшін сенімхат беріледі. Экспедитор алған жүк құжаттары
мен сенімхатты алғаны үшін М – 1 түрлі журналға қол қояды.
Жабдықтау бөлімі келген материалдарды қабылдап алуды да қадағалап
отырады. Ол үшін жоғарыда аталған журналға материалдардың қабылданған
уақыты (күні, айы, жылы) мен ол үшін толтырылған құжаттың атын (үлгілі
түрі) және номерін жазады. Материалдар мен жабдықтаушы мекемеден және жүк
тасмалдаушы ұйымдардан материалдарды немесе жүктерді алу үшін шаруашылық
кәсіпорыннан тағайындалған экспедиторға немесе жүкті алатын басқа адамдарға
үлгілі түрі М – 2 немесе М – 2 А сенімхат беріледі. М – 2 түрлі сенімхаты
лауазымды адамның материалдық қорларды қабылдап алуға кәсіпорынның сенімді
адамы ретінде қатысу құқығын ресімдеу үшін беріледі. Бұл сенімхатты
бухгалтерия бір дана етіп жазады.
Сенімхатты алған адам оны алғаны үшін хаттың бухгалтерияда қалған
түбіршегіне қол қояды. Сенімхаттың М – 2А түрі жабдықтаушы кәсіпорыннан
берілген мерзім ішіндегі материалды тұрақты алып тұратын экспедиторға
беріледі М – 2А түрлі “сенімхат” алдын ала нөмірленген барлық парағы жіп
өткізіп тігілген және үлгілі түрі М – 3 “берілген сенімхаттарды есептеу”
журналына тіркеу керек. Шаруашылық кәсіпорынның экспедиторы немесе басқа да
қызметкері М – 2А түрлі “сенімхатты” алған үшін осы журналға қол қояды.
Кейіннен олар осы журналға сенімхатта көрсетілген материалдарды алған
уақытын (күні, айы, жылы), кіріс ету құжатының нөмірін жазады. Қоймаға
қабылданған материалдық қорларға осы материалдарға жауапты адам сол күні
үлгілі түрі М – 4 “кіріс ету” ордерін бір дана етіп толтырады.
Жабдықтаушы ұйым тауарлы – материалдық қорларды автомобиль көлігі
арқылы жеткізіп беретін жағдайда жіберілетін материалдарға 4 (төрт) дана
“тауар – көлік жүк құжаты” (накладной) толтырылады. Оның бірінші данасы
жіберілген материалдарды есептен шығару үшін материалдарды жіберушіде
қалады: екінші, үшінші және төртінші даналары материалдарды жіберуші
(босатушы) ұйымның мөрі (мөр таңбасы) және қолмен расталып, сондай – ақ
жүкті қабылдап алғаны жайлы көлікті жүргізушінің қолы қойылып жүргізушіге
тапсырылады.
Жүргізуші тауар – көлік жүк құжатының екінші данасы, материалдарды
қабылдап алушы ұйымға тапсырады. Бұл құжаттың негізінде кәсіпорын келген
материалдарды кіріске алады.
Құжаттың үшінші және төртінші даналары материалдарды қабылдап алғанын
растайтын құжат ретінде ұйымның мөрі (мөртаңбасы) басылып және тиісті
адамдардың қолдары қойылып, жүкт ітасмалдаушы автомобиль көлігі тіркелген
ұйымға тапсырылады.
Кейіннен ол құжаттың үшінші данасы материалдық қорларды тасымалдауға
тапсырыс берген ұйымға тасымалдау құнын төлеуге табыс етілетін шотқа
негіздеме ретінде қосылып беріледі.
Құжаттың төртінші данасы автомобиль көлігінің жол қағазына (путевой
лист) тіркеліп, жүргізушіге еңбекақв және автомобиль көлігіне пайдаланған
жанар – жанармайларды, сондай – ақ істелінген жұмыс көлемін есептеу үшін
пайдаланады.
Егер келіп түскен материалдардың нақты саны, көлемі, сапасы онымен
келген құжаттағы дерекке сәйкес келмесе үлгілі түрі М – 7 “қабылдау актісі”
жасалады. Сонымен қатар үлгілі түрі М – 7 “қабылдау актісі” жіберу
құжатынсыз келген материалдарға да толтырылады. Бұл акт екі дана етіліп
міндетті түрде материалдарды қабылдап алған кісінің және материалдарды
жіберген жабдықтаушы кәсіпорын өкілінің қатысуымен, егер де жабдықтаушы
кәсіпорынөкілі болмаған (кемеген) жағдайда бұл шаруашылық ұйым ешқандай
қатысы (мүделігі) жоқ ұйым өкілінің (адамның) қатысуымен жасалады.
Материалдарды қабылдап болғаннан кейін бұл актінің бір данасы
материалдармен бірге келген жөнелтпе құжатымен бірге қабылданған
материалдарды есепке алу үшін ұйымның бухгалтериясына, ал екінші данасы
ұйымның жабдықтау бөліміне келіп түскен материалдардың жетіспейтіндігін
жабдықтаушы ұйымға хабарлау үшін табыс етеді. Шаруашылық ұйымда жаңылыс
келіп түскен немесе шаруашылық ұйымы алудан бас тартқан материалдар уақытша
қабылданып, бөлек жиналады. Ондай материалдар үлгілі түрі М – 4 кіріс ету
ордері бойынша қабылданып, баланс сыртындағы 002 – “Уақытша сақтауда
тұрған материалдық қорлар” – деп аталатын шотта есептелінеді.
Материалдар шаруашылық ұйымның ішіндегі цехтарына бөлімшелеріне,
өзінің аумағы (территориясы) сыртындағы шаруашылықтарына, сондай – ақ басқа
ұйымдарға үлгілі түрі М – 15А “Материалдарды босату (ішкі ауыстыру) талап
жүк құжаты” бойынша босатылады.
“Материалдарды босату (ішкі ауыстыру) талап жүк құжаты” екі дана
етіліп жазылып, оған бас бухгалтердің немесе ол сенім білдірген тұлғаның
қолы қойлуы қажет.
Егер материалдар қоймадан ұйымның өзнің шаруашылықтарына (цехтарына,
бөлімшелеріне) босатылатын жағдайда үлгілі түрі М – 15А “Материалдарды
босату(ішкі ауыстыру) талап жүк құжатының” бір данасы материалдарды алушыға
беріледі де, ал екінші данасы қоймада қалдырылып, кейіннен бухгалтерияға
табыс етіледі. Бұл жағдайда толтырылатын құжаттарды материалдарды босататын
қойманың (цехтың) сол материалдарға жауапты тұлғасы толтырады.
Үйлерді, ғимараттарды, құрылыстарды бұзғаннан, бөлшектегеннен
алынатын іске жарамды материалдарды кіріске алу үшін үлгілі түрі М – 35
санды АКТ толтырылады.
Шаруашылық ұйымның өндірісінде жиі пайдаланатын материалдық қорлар
үшін толтырылатын талап ету қағаздарының санын кемітіп, есеп жұмысын
жеңілдету үшін және материалдарды өндіріске босату лимитінің сақталуына
ағымдағы бақылау жүргізу үшін лимиттік – заборлық (шектеу карталары)
карталарын қолдануға болады. Лимиттік – заборлық картаның үлгілі түрі М – 8
бойынша шаруашылық кәсіпорынның қоймасынан босатылатын материалдардың санын
(көлемін), ол материалдар арқылы өндірілетін өнімнің және оның бір данасына
жұмсалынатын материалдардың көлеміне қарап экономикалық жоспарлау бөлімі
есептеп шығарады.
Лимиттік – заборлық карта бойынша материалдар онда көрсетілген мөлшер
шегінде (бойынша) ғана босатылады. Онда каралған материалдардан артық
өндіріске керек болған материалдар бөлек талап ету қағазы бойынша
босатылады. Лимиттік – заборлық картаның негізіне сүйене отырып, өндіріске
босатылатын материалдарды қойманың есебіне шығарады. Лимиттік – заборлық
карта қоймадан бір ай бойы босатылатын материалдарға жасалады.
Бұл картада шығарылатын өнімнің, шығынның немесе тапсырыстың коды
көрсетілуі тиіс заборлық картаның бір данасы жаңа айдың басына дейін
материалдарды алатын цехқа немесе бөлімшеге, ал екінші данасы материалдарды
босататын қоймаға табыс қоймадан өндіріске босатылатын немесе жіберілетін
материалдар цехтың өкілі өзіндегі лимиттік – заборлық картаны әкелгенде
ғана босатылады. Қоймашы лимиттік – заборлы картаның екі данасына да
материалдардың босатылған уақыты (күні, айы, жылы) мен олардың санын
номенклатураларының нөмірі бойынша жазады. Содан кейін лимиттік – заборлық
картаның цехтағы данасына қоймашы, ал қоймадағы данасына цех басшысы қол
қояды. Материалдарды есептеуге компьютерлер пайдаланылған жағдайда
толтырылатын алғашқы құжаттардың санын азайту үшін қоймадан босатылатын
материалдарды тікелей қоманың карточкасына жазу жүйесін де қолдануға
болады. Бұл жағдайда материалдарды қоймадан босатуға ешқандай құжат
жазылмайды. Лимиттік – заборлық картаға барлық бір дана болып жазылатын
бухгалтерлік құжаттар негізделіп жасалады.
Материалдарды босату лимитін қоймадағы картаның өзінде де көрсетуге
болады. Бұл карточканың үлгілі түрі М – 17 . Цехтың өкілі материалдарды
алған кезде қоймашының есептеу карточкасына қол қояды да, қоймашы цехтың
лимиттік – заборлық картчкасына қол қояды. Лимиттік – заборлық карточка да,
сондай – ақ өндірісте пайдаланылмай қоймаға қайтарылып берілген материалдар
да есептелінеді. Қоймадағы есеп карточкасына материалдардың әрбір
номеклатуралық номері бойынша босатылғаны, қоймада қалғаны, материалдарды
цехқа әрбір босатқан уақыт сайын немесе лимиттік – заборлық картаны
жапқаннан кейін, бірақ келесі айдың біріне дейін жазылып отыруы тиіс. Бұл
жағдайда лимиттік – заборлық картаны қоймалық есептің тиісті
карточкаларымен бірге сақтау керек. Лимитті пайдаланып болғаннан кейін
қойма меңгерушісі қоймадағы лимиттік – заборлық картаның қорытынды дерегін
лимиттік – заборлық картаның цехтағы данасымен салыстырылады да,
дұрыстығына қол қояды. Егер бұл лимиттік – заборлық картадағы деректер
өзара сәйкес болса, екі жақтың өкілдері, яғни қоймашы мен цех өкілі
деректердің дұрыстығын мақұлдап қол қояды.
Айдың аяғында лимиттік – заборлық картада көрсетілген материалдардың
пайдаланған – пайдаланбағанына қарамастан барлық лимиттік – заборлық
карталар бухгалтерияға тапсырылады. Құрылыс ұйымдарында көбіне лимиттік –
заборлық карта М – 28 және М – 28А нөмерлі үлгілі түрлері қолданылады.
Үлгілі түрі М – 28 нөмерлі лимиттік – заборлық карта материал салынып
жатқан құрылысқа, ол – құрылыс басталғаннан бастап, аяқталғанға дейін
босатуға арналған. Сонымен қатар ай сайын үлгілі түрі М – 28 лимиттік –
заборлық карта жазылады да, ол қоймада сақталынады. Материалдарды қоймадан
босатқанда қоймашы үлгілі түрі М – 28А лимиттік – заборлық картаға қол
қояды, ал материалдарды қабылдап алушы құрылыс бөлімнің өкілі үлгілі түрі М
– 28А лимиттік – заборлық карта қол қояды. Ай бойы нақтылы пайдаланған
материалдар санының көлемі карточканың әрбір жол бойынша алынған
материалдардан қоймаға қайтадан тапсырылған материалдармен оның айдың
аяғында пайдаланылмай қалған қалдығын алып тастау арқылы табылады. Қоймашы
мен жұмыс жүргізуші тиісті жазулары жазылып дайын лимиттік – заборлық
картаны алғашқы құжаттармен бірге материалдар жайында берілетін есепке
тіркеп, бухгалтерияға тапсырады. Бухгалтерияда қойманың берген есебі
бойынша жұмсалған, өндіріске босатылған материалдардың есептен дұрыс
шығарылуы тексеріледі. Сонымен қатар үлгілі түрі М – 28 лимиттік – заборлық
карта арқылы әрбір нысана бойынша құрылыс басталғаннан бастап, жұмсалынған
материалдар жайлы деректер анықталады.
Салынып бітпеген нысананың лимиттік – заборлық картасы жұмыс
жүргізушіге қайтарылып беріледі. Лимиттік – заборлық картаның М – 28А
номерлі үлгілі түрі материалдарды орталық қоймадан немесе құрылыс
бөлімшесінің қоймасынан құрылыс нысаналарына бір ай бойы уақыт аралығында
босатуға арналған. Лимиттік – заборлық карта бойынша материалдарды әрбір
босатқан сайын пайдаланбағаннан қалған қалдығы шығарылып отырылады. Егер
материалдар лимиттік – заборлық картада көрсетілген мөлшерден артық керек
болса, ондай материалдарға үлгілі түрі М – 10 санды талап ету карточкасы
толтырылады. Лимиттік – заборлық картада көрсетілген артық керек болған
материалдар үшін немесе бір материалдардың орнына екінші бір материалдарды
алу немесе пайдалану керек болған жағдайда шаруашылық кәсіпорын басшысының
немесе оның өкілетті қызметкерінің рұқсаты болуы керек. Сонымен
материалдарды өндіріске лимит бойынша босату шаруашылық кәсіпорын
бастығының өндірісте болып жатқан кемшіліктерді уақытында бөлуіне мүмкіндік
береді, шаруашылық ұйымның ішінде құрылыспен айналысатын өндіріс
орындарының ашық қоймаларында сақталатын материаодар көп пайдаланылады
(құм, тас, қиыршық, кірпіш, т.б).[3]
Келесі 2 кестеде тауарлы-материалдық қорлардың қозғалысы есебінің
шоттар корреспонденциясы келтірілген.
2 кесте
1310 Шикізат және материалдар және 1350 Өзге де қорлар шоттар топтары
бойынша типтік операциялардың шоттар корреспонденциясы *
Шоттар
№ Операция мазмұны корреспонденциясы
Дебет Кредит
1 2 3 4
1 Сатып алу құны бойынша жабдықтаушылардан келіп 1310,13303310
түскен материалдық қорлардың құны (ҚҚС-сыз) , 1350
2 Сатып алу құны бойынша еншілес, қауымдастырылған 1310,13303320,3330
және біріккен кәсіпорындардан келіп түскен , 1350
материалдық қорлардың құны (ҚҚС-сыз)
3 Есептік баға бойынша жабдықтаушылардан 1310,13303310
шот-фактурасыз келіп түскен материалдар , 1350
4 Жабдықтаушылардан шот-фактуралар алуда, есептік 1310,13303310
баға бойынша алдында жүргізілген жазбалар , 1350
түзетіледі. (сторно)
1310,13303310
Сол уақытта материалды құндылықтар жабдықтаушының ,
шот-фактурасында көрсетілген құны бойынша кіріске 1350
алынады
5 Берілген жауапкершікті сомма есебінен материалдық 1310,13501250
құндылықтарды құны бойынша алғанда (ҚҚС-сыз)
6 Материалдарды жеке тұлғалардан құны бойынша 1310,13503390
алғанда (ҚҚС-сыз)
7 Келіп түскен жүктерді жеткізу мен түсіру бойынша
шығындар:
- басқа ұйымдардың көліктерімен 1310,13503390
- жеке көлікпен, 1310,13508310
Тиеу-түсіру жұмыстары бойынша еңбекақы 1310,13503350
8 Материалды қорларды дайындау бойынша жұмыстарға 1310,13501250
қатысты іс-сапар шығындары
9 Кем шығу нормалары шегінде жолдағы материалдар мен1310,13503310,3320
шикізаттардың жетіспеушілігі ,
3330
10 Қайтарымсыз түрде келіп түскен материалдық қорлар 1310,13506220
11 Негізгі құралдарды жоюдан келіп түскен материалдық1310,13506210
құндылықтар
12 Ішкі тұтынуға арналған, өзіндік өндірістің өзге де1350 8310
материалдық құндылықтарының кіріске алынуы
13 Бір материалды-жауапты тұлғадан басқа 1310,13501310,1350
материалды-жауапты тұлғаға материалдық
құндылықтарды табыстау
14 Қолданылатын мүмкін баға бойынша өндіріс 1350 8110,8310
қалдықтарының кіріске алынуы
15 Жарғылық капиталға салым ретінде материалдық 1310,13505110
құндылықтардың кіріске алынуы
16 Түгендеу барысында анықталған артық материалдық 1310,13506280
құндылықтардың кіріске алынуы
17 Таза сату құнына дейін материалдарды арзандату 1360 1310,1350
2 кестенің жалғасы
18 Таза сату құнына дейін материалдарды бағалау 1310,13506240
19 Мүмкін қолдану бағасы бойынша ақауы бар өнімдерден1350 8410
алынған материалдық құндылықтардың кіріске алынуы
20 Касса арқылы төленген, шикізаттар мен 1310,13501010
материалдарды кіріске алу
21 Өзіндік балансы бар филиалдардан стау құны бойынша1310,13503340
материалдық құндылықтарды кіріске алу
22 Мыналарға шығысқа кеткен, материалдарды есептен
шығару:
- негізгі өндіріске 8110 1310-1350
-көмекші өндіріске 8310 1310-1350
-үстеме шығындарға 8410 1310-1350
- әкімшілік шығындарға 7210 1310-1350
-өнімдерді өткізу мен қызмет көрсетуге кеткен 7110 1310-1350
шығындар
23 Жабдықтау келісімне сәйкес сапа мен сұрыпы бойынша
сәйкес келмейтін материалдық қорларды
жабдықтаушыларға қайтару:
А) олардың құнын төлеуге дейін
- келісілген бағаға 3310 1310,1350
Б) олардың құнын төлегеннен кейін
- келісілген бағаға 1280 1310,1350
24 Кем шығу нормалары шегінде орталық қоймалардағы 7470 1310,1350
материалдар мен өзге де қорлардың жоғалуын есептен
шығару
25 Кінәлі жандар анықталмаған жағдайда материалдың 7470 1310,1350
және өзге де қорлардың шектен тыс жоғалулары,
бүлінулері және жетіспеушіліктерін есептен шығару
26 Материалдар мен өзге де қорларды заңды және жеке 7410 1310,1350
тұлғаларға қайтарымсыз табыстау
27 Табиғи апат салдарынан материалдарды есептен 7470 1310,1350
шығару
28 Сатылған материалдар мен өзге қорлардың өзіндік 7410 1310,1350
құнын шығысқа шығару
29 Мал-төлдерді кіріске алу 2930 8110,8310
Дерек көзі: Файл Бухгалтера №3-4 (355-356), январь 2008г. Коментарии к
корреспонденциям счетов типовых операций.
1320 Дайын өнім шоты бойынша типтік операциялардың шоттар
корреспонденциясы , 1330 Тауарлар шоты бойынша типтік операциялардың
шоттар корреспонденциясы, 1340 Аяқталмаған өндіріс шоты бойынша типтік
операциялардың шоттар корреспонденциясы, 1360 Қорларды есептен шығару
бойынша резерв шоты бойынша типтік операциялардың шоттар
корреспонденциясы Ә ҚОСЫМШАСЫНДА көрсетілген.[15]
1.2 Кәсіпорындағы тауарлы-материалдық қорлар есебінің нормативтік негіздері
Бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп, мұның құрамдас бөліктерін жетілдіріп
отыру мемлекеттік және басқа да қоғамдық ұйымдардың құзырына жатады.
Бухгалтерлік есеп өрісінде жетілдіріп отыратын мәселелердің барлығы да
орындаушы бухгалтерлер мен шаруашылық жүргізуші тұлғалар үшін түсінікті
және өте сенімді болуы керек. Бухгалтерлік есеп өрісінде реттелетін
принциптердің барлығы да қайшылықтар тудырмайтын, бұрмаланбайтын дұрыс
бағытта болғаны жөн. Кезіндегі әкімшілік жолмен жоспарлы бағытпен
реттелетін бухгалтерлік есеп жүйесі нарықтық қатынастарға байланысты
түбегейлі өзгерістерге түсіп, халықаралық деңгейдегі есеп жүргізу
тәжірибесі отандық есеп жүйесіне енгізіліп келеді.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесін
реттеудің түпкі мақсаты, барлық ынта білдіруші субъектілерді тұнық және
түсінікті, мазмұндағы ресми күші бар құжаттармен қамтамасыз ету болып
табылады. Қойылған осы талаптарға сай алдағы кезеңдерде есеп жүйесін реттеу
бағыттарын төмендегіше сипаттауға болады:
- шаруашылық фактілерін тек қана арнайы белгіленген шоттарға жазып
қана қоймай, бухгалтерлік қорытынды есеп даярлау мен тапсыру, соның
негізінде тиімді экономикалық шешімдер қабылдау бағытын қамтамасыз ету;
- қаржылық қортынды есеп жасау үрдісін халықаралық қаржылық
стандарттар жүйесімен үйлестіру;
- халықаралық қаржылық есеп стандарттарын ұлттық экономика мен
аймақтық экономика ерекшеліктеріне қарай бейімдеу;
- бухгалтерлік есеп жүйесін реттеуді ақылға сиятын бағытқа салып,
бухгалтерлік есеп жүргізудің тұрақтылығын сақтау мен жетілдіру.
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп отыру,
арнайы заң актілерінің жобасын даярлау мен ұсыну және күнделікті
экономикалық өмірден туындайтын кейбір сұрақтарға жауап беру үрдісі
еліміздегі Бухгалтерлік есеп және қаржылық қорытынды есеп Заңының
шеңберінде Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің құзырына
тапсырылған.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі құрамындағы
Бухгалтерлік есеп және аудит әдіснамасы Департаменті бухгалтерлік есеп
және қорытынды есеп жөніндегі кейбір ережелерді, әдіснамалық ұсыныстарды,
бухгалтерлік есеп стандарттарын, мұны қолданудың ұсыныстарын, сондай-ақ
бухгалтерлік есеп шоттарының типтік жоспарын, мұны қолданудың
түсініктемесін және шоттардың типтік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz