Оңтүстік Aфрикa Республикaсы сыртқы сaясaтының негізгі бaғыттaры
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I.тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы aймaғындaғы жaғдaйдың мәні мен дaмуы
1.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының 90.шы жылдaрдың бaсындa бoлғaн ішкісaяси күштердің oрнaлaсуы ... ...8
1.2. 1994.2000 ж.ж. Oңтүстік Aфрикa Республикaсындaғы ішкісaяси жaғдaй және oның дaму үрдістері ... ...22
II.тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы сыртқы сaясaтының негізгі бaғыттaры
2.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Бaтыс мемлекеттермен қaрым.қaтынaсы ... ...30
2.2. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығы ... ... ... 39
2.3. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Aфрикa және Aзия елдерімен қaрым.қaтынaсы ... ... ... ... 42
2.4. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының aймaқтық сaясaтының ерекшелігі..46
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
КІРІСПЕ
I.тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы aймaғындaғы жaғдaйдың мәні мен дaмуы
1.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының 90.шы жылдaрдың бaсындa бoлғaн ішкісaяси күштердің oрнaлaсуы ... ...8
1.2. 1994.2000 ж.ж. Oңтүстік Aфрикa Республикaсындaғы ішкісaяси жaғдaй және oның дaму үрдістері ... ...22
II.тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы сыртқы сaясaтының негізгі бaғыттaры
2.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Бaтыс мемлекеттермен қaрым.қaтынaсы ... ...30
2.2. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығы ... ... ... 39
2.3. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Aфрикa және Aзия елдерімен қaрым.қaтынaсы ... ... ... ... 42
2.4. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының aймaқтық сaясaтының ерекшелігі..46
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
МAЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
I-тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы aймaғындaғы жaғдaйдың мәні мен дaмуы
1.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының 90-шы жылдaрдың бaсындa бoлғaн ішкісaяси күштердің oрнaлaсуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. 1994-2000 ж.ж. Oңтүстік Aфрикa Республикaсындaғы ішкісaяси жaғдaй және oның дaму үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II-тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы сыртқы сaясaтының негізгі бaғыттaры
2.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Бaтыс мемлекеттермен қaрым-қaтынaсы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Aфрикa және Aзия елдерімен қaрым-қaтынaсы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.4. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының aймaқтық сaясaтының ерекшелігі..46
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің болмасын, ішкі және сыртқы саясаты, ең алдымен, оның табиғи байлығы мен экономикалық мүмкіндіктеріне тәуелді болатыны белгілі. Бұл жағынан алғанда, Оңтүстік Африка Республикасын экономикасы қарқынды дамып келе жатқан әлемдегі ең бай елдердің қатарына жатқызуға толық негіз бар. Африканың көршілес елдері мен Батыс, Еуропа, Азия елдері арасындағы саяси қарым-қатынастары осындай мүдделерді көздейтіні айдан анық. Өйткені, Оңтүстік Африка Республикасы алтын мен алмаздың қоры жағынан ең бай елдердің қатарына жатады. Біз қолға алып отырған диплом жұмысының нысанасы мен мәні осында.Оңтүстік Африка Республикасының ұзақ уақыт бойы АҚШ-тың, Ұлыбританияның және басқа да еуропалық дамыған елдердің экономикалық оқшаулау қыспағында болып, нәсілдік кемсітушілікті бастан кешкені тарихтан белгілі. Осы жайлардың, және одан кейінгі кезеңдердегі ішкі саяси-экономикалық жағдайы және оның даму үрдістері, Оңтүстік Африка Республикасы саясатының негізгі бағыттары, Батыс мемлекеттермен қарым-қатынастары диплом жұмысының тақырыбына нысана ретінде қарастырылды. Әрине, осынау қат-қабат ұзақ процесстердің өзектілігі мен мақсатын бір жұмыстың аясына сыйғызу мүмкін де емес сияқты. Әйтсе де, диплом жұмысында қарастырылып отырған өзекті мәселелердің басты кезеңдеріне тоқтала кеткенді жөн көрдік.Нақтырақ айтқанда, диплом жұмысының зерттеу нысанасы Оңтүстік Африка Республикасы сыртқы саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі проблемаларын тереңдей қарастыру, сондай-ақ, АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Франция, Нидерланды, Дания, Израиль, Корея, Қытай, Египет, Сауд Арабиясы, Жапония және басқа да дамыған елдермен ынтымақтастықтың басым бағыттарын қалыптастыру үрдістерін талдау болып табылады.Бұл жұмыста Оңтүстік Африка Республикасының жоғарыда аталған елдермен және басқа да мүдделі елдермен қарым-қатынасының перспективалары туралы бүгінгі күнгі қол жетімді материалдарды қорытындылауға, жүйелеуге, әрі сараптап шығуға талпыныс жасадық.Диплом жұмысының өзектілігі Оңтүстік Африкадағы шиеленіс пен нәсілдік кемсіту, апартеид жүйесінің экономикалық және саяси құрсауы босаған жағдайда, оның кез келген мүдделі елмен серіктес бола алатындығын көрсетіп беруде деп түсінеміз.Оңтүстік Африка елдеріндегі позитивтік ілгерілеулер Батыс Еуропа, Орта Азия және Араб елдері үшін мүдделіліктің қайнар көзі болып табылады. Оңтүстік Африкадағы реформалардың нәтижелі жүргізілуі, біздің осы аймақтағы саясатымыздың сипаты мен кезеңдерін қайта қарауымызға жол ашады. Сонымен қатар, бұл елдер ОАР сияқты алтын мен табиғи алмазға бай мемлекетпен серіктес болу мүмкіндігіне қол жеткізеді.Қарастырылып отырған жұмыстың ерекшелігіне ОАР мен өзге елдер арасындағы өзара қарым-қаынастар мәселесінің жуық араға дейін ашық талқылаудың диалогына айнала алмай келгендігіне жатқызуға болады. Сондықтан, Батыс Еуропа және Азия елдері арасындағы қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастар төңірегіндегі кейбір ой-пікірлер бой көрсетіп қалуы мүмкін.Диплом жұмысының мақсаты: Диплом жұмысын жазу барысында басқа елдерге қатысты соңғы жылдардағы ілгерілеулерді ОАР-мен салыстыра отырып, сараптау және олардың көзқарастарының қазіргі кезеңдегі түйісу ықтималдығын айқындау мақсаты да көзделген болатын.Хронологиялық шеңбері: Диплом жұмысы ОАР-дың 1994 жылғы жалпыұлттық сайлауға дейінгі 90-шы жылдардың басында болған ішкісаяси күштердің орналасуы мен 1994- 2000 ж.ж. аралығындағы кезеңді қамтып, Оңтүстік Африка Республикасындағы ішкісаяси жағдай, оның даму үрдістері мен Оңтүстік Африка Республикасы сыртқы саясатының негізгі бағыттары , елдің халықаралық оқшаулығының жойылуы туралы мәселелерді қарастырады.
Зерттелу деңгейі: Диплом жұмысының зерттелу деңгейіне келетін болсақ, ең алдымен, басты пайдаланған әдебиеттер тізімін көрсетуімізге болады. Солардың ішінде ең негізгілері - ресей және шетел зерттеушілерінің электронды нұсқадағы әдебиеттері болып табылады. Мысалға, И.Н.Куклинаның История Южной Африки [1], С. Беликовтың Апартеид в ЮАР: опыт построения расистского государства [2], Претория университетінің профессоры М. Мюллердің "Current Developments In South African Diplomacy " [3] және ОАР мен Израиль мемлекеттері арасындағы сыртқы саясаттың барлық аспектілерін жетік зерттеген Джейн Хантердің "Israel and South Africa" [4] сияқты еңбектерін ерекше атауымызға болады.Оңтүстік Африка Республикасының сыртқы саясатына талдау жасауға арналған белгілі ресей және шетел дипломаттары, зерттеушілері мен журналистердің жаряланымдары, монографиялары да маңызды ойларға жетелеп отырады. Атап айтқанда, РАН Африка Институты зерттеушісі В.Г. Шубиннің Африканский Национальный Конгресс (АНК) в годы подполья [5], Г. Пакендорфтың Южная Африка: дорога в будущее [6], Кхулекани М. Дюбтің "Overview: South Africa's Foreign Policy In Africa" [8], Оңтүстікафрикалық даму институтының (The South African Institute of Developement ) "Apartheid Past, Renaissance Future: South Africa's Foreign Policy 1994-2004" [10], Стратегиялық ғылым институтының (Institute for Strategic Studies) зерттеушісі Хусейн Соломонның "South Africa's Foreign Policy: Principles and Problems" [9], Оңтүстікафрикалық сыртқы саясат зерттеу орталығының (Search of a South African Foreign Policy) "South Africa's Foreign Policy: Principles and Problems - Fairy God-mother, Hegemon or Partner?" [7] , АНК Ұлттық Конференциясының "Developing a Strategic Perspective on South African Foreign Policy" атты талқылау құжатында (Discussion Document) [11] және т.б. сондай сияқты монографияларда көрсетілген Оңтүстік Африканың тарихы мен саясаты туралы айтылған мағлұматтардан маңызды ақпараттар алдым деп айта аламын.Жұмысқа соңғы кезде Африканың оңтүстігінде қалыптасып отырған жағдайлардан дерек беретін шетел және ресейлік бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері көптеп пайдаланылды. Осыған байланысты, диплом жұмысын жазу барысында Азия и Африка сегодня журналының №7 жарық көрген А. Поляковтың Южная Африка. Межклановые разборки [12; 25-32 б.], №9 жарияланған "Черный континент" в XXI веке [14; 6-47 б.], А. Васильевтің Большая африканская война [15; 33-39 б.], В. Усовтың От панафриканизма - к созданию Африканского союза [16; 12-22 б.], П. Мыльцевтің Южная Африка. Земли белых фермеров подлежат перераспределению? [13; 28-34] сияқты ауқымды мақалалары кең түрде қолданылды. Одан басқа, ресейлік және шетелдік газет -журналдардың электрондық нұсқасы бойынша жарық көрген Б.Пиляцкиннің Африка Вина Винни Манделы. Или история взлета как история падения [18], Н.Скорлыгинаның Партия апартеида растворилась в черном большинстве [19], В.Тетекиннің Нкосозана Дламини-Зума: Народ видит: АНК справляется [17], В.В. Сорокиннің Вокруг выборов в ЮАР [20], В. Зелендинованың Будущее демократии [22], А. Жандарбековтың Война на полное уничтожение [23], Г. Сидорованың Больному гиганту Африки вернули надежду [24], В.В. Любомудрованың Грубое нарушение норм международного права Южно-Африканской Республики в Намибии [25], Л. Прокопенконың Африканский Ренессанс [26], В.П. Максаковскийдің Африка - континент конфликтов [27], В. П Панов пен В. Н. Додоновтың Режим апартеида [28], Journal of the Third World атты журналында жарық көрген Дэнис Вентердің, "South African Policy in a time of Change: the African Dimension" [29], Верано Кастэланудың "South Africa: Foreign Policy" [32], Нью-Йорктағы Африка бойынша американдық комитеттің директоры болып табылатын Джениффер Дэвистің "Foreign policy in focus. South Africa" [33], АНК-тің ресми сайтында жарияланған "Foreign policy perspective in a democratic South Africa" [31], South Africa and the World атты оңтүстікафрикалық журналда жарияланған "Speech by Deputy Presidеnt Thabo Mbeki at the United Nations University . The African Renaissanse" [30], "The African Renaissance as a modern South African foreign policy strategy" [34], және сол сияқты т. б. да ресейлік және шетелдік мерзімдік баспасөз мақалаларын атап кетпесек болмас.Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында біраз мағлұмат берген бірнеше ақпараттық деректер мен жоғары оқу орындарына арналған тиісті тарих оқулықтарын да пайдаландым.
Құрылымы мен мазмұны: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және библиографиядан тұрады.Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты мен міндеттері қалыптастырылады, Оңтүстік Африка Республикасының ішкі және сыртқы саясаты ғаламдық көзқарастар жағынан тыңғылықты талданады.Бірінші тарауда оңтүстікафрика аймағындағы оқиғалар дамуының негізгі бағыттары туралы сөз болады. Оңтүстік Африкадағы қоғамды демократизацияландыруға бағытталған өзгерістерге талдау жасалады, саралау сүзгісінен өткізіледі. ОАР-дың саяси құрылымының ықтималды үлгілері зерттеледі, оның ішкі жән әлеуметтік-экономикалық саясатына жаңа баға беріледі.Екінші тарауда ОАР сыртқы саясатының негізгі бағыттары сөз болады, оңтүстікафрика басшылығының өз елін халықаралық оқшаулаудан шығару жолындағы ұмтылыстарына қатысты мәліметтер және олардың осы тұғырнамаларды жүзеге асыру жолындағы күш-жігерлеріне баға беріледі.
Қорытындысында Батыс Еуропа, Азия және Араб елдері мен Оңтүстік Африка Республикасы арасындағы саяси және сауда-экономикалық байланыстарды дамыту - екі жақтың да ұлттық мүддесіне жауап бере алатын объективті үрдіс деген байлам жасалады.
I-тарау. Оңтүстік Африка Республикасы аймағындағы жағдайдың мәні мен дамуы
0.1. Оңтүстік Африка Республикасының 90-шы жылдардың басында болған ішкісаяси күштердің орналасуы
Қазіргі ОАР жерін адамдар көне тас дәуірінен бастап мекендеген. Негізгі халқы готтентоттар мен бантулар. Бірақ олардың ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі деректер жоқтың қасы. 15 ғасырда португалдықтар, испандықтар және голландықтар жергілікті халықпен сауда қатынастарын орнатты. Еуропалықтар арасынан бұл аймақты отарлауды голландықтар мен ағылшындар бастады. Голландық Ост-Үнді компаниясы 1652 ж. Кап отарын құрды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап Голландия мен Франциядан бұл жерге көптеген келімсектер қоныстанып, жергілікті халықтарды қанау арқасында байи түсті. Олардың ұрпақтары бурлар, 19 - 20 ғасырларда африканерлер деп аталды. Оңтүстік Африка аймағына талас 18 ғасырдың аяғында ағылшындардың пайдасына шешілді. 1806 ж. Кап отары ағылшындардың иелігіне өтті. 1838 ж. бурлар зулулардың жерін басып алып, Наталь Республикасын құрды. 1843 ж. Натальды ағылшындар өздеріне бағындырды. 19 ғасырдың жартысында бурлар екі ірі мемлекет - Трансвааль және Ерікті Қызғылт Республикаларын жариялады. Оларды Англия, Германия және Ресей мойындады. Ұлыбритания 19 ғасырдың 70-жылдары бурларды жаулауға кірісіп, нәтижесінде 1902 жылы Трансвааль мен Ерікті Қызғылт республикалары ағылшын отарына айналды. Еуропалықтардың Оңтүстік Африкаға ағылуына 19 ғасырдың 60 - 70-жылдары ашылған алмас, алтын қорлары себеп болды. Шетел компаниялары африкандықтарды қазба жұмыстарға, жол салуға пайдаланды, оларды арнайы аудандарға (резервацияларға) зорлықпен шоғырландырды. 1910 жылы Ұлыбритания отарларын біріктіріп, Оңтүстік Африка Одағын (ОАО) құрып, ол доминион құқығын алды. ОАО-да басқа жерлерде кездеспейтін нәсілшілдік және апартеид тәртібі орнатылды. Жергілікті африкалықтардан шыққан зиялылар мен ақсүйектер өкілдері 1912 жылы қаңтарда Оңтүстік-Африкалық түземді ұлттық конгресті ұйымдастырып, ол кейін Африка Ұлттық конгресі (АҰК) болып аталды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде ОАО-ның экономикасы алға басып, монополистік топтар құрылды. Соғыс кезінде Ұлыбританияны қолдаған ОАО немістердің бұрынғы отары болған Оңтүстік-Батыс Африканы (қазіргі Намибияны) басқарып, соғыстан кейін елде ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1920 жылы кәсіподақтар бірлестіктері, 1921 жылы Оңтүстік Африка коммунистік партиясы құрылды. 1924 - 1933 жылы жергілікті үкімет нәсілшілдік және апартеид тәртібін одан әрі жалғастырды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары ОАО Ұлыбритания жағында соғысқа қатысты. Соғыс кезінде ОАО-да өндіріс салалары дамып, экономика көтерілді. АҚШ капиталы Англия капиталын ығыстырды. 1961 жылы Оңтүстік Африка Республикасы жарияланып, ел Британ Достастығынан шықты. 1976 - 1978 жылы нәсілшілдікке қарсы ереуілдер күшейді. 1979 жылы үкімет кәсіподақтардың қызмет істеуіне рұқсат берді, қара нәсілдердің жұмысқа орналасуына мүмкіндік беретін жаңа заңдар қабылданды. 1984 жылы жаңа конституция бекітіліп, президенттік билік енгізілді. Парламентте еуропалықтар, үндістер, түрлі-түстілер палаталары құрылды. Бірақ жергілікті халық құқықсыз жағдайда қалды. Бұған қарсылық ретінде АҰК 1983 жылы Біріккен демократиялық майдан (БДМ) құрды. Елде жаппай ереуілдер басталды. 1988 жылы Бота үкіметі биліктен кетті. 1989 жылы Францияда де Клерк президент болды. 1993 жылы ОАР-дың жаңа Конституциясы қабылданды. 1994 жылы 27 сәуірде өткен сайлауда АҰК партиясы жеңіске жетіп, 9 мамырда Ұлттық Ассамблея Н.Манделаны ОАР-дың президенті етіп сайлады. 1999 жылы маусымда елде жаңа президенттік сайлау өтті. Тропиктік шөлдерде Африканың солтүстігінде ұлаңғайыр территорияны алып жатыр. Шөл және шөлейт ландшафттар Атлант мұхитынан Қызыл теңізге дейін, Атлас тауларының етегі мен Жерорта теңізі жағалауынан Сенегал өзенінің төмеңгі ағысынан бастап, Чад көлі арқылы Нілдегі Хартумға өтетін сызыққа дейінгі жердің өн бойына созылып жатыр. Осынау 7 млн. км2 орасан зор кеңістікті Сахара деген жалпы географиялық атаумен біріктіріп атайды.
Сахараның географиялық шекарасы барынша айқын. Тек қана оңтүстікте, табиғат жағдайлары шөлейттен саваннаға бірте-бірте ауысатын жерде анық физикалық-географиялық шекара жоқ. Сахара оңтүстікте тұрақты жауын-шашынды кезеңі бар жерде аяқталады.
Сахара түгелімен африка платформасының шегінде орналасқан, оның көпшілік бөлігі негізі кристалдық және вулкандық жыныстардан түзіліп, горизонталь тұнба шөгінді қабаттарымен көмкерілген үстірт болып табылады. Кей жерлерде жер бетіне ежелгі қатпарлы негіз шығып жатады да биік таулы қырат құрайды немесе күмбез тәріздес қыраттар түрінде ежелгі интрузиялар шығып жатады. Жер беті шөгінді тау жыныстарымен көмкеріліп жатқан жерлерге нағыз төрткүл және куэсталық үстірттер мен тау жұрнақтары тән. (сурет - 1) Географиялық орындарын анықтау физикалық картасы пайдаланылады.
Бұл облыс жалпақ өңір түрінде бүкіл материк арқылы дерлік батыстан шығысқа қарай, Атлант мұхитынан Эфиоп тау қыраттарына дейін созылады. Оның оңтүстік шекарасы Сахарамен шекарасы сияқты зоналық жағдайлармен анықталған, сондықтан онша айқын көрінбейді. Ол Гвинея және Камерун қыраттарының солтүстік беткейлері арқылы өтіп, содан кейін Чад көлі бассейнімен бір жағынан Нілдің сол жақ салаларының, екінші жағынан Конгоның оң жақ салаларының аралығы жүреді.
Орталық Африканың табиғат жағдайларының қалыптасуына оның экваторлық белдеудегі және субэкваторлық белдеулердің оңтүстік және солтүстік шет аймақтарындағы орнының ерекше үлкен маңызы бар.
Ішкі табиғи айырмашылықтары рельефке және экваторға орай алып жатқан орнымен байланысты. Экваторлық Африка саванналық учаскелермен ұштасып жатқан тропиктік ормандардың әр түрлі типтерінің таралуы тән. Оның алабында екі физикалық-географиялық облыс - Гвинея жағалауы және шеткі таулары бар Конго қазан шұңқыры ерекшеленеді.
Солтүстік-Гвинея облысы
Облысқа Гвиней шығанағының солтүстік ойпаты жағдайларының кең өңірі, сондай-ақ Солтүстік Гвинея қыраты кіреді. Облыс климаты-субэкваторлықтан экваторлыққа өтпелі болып келеді.
Конго қазан шұңқыры және шеткі таулар
Бұл орасан зор физикалық-географиялық облыс экватордың екі жағымен, Атлант мұхиты жағалауларынан Шығыс-Африка тау қыраттарына дейін созылады. Солтүстікте оның шекарасы шамамен 50 с.е. бойымен, оңтүстікте - 100 о.е. біршама оңтүстікке қарай өтеді. Облыс алабын Конгоның орта ағысының жайпақ қазан шұңқыры және оны қоршаған Конго мен Африканың басқа да өзендерінің бассейнінің суайрығын құрайтын қыраттар кіреді.
Сахара түгелімен африка платформасының шегінде орналасқан, оның көпшілік бөлігі негізі кристалдық және вулкандық жыныстардан түзіліп, горизонталь тұнба шөгінді қабаттарымен көмкерілген үстірт болып табылады. Кей жерлерде жер бетіне ежелгі қатпарлы негіз шығып жатады да биік таулы қырат құрайды немесе күмбез тәріздес қыраттар түрінде ежелгі интрузиялар шығып жатады. Жер беті шөгінді тау жыныстарымен көмкеріліп жатқан жерлерге нағыз төрткүл және куэсталық үстірттер мен тау жұрнақтары тән.
Сахараның көп учаскелері моноклиналды құрылымды болып келеді. Де жақсы көрінетін куэсталық кемерлер құрайды. Рельефтің мұндай типі солтүстік-шығыстан Ахаггар тау қыратын қоршаған Тассилин-Адджер үстіртіне, солтүстікке таман орналасқан Тадемоит үстіртіне, Антиатласты жиектеген Джебель-Бани таулы үстіртіне және басқаларға тән. Сахараның куэсталық рельефінің құрылуында тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі заманға қарағанда тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі заманға қарағанда анағұрлым ылғалды кезеңде орын алған эрозиялық процестердің рөлі зор.
Судан жалпақ өңір түрінде бүкіл материк арқылы дерлік батыстан шығысқа қарай, Атлант мұхитынан Эфиоп тау қыраттарына дейін созылады. Оның оңтүстік шекарасы Сахарамен шекарасы сияқты зоналық жағдайлармен анықталған, сондықтан онша айқын көрінбейді. Ол Гвинея және Камерун қыраттарының солтүстік беткейлері арқылы өтіп, содан кейін Чад көлі бассейнімен бір жағынан Нілдің сол жақ салаларының, екінші жағынан Конгоның оң жақ салаларының аралығы жүреді.
0.2. 1994-2000 ж.ж. Оңтүстік Африка Республикасындағы ішкісаяси жағдай және оның даму үрдістері
Ішкі саясат - мемлекет ішіндегі таптардың, әлеуметтік топтар мен қабаттардың, ұлттардың қарым-қатынасын білдіретін саясат, мемлекеттін іс-әрекетінің және билеуші партиялардың негізгі бағыттарын қамтиды. Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салык, салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске-асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылдаңған Қазақстан-Республикасындағы салық Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейлігі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ:
-шаруашылықты жүргізудің еркіндігі;
-меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі;
-шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың қүқықтык, негізде жүргізілуі т. б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке тусу тәртібін белгілеген түңғыш тарихи құжат болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалык, және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, қүқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:
13 -- жалпы мемлекеттік салықтар;
11 -- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
18 -- жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салыпатын салық және т. б. салықтар құралады. Қазақстан Республикасының салық, жүйесін құруда алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа қүбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан Республикасының алғашы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес. Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, ол біз салық жүйесін қүрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа қадамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көріңй Еліміздің алғаш қабылданган салық жүйесінде біз жоғар айтып кеткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принптері сақтамалды. Сондықтан бұл салық жүйесін нарықтық қатынастардық талабына толығымен жауап беру мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше е тұтыну болып табылды. Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салык, жеңілдіктері, салык, ставкаларының бір салық бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және т. б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жүйесі де біртіндеп қалыптасады, түзеледі, ары қарай дамиды. Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бүл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген. Осы концепсияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24. 04. 95 жылы қабылданған Заң күші бар „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған. Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір қысқартыльш, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген. Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды. Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шеішмін тапқан.
Ақша реформасы валюталардың тұрактылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің (толық немесе ішінара) жаңғартылуын көрсетеді. Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты акша реформасы -экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және оның кезекті тұрақтылығын көрсетінін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан, Қазақстанда 1993 жылы жүргізілген ақша реформасы мемлекеттің экономикалық саясатымен тығыз байланысты. Ол макроэкономикалық тұрактылыққа және кезекті ақша-несие, баға, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді. Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация, девальвация және деноминация әдістерін қолдануды қамтиды. Латынның nullificatio сөзінен нуллификация шығады және ол жою деген мағынаны береді. Нуллификация кезінде айналымдағы бұрынгы өте құнсызданған ақша белгілері жойылып, оның орнына жаңалары енгізіледі. Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді, ейткені материалдық құндылыктардан іске аспаған ақшалай қаражаттар мен жинақ акшалардың барлығы іс жүзінде жойылады. Қазакстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен- жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа Қазақстандық акша белгілері - теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған адамдардың бірі ауыстырып алатын мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек бір рет қана жасалды, ол туралы паспортта белгі қойылған болатын.
Дееальеация латынша de - төмендеу, valко - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің немесе ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетел валюталарына қатысты алтын мәнінің төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда, 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік-Шығыс Азия мен Ресейдегі экономикалық дағдарыспен байланысты, америка долларына қатысты теңге бағамының төмендеу жолымен ақша девальвациясы болды (егер 1999 ж. қыркүйегіне дейін теңгенің долларға қатысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңге дейін түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндірісі мен тұтынуда өте жағымды рөлін атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуына себеп болды.
Ревальвация латынша rе - жаңару және vаlко - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды немесе ұлттық валюта бағымының шетел валютасымен салыстырғандағы жоғарылауын көрсетеді, яғни девальвацияға қарама-қарсы. Қазақстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металга элем бағаларының күрт өсіп шетел ватютасының көп ағылуына байланысты 2003-2005 жж. болды. Егер 2003 ж. дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қараганда 155 теңгеге дейін өссе, соңғы 2 жылда (2003-2004 жж.) ол 1 АҚШ долларға І30теңгеге дейін түсті.
Латынның denominatio сөзін аударғанда деноминация қайта атау дегенді білдіреді және арақатынасы бойынша жаңа акша бірліктеріне ауыстыру жолымен акша белгілерінің көрсетулі құнын ірілендіруді, яғни ескімен салыстырғанда жаңа бір атаулы ақша бірлігінің номиналды сатып алу кабілетін көтермелеу жолымен бағалар масштабын ірілендіруді керсетеді. Деноминацияның негізгі қызметі айналымда ақша жиынының номиналды кемуі болып табылады, нәтижесінде есепке алу жеңілдейді, айналым шығындары қысқарады және ақша айналым жүйесі реттеледі. Деноминация тауарлар мен көрсетілетін кызметтердің, тарифтердің, жалакылардың, зейнетақы мен жәрдемақының банктің есепшоттарындағы қаражат қалдықтардың және т.б. бағаларга сәйкес бір мерзімде қайта есептеумен қоса жүреді.
Деноминация бүгінгі таңдағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде 1998 ж. ол 10001 сәйкестілікпен жасалған (реформаға дейінгі 1000 руб.жаңа I руб.).
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігі бірқатар ерекше себептермен түсіндіріледі:
-көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл және жоспарлы орталықтандырылған шаруашылық жүйелері халық шаруашылыгының барлық салаларында сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде, тұтыну заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі басым. Экономика шикізаттарга бағытталды, Қазақстан КСРО-нің бірден-бір шикізат көзі болды, инфракұрылым қалып жатқан кезде кентау өндірісі дамуға бет алды;
-бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған деңгейден қалмауга тырысқан кезде жоспарлы және мемлекеттік тапсырмаларды орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы және басқа ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ. Сонымен, экономика тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын шаруашылықты жүргізудің шығын механизмі кұрылды;
-орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып отырды, ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен жабылып отырды.
-экономикның шығындылығынан, үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы туды. КСРО ыдырауы, экономика кұдырауы, КСРО акша жүйесінің құлауы, Қазакстанның рубль шеңберінен шығарылуы, ұлттық ақша жүйесінің болмауы - Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігінің басты себептері болды. Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты ұлттық ақша жүйесін кұру үшін ақша реформасын өткізу керек болды. Ол Қазакстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы 1993 ж. 12 қарашада шыққан ҚР Президентінің Жарлығымен тәжірибеде жүзеге аса бастады. Осы Жарлықпен ұлттық валюта -теңге айналымға енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру мерзімі 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де бекітілді. КСРО Мембанктің 1961-1992 жж. рубльдері мен Ресей банкінің 1992 ж. рубльдері қолма-қол ақшага ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есепшоттары, салымдар және міндеттемелер 500 рубль үшін 1 теңге ауысу бағамымен ауыстырылды. 16-ға толган жэне одан ересек Қазакстан азаматтарының барлығы 100 мың рубльден аспайтын соманы ауыстыра алатын. Ауысым тек бір рет жасалды. ҚР Ұлттық банк теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары - 4 теңге 70 тиын. Теңге 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100-дік купюралармен шығарылды. Бірінші қағаз ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден өсіп, оған сәйкес бағалар мен жалақыда көтерілді. Инфляциянын өсу қаркыны екі белгімен есептелді. 1994 ж. бастап 200, 500, 1000, 2000 теңге купюралары шығарылды. Мыс-никель қорытпасынан 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік ақшалар басылды. 1995 ж. аяғында Жібек жолы топтамасын құрайтын жоғары сапалы төрт алтын ақша шықты. Топтамаға 57,74 гр. жалпы салмағымен 1, 2, 5, 10 мың теңгелік алтын акшалар кірді. Топтаманың бағасы 816 АҚШ доллары болды.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк (эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың нәтижесіңде коммерциялық банктер ақша ұсы-нысын кеңейтеді. Банк жүйесі қүнды қағаздарды алып сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міңдетті резервтері банктер арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды жөне ұйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультипликаторға әсер ету арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді. Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақ-тылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие -- бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -- Ұлттық банк болып табы-лады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады. Ақша-несие саясатының түрлері
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
экспанциялық ақша-несие саясаты. Рекстрикциялық ақша-несие саясапгы -- екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатьш шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты -- несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмеңдеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады.
Ақырғы мақсат:
а)экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б)бағаны түрақтаңдыру;
в)төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а)ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а)несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б)есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в)ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретіңде қарастырылады. Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама қүралдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл мақсаттарға жетуде Үлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келе-сідей ақша-несие саясатының негізгі қүралдарының көмегімен реттеледі: Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу; ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражат-тарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу; мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу; банктерге және үкіметке несие беру; валюталық нарықтағы басқыншылық; кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу; ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі. Пайыз саясаты. Қазақстан Ұлттық Банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қар-жыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделеңдіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады. ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты -- айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді: Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған - деп жазады Й. Ворет және П. Ревентшоу. - Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген: Инвестициялар - бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық, сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда, экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды акт жайлы немесе меншіке құқығын беру жайлы сөз етіліп отыр.
Нақтырақ анықтама Инвестициялық-қаржылық портфель кітабында берілген: Инвестициялар - капиталды қайта қалпына келтіруге (қолдауға, кеңейтуге) бағытталған қаржы көздерінің шығыны.
Кейнс инвестициялық процесті былай сипаттайды: Инвестициялар - бұл белгілі бір уақыттағы өнеркәсіптік әрекетінің нәтижесінде пайда болатын ағымдағы капитал құндылығының өсімшесі, немесе белгілі уақыттағы табыстың пайдаланылмаған бөлігі.
Фельзенбаумның айтуынша: Инвестицияларды капитал салымы ұғымына жақын реалды инвестициялар деп және қаржылық (портфельді) инвестициялар, яғни акция, облигацияларға және де басқа құнды қағаздарға салынған салымдар, деп бөлуге болады.
М.Т. Оспанова мен Т.И. Мухамбетовтардың пікірінше, инвестиция ұғымының анықтамасын белгілеуде олардың тек құрылымдық жағына ғана емес, сонымен қатар, олардың мақсаттылық бағытына назар аудару қажет. Бұл көзқарас бойынша инвестициялар жалпы ұлттық өнімді өндіруге шығындалатын табыстың маңызды бөлігін құрайды және өнеркәсіп тиімділігін жаңа заманауи технологиялар мен материалдар енгізу арқылы кеңейту мен жаңартуға кететін шығындар арқылы сипатталады.
Бұндай көзқарасты В.В. Бочаров та ұстанады: Инвестицияларды статика да емес, динамикада, яғни меншік формаларының ауысып олардың берілген бір уақыттағы инвестициялық іс-әрекеттің соңғы өніміне айналу процесінде қарастырған жөн. Басқа сөзбен айтқанда, инвестициялар - бұл берілген бір уақыттағы тұтынуға қолданылмайтын табыстың бөлігі. Осындай түсінікте инвестициялар салудан табыс алғанға дейінгі ауысу тізбегін көрсетеді.
Инвестицияларға жататындар:
:: Қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар;
:: Жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, және басқа да материалды игіліктер);
:: Авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
:: Меншіктік құқытар, тәжірибе және басқа да интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
:: Жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және кеңейтіліп жатқан негізгі фондтар және де барлық шаруашылықтағы айналым көздері;
:: Бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
:: Қаржылық салымдар;
:: ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік объектілері;
:: меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында актуальді)
Нарықтық экономикаға дейінгі әкімшіл-әміршіл экономика кезінде инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес болу шартын елемегендіктен, инвестициялық процестің экономикалық тиімділігінің төмендеуіне, шығындарға әкелген бітпеген құрылыс көлемінің өсуі, капитал салымдары көлемінің бекерге жұмсалуын туғызды.
Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық сұраныстың 2 түрі ажыратылады:
1) потенциалды сұраныс;
2) нақты сұраныс;
Потенциалды сұраныс, кей кезде оны формальді деп атайды, инвестициондық потенциал, яғни болашақ инвестициялауға ниет болып табылады. Сұраныстың бұл түрі әдетте жеке және заңды тұлғалардың берілген бір уақыт мерзімдегі табысты иелене тұрғандағы оны қорлану мен көбеюге жұмсауға қызығушылығы тумаған жағдайларда пайда болады.
Инвестициялық сұраныстың екінші түрі, нақты сұраныс инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің нақты реализациясын сипаттайды. Ол инвестициялық тауарлар нарығында капитал ұсынысы формасында әрекет етеді. Инвестициялық ұсынысқа жаңа негізгі фондтарды құру, оларды реконструкциялау, кеңейту және техникалық қайта жабдықтау , айналым көздері, бағалы қағаздар және басқа да меншік түрлері жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
:: инвесторлар;
:: атқарушылар;
:: инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін пайдаланушылар;
:: қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
:: Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және заңды тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
1) Капиталды құрылыс сферасы;
2) Ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге асатын инвестициялық сфера;
3) Қаржы капитал айналымының сферасы;
4) Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы жүзеге асатын сфера;
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін бөліп көрсетуге болады:
1) Инвесторлар;
2) Атқарушылар;
3) Қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақты қалыптасады:
1) Егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
2) Егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса, Қазақстан Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы негізінде;
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру Ережелері және келісім-шарт Ережелері арқылы реттеледі.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді: Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған - деп жазады Й. Ворет және П. Ревентшоу. - Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген: Инвестициялар - бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық, сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда, экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды акт жайлы немесе меншіке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I-тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы aймaғындaғы жaғдaйдың мәні мен дaмуы
1.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының 90-шы жылдaрдың бaсындa бoлғaн ішкісaяси күштердің oрнaлaсуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2. 1994-2000 ж.ж. Oңтүстік Aфрикa Республикaсындaғы ішкісaяси жaғдaй және oның дaму үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 22
II-тaрaу. Oңтүстік Aфрикa Республикaсы сыртқы сaясaтының негізгі бaғыттaры
2.1. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Бaтыс мемлекеттермен қaрым-қaтынaсы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының хaлықaрaлық ұйымдaрмен ынтымaқтaстығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының Aфрикa және Aзия елдерімен қaрым-қaтынaсы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.4. Oңтүстік Aфрикa Республикaсының aймaқтық сaясaтының ерекшелігі..46
ҚOРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
ПAЙДAЛAНҒAН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..52
КІРІСПЕ
Қай мемлекеттің болмасын, ішкі және сыртқы саясаты, ең алдымен, оның табиғи байлығы мен экономикалық мүмкіндіктеріне тәуелді болатыны белгілі. Бұл жағынан алғанда, Оңтүстік Африка Республикасын экономикасы қарқынды дамып келе жатқан әлемдегі ең бай елдердің қатарына жатқызуға толық негіз бар. Африканың көршілес елдері мен Батыс, Еуропа, Азия елдері арасындағы саяси қарым-қатынастары осындай мүдделерді көздейтіні айдан анық. Өйткені, Оңтүстік Африка Республикасы алтын мен алмаздың қоры жағынан ең бай елдердің қатарына жатады. Біз қолға алып отырған диплом жұмысының нысанасы мен мәні осында.Оңтүстік Африка Республикасының ұзақ уақыт бойы АҚШ-тың, Ұлыбританияның және басқа да еуропалық дамыған елдердің экономикалық оқшаулау қыспағында болып, нәсілдік кемсітушілікті бастан кешкені тарихтан белгілі. Осы жайлардың, және одан кейінгі кезеңдердегі ішкі саяси-экономикалық жағдайы және оның даму үрдістері, Оңтүстік Африка Республикасы саясатының негізгі бағыттары, Батыс мемлекеттермен қарым-қатынастары диплом жұмысының тақырыбына нысана ретінде қарастырылды. Әрине, осынау қат-қабат ұзақ процесстердің өзектілігі мен мақсатын бір жұмыстың аясына сыйғызу мүмкін де емес сияқты. Әйтсе де, диплом жұмысында қарастырылып отырған өзекті мәселелердің басты кезеңдеріне тоқтала кеткенді жөн көрдік.Нақтырақ айтқанда, диплом жұмысының зерттеу нысанасы Оңтүстік Африка Республикасы сыртқы саясатының қазіргі кезеңдегі негізгі проблемаларын тереңдей қарастыру, сондай-ақ, АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Франция, Нидерланды, Дания, Израиль, Корея, Қытай, Египет, Сауд Арабиясы, Жапония және басқа да дамыған елдермен ынтымақтастықтың басым бағыттарын қалыптастыру үрдістерін талдау болып табылады.Бұл жұмыста Оңтүстік Африка Республикасының жоғарыда аталған елдермен және басқа да мүдделі елдермен қарым-қатынасының перспективалары туралы бүгінгі күнгі қол жетімді материалдарды қорытындылауға, жүйелеуге, әрі сараптап шығуға талпыныс жасадық.Диплом жұмысының өзектілігі Оңтүстік Африкадағы шиеленіс пен нәсілдік кемсіту, апартеид жүйесінің экономикалық және саяси құрсауы босаған жағдайда, оның кез келген мүдделі елмен серіктес бола алатындығын көрсетіп беруде деп түсінеміз.Оңтүстік Африка елдеріндегі позитивтік ілгерілеулер Батыс Еуропа, Орта Азия және Араб елдері үшін мүдделіліктің қайнар көзі болып табылады. Оңтүстік Африкадағы реформалардың нәтижелі жүргізілуі, біздің осы аймақтағы саясатымыздың сипаты мен кезеңдерін қайта қарауымызға жол ашады. Сонымен қатар, бұл елдер ОАР сияқты алтын мен табиғи алмазға бай мемлекетпен серіктес болу мүмкіндігіне қол жеткізеді.Қарастырылып отырған жұмыстың ерекшелігіне ОАР мен өзге елдер арасындағы өзара қарым-қаынастар мәселесінің жуық араға дейін ашық талқылаудың диалогына айнала алмай келгендігіне жатқызуға болады. Сондықтан, Батыс Еуропа және Азия елдері арасындағы қазіргі кезеңдегі қарым-қатынастар төңірегіндегі кейбір ой-пікірлер бой көрсетіп қалуы мүмкін.Диплом жұмысының мақсаты: Диплом жұмысын жазу барысында басқа елдерге қатысты соңғы жылдардағы ілгерілеулерді ОАР-мен салыстыра отырып, сараптау және олардың көзқарастарының қазіргі кезеңдегі түйісу ықтималдығын айқындау мақсаты да көзделген болатын.Хронологиялық шеңбері: Диплом жұмысы ОАР-дың 1994 жылғы жалпыұлттық сайлауға дейінгі 90-шы жылдардың басында болған ішкісаяси күштердің орналасуы мен 1994- 2000 ж.ж. аралығындағы кезеңді қамтып, Оңтүстік Африка Республикасындағы ішкісаяси жағдай, оның даму үрдістері мен Оңтүстік Африка Республикасы сыртқы саясатының негізгі бағыттары , елдің халықаралық оқшаулығының жойылуы туралы мәселелерді қарастырады.
Зерттелу деңгейі: Диплом жұмысының зерттелу деңгейіне келетін болсақ, ең алдымен, басты пайдаланған әдебиеттер тізімін көрсетуімізге болады. Солардың ішінде ең негізгілері - ресей және шетел зерттеушілерінің электронды нұсқадағы әдебиеттері болып табылады. Мысалға, И.Н.Куклинаның История Южной Африки [1], С. Беликовтың Апартеид в ЮАР: опыт построения расистского государства [2], Претория университетінің профессоры М. Мюллердің "Current Developments In South African Diplomacy " [3] және ОАР мен Израиль мемлекеттері арасындағы сыртқы саясаттың барлық аспектілерін жетік зерттеген Джейн Хантердің "Israel and South Africa" [4] сияқты еңбектерін ерекше атауымызға болады.Оңтүстік Африка Республикасының сыртқы саясатына талдау жасауға арналған белгілі ресей және шетел дипломаттары, зерттеушілері мен журналистердің жаряланымдары, монографиялары да маңызды ойларға жетелеп отырады. Атап айтқанда, РАН Африка Институты зерттеушісі В.Г. Шубиннің Африканский Национальный Конгресс (АНК) в годы подполья [5], Г. Пакендорфтың Южная Африка: дорога в будущее [6], Кхулекани М. Дюбтің "Overview: South Africa's Foreign Policy In Africa" [8], Оңтүстікафрикалық даму институтының (The South African Institute of Developement ) "Apartheid Past, Renaissance Future: South Africa's Foreign Policy 1994-2004" [10], Стратегиялық ғылым институтының (Institute for Strategic Studies) зерттеушісі Хусейн Соломонның "South Africa's Foreign Policy: Principles and Problems" [9], Оңтүстікафрикалық сыртқы саясат зерттеу орталығының (Search of a South African Foreign Policy) "South Africa's Foreign Policy: Principles and Problems - Fairy God-mother, Hegemon or Partner?" [7] , АНК Ұлттық Конференциясының "Developing a Strategic Perspective on South African Foreign Policy" атты талқылау құжатында (Discussion Document) [11] және т.б. сондай сияқты монографияларда көрсетілген Оңтүстік Африканың тарихы мен саясаты туралы айтылған мағлұматтардан маңызды ақпараттар алдым деп айта аламын.Жұмысқа соңғы кезде Африканың оңтүстігінде қалыптасып отырған жағдайлардан дерек беретін шетел және ресейлік бұқаралық ақпарат құралдарының мәліметтері көптеп пайдаланылды. Осыған байланысты, диплом жұмысын жазу барысында Азия и Африка сегодня журналының №7 жарық көрген А. Поляковтың Южная Африка. Межклановые разборки [12; 25-32 б.], №9 жарияланған "Черный континент" в XXI веке [14; 6-47 б.], А. Васильевтің Большая африканская война [15; 33-39 б.], В. Усовтың От панафриканизма - к созданию Африканского союза [16; 12-22 б.], П. Мыльцевтің Южная Африка. Земли белых фермеров подлежат перераспределению? [13; 28-34] сияқты ауқымды мақалалары кең түрде қолданылды. Одан басқа, ресейлік және шетелдік газет -журналдардың электрондық нұсқасы бойынша жарық көрген Б.Пиляцкиннің Африка Вина Винни Манделы. Или история взлета как история падения [18], Н.Скорлыгинаның Партия апартеида растворилась в черном большинстве [19], В.Тетекиннің Нкосозана Дламини-Зума: Народ видит: АНК справляется [17], В.В. Сорокиннің Вокруг выборов в ЮАР [20], В. Зелендинованың Будущее демократии [22], А. Жандарбековтың Война на полное уничтожение [23], Г. Сидорованың Больному гиганту Африки вернули надежду [24], В.В. Любомудрованың Грубое нарушение норм международного права Южно-Африканской Республики в Намибии [25], Л. Прокопенконың Африканский Ренессанс [26], В.П. Максаковскийдің Африка - континент конфликтов [27], В. П Панов пен В. Н. Додоновтың Режим апартеида [28], Journal of the Third World атты журналында жарық көрген Дэнис Вентердің, "South African Policy in a time of Change: the African Dimension" [29], Верано Кастэланудың "South Africa: Foreign Policy" [32], Нью-Йорктағы Африка бойынша американдық комитеттің директоры болып табылатын Джениффер Дэвистің "Foreign policy in focus. South Africa" [33], АНК-тің ресми сайтында жарияланған "Foreign policy perspective in a democratic South Africa" [31], South Africa and the World атты оңтүстікафрикалық журналда жарияланған "Speech by Deputy Presidеnt Thabo Mbeki at the United Nations University . The African Renaissanse" [30], "The African Renaissance as a modern South African foreign policy strategy" [34], және сол сияқты т. б. да ресейлік және шетелдік мерзімдік баспасөз мақалаларын атап кетпесек болмас.Сонымен қатар, диплом жұмысын жазу барысында біраз мағлұмат берген бірнеше ақпараттық деректер мен жоғары оқу орындарына арналған тиісті тарих оқулықтарын да пайдаландым.
Құрылымы мен мазмұны: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және библиографиядан тұрады.Кіріспеде тақырыптың өзектілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты мен міндеттері қалыптастырылады, Оңтүстік Африка Республикасының ішкі және сыртқы саясаты ғаламдық көзқарастар жағынан тыңғылықты талданады.Бірінші тарауда оңтүстікафрика аймағындағы оқиғалар дамуының негізгі бағыттары туралы сөз болады. Оңтүстік Африкадағы қоғамды демократизацияландыруға бағытталған өзгерістерге талдау жасалады, саралау сүзгісінен өткізіледі. ОАР-дың саяси құрылымының ықтималды үлгілері зерттеледі, оның ішкі жән әлеуметтік-экономикалық саясатына жаңа баға беріледі.Екінші тарауда ОАР сыртқы саясатының негізгі бағыттары сөз болады, оңтүстікафрика басшылығының өз елін халықаралық оқшаулаудан шығару жолындағы ұмтылыстарына қатысты мәліметтер және олардың осы тұғырнамаларды жүзеге асыру жолындағы күш-жігерлеріне баға беріледі.
Қорытындысында Батыс Еуропа, Азия және Араб елдері мен Оңтүстік Африка Республикасы арасындағы саяси және сауда-экономикалық байланыстарды дамыту - екі жақтың да ұлттық мүддесіне жауап бере алатын объективті үрдіс деген байлам жасалады.
I-тарау. Оңтүстік Африка Республикасы аймағындағы жағдайдың мәні мен дамуы
0.1. Оңтүстік Африка Республикасының 90-шы жылдардың басында болған ішкісаяси күштердің орналасуы
Қазіргі ОАР жерін адамдар көне тас дәуірінен бастап мекендеген. Негізгі халқы готтентоттар мен бантулар. Бірақ олардың ежелгі және орта ғасырлар тарихы жөніндегі деректер жоқтың қасы. 15 ғасырда португалдықтар, испандықтар және голландықтар жергілікті халықпен сауда қатынастарын орнатты. Еуропалықтар арасынан бұл аймақты отарлауды голландықтар мен ағылшындар бастады. Голландық Ост-Үнді компаниясы 1652 ж. Кап отарын құрды. 18 ғасырдың 70-жылдарынан бастап Голландия мен Франциядан бұл жерге көптеген келімсектер қоныстанып, жергілікті халықтарды қанау арқасында байи түсті. Олардың ұрпақтары бурлар, 19 - 20 ғасырларда африканерлер деп аталды. Оңтүстік Африка аймағына талас 18 ғасырдың аяғында ағылшындардың пайдасына шешілді. 1806 ж. Кап отары ағылшындардың иелігіне өтті. 1838 ж. бурлар зулулардың жерін басып алып, Наталь Республикасын құрды. 1843 ж. Натальды ағылшындар өздеріне бағындырды. 19 ғасырдың жартысында бурлар екі ірі мемлекет - Трансвааль және Ерікті Қызғылт Республикаларын жариялады. Оларды Англия, Германия және Ресей мойындады. Ұлыбритания 19 ғасырдың 70-жылдары бурларды жаулауға кірісіп, нәтижесінде 1902 жылы Трансвааль мен Ерікті Қызғылт республикалары ағылшын отарына айналды. Еуропалықтардың Оңтүстік Африкаға ағылуына 19 ғасырдың 60 - 70-жылдары ашылған алмас, алтын қорлары себеп болды. Шетел компаниялары африкандықтарды қазба жұмыстарға, жол салуға пайдаланды, оларды арнайы аудандарға (резервацияларға) зорлықпен шоғырландырды. 1910 жылы Ұлыбритания отарларын біріктіріп, Оңтүстік Африка Одағын (ОАО) құрып, ол доминион құқығын алды. ОАО-да басқа жерлерде кездеспейтін нәсілшілдік және апартеид тәртібі орнатылды. Жергілікті африкалықтардан шыққан зиялылар мен ақсүйектер өкілдері 1912 жылы қаңтарда Оңтүстік-Африкалық түземді ұлттық конгресті ұйымдастырып, ол кейін Африка Ұлттық конгресі (АҰК) болып аталды. 1-дүниежүзілік соғыс кезінде ОАО-ның экономикасы алға басып, монополистік топтар құрылды. Соғыс кезінде Ұлыбританияны қолдаған ОАО немістердің бұрынғы отары болған Оңтүстік-Батыс Африканы (қазіргі Намибияны) басқарып, соғыстан кейін елде ұлт-азаттық қозғалыс басталды. 1920 жылы кәсіподақтар бірлестіктері, 1921 жылы Оңтүстік Африка коммунистік партиясы құрылды. 1924 - 1933 жылы жергілікті үкімет нәсілшілдік және апартеид тәртібін одан әрі жалғастырды. 2-дүниежүзілік соғыс жылдары ОАО Ұлыбритания жағында соғысқа қатысты. Соғыс кезінде ОАО-да өндіріс салалары дамып, экономика көтерілді. АҚШ капиталы Англия капиталын ығыстырды. 1961 жылы Оңтүстік Африка Республикасы жарияланып, ел Британ Достастығынан шықты. 1976 - 1978 жылы нәсілшілдікке қарсы ереуілдер күшейді. 1979 жылы үкімет кәсіподақтардың қызмет істеуіне рұқсат берді, қара нәсілдердің жұмысқа орналасуына мүмкіндік беретін жаңа заңдар қабылданды. 1984 жылы жаңа конституция бекітіліп, президенттік билік енгізілді. Парламентте еуропалықтар, үндістер, түрлі-түстілер палаталары құрылды. Бірақ жергілікті халық құқықсыз жағдайда қалды. Бұған қарсылық ретінде АҰК 1983 жылы Біріккен демократиялық майдан (БДМ) құрды. Елде жаппай ереуілдер басталды. 1988 жылы Бота үкіметі биліктен кетті. 1989 жылы Францияда де Клерк президент болды. 1993 жылы ОАР-дың жаңа Конституциясы қабылданды. 1994 жылы 27 сәуірде өткен сайлауда АҰК партиясы жеңіске жетіп, 9 мамырда Ұлттық Ассамблея Н.Манделаны ОАР-дың президенті етіп сайлады. 1999 жылы маусымда елде жаңа президенттік сайлау өтті. Тропиктік шөлдерде Африканың солтүстігінде ұлаңғайыр территорияны алып жатыр. Шөл және шөлейт ландшафттар Атлант мұхитынан Қызыл теңізге дейін, Атлас тауларының етегі мен Жерорта теңізі жағалауынан Сенегал өзенінің төмеңгі ағысынан бастап, Чад көлі арқылы Нілдегі Хартумға өтетін сызыққа дейінгі жердің өн бойына созылып жатыр. Осынау 7 млн. км2 орасан зор кеңістікті Сахара деген жалпы географиялық атаумен біріктіріп атайды.
Сахараның географиялық шекарасы барынша айқын. Тек қана оңтүстікте, табиғат жағдайлары шөлейттен саваннаға бірте-бірте ауысатын жерде анық физикалық-географиялық шекара жоқ. Сахара оңтүстікте тұрақты жауын-шашынды кезеңі бар жерде аяқталады.
Сахара түгелімен африка платформасының шегінде орналасқан, оның көпшілік бөлігі негізі кристалдық және вулкандық жыныстардан түзіліп, горизонталь тұнба шөгінді қабаттарымен көмкерілген үстірт болып табылады. Кей жерлерде жер бетіне ежелгі қатпарлы негіз шығып жатады да биік таулы қырат құрайды немесе күмбез тәріздес қыраттар түрінде ежелгі интрузиялар шығып жатады. Жер беті шөгінді тау жыныстарымен көмкеріліп жатқан жерлерге нағыз төрткүл және куэсталық үстірттер мен тау жұрнақтары тән. (сурет - 1) Географиялық орындарын анықтау физикалық картасы пайдаланылады.
Бұл облыс жалпақ өңір түрінде бүкіл материк арқылы дерлік батыстан шығысқа қарай, Атлант мұхитынан Эфиоп тау қыраттарына дейін созылады. Оның оңтүстік шекарасы Сахарамен шекарасы сияқты зоналық жағдайлармен анықталған, сондықтан онша айқын көрінбейді. Ол Гвинея және Камерун қыраттарының солтүстік беткейлері арқылы өтіп, содан кейін Чад көлі бассейнімен бір жағынан Нілдің сол жақ салаларының, екінші жағынан Конгоның оң жақ салаларының аралығы жүреді.
Орталық Африканың табиғат жағдайларының қалыптасуына оның экваторлық белдеудегі және субэкваторлық белдеулердің оңтүстік және солтүстік шет аймақтарындағы орнының ерекше үлкен маңызы бар.
Ішкі табиғи айырмашылықтары рельефке және экваторға орай алып жатқан орнымен байланысты. Экваторлық Африка саванналық учаскелермен ұштасып жатқан тропиктік ормандардың әр түрлі типтерінің таралуы тән. Оның алабында екі физикалық-географиялық облыс - Гвинея жағалауы және шеткі таулары бар Конго қазан шұңқыры ерекшеленеді.
Солтүстік-Гвинея облысы
Облысқа Гвиней шығанағының солтүстік ойпаты жағдайларының кең өңірі, сондай-ақ Солтүстік Гвинея қыраты кіреді. Облыс климаты-субэкваторлықтан экваторлыққа өтпелі болып келеді.
Конго қазан шұңқыры және шеткі таулар
Бұл орасан зор физикалық-географиялық облыс экватордың екі жағымен, Атлант мұхиты жағалауларынан Шығыс-Африка тау қыраттарына дейін созылады. Солтүстікте оның шекарасы шамамен 50 с.е. бойымен, оңтүстікте - 100 о.е. біршама оңтүстікке қарай өтеді. Облыс алабын Конгоның орта ағысының жайпақ қазан шұңқыры және оны қоршаған Конго мен Африканың басқа да өзендерінің бассейнінің суайрығын құрайтын қыраттар кіреді.
Сахара түгелімен африка платформасының шегінде орналасқан, оның көпшілік бөлігі негізі кристалдық және вулкандық жыныстардан түзіліп, горизонталь тұнба шөгінді қабаттарымен көмкерілген үстірт болып табылады. Кей жерлерде жер бетіне ежелгі қатпарлы негіз шығып жатады да биік таулы қырат құрайды немесе күмбез тәріздес қыраттар түрінде ежелгі интрузиялар шығып жатады. Жер беті шөгінді тау жыныстарымен көмкеріліп жатқан жерлерге нағыз төрткүл және куэсталық үстірттер мен тау жұрнақтары тән.
Сахараның көп учаскелері моноклиналды құрылымды болып келеді. Де жақсы көрінетін куэсталық кемерлер құрайды. Рельефтің мұндай типі солтүстік-шығыстан Ахаггар тау қыратын қоршаған Тассилин-Адджер үстіртіне, солтүстікке таман орналасқан Тадемоит үстіртіне, Антиатласты жиектеген Джебель-Бани таулы үстіртіне және басқаларға тән. Сахараның куэсталық рельефінің құрылуында тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі заманға қарағанда тектоникалық және мұз басудан кейінгі, қазіргі заманға қарағанда анағұрлым ылғалды кезеңде орын алған эрозиялық процестердің рөлі зор.
Судан жалпақ өңір түрінде бүкіл материк арқылы дерлік батыстан шығысқа қарай, Атлант мұхитынан Эфиоп тау қыраттарына дейін созылады. Оның оңтүстік шекарасы Сахарамен шекарасы сияқты зоналық жағдайлармен анықталған, сондықтан онша айқын көрінбейді. Ол Гвинея және Камерун қыраттарының солтүстік беткейлері арқылы өтіп, содан кейін Чад көлі бассейнімен бір жағынан Нілдің сол жақ салаларының, екінші жағынан Конгоның оң жақ салаларының аралығы жүреді.
0.2. 1994-2000 ж.ж. Оңтүстік Африка Республикасындағы ішкісаяси жағдай және оның даму үрдістері
Ішкі саясат - мемлекет ішіндегі таптардың, әлеуметтік топтар мен қабаттардың, ұлттардың қарым-қатынасын білдіретін саясат, мемлекеттін іс-әрекетінің және билеуші партиялардың негізгі бағыттарын қамтиды. Салық жүйесін мемлекет пен және заңды тұлғалар арасындағы қатынастарының жиынтығы, салықтар мен алымдар, салык, салу әдістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.
Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы болумен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске-асуына мүмкіндік туғызады.
Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25-желтоқсанында қабылдаңған Қазақстан-Республикасындағы салық Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін алғашқы бастамасы болып табылды. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі істердің бірегейлігі. Осы мезгілден бастап ел экономикасында бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ:
-шаруашылықты жүргізудің еркіндігі;
-меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі;
-шаруашылық жүргізуші субъктілер мен мемлекет арасындағы қатыстардың қүқықтык, негізде жүргізілуі т. б.
Бұл заң салық жүйесін құрудың басты принциптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың, бюджетке тусу тәртібін белгілеген түңғыш тарихи құжат болып есептеледі.
Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалык, және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері, қүқықтары мен міндеттері айқын бекітілді.
Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында:
13 -- жалпы мемлекеттік салықтар;
11 -- міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар;
18 -- жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.
Салықтар негізін пайдаға салынатын салық, табыс салығы, қосылған құнға салыпатын салық және т. б. салықтар құралады. Қазақстан Республикасының салық, жүйесін құруда алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен алар орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа қүбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктер де бұл Заңда да тыс қалмаған сияқты. Яғни Қазақстан Республикасының алғашы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес. Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар. Басты себеп, ол біз салық жүйесін қүрғанда елімізде жиынтықталған ғылыми немесе практикалық тәжірибе болған жоқ. Салық қызметі органдары да, салық төлеушілер де мұндай жаңа қадамаға психологиялық жағынан дайын еместігі көріңй Еліміздің алғаш қабылданган салық жүйесінде біз жоғар айтып кеткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принптері сақтамалды. Сондықтан бұл салық жүйесін нарықтық қатынастардық талабына толығымен жауап беру мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше е тұтыну болып табылды. Салық санының көптігі, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салык, жеңілдіктері, салык, ставкаларының бір салық бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және т. б. кемшіліктер салық жүйесінің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетті. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жүйесі де біртіндеп қалыптасады, түзеледі, ары қарай дамиды. Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бүл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген. Осы концепсияны іс жүзіне асырудағы бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24. 04. 95 жылы қабылданған Заң күші бар „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Жарлығы болып табылады. Қазақстан Республикасында 1995 жылдың бірінші шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болса да нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған. Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі салықтар мен алымдардың саны едәуір қысқартыльш, жалпы салықтар мен алымдар саны 11-ге жеткізілген. Салықтың ең басты түрі болып табысқа салынатын салық, яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды. Салық салудың негізгі принциптері сақталып, салық салуда қарапайымдылық әділеттілік, салыстыру принциптері біршама өз шеішмін тапқан.
Ақша реформасы валюталардың тұрактылығын, ақша айналымын күшейту және реттеу мақсатымен мемлекет жүргізетін ақша жүйесінің (толық немесе ішінара) жаңғартылуын көрсетеді. Жаңа ақша бірлігін енгізумен байланысты акша реформасы -экономиканы дағдарыстан шығарудың бірден-бір шарасы және оның кезекті тұрақтылығын көрсетінін әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Сондықтан, Қазақстанда 1993 жылы жүргізілген ақша реформасы мемлекеттің экономикалық саясатымен тығыз байланысты. Ол макроэкономикалық тұрактылыққа және кезекті ақша-несие, баға, салық және инвестициялық саясаттың табысына жету мақсатымен жүргізілді. Әлемдік тәжірибеде ақша реформасы нуллификация, ревальвация, девальвация және деноминация әдістерін қолдануды қамтиды. Латынның nullificatio сөзінен нуллификация шығады және ол жою деген мағынаны береді. Нуллификация кезінде айналымдағы бұрынгы өте құнсызданған ақша белгілері жойылып, оның орнына жаңалары енгізіледі. Осы процедура есепке алуды жеңілдетеді, ейткені материалдық құндылыктардан іске аспаған ақшалай қаражаттар мен жинақ акшалардың барлығы іс жүзінде жойылады. Қазакстанда ақша реформасы нуллификация әдісімен- жүргізілді, яғни ескі құнсыздалған кеңестік рубльдер айналымнан толық шығарылып, жаңа Қазақстандық акша белгілері - теңгелер енгізілді. 16 жасқа толған адамдардың бірі ауыстырып алатын мүмкіндігі бар ең жоғары шамадағы ақша өлшемі 100 мың рубльді құрады. Ауыстыру тек бір рет қана жасалды, ол туралы паспортта белгі қойылған болатын.
Дееальеация латынша de - төмендеу, valко - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің немесе ұлттық ақша бірлігінің бағамын шетел валюталарына қатысты алтын мәнінің төмендеуін білдіреді.
Қазақстанда, 1999 ж. қыркүйегінде Оңтүстік-Шығыс Азия мен Ресейдегі экономикалық дағдарыспен байланысты, америка долларына қатысты теңге бағамының төмендеу жолымен ақша девальвациясы болды (егер 1999 ж. қыркүйегіне дейін теңгенің долларға қатысты курсы 76 теңге болса, ол 130 теңге дейін түсті). Аталған шара отандық өнімнің өндірісі мен тұтынуда өте жағымды рөлін атқарды, сондай-ақ шетел валюталары мен инвестициялардың құйылуына себеп болды.
Ревальвация латынша rе - жаңару және vаlко - тұрмын дейтін сөздерден туындайды. Ақша бірлігінің бұрынғы алтын мәнін қайта қалыптастыруды немесе ұлттық валюта бағымының шетел валютасымен салыстырғандағы жоғарылауын көрсетеді, яғни девальвацияға қарама-қарсы. Қазақстанда теңгенің ревальвациясы, мұнай мен металга элем бағаларының күрт өсіп шетел ватютасының көп ағылуына байланысты 2003-2005 жж. болды. Егер 2003 ж. дейін теңгенің бағамы АҚШ долларына қараганда 155 теңгеге дейін өссе, соңғы 2 жылда (2003-2004 жж.) ол 1 АҚШ долларға І30теңгеге дейін түсті.
Латынның denominatio сөзін аударғанда деноминация қайта атау дегенді білдіреді және арақатынасы бойынша жаңа акша бірліктеріне ауыстыру жолымен акша белгілерінің көрсетулі құнын ірілендіруді, яғни ескімен салыстырғанда жаңа бір атаулы ақша бірлігінің номиналды сатып алу кабілетін көтермелеу жолымен бағалар масштабын ірілендіруді керсетеді. Деноминацияның негізгі қызметі айналымда ақша жиынының номиналды кемуі болып табылады, нәтижесінде есепке алу жеңілдейді, айналым шығындары қысқарады және ақша айналым жүйесі реттеледі. Деноминация тауарлар мен көрсетілетін кызметтердің, тарифтердің, жалакылардың, зейнетақы мен жәрдемақының банктің есепшоттарындағы қаражат қалдықтардың және т.б. бағаларга сәйкес бір мерзімде қайта есептеумен қоса жүреді.
Деноминация бүгінгі таңдағы Қазақстанда өткізілмеген, бірақ Ресейде 1998 ж. ол 10001 сәйкестілікпен жасалған (реформаға дейінгі 1000 руб.жаңа I руб.).
Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігі бірқатар ерекше себептермен түсіндіріледі:
-көп жыл бойы әкімшіл-әміршіл және жоспарлы орталықтандырылған шаруашылық жүйелері халық шаруашылыгының барлық салаларында сәйкессіздіктің туындауына себеп болды. Оның ішінде, тұтыну заттарының өндірісіне қарағанда өндіріс құралдарының өндірілуі басым. Экономика шикізаттарга бағытталды, Қазақстан КСРО-нің бірден-бір шикізат көзі болды, инфракұрылым қалып жатқан кезде кентау өндірісі дамуға бет алды;
-бағалау көп жағдайда төмендеген немесе нақты орындалған деңгейден қалмауга тырысқан кезде жоспарлы және мемлекеттік тапсырмаларды орындау дәрежесіне қарай өткізілді, бірақ бұл жалақы және басқа ресурстардың қор шамасында көрінген жоқ. Сонымен, экономика тиімділігінің төмендеуіне әкеліп соқтыратын шаруашылықты жүргізудің шығын механизмі кұрылды;
-орталықта бекітілген баға өнімнің өзіндік құнынан көп артта қалып отырды, ал кәсіпорындардың шығындары мемлекетті ақшалай көмегімен жабылып отырды.
-экономикның шығындылығынан, үлкен өнімсіз ысыраптардан мемлекеттік бюджеттің тапшылығы туды. КСРО ыдырауы, экономика кұдырауы, КСРО акша жүйесінің құлауы, Қазакстанның рубль шеңберінен шығарылуы, ұлттық ақша жүйесінің болмауы - Қазақстанда ақша реформасын өткізу қажеттілігінің басты себептері болды. Қазақстанның тәуелсіздік алғанына байланысты ұлттық ақша жүйесін кұру үшін ақша реформасын өткізу керек болды. Ол Қазакстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы 1993 ж. 12 қарашада шыққан ҚР Президентінің Жарлығымен тәжірибеде жүзеге аса бастады. Осы Жарлықпен ұлттық валюта -теңге айналымға енгізілді. Ескі ақшаны теңгеге ауыстыру мерзімі 1993 ж. 15 қарашада сағат 8-де бекітілді. КСРО Мембанктің 1961-1992 жж. рубльдері мен Ресей банкінің 1992 ж. рубльдері қолма-қол ақшага ауыстырылуы, сондай-ақ рубль есепшоттары, салымдар және міндеттемелер 500 рубль үшін 1 теңге ауысу бағамымен ауыстырылды. 16-ға толган жэне одан ересек Қазакстан азаматтарының барлығы 100 мың рубльден аспайтын соманы ауыстыра алатын. Ауысым тек бір рет жасалды. ҚР Ұлттық банк теңгенің валюталық бағамын бекітті: 1 АҚШ доллары - 4 теңге 70 тиын. Теңге 1, 3, 5, 10, 20, 50, 100-дік купюралармен шығарылды. Бірінші қағаз ақша, кейін ұсақ тиындар шығарылды. Кейінгі жылдары инфляция бірден өсіп, оған сәйкес бағалар мен жалақыда көтерілді. Инфляциянын өсу қаркыны екі белгімен есептелді. 1994 ж. бастап 200, 500, 1000, 2000 теңге купюралары шығарылды. Мыс-никель қорытпасынан 1, 3, 5, 10, 20 теңгелік ақшалар басылды. 1995 ж. аяғында Жібек жолы топтамасын құрайтын жоғары сапалы төрт алтын ақша шықты. Топтамаға 57,74 гр. жалпы салмағымен 1, 2, 5, 10 мың теңгелік алтын акшалар кірді. Топтаманың бағасы 816 АҚШ доллары болды.
Нарық жағдайында банк жүйесі екі деңгейде болады: Орталық банк (эмиссиялық) және коммерциялық (депозиттік) банк. Коммерциялық банктердің негізгі функциясы несие беру және салымдарды өсіру. Осындай шаралардың нәтижесіңде коммерциялық банктер ақша ұсы-нысын кеңейтеді. Банк жүйесі қүнды қағаздарды алып сатумен де айналысады.
Орталық банк ұлттық валютаны айналымға шығарады, мемлекеттің алтын резервтерін сақтайды, коммерциялық банктердің міңдетті резервтері банктер арасындағы шот айыру ретінде пайдаланылады. Орталық банк халықаралық ақша нарығында сатушы және сатып алушы қызметін орындайды және шет мемлекеттердің және банктерінің істерін үйлестіреді. Барлық мемлекеттерде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды жөне ұйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.
Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультипликаторға әсер ету арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді. Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақ-тылығын, яғни оның төлемқабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие -- бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -- Ұлттық банк болып табы-лады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады. Ақша-несие саясатының түрлері
Шаруашылық жағдаятына байланысты ақша-несие саясатының екі типі болады:
рекстрикциялық ақша-несие саясаты;
экспанциялық ақша-несие саясаты. Рекстрикциялық ақша-несие саясапгы -- екінші деңгейлі банктердің несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге, сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатьш шаралар жиынтығы.
Экспанциялық ақша-несие саясаты -- несие беру көлемін кеңейтумен, айналымдағы ақша жиынының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және сыйақы мөлшерлемесінің төмеңдеуіне байланысты сипатталады. Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады.
Ақырғы мақсат:
а)экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б)бағаны түрақтаңдыру;
в)төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а)ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а)несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б)есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в)ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей (а) және жанама (ә,б,в) құралдарының арасында айырмашылықтар бар. Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде, тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын ығыстырады.
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты ретіңде қарастырылады. Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама қүралдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл мақсаттарға жетуде Үлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде. Нысанаға алатын ақша базасы келе-сідей ақша-несие саясатының негізгі қүралдарының көмегімен реттеледі: Қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру мөлшерлемесі деңгейін белгілеу; ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражат-тарды мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу; мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша нарығындағы операцияларды жүргізу; банктерге және үкіметке несие беру; валюталық нарықтағы басқыншылық; кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу; ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі. Пайыз саясаты. Қазақстан Ұлттық Банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қар-жыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделендіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделеңдіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады. ҚҰБ пайыз саясатының басты мақсаты -- айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді: Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған - деп жазады Й. Ворет және П. Ревентшоу. - Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген: Инвестициялар - бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық, сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда, экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды акт жайлы немесе меншіке құқығын беру жайлы сөз етіліп отыр.
Нақтырақ анықтама Инвестициялық-қаржылық портфель кітабында берілген: Инвестициялар - капиталды қайта қалпына келтіруге (қолдауға, кеңейтуге) бағытталған қаржы көздерінің шығыны.
Кейнс инвестициялық процесті былай сипаттайды: Инвестициялар - бұл белгілі бір уақыттағы өнеркәсіптік әрекетінің нәтижесінде пайда болатын ағымдағы капитал құндылығының өсімшесі, немесе белгілі уақыттағы табыстың пайдаланылмаған бөлігі.
Фельзенбаумның айтуынша: Инвестицияларды капитал салымы ұғымына жақын реалды инвестициялар деп және қаржылық (портфельді) инвестициялар, яғни акция, облигацияларға және де басқа құнды қағаздарға салынған салымдар, деп бөлуге болады.
М.Т. Оспанова мен Т.И. Мухамбетовтардың пікірінше, инвестиция ұғымының анықтамасын белгілеуде олардың тек құрылымдық жағына ғана емес, сонымен қатар, олардың мақсаттылық бағытына назар аудару қажет. Бұл көзқарас бойынша инвестициялар жалпы ұлттық өнімді өндіруге шығындалатын табыстың маңызды бөлігін құрайды және өнеркәсіп тиімділігін жаңа заманауи технологиялар мен материалдар енгізу арқылы кеңейту мен жаңартуға кететін шығындар арқылы сипатталады.
Бұндай көзқарасты В.В. Бочаров та ұстанады: Инвестицияларды статика да емес, динамикада, яғни меншік формаларының ауысып олардың берілген бір уақыттағы инвестициялық іс-әрекеттің соңғы өніміне айналу процесінде қарастырған жөн. Басқа сөзбен айтқанда, инвестициялар - бұл берілген бір уақыттағы тұтынуға қолданылмайтын табыстың бөлігі. Осындай түсінікте инвестициялар салудан табыс алғанға дейінгі ауысу тізбегін көрсетеді.
Инвестицияларға жататындар:
:: Қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы қағаздар;
:: Жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, және басқа да материалды игіліктер);
:: Авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
:: Меншіктік құқытар, тәжірибе және басқа да интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
:: Жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және кеңейтіліп жатқан негізгі фондтар және де барлық шаруашылықтағы айналым көздері;
:: Бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
:: Қаржылық салымдар;
:: ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік объектілері;
:: меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында актуальді)
Нарықтық экономикаға дейінгі әкімшіл-әміршіл экономика кезінде инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес болу шартын елемегендіктен, инвестициялық процестің экономикалық тиімділігінің төмендеуіне, шығындарға әкелген бітпеген құрылыс көлемінің өсуі, капитал салымдары көлемінің бекерге жұмсалуын туғызды.
Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық сұраныстың 2 түрі ажыратылады:
1) потенциалды сұраныс;
2) нақты сұраныс;
Потенциалды сұраныс, кей кезде оны формальді деп атайды, инвестициондық потенциал, яғни болашақ инвестициялауға ниет болып табылады. Сұраныстың бұл түрі әдетте жеке және заңды тұлғалардың берілген бір уақыт мерзімдегі табысты иелене тұрғандағы оны қорлану мен көбеюге жұмсауға қызығушылығы тумаған жағдайларда пайда болады.
Инвестициялық сұраныстың екінші түрі, нақты сұраныс инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің нақты реализациясын сипаттайды. Ол инвестициялық тауарлар нарығында капитал ұсынысы формасында әрекет етеді. Инвестициялық ұсынысқа жаңа негізгі фондтарды құру, оларды реконструкциялау, кеңейту және техникалық қайта жабдықтау , айналым көздері, бағалы қағаздар және басқа да меншік түрлері жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
:: инвесторлар;
:: атқарушылар;
:: инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін пайдаланушылар;
:: қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
:: Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және заңды тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
1) Капиталды құрылыс сферасы;
2) Ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге асатын инвестициялық сфера;
3) Қаржы капитал айналымының сферасы;
4) Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы жүзеге асатын сфера;
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін бөліп көрсетуге болады:
1) Инвесторлар;
2) Атқарушылар;
3) Қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақты қалыптасады:
1) Егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
2) Егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса, Қазақстан Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы негізінде;
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру Ережелері және келісім-шарт Ережелері арқылы реттеледі.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді: Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған - деп жазады Й. Ворет және П. Ревентшоу. - Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген: Инвестициялар - бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық, сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда, экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды акт жайлы немесе меншіке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz